HA-1022-a-12-1-o

Examen HAVO

2012

economie

Bij dit examen hoort een uitwerkbijlage. Achter het correctievoorschrift is een aanvulling op het correctievoorschrift opgenomen.

Dit examen bestaat uit 27 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 54 punten te behalen. Voor elk vraagnummer staat hoeveel punten met een goed antwoord behaald kunnen worden. Als bij een vraag een verklaring, uitleg of berekening gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring, uitleg of berekening ontbreekt. Geef niet meer antwoorden (redenen, voorbeelden e.d.) dan er worden gevraagd. Als er bijvoorbeeld twee redenen worden gevraagd en je geeft meer dan twee redenen, dan worden alleen de eerste twee in de beoordeling meegeteld.

tijdvak 1 woensdag 16 mei 13.30 - 16.30 uur

HA-1022-a-12-1-o 2 lees verder ►►►

Opgave 1 Downloaden, maar… De popgroep Duploaders heeft de talentenshow Holland Has a Voice gewonnen. Als hoofdprijs heeft een muziekmaatschappij in 2010 haar eerste album uitgebracht. De vraag naar dit album kan worden weergegeven door de vraaglijn Vcd1 in bron 1. Het album is voor € 20 te koop als cd. Snel na het verschijnen van deze cd is het album ook vrij te downloaden via internet. Downloaden van het album is niet helemaal gratis: er zijn kosten, zoals het internetabonnement, tijd en moeite; deze drukken we uit in een prijs van € 2 per gedownload album. De vraag naar de downloadversie wordt weergegeven door de vraaglijn Vdl in bron 1. Als gevolg van het beschikbaar komen van de downloadversie zal naar verwachting de vraag naar de cd kleiner worden. Dit wordt weergegeven door de verschuiving van de vraaglijn van Vcd1 naar Vcd2. Gebruik bovenstaande tekst en bron 1.

3p 1 Maak van onderstaande zinnen een economisch juiste tekst. De downloadversie van het album is ...(1)... de winkelversie. Het beschikbaar komen van een downloadversie van het album leidt tot een …(2)… van de totale afzet van het album, doordat …(3)…. In vergelijking met de vraag naar de cd is de vraag naar de downloadversie …(4)…. Kies uit: bij (1) complementair aan / substitueerbaar voor bij (2) daling / stijging bij (3) de betalingsbereidheid stijgt / de gemiddelde prijs van het album daalt bij (4) meer prijselastisch / minder prijselastisch Duploaders is als beginnende popgroep blij dat de muziekmaatschappij haar eerste album op de markt brengt. De popgroep heeft geen bezwaar dat het album op het internet vrij kan worden gedownload, ook al mist de popgroep daardoor nu een deel van de inkomsten uit auteursrechten.

2p 2 Leg uit dat het vrij beschikbaar komen van het eerste album toch kan leiden tot meer inkomsten voor Duploaders. Naar aanleiding van dit eerste album beweert een econoom: “Door het vrij beschikbaar komen van het album van Duploaders via internet zal het totale consumentensurplus van dit album stijgen, ook al zullen er minder cd’s verkocht worden.” Stel de prijs van de cd blijft € 20, ook nadat de vraag is verschoven naar Vcd2. In de figuur van bron 1 geeft de driehoek ABC het consumentensurplus weer in de uitgangssituatie. Gebruik bron 1 en de uitwerkbijlage bij de vragen 3 en 4.

1p 3 Arceer in de uitwerkbijlage de afname van het consumentensurplus die ontstaat door het beschikbaar komen van de downloadversie.

1p 4 Arceer in de uitwerkbijlage het extra consumentensurplus dat ontstaat door het beschikbaar komen van de downloadversie.

HA-1022-a-12-1-o 3 lees verder ►►►

bron 1 vraag naar het eerste album van Duploaders

Vcd1 = vraag naar de cd-versie in de uitgangssituatie Vcd2 = vraag naar de cd-versie na het beschikbaar komen van de downloadversie Vdl = vraag naar de downloadversie Pcd = prijs van de cd-versie Pdl = prijs van de downloadversie

HA-1022-a-12-1-o 4 lees verder ►►►

Opgave 2 Nieuwe crisis en een oud model uit een krant: Eeuwenoud economisch model onderzocht Twee Nederlandse economen hebben een beroemd economisch model uit de achttiende eeuw opnieuw onderzocht. Het economisch model is bedacht door François Quesnay (1694-1774). Quesnay was een Franse arts en zeer geïnteresseerd in de economie. Hij zag een gelijkenis tussen de bloedsomloop in het lichaam en de geldkringloop in een land. Dit inspireerde hem tot het ontwikkelen van het economisch model ‘Tableau Economique’. Mieke en Eef verwerken voor een praktische opdracht gegevens van de Nederlandse economie van 2009 in een vereenvoudigde weergave van de geldkringloop, geïnspireerd door het Tableau Economique. Om deze geldkringloop, zoals weergegeven in bron 2, kloppend te maken, moeten er nog enkele gegevens worden uitgerekend en dient de richting van sommige pijlen nog bepaald te worden. Op basis van deze kringloop kan het nationaal inkomen bepaald worden.

2p 5 Leg uit dat het nationaal inkomen gelijk is aan de som van de toegevoegde waarden. De geldkringloop uit bron 2 is een vereenvoudigde weergave van de werkelijkheid. Zo gaat in werkelijkheid een deel van alle overheidsbestedingen niet naar bedrijven maar naar gezinnen of naar het buitenland.

1p 6 Geef een voorbeeld van een overheidsbesteding die een geldstroom naar het buitenland weergeeft. De richting van de pijl tussen overheid en financiële instellingen is afhankelijk van het saldo van de overheidsfinanciën. Gebruik bron 2 bij de vragen 7, 8 en 9.

1p 7 Toon met een berekening aan dat het tekort van de overheid 20 (miljard euro) is. 2p 8 Leg uit wat deze uitkomst betekent voor de richting van de pijl. 2p 9 Bereken het bedrag van de particuliere investeringen in miljarden euro’s.

Na bestudering van de cijfers in de kringloop van 2009 komen Mieke en Eef tot de conclusie dat Nederlandse gezinnen en bedrijven samen voor een particulier spaaroverschot zorgen. Ze zijn erg benieuwd of de kredietcrisis invloed zal hebben op het nationaal spaaroverschot. Daartoe hebben ze krantenkoppen verzameld die ten tijde van de kredietcrisis zijn verschenen (bron 3). Gebruik bron 2.

2p 10 Bereken het nationaal spaaroverschot van 2009 in miljarden euro’s.

HA-1022-a-12-1-o 5 lees verder ►►►

Gebruik bron 2 en bron 3. 2p 11 Maak, met behulp van twee van de vier krantenkoppen in bron 3, van

onderstaande tekst een juiste redenering met betrekking tot de Nederlandse economie. Het particulier spaaroverschot kan verder toenemen, want: “Uit …(1)… zou kunnen volgen dat gezinnen meer gaan sparen. Bovendien mag op basis van …(2)… verwacht worden dat bedrijven …(3)… gaan investeren.” Kies uit: bij (1) kop 1 / kop 2 / kop 3 / kop 4 bij (2) kop 1 / kop 2 / kop 3 / kop 4 bij (3) meer / minder bron 2 vereenvoudigde kringloop voor Nederland in 2009

Toelichting Alle bedragen luiden in miljarden euro’s. bron 3 krantenkoppen over de Nederlandse economie in 2009

kop 1 Méér werkloosheid zorgt voor dalende inkomens kop 2 Crisis veroorzaakt overcapaciteit bij bedrijven kop 3 Overheid probeert investeringen in eigen land te stimuleren kop 4 Consumenten verwachten deflatie

HA-1022-a-12-1-o 6 lees verder ►►►

Opgave 3 Met een fiets verdien je iets Automobiliteit wordt een steeds groter probleem in Nederland. De files worden langer en veroorzaken extra kosten. Dit treft ook het Universitair Medisch Centrum (UMC) en haar werknemers. Het UMC stimuleert al jaren het fietsgebruik onder haar werknemers met verschillende maatregelen: bron 4. Het UMC presenteert een nieuw plan om dit fietsgebruik nog verder te bevorderen: bron 5. De ondernemingsraad van het UMC is enthousiast over het plan, maar waarschuwt wel: “Wij denken dat het UMC in haar plan onvoldoende rekening houdt met het risico op moreel wangedrag.” Gebruik bron 4 bij de vragen 12 en 13.

2p 12 Leg uit dat er bij de investeringen die door het UMC zijn gedaan voor fietsvoorzieningen sprake kan zijn van verzonken kosten.

2p 13 Bereken de verwachte besparing op jaarbasis die het UMC met de genoemde maatregelen kan realiseren in 2010, vergeleken met de situatie vóór 2005. Gebruik bron 5.

2p 14 Leg uit hoe er een risico op moreel wangedrag (moral hazard) van werknemers kan ontstaan bij uitvoering van het UMC-fietsplan. Uit onderzoek blijkt dat een werknemer in 2011 aan reiskostenvergoeding per dag minimaal € 5 voordeel wil hebben om de auto te laten staan en de fiets te nemen voor het woon-werkverkeer. Gebruik bron 6 en bovenstaande zin.

2p 15 Toon met een berekening aan dat de fietsvergoeding door het UMC tenminste 45,71 (afgerond) cent per kilometer moet bedragen, om te zorgen dat een werknemer in 2011 voor het woon-werkverkeer overstapt van de auto naar de fiets. Een vervoerseconoom is het niet eens met een onderdeel van de prognose in bron 6: “Ik denk dat bij de groep werknemers die binnen tien kilometer van het werk wonen het gemiddelde aantal fietskilometers zal toenemen na invoering van het UMC-fietsplan.” Gebruik bron 5 en bron 6.

2p 16 Beschrijf de afweging van werknemers van het UMC die kan leiden tot een toename van dit gemiddelde aantal fietskilometers bij deze groep werknemers.

HA-1022-a-12-1-o 7 lees verder ►►►

bron 4 fietsen met beleid: steeds meer UMC-ers op de fiets

uit een krant: “Vanaf 2005 bevordert het UMC het gebruik van de fiets door haar werknemers. Het aantal werknemers dat voorheen de auto gebruikte en nu op de fiets naar het werk komt, is vanaf 2005 tot en met 2010 met 450 personen toegenomen. Er zijn extra voorzieningen getroffen voor betere fietsbereikbaarheid en fietsenreparatie, ten bedrage van € 65.000 per jaar. Het UMC ziet deze investering als één van de besparingen: jaarlijks kosten autoparkeerplaatsen € 1.500 per werknemer, voor fietsparkeerplaatsen is dat slechts € 120 per werknemer. Het UMC heeft berekend dat de dagelijkse files rondom de stad jaarlijks leiden tot inkomstenverlies voor het UMC van € 1 miljoen. Het gaat dan bijvoorbeeld om niet nagekomen afspraken in de polikliniek door te laat gekomen personeel. Door vermindering van de files hoopt het UMC dit inkomstenverlies te halveren, hetgeen ook gezien wordt als een besparing.”

bron 5 UMC-fietsplan: fiets van de werkgever met GPS

vervolg uit de krant: “Maar het UMC gaat verder: vanaf 2011 gaat het UMC alle fietsende werknemers een hogere prijs per kilometer vergoeden dan werknemers die toch de voorkeur geven aan de auto om op hun werk te komen. Daarnaast stelt het UMC aan werknemers gratis een fiets in bruikleen ter beschikking. Deze fiets is uitgerust met het Global Positioning System (GPS), waardoor het aantal fietskilometers berekend kan worden. Vanwege de privacy mogen de locaties, tijden en data niet per werknemer op naam geregistreerd worden. Er vindt wel registratie plaats van het aantal reisdagen per werknemer. De fiets mag alleen voor woon-werkverkeer gebruikt worden. Uit eigen onderzoek van het UMC is gebleken dat gewoontegedrag de belangrijkste reden is om de auto te gebruiken voor woon-werkverkeer, ook bij afstanden korter dan 10 kilometer.”

bron 6 gegevens van de groep UMC-werknemers met een enkele

reisafstand korter dan 10 kilometer

situatie 2010 vóór invoering plan

prognose UMC: situatie 2011 na invoering plan

aantal autogebruikers*) 20% 8%

gemiddeld aantal autokilometers (enkele reis) 7 7

autovergoeding per kilometer 19 cent 10 cent

aantal fietsgebruikers*) 37% 49%

gemiddeld aantal fietskilometers (enkele reis) 7 7

fietsvergoeding per kilometer 0 cent … (vraag 15)

*) als percentage van het totaal aantal werknemers met een enkele reisafstand korter dan 10 kilometer; het resterende deel maakt gebruik van het openbaar vervoer of komt te voet

HA-1022-a-12-1-o 8 lees verder ►►►

Opgave 4 China versus de VS De economische politiek van China is onder andere gebaseerd op lage arbeidskosten, modernisering van de infrastructuur en een lage wisselkoers van de eigen munt (yuan) ten opzichte van de Amerikaanse dollar. De waarde van de yuan is gekoppeld aan de waarde van de dollar. Het grote handelsoverschot van China met de Verenigde Staten van Amerika (VS) zorgt voor een opwaartse druk op deze wisselkoers. De aankoop door de Chinese monetaire autoriteiten van veel waardepapieren in dollars, met name Amerikaanse staatsobligaties, zorgt juist voor een neerwaartse druk. Deze aankoop is weer belangrijk voor de VS, want op die manier financiert de Amerikaanse overheid een deel van haar enorme begrotingstekort. Toch heeft de regering van de VS veel kritiek op de kunstmatig laag gehouden koers van de yuan: dit biedt Chinese exporteurs een concurrentievoordeel. De regering van de VS overweegt daarom invoerheffingen op Chinese producten en andere invoerbeperkingen af te dwingen bij de Wereldhandelsorganisatie WTO.

1p 17 Noem nog een andere invoerbeperkende maatregel dan invoerheffingen, die de VS kan gebruiken tegen China.

4p 18 Beschrijf twee nadelen die invoerbeperkingen door de VS tegen China kunnen hebben voor de economie van de VS. Met betrekking tot de wisselkoers van de yuan in dollars is het volgende bekend: juli 2008 - maart 2009 1 yuan = 0,146 dollar maart 2009 - maart 2010 geleidelijke stijging van deze koers met 1,83% maart 2010 een econoom beweert dat de yuan ten opzichte van

de dollar nog steeds 40% ondergewaardeerd is 2p 19 Bereken, in twee decimalen nauwkeurig, de koers van de yuan in dollars die

volgens deze econoom de juiste waarde zou weergeven in maart 2010. Een woordvoerder van de Chinese regering zegt: “Een heel geleidelijke koersstijging van onze munt is voor ons geen probleem, maar wat de regering van de VS van ons land eist, tientallen procenten koersstijging binnen een jaar, zou zeer schadelijk zijn voor de Chinese economie. Ik beweer dat onze binnenlandse economie nog niet sterk genoeg is om het te verwachten verlies aan exportopbrengsten op te vangen.” Gebruik bron 7 en bron 8.

4p 20 Beschrijf twee argumenten die de bewering van de woordvoerder kunnen ondersteunen: één argument op basis van bron 7 en één argument op basis van bron 8. Gebruik bron 8, onderdeel B.

2p 21 Beschrijf, met gebruik van gegevens uit dit deel van bron 8, één argument dat de bewering van de woordvoerder kan tegenspreken.

HA-1022-a-12-1-o 9 lees verder ►►►

bron 7 particuliere consumptie in procenten van het bruto binnenlands product (bbp) (2009)

bron 8 economische kerngegevens China

2000-2005 2006 2007 2008 2009 2010

A: waarde, in % van het nominaal bbp

investeringen bedrijven en overheid 37,7 40,7 40 41,1 45 n.b. export 25,7 35 35,4 32,7 24,5 n.b. saldo lopende rekening 3,1 9,1 10,7 9,6 6,2 n.b. nationale besparingen 42,6 51,7 53 53,2 53,1 n.b. B: volume, % mutatie t.o.v. vorig jaar

particuliere consumptie 8 11,3 11 9,4 8 n.b. investeringen bedrijven en overheid 14,7 22,1 20,2 15,2 36,6 n.b. export 25,3 23,7 20 7,3 −23,1 n.b. bbp 9,4 11,6 13 9 7,7 n.b. C: % mutatie t.o.v. vorig jaar prijspeil particuliere consumptie +1,2 +1,5 +4,8 +5,9 −1,1 +5,2% kolom 2000-2005: gemiddelde over zes jaren kolom 2010: n.b. = niet bekend

HA-1022-a-12-1-o 10 lees verder ►►►

Opgave 5 Spaarloon vrij … en dan? Met de spaarloonregeling kunnen werknemers een deel van hun brutoloon belastingvrij op een spaarrekening storten. Dit spaarbedrag is gedurende vier jaren niet vrij opneembaar. Er zijn echter enkele bestedingsdoelen waarvoor een uitzondering wordt gemaakt op deze blokkering. In bron 9 wordt de regeling uitgelegd. Gebruik bron 9 bij de vragen 22 en 23.

2p 22 Noem twee oorzaken waardoor niet iedere deelnemende werknemer een gelijk financieel voordeel behaalt bij het gebruikmaken van de spaarloonregeling.

2p 23 Kies één van de vijf mogelijkheden om het spaarloon eerder op te nemen en leg uit welke rol deze mogelijkheid speelt in de financiële levensloop van huishoudens. In 2010 besluit de Nederlandse regering om het geblokkeerde spaarloon dat is gestort in de jaren 2006 tot en met 2009 vrij te geven voor opname, zonder beperkende voorwaarden. Voor twee miljoen werknemers in Nederland is op 15 september 2010 het geblokkeerde spaarloon eerder vrijgekomen, exclusief de opgebouwde rente. In totaal gaat het om ongeveer vier miljard euro spaargeld. Gebruik bron 9 en bovenstaande tekst.

2p 24 Laat met een berekening zien dat in de jaren 2006 tot en met 2009 niet alle werknemers het maximale bedrag aan spaarloon hebben gestort. Mevrouw Bernadet Wellens maakt al sinds 1 januari 2006 gebruik van de spaarloonregeling. In verband met het vrijgeven van het spaartegoed op 15 september 2010 stuurt de bank mevrouw Wellens een overzicht, zoals weergegeven in bron 10. Het marginale tarief voor de inkomstenbelasting is voor mevrouw Wellens 42% (box 1). Gebruik bron 9 en bron 10.

2p 25 Bereken het totale belastingvoordeel (box 1) dat mevrouw Wellens in de jaren 2006 tot en met 2009 heeft behaald over haar gestorte spaarloon.

2p 26 Maak van de volgende tekst een economisch juiste redenering. Door het vrijgeven van de spaarloontegoeden hoopt de regering ...(1)... te verhogen. Daardoor kunnen de …(2)... toenemen, hetgeen in tijden van laagconjunctuur de economische groei kan versterken: een voorbeeld van ...(3)… beleid. Kies uit: bij (1) de betalingsbereidheid / het gezinsbudget / het vermogen bij (2) overheidsbestedingen / particuliere bestedingen bij (3) anticyclisch / procyclisch De regering denkt dat het vrijgeven van het spaarloon een extra economische groei in Nederland kan realiseren van 0,2%. Enkele economen stellen dat deze maatregel Nederland géén extra economische groei zal opleveren.

2p 27 Leg uit waarom het vrijgeven van het spaarloon niet hoeft te leiden tot extra economische groei in Nederland.

HA-1022-a-12-1-o 11 lees verder ►►►

bron 9 hoe werkt de spaarloonregeling? − Werknemers mogen een bedrag van maximaal € 613 per kalenderjaar van

hun brutoloon sparen. Over dit bedrag dragen zij geen belasting en premies af in box 1 van de inkomstenbelasting. Het belastbaar inkomen wordt dus lager.

− Dit spaargeld wordt niet meegeteld voor de belasting in box 3. − Het geld moet op een aparte spaarrekening worden gestort en mag vier jaar

lang niet opgenomen worden. − Er zijn enkele gevallen waarin opname binnen vier jaar wel is toegestaan:

1 de aankoop van een eigen woning 2 de start van een eigen bedrijf 3 de kosten van kinderopvang 4 studiekosten 5 vrijwillige pensioenpremie

− Als de werknemer het spaarloon tussentijds opneemt op een wijze die niet binnen de bovenstaande voorwaarden valt, dan wordt het opgenomen spaarloon gezien als ‘gewoon’ loon en is de werknemer alsnog belasting en premies verschuldigd.

bron 10 overzicht spaarloonrekening van mevrouw Wellens: resultaat

spaarjaren 2006-2009 en totaalsaldo voor de vrijstelling

Beter Sparen

Voor het beste resultaat op uw spaarloonrekening

www.Betersparen.nl

Rekeninghouder: Mevrouw B. Wellens Vorstengraflaan 224 5141 AA Uden datum inleg bedrag saldo 1-1-2006 storting spaarloon € 613,00 € 613,00 1-1-2007 storting spaarloon

rente 2006 € 613,00 € 15,33

€ 1.241,33

1-1-2008 storting spaarloon rente 2007

€ 613,00 € 31,03

€ 1.885,36

1-1-2009 storting spaarloon rente 2008

€ 613,00 € 47,13

€ 2.545,49

15-9-2010 rente 2009 € 45,08 € 2.590,57

15-9-2010 totale inleg over de jaren 2006 tot en met 2009 totaal bijgeschreven rente

€ 2.452,00 € 138,57

NB De storting 2010 is weggelaten, omdat deze niet onder de vrijstellingsregeling valt.

einde

Bronvermelding Een opsomming van de in dit examen gebruikte bronnen, zoals teksten en afbeeldingen, is te vinden in het bij dit examen behorende correctievoorschrift, dat na afloop van het examen wordt gepubliceerd.

HA-1022-a-12-1-u lees verder ►►►

economie HAVO 2012-1

uitwerkbijlage

3

4

Naam kandidaat _______________________________ Kandidaatnummer ______________

VERGEET NIET DEZE UITWERKBIJLAGE IN TE LEVEREN

einde

HA-1022-a-12-1-c 1 lees verder ►►►

Correctievoorschrift HAVO

2012 tijdvak 1

economie

Het correctievoorschrift bestaat uit: 1 Regels voor de beoordeling 2 Algemene regels 3 Vakspecifieke regels 4 Beoordelingsmodel 5 Inzenden scores 6 Bronvermelding 1 Regels voor de beoordeling Het werk van de kandidaten wordt beoordeeld met inachtneming van de artikelen 41 en 42 van het Eindexamenbesluit v.w.o.-h.a.v.o.-m.a.v.o.-v.b.o. Voorts heeft het College voor Examens (CvE) op grond van artikel 2 lid 2d van de Wet CvE de Regeling beoordelingsnormen en bijbehorende scores centraal examen vastgesteld. Voor de beoordeling zijn de volgende passages van de artikelen 36, 41, 41a en 42 van het Eindexamenbesluit van belang: 1 De directeur doet het gemaakte werk met een exemplaar van de opgaven, de

beoordelingsnormen en het proces-verbaal van het examen toekomen aan de examinator. Deze kijkt het werk na en zendt het met zijn beoordeling aan de directeur. De examinator past de beoordelingsnormen en de regels voor het toekennen van scorepunten toe die zijn gegeven door het College voor Examens.

2 De directeur doet de van de examinator ontvangen stukken met een exemplaar van de opgaven, de beoordelingsnormen, het proces-verbaal en de regels voor het bepalen van de score onverwijld aan de gecommitteerde toekomen.

3 De gecommitteerde beoordeelt het werk zo spoedig mogelijk en past de beoordelingsnormen en de regels voor het bepalen van de score toe die zijn gegeven door het College voor Examens.

HA-1022-a-12-1-c 2 lees verder ►►►

De gecommitteerde voegt bij het gecorrigeerde werk een verklaring betreffende de verrichte correctie. Deze verklaring wordt mede ondertekend door het bevoegd gezag van de gecommitteerde.

4 De examinator en de gecommitteerde stellen in onderling overleg het aantal scorepunten voor het centraal examen vast.

5 Indien de examinator en de gecommitteerde daarbij niet tot overeenstemming komen, wordt het geschil voorgelegd aan het bevoegd gezag van de gecommitteerde. Dit bevoegd gezag kan hierover in overleg treden met het bevoegd gezag van de examinator. Indien het geschil niet kan worden beslecht, wordt hiervan melding gemaakt aan de inspectie. De inspectie kan een derde onafhankelijke gecommitteerde aanwijzen. De beoordeling van de derde gecommitteerde komt in de plaats van de eerdere beoordelingen.

2 Algemene regels Voor de beoordeling van het examenwerk zijn de volgende bepalingen uit de regeling van het College voor Examens van toepassing: 1 De examinator vermeldt op een lijst de namen en/of nummers van de kandidaten,

het aan iedere kandidaat voor iedere vraag toegekende aantal scorepunten en het totaal aantal scorepunten van iedere kandidaat.

2 Voor het antwoord op een vraag worden door de examinator en door de gecommitteerde scorepunten toegekend, in overeenstemming met het beoordelingsmodel. Scorepunten zijn de getallen 0, 1, 2, ..., n, waarbij n het maximaal te behalen aantal scorepunten voor een vraag is. Andere scorepunten die geen gehele getallen zijn, of een score minder dan 0 zijn niet geoorloofd.

3 Scorepunten worden toegekend met inachtneming van de volgende regels: 3.1 indien een vraag volledig juist is beantwoord, wordt het maximaal te behalen

aantal scorepunten toegekend; 3.2 indien een vraag gedeeltelijk juist is beantwoord, wordt een deel van de te

behalen scorepunten toegekend, in overeenstemming met het beoordelingsmodel;

3.3 indien een antwoord op een open vraag niet in het beoordelingsmodel voorkomt en dit antwoord op grond van aantoonbare, vakinhoudelijke argumenten als juist of gedeeltelijk juist aangemerkt kan worden, moeten scorepunten worden toegekend naar analogie of in de geest van het beoordelingsmodel;

3.4 indien slechts één voorbeeld, reden, uitwerking, citaat of andersoortig antwoord gevraagd wordt, wordt uitsluitend het eerstgegeven antwoord beoordeeld;

3.5 indien meer dan één voorbeeld, reden, uitwerking, citaat of andersoortig antwoord gevraagd wordt, worden uitsluitend de eerstgegeven antwoorden beoordeeld, tot maximaal het gevraagde aantal;

3.6 indien in een antwoord een gevraagde verklaring of uitleg of afleiding of berekening ontbreekt dan wel foutief is, worden 0 scorepunten toegekend, tenzij in het beoordelingsmodel anders is aangegeven;

3.7 indien in het beoordelingsmodel verschillende mogelijkheden zijn opgenomen, gescheiden door het teken /, gelden deze mogelijkheden als verschillende formuleringen van hetzelfde antwoord of onderdeel van dat antwoord;

HA-1022-a-12-1-c 3 lees verder ►►►

3.8 indien in het beoordelingsmodel een gedeelte van het antwoord tussen haakjes staat, behoeft dit gedeelte niet in het antwoord van de kandidaat voor te komen;

3.9 indien een kandidaat op grond van een algemeen geldende woordbetekenis, zoals bijvoorbeeld vermeld in een woordenboek, een antwoord geeft dat vakinhoudelijk onjuist is, worden aan dat antwoord geen scorepunten toegekend, of tenminste niet de scorepunten die met de vakinhoudelijke onjuistheid gemoeid zijn.

4 Het juiste antwoord op een meerkeuzevraag is de hoofdletter die behoort bij de juiste keuzemogelijkheid. Voor een juist antwoord op een meerkeuzevraag wordt het in het beoordelingsmodel vermelde aantal punten toegekend. Voor elk ander antwoord worden geen scorepunten toegekend. Indien meer dan één antwoord gegeven is, worden eveneens geen scorepunten toegekend.

5 Een fout mag in de uitwerking van een vraag maar één keer worden aangerekend, tenzij daardoor de vraag aanzienlijk vereenvoudigd wordt en/of tenzij in het beoordelingsmodel anders is vermeld.

6 Een zelfde fout in de beantwoording van verschillende vragen moet steeds opnieuw worden aangerekend, tenzij in het beoordelingsmodel anders is vermeld.

7 Indien de examinator of de gecommitteerde meent dat in een examen of in het beoordelingsmodel bij dat examen een fout of onvolkomenheid zit, beoordeelt hij het werk van de kandidaten alsof examen en beoordelingsmodel juist zijn. Hij kan de fout of onvolkomenheid mededelen aan het College voor Examens. Het is niet toegestaan zelfstandig af te wijken van het beoordelingsmodel. Met een eventuele fout wordt bij de definitieve normering van het examen rekening gehouden.

8 Scorepunten worden toegekend op grond van het door de kandidaat gegeven antwoord op iedere vraag. Er worden geen scorepunten vooraf gegeven.

9 Het cijfer voor het centraal examen wordt als volgt verkregen. Eerste en tweede corrector stellen de score voor iedere kandidaat vast. Deze score wordt meegedeeld aan de directeur. De directeur stelt het cijfer voor het centraal examen vast op basis van de regels voor omzetting van score naar cijfer.

NB Het aangeven van de onvolkomenheden op het werk en/of het noteren van de behaalde scores bij de vraag is toegestaan, maar niet verplicht.

Evenmin is er een standaardformulier voorgeschreven voor de vermelding van de scores van de kandidaten.

Het vermelden van het schoolexamencijfer is toegestaan, maar niet verplicht. Binnen de ruimte die de regelgeving biedt, kunnen scholen afzonderlijk of in gezamenlijk overleg keuzes maken.

3 Vakspecifieke regels Voor dit examen kunnen maximaal 54 scorepunten worden behaald. Voor dit examen is de volgende vakspecifieke regel vastgesteld: Voor rekenfouten worden geen scorepunten afgetrokken. Wanneer echter de kandidaat bij een berekening kennelijk verzuimd heeft door schatting controle op het antwoord uit te oefenen, wordt voor deze fouten één scorepunt afgetrokken tot een maximum van drie scorepunten voor het hele examen.

HA-1022-a-12-1-c 4 lees verder ►►►

4 Beoordelingsmodel Opmerking Algemene regel 3.6 is ook van toepassing als gevraagd wordt een gegeven antwoord toe te lichten, te beschrijven en dergelijke.

Opgave 1

1 maximumscore 3 bij (1) substitueerbaar voor bij (2) stijging bij (3) de gemiddelde prijs van het album daalt bij (4) meer prijselastisch indien alle vier goed 3 indien drie van de vier goed 2 indien twee van de vier goed 1 indien één of geen van de vier goed 0

2 maximumscore 2 Voorbeelden van een juist antwoord zijn: − Downloads leiden tot meer naamsbekendheid van beginnende

popgroepen en dat kan leiden tot hogere bezoekersaantallen bij concerten / hogere opbrengsten uit merchandising.

− Downloads leiden tot meer naamsbekendheid, hetgeen de onderhandelingspositie met muziekmaatschappijen bij volgende albums kan versterken.

− Downloads leiden tot meer bekendheid van het album en dat kan er toe leiden dat de cd vaker op de radio uitgezonden wordt, waarover ook auteursrechten afgedragen moeten worden.

Vraag

Antwoord

Scores

HA-1022-a-12-1-c 5 lees verder ►►►

Vraag

Antwoord

Scores

3 maximumscore 1

4 maximumscore 1

HA-1022-a-12-1-c 6 lees verder ►►►

Vraag

Antwoord

Scores

Opgave 2

5 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juist antwoord is: Het nationaal inkomen wordt gevormd door de nationale productie, hetgeen staat voor waarde toevoegen aan ingekochte goederen en diensten. Het totaal van alle toegevoegde waarden vormt het nationaal product.

6 maximumscore 1 Voorbeelden van een juist antwoord zijn: − De overheid koopt militaire vliegtuigen in het buitenland. − De overheid betaalt salarissen aan ambassadepersoneel in het

buitenland. Opmerking Antwoorden die betrekking hebben op overdrachtsuitgaven van de overheid niet goed rekenen.

7 maximumscore 1 Een voorbeeld van een juiste berekening is: belastingen = 620 − 290 − 170 = 160 (miljard euro) → overheidstekort is 180 − 160 = 20 (miljard euro)

8 maximumscore 2 Uit het antwoord moet blijken dat een tekort betekent dat er een geldstroom van financiële instellingen naar overheid vereist is om dit verschil aan te vullen en de pijl dus omhoog wijst.

9 maximumscore 2 Voorbeelden van een juiste berekening zijn: − inkomende geldstromen bedrijven: 180 + 290 + 480 = 950

uitgaande geldstromen bedrijven: 620 + 430 = 1.050 particuliere investeringen: 1.050 − 950 = 100

− inkomende geldstromen financiële instellingen: 170 uitgaande geldstromen financiële instellingen: 20 + (480 − 430) = 70 particuliere investeringen: 170 − 70 = 100

10 maximumscore 2

Voorbeelden van een juiste berekening zijn: − (besparingen − investeringen) + (belastingen − overheidsbestedingen)

= (170 − 100) + (160 − 180) = 50 − export − import = 480 − 430 = 50

HA-1022-a-12-1-c 7 lees verder ►►►

Vraag

Antwoord

Scores

11 maximumscore 2 bij (1) kop 4 bij (2) kop 2 bij (3) minder indien alle drie goed 2 indien twee van de drie goed 1 indien één of geen van de drie goed 0

Opgave 3

12 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juist antwoord is: Een antwoord waaruit blijkt dat er sprake is van investeringen die niet meer ongedaan gemaakt kunnen worden en weinig tot geen andere gebruiksmogelijkheden bieden voor het UMC in het geval het bedoelde gebruik niet of onvoldoende gerealiseerd wordt.

13 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juiste berekening is: 0,5 × 1.000.000 + 450 × (1.500 − 120) − 65.000 = 1.056.000 (euro’s)

14 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juist antwoord is: Een antwoord waaruit blijkt dat de door de werkgever beschikbaar gestelde fiets gebruikt kan worden voor privédoeleinden in plaats van / naast woon-werkverkeer, zonder dat dit controleerbaar is voor de werkgever (zolang het totaal aantal kilometers maar niet substantieel hoger / lager ligt dan op basis van aantal werkdagen en reisafstand te verwachten is).

15 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juiste berekening is:

5002 7×

+ 10 = 45,71 (cent per kilometer)

16 maximumscore 2

Een voorbeeld van een juist antwoord is: Een antwoord waaruit blijkt dat bij de fietsgebruikers vooral die werknemers er bij komen die op een relatief grotere afstand van het werk (binnen de straal van 10 kilometer) wonen, omdat zij het financiële voordeel van de hogere reiskostenvergoeding hoger waarderen dan het nadeel / de kosten van het fietsen (tijd, moeite, weersomstandigheden, e.d.).

HA-1022-a-12-1-c 8 lees verder ►►►

Vraag

Antwoord

Scores

Opgave 4

17 maximumscore 1 Voorbeelden van een juist antwoord zijn: − boycot van Chinese producten − quotering van de import uit China − verscherping kwaliteitseisen aan Chinese producten − verscherping douanecontroles op Chinese producten

18 maximumscore 4

Voorbeelden van juiste beschrijvingen zijn: − Een antwoord waaruit blijkt dat China zal reageren met

handelssancties tegen exportproducten van de VS, waardoor de VS minder zal exporteren (handelsoorlog).

− Een antwoord waaruit blijkt dat de inflatie in de VS zal toenemen / het consumentensurplus in de VS zal dalen, als gevolg van invoerheffingen op Chinese producten / vermindering van (goedkope) Chinese importen.

− Een antwoord waaruit blijkt dat China zal reageren met verscherping van regels, voorwaarden e.d. voor directe investeringen van Amerikaanse bedrijven in China, waardoor de groeiperspectieven van de economie van de VS minder worden.

per juist beschreven nadeel 2

19 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juiste berekening is: • koers maart 2010: 1,0183 × 0,146 = 0,149 (dollar) 1

• koers van 1 yuan zou zijn: 0,1490,6

= 0,25 (dollar) 1

indien berekend 1,4 × 0,149 = 0,21 (dollar), voor dit deel van het antwoord 0

HA-1022-a-12-1-c 9 lees verder ►►►

Vraag

Antwoord

Scores

20 maximumscore 4 Voorbeelden van juiste argumenten zijn: − Uit bron 7 is af te leiden dat in China de binnenlandse consumptie een

relatief kleine bijdrage levert aan het bbp, hetgeen zou kunnen wijzen op onvoldoende compensatie voor het wegvallen van exportmarkten.

− Uit bron 8 is af te leiden dat het aandeel van de export in het bbp / de waarde van de export in 2009 is afgenomen, hetgeen er op zou kunnen duiden dat de beperkte koersstijging van de yuan vanaf maart 2009 al zeer nadelige gevolgen heeft gehad voor de internationale concurrentiepositie van de Chinese exporteurs.

− Uit bron 8 is af te leiden dat de economische groei van China (% mutatie bbp) vanaf 2007 vertraagt, waardoor de Chinese economie minder goed in staat zal zijn afzetvermindering van de exportgerichte sectoren op te vangen.

Opmerkingen − Voor het toekennen van de maximale score moeten beide bronnen in

het antwoord verwerkt zijn. − Per juist argument maximaal 2 scorepunten toekennen.

21 maximumscore 2 Voorbeelden van een juist argument zijn: − Uit bron 8 (onderdeel B) is af te leiden dat de reële groei van het bbp

(economische groei) in 2009 nog steeds hoog is en elk jaar vrijwel gelijk is aan de groei van de particuliere consumptie, hetgeen er op kan duiden dat de groei weinig hinder ondervindt van een exportterugval (zoals in 2009).

− Uit bron 8 (onderdeel B) is af te leiden dat de investeringen van bedrijven en overheid juist sterk groeien, hetgeen zou kunnen betekenen dat productiecapaciteit die vrijvalt door lagere export ingezet wordt voor een grotere productie van kapitaalgoederen.

HA-1022-a-12-1-c 10 lees verder ►►►

Vraag

Antwoord

Scores

Opgave 5

22 maximumscore 2 Voorbeelden van juiste oorzaken zijn: − Niet iedere deelnemende werknemer kiest voor het maximale

spaarbedrag (van € 613 per jaar). − Door de progressieve belastingheffing (box 1) hebben werknemers met

een verschillend marginaal tarief een verschillend belastingvoordeel. − De rentepercentages op spaarloonrekeningen kunnen verschillen

tussen banken. per juiste oorzaak 1

23 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juist antwoord is: Een antwoord waaruit blijkt dat het gekozen bestedingsdoel / de gekozen mogelijkheid kan optreden op een moment in de levensloop waarbij er naast het reguliere inkomen aanvullend vermogen nodig is om een deel van deze hoge uitgave te financieren. Opmerking Uitsluitend scorepunten toekennen voor een juiste uitleg bij de gekozen mogelijkheid.

24 maximumscore 2 Voorbeelden van een juiste berekening zijn: − Als twee miljoen werknemers allemaal het maximale bedrag zouden

hebben gespaard, zou er nu 2.000.000 × 4 × € 613 = € 4,904 miljard vrijkomen, hetgeen niet ongeveer vier miljard euro is maar bijna vijf miljard euro.

− Een vrijkomend bedrag van ongeveer vier miljard euro voor twee miljoen werknemers komt gemiddeld neer op ongeveer € 2.000 per werknemer in vier jaar tijd, hetgeen per jaar ongeveer € 500 is: dat is duidelijk minder dan de maximale € 613.

25 maximumscore 2

Een voorbeeld van een juiste berekening is: € 613 × 0,42 = € 257,46 × 4 (jaren) = € 1.029,84

HA-1022-a-12-1-c 11 lees verder ►►►

Vraag

Antwoord

Scores

26 maximumscore 2 bij (1) het gezinsbudget bij (2) particuliere bestedingen bij (3) anticyclisch indien alle drie goed 2 indien twee van de drie goed 1 indien één of geen van de drie goed 0

27 maximumscore 2 Voorbeelden van een juist antwoord zijn: − Een antwoord waaruit blijkt dat extra consumptieve uitgaven gericht

zullen zijn op buitenlandse producten (import) en niet of nauwelijks zullen bijdragen aan de verhoging van het nationaal product.

− Een antwoord waaruit blijkt dat de werknemers kunnen besluiten het vrijgekomen spaargeld op een andere spaarrekening te zetten (met mogelijk een hoger rendement in combinatie met minder beperkende voorwaarden), zodat het vrijgekomen spaargeld niet zal leiden tot extra bestedingen.

5 Inzenden scores Verwerk de scores van de alfabetisch eerste vijf kandidaten per school in het programma WOLF. Zend de gegevens uiterlijk op 29 mei naar Cito. 6 Bronvermeldingen Opgave 2 http://www.britannica.com

einde

HA-1022-a-12-1-c-A*

aanvulling op het correctievoorschrift 2012-1

economie havo

Centraal examen havo Tijdvak 1 Correctievoorschrift Aan de secretarissen van het eindexamen van de scholen voor havo Bij het centraal examen economie havo: Op pagina 8 van het correctievoorschrift, bij vraag 17 moet altijd 1 punt worden toegekend, ongeacht of er wel of geen antwoord gegeven is, en ongeacht het gegeven antwoord. Toelichting: De institutionele kant van protectionisme is geen onderdeel van de syllabus. N.B. Bij vraag 18 is de kennis van de institutionele kant van protectionisme niet nodig. Deze vraag is met behulp van de verstrekte informatie te beantwoorden en valt daardoor binnen de kaders van de stof die in het examen kan worden getoetst. Het College voor Examens, Namens deze, de voorzitter, drs H.W. Laan