//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 1

Evolutie van de betekenis van het wonen in Vlaanderen.

omgevingvlaanderen.be

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 1

TITEL STUDIE Deze discussienota bevat een expertenadvies in het kader van 'Woonwensen en wooncultuur in Vlaanderen' in opdracht van het Departement Omgeving.

COLOFON

Verantwoordelijke uitgever: Departement Omgeving Vlaams Planbureau voor Omgeving Koning Albert II-laan 20 bus 8 1000 Brussel vpo.omgeving@vlaanderen.be www.omgevingvlaanderen.be

Foto cover vooraan-bron:TonyV3112 / Shutterstock.com

Bronverwijzing: Prof. Dr. Els De Vos (Henry van de Velde onderzoeksgroep, Faculteit Ontwerpwetenschappen, Universiteit Antwerpen) (2018), Evolutie van de betekenis van het wonen in Vlaanderen, uitgevoerd in opdracht van het Vlaams Planbureau voor Omgeving.

2

DICUSSIENOTA

Evolutie van de betekenis van het wonen in Vlaanderen

Prof. dr. Els De Vos Henry van de Velde onderzoeksgroep Faculteit Ontwerpwetenschappen Universiteit Antwerpen Els.devos@UAntwerpen.be

Historisch gezien is de Belg (Vlaming) sterk verankerd met zijn woning. Spreekwoordelijk wordt gezegd dat een Belg geboren is met een baksteen in de maag. Daarmee wordt vooral gedoeld op het feit dat woningverwerving, bij voorkeur door het zelf bouwen, het streefdoel is van de meeste Belgen. Het logo van de drukbezochte beurs Batibouw, de schildpad met zijn stenen huis op zijn rug, symboliseert dit woonpatroon. Zoals ondertussen breed bestudeerd, is dit geen natuurlijk aangeboren patroon, maar werd en wordt dit nog steeds fiscaal gestimuleerd door de overheid waardoor het een evidentie geworden is. Op het einde van de 19de eeuw maakte België de keuze om woningverwerving te stimuleren, na de 2de WO werd dit nog versterkt door de Wet De Taeye en momenteel is de woonbonus (belastingvermindering bij inbreng van de lening) nog steeds een manier om woningverwerving fiscaal te stimuleren.1

Het verwerven van een eigen woning heeft veel betekenissen:

- Sociale stijging op de ladder, het gevoel ‘geslaagd zijn’ of op zijn minst erbij te horen - Onafhankelijkheid - Appeltje voor de dorst/pensioen - Eigenheid en individualiteit - Geprezen ‘privacy’ - Vrij groot kunnen bouwen (door DIY besparen en geleidelijk aan comfort toevoegen)2

Aangezien bouwgrond in meer afgelegen gebieden (verder van de kernstad) goedkopers is, kiezen Vlamingen uit de middenklasse ervoor om verder van steden een woning te bouwen. Of zoals Hans Leinfelder het onlangs pertinent verwoordde: ““Een Vlaming is bereid om in de file te staan in ruil voor een vrijstaand huis met een eigen tuin”.3 Daarbij geeft hij Zaffelaere als voorbeeld. In dit dorp zonder voorzieningen op 20km van Gent wordt er lustig bijgebouwd op nieuw aangesneden percelen.

1 Theunis K., “De Wet De Taeye. De individuele woning als bouwsteen van de welvaartsstaat”, Van Herck K., Avermaete T. (red.), Wonen in welvaart. Woningbouw en wooncultuur in Vlaanderen 1948-1973, Rotterdam, Antwerpen: 010, VAI/CVAa, (2006), 67-77, Theunis K., “Private initiative as driving force for post-war reconstruction. Political doctrine and urbanization in Belgium”, paper presented at the Urbanism and Urbanisation Conference, Barcelona, 27-29 June (2005), Canfyn, Filip, Wonen voor 200.000 euro all-in, Betaalbaar, energiezuinig, goed ontworpen en in leefbare omgeving, Antwerpen- Apeldoorn: Garant (2015). 2 De Decker P., Eigen woning: geldmachine of pensioensparen?, Garant: Antwerpen-Apeldoorn (2013). 3 Vervaeke L., “Een Vlaming is bereid om in de file te staan in ruil voor een vrijstaand huis met een eigen tuin”, De Morgen, 11-12-17, overgenomen uit de Volkskrant.

(vast)stelling 1: De baksteen in de maag is nog heel sterk en wordt nog steeds gestimuleerd door de overheid via de woonbonus. Die stimulans bevordert het wonen op meer perifere locaties (wegens goedkopere woonprijzen).

3

Het woonideaal van de ouders leeft door bij de kinderen. Een ILIV studie uit 2014 geeft aan dat 66% van de ondervraagde jongeren eigendomsverwerving verkiest boven het huren van een woning.4 Al denkt hetzelfde percentage dat de stijgende woningprijzen hun leven zal veranderen in de komende 10 jaar en 57% denk dat de schaarser wordende woonruimte een gevoelig impact zal hebben. Uit het grote woononderzoek, blijkt effectief dat sinds enkele jaren, het woningbezit, na decennia van stijging, plots aan het dalen is. Tussen 2005 en 2013 daalde het van 74,4 procent naar 70,5 procent.5

Vooral alarmerend is het feit dat het vooral de lagere inkomens zijn die niet meer kunnen volgen, terwijl voorheen quasi alle lagen van de bevolking een woning verwierven.6

Bruno Meeus en Pascal De Decker argumenteren dat de ‘formatieve periode’ van een mens, namelijk van 15-25 jaar ongeveer, belangrijk is aangezien dan het beeld gevormd wordt van de ideale woning die nog lang blijft doordeemsteren.7 Veel jongeren verkiezen om te wonen zoals hun ouders (wat nog versterkt wordt als er kinderen komen): in een groene omgeving en bij voorkeur een vrijstaande woning in eigendomsbezit.8 De betekenis van een groene (rurale) omgeving is heel rekbaar. Dit gaat van een woning met tuin in de randstad, tot een woning langs een steenweg of in een landelijk dorp.9 De meeste jongeren vinden de privacy het hoogste goed. Ze hechten belang aan individualiteit en onafhankelijkheid. Het is een plek waar ze kunnen uitrusten na een drukke werkdag, maar ook één waar ze een barbecue kunnen geven. Zeker als ze zelf kinderen hebben, menen velen dat die groene omgeving belangrijk is voor de ontwikkeling van hun kinderen (zoals ze dat zelf als kind gekend hebben).10

Als dit scenario zich gewoon doorzet, evolueert Vlaanderen gewoon verder tot één nevelvlek. Om dit scenario te veranderen, moet er op een scala van maatregelen ingezet worden. Het afschaffen van de woonbonus voor alleenstaande woningen is daarbij een essentiële maatregel, omdat financiële stimuli het huidige woonideaal gefundeerd hebben.11 Belastingen op de werkelijke waarde van de woning (los van het Kadastraal Inkomen) zou ook een ommekeer kunnen bewerkstelligen.

4 ILIV, “Ook generation Y hunkert naar een eigen thuis”, persdossier oktober 2014, p. 2, in: http://docplayer.nl/93444-Ook- generation-y-hunkert-naar-een-eigen-thuis.html 5 Winters, S., Ceulemans, W., Heylen, K., Pannecoucke, I., Vanderstraeten, L., Van den Broeck, K., De Decker, P., Ryckewaert, M. & Verbeeck, G. (2015), Wonen in Vlaanderen anno 2013. Het grote Woononderzoek, Apeldoorn, Antwerpen: Garant, 28. 6 Winters, S., “ Trends op de Vlaamse woningmarkt. Heeft Vlaanderen de vastgoedcrisis doorstaan?, Ruimte en Maatschappij, 7 (2) (2014), 7. 7 Meeus B., De Decker P., Claessens B., De geest van suburbia, Garant: Antwerpen-Apeldoorsn (2013), 102-104. 8 Meeus B., De Decker P., Claessens B., De geest van suburbia, Garant: Antwerpen-Apeldoorsn (2013). 9 Van Pelt K., Modern versus klassiek, Ongep. thesis architectuur, Universiteit Antwerpen (2015), 129-134. 10 Meeus B., De Decker P., Claessens B., De geest van suburbia, Garant: Antwerpen-Apeldoorsn (2013), 160-165. 11 Voor meer argumentatie daarover, zie P. De Decker, “Afbouw woonbonus: nu of nooit”, in P. De Decker, et all, Woonnood in Vlaanderen. Feiten/Mythen/Voorstellen, Garant: Apeldoorn-Antwerpen (2015), 489-500.

Stelling: Vandaag leeft het woonideaal van de ouders nog steeds heel sterk door bij de jongeren uit de (hogere) middenklasse Vlaanderen.

4

Om mensen in de stad aan te trekken, moet deze woontypologie een aantal kwaliteiten van een suburbane woning in zich dragen (of tenminste als gedeelde voorziening hebben per aantal eenheden).

Vlaams Bouwmeester Leo Van Broeck wees er al herhaaldelijk op dat men in de stad hetzelfde comfort als in een suburbane woning wil. Leo Van Broeck: “die steden hebben ook werk hé. Dus ook die dorpen en die steden moeten gezinsvriendelijker, kindvriendelijker, en er moet meer groen in die steden komen. Eigenlijk moet je de droom van de Vlaming in zijn verkaveling au sérieux nemen. En een even praktische en leuke woning maken in de stad. Als je gaat mountainbiken en je komt terug met een modderige fiets; op een fermette kan je die afspuiten op de oprit; in een appartementje in de stad staat die in uw badkuip en na twee keer zit uw sifon verstopt. Dat is een beetje het idee: we moeten stadswoningen maken waarin je je fiets kan poetsen, waarin je kan knutselen in een atelier beneden; waar je dus alles wat je in een fermette kan ook kan plus dat je vlakbij de tram, winkel, cultuur en andere dingen bent.” 12

Hetzelfde geldt voor de mogelijkheid om (familie)feesten te houden. Wanneer we met bachelor studenten (waarvan een 70% in een suburbane (half)open bebouwing woont die in eigendomsbezit van de ouders is) goede innovatieve rijwoningen bezoeken die ontworpen zijn op de relatief smalle percelen, schrikken de meesten even. De woning wordt beoordeeld met de standaard verkavelingswoning in het achterhoofd. Hoe kan men er bezoek ontvangen en familiefeesten houden als de keuken relatief compact is en het salon zich een verdieping hoger bevindt?

Vlamingen houden ook van bricoleren, waardoor een DIY-ruimte (al dan niet gedeeld), een belangrijk onderdeel van het wonen vormt.

Dus de stedelijke woningtypologieën dienen (gedeelde) binnen- en buitenruimten te hebben voor een familiefeest, een barbecue of het bricoleren. Ook een (gedeelde) tuin behoort tot deze mogelijkheden. Hier stellen zich diverse ontwerpvraagstukken, zoals per hoeveel woningen bepaalde ruimten nodig zijn. Maar ook naar diversiteit. Senioren zullen een andere soort buitenruimte wensen, dan jongeren bijvoorbeeld.

Rijwoningen hebben veel kwaliteiten die raken aan deze van alleenstaande woningen. Het zijn eveneens grondgebonden woningen die verbonden kunnen zijn met een tuin(tje) en er is een individuele expressie mogelijk. De bewoners zijn in de mogelijkheid om hun eigen architecturale stijl, inclusief hun eigen voorgevel, te kiezen (wat bijvoorbeeld niet het geval is bij appartementsbouw).

Bijkomend voordeel is de relatieve betaalbaarheid (bewoners hebben immers veel woonoppervlakte op een beperkte grondoppervlakte), de energiezuinigheid en de hoge dichtheid door hun compactheid, waardoor het mogelijk is om openbaar vervoer, maar ook andere diensten in de

12 Van Broeck L., In ‘Van Gils en gasten’, https://www.een.be/van-gils-gasten/betonstop-vanaf-2040

Stelling: De goed ontworpen rijwoning kan als woonmodel van de toekomst dienen mits respectering van de privacy.

Stelling: Wonen in de stad vraagt een heroriëntatie in de manier van denken of het aanreiken van een waardig alternatief voor het suburbane wonen. Zoals, hoe en waar de fiets reinigen of familiefeesten houden?

5

nabijheid te organiseren. Toch is deze woningtypologie relatief beperkt in Vlaanderen. Waar in België de rijwoning 34% van het woningbestand uitmaakt, is dit in Nederland maar liefst 60%.13

De rijwoning heeft in Vlaanderen concurrentie van het ideaal van de vrijstaande woning op een perceel. Een vrijstaande woning biedt ruimten met grote ramen aan, en tegelijk toch voldoende ‘privacy’. Deze twee met elkaar verenigen, roept een spanning op. Om voldoende licht in een rijwoning te trekken, zijn er slechts twee gevels (voor- en achter) waarlangs licht getrokken kan worden, evenals het dakoppervlakte. Grote raampartijen worden langs de straatkant vaak geschuwd om binnenkijken te vermijden. Waar bewoners in Nederland globaal gezien veel minder problemen hebben met het feit dat er door passanten binnengekeken wordt en ze het veel minder nodig vinden om de ramen af te schermen voor de buitenwereld,14 is ‘privacy’ voor vele Belgen het hoogste goed. Met de uitdrukking “Pour vivre heureux, vivons cachés”, legde een bewoner uit waarom hij tevreden was dat zijn woning van de straatkant helemaal niet opviel.

Vanuit stedenbouwkundig oogpunt is visueel contact met de straat juist wenselijk om op die manier sociale controle op straat te garanderen.15 Hier ontspint zich een verhaal over de afweging tussen voldoende privacy, en tegelijk voldoende lichtinval, zicht en sociale controle op de straat. Het principe van de 19de eeuwse herenwoning, waar de begane grond zich een halve verdieping boven het straatniveau bevindt, is een beproefde methode die onder meer door AG Vespa ruimschoots toegepast wordt in hun woonprojecten.16 In mediterrane landen zoals Spanje en Portugal, wordt de begane grond in steden gereserveerd door winkels, kantoren en garages. Daar wordt in de steden zelden op de begane grond gewoond, maar evenmin hebben deze (appartements)woningen een eigen tuintje (wat een rijwoning vaak wel geeft). Hoe dan ook, het ‘privacy’-argument ligt heel gevoelig bij Vlamingen en is iets waar nadrukkelijk aandacht voor zal moeten zijn in het creëren van een geschikte woningtypologie.

Vanaf de jaren 1960 was de democratisering van de auto van cruciaal belang in het naoorlogse wonen. Die maakte het verspreide (suburbane) wonen mogelijk voor de massa. Want dankzij hun auto konden ze zich toch comfortabel verplaatsen (naar het werk, de school, familie, voor de boodschappen, etc.). De auto zorgde ervoor dat woningen een extra kamer van 20m² ongeveer kregen, namelijk de garage.17

In de meeste steden zien we een toename van het fietsverbruik. Sinds de invoering van het Gentse mobiliteitsplan, steeg het fietsgebruik er aanzienlijk. Maar ook in Antwerpen blijft het aantal fietsers

13 Hulsman B., Kramer L., Het rijtjeshuis. De geschiedenis van een oer-Hollands fenomeen, (2013), 10-11. 14 Cieraad I., ‘Vrouw en venster. Een Nederlandse geschiedenis van eerbaarheid’, in Heynen H., Delhaye C. (ed.), De zij-kant van architectuur, themanummer van Tijdschrift voor vrouwenstudies, jrg.18, nr.70 (2) (1997), pp.110-135. 15 Over belang van sociale controle in een woonomgeving, zie: Machiel Van Dorst, Een duurzaam leefbare woonomgeving : fysieke voorwaarden voor privacyregulering, Delft: Eburon (2005), 370-371. Vanuit de feministische literatuur over ruimtelijke ordening wordt regelmatig gewezen op het belang van sociale controle. Zie bijvoorbeeld: Titia Hajonides, e.a., Buitengewoon veilig. Hoe ruimtelijke maatregelen kunnen bijdragen aan het verminderen van seksueel geweld op straat, Rotterdam: Goossens/Mets (1987); Hondeghem Annie, Thijs Ann, Van Lindt Leen, (ed.) ‘Sociale Veiligheid’, Ruimte voor vrouwen, Netwerk voor een Gemeentelijk Gelijke Kansenbeleid (1993); Booth C., e.a. (red.), Changing Places – Women’s lives in the city, Londen: Paul Chapman Publishing Ltd , (1996). 16 Lezing van Steven Decloedt, directeur bouw AG Vespa, februari 2014. 17 Hoofdstuk over de garage in: De Vos E., Hoe zouden we graag wonen? Woonvertogen in Vlaanderen tijdens de jaren zestig en zeventig, Leuven: Leuven University Press (2012).

Stelling: De ruime fietsenstalling, waar ook bakfietsen en long-tail fietsen kunnen gestald worden, wordt een essentieel onderdeel van het stedelijk wonen voor de (blanke) middenklasse.

6

stijgen. Bovendien groeit ook het gebruik van elektrische fietsen, bakfietsen, en long-tail fietsen, namelijk fietsen met een verlengde bagagedrager waarop meerdere kinderen (tot 200 kg) kunnen vervoerd worden.

Wat betekent dat voor het wonen? Door deze evolutie zal een (ruime) fietsenberging een onmiskenbaar onderdeel van het stedelijk wonen vormen. Deze ruimte is reeds een vereiste in bijvoorbeeld de kavelpanden en hoekwoningen van AG SOB Gent, maar ook studentenhuisvestings- projecten zijn verplicht een voldoende ruime, inpandige fietsenstalling te voorzien. Bij collectieve woonprojecten is een (gedeelde) fietsenstalling een must. Stedenbouwkundig heeft dit tot gevolg dat woonlocaties op fietsafstand van het stadscentrum of bepaalde faciliteiten (scholen, kinderopvang, werkgelegenheid) gegeerd zijn en blijven. Door de doorbraak van de elektrische fiets kan de actieradius toenemen.

Bij kansarme, vrouwelijke bewoners van etnisch-culturele minderheden is de fiets als transportmiddel minder evident of gewenst. Zo wees een kleinschalig onderzoek van Ella.vzw in de sociale woonwijk Nieuw-Gent uit dat deze vrouwen vlugger teruggrijpen naar het openbaar vervoer en automobiliteit, dan de fiets. Zij prefereren beter openbaar vervoer, taxi-cheques, autorijlessen en autodelen afgestemd op kansarmen, boven fietslessen.18 De relatief afgelegen ligging van de woonwijk t.o.v. het stadscentrum heeft daar mogelijks mee te maken, evenals de beperkte sociale veiligheid, de moeilijkheid om (veel) kinderen en boodschappen te vervoeren op een ‘gewone fiets’ en culturele beperkingen (bv. nooit leren fietsen als kind). Voor hen is goedkoop autoparkeren in de woonomgeving veel meer een punt van bezorgdheid.

Over de woonwensen van migranten in Vlaanderen zijn tot nu toe nog geen systematische studies gevoerd. De meeste studies gaan over de blanke middenklasse. Niettemin neemt het aandeel nieuwkomers toe.

Wat we wel weten, is dat de ‘arrival cities’, zoals Doug Saunders die heet, plaatsen zijn waar de meeste nieuwkomers terecht komen.19 Dit zijn wijken in de grotere steden, zoals Antwerpen en Gent, die gekenmerkt worden door goedkopere woningen en de aanwezigheid van landgenoten, evenals diverse hulporganisaties.20 Door het grote informele opvangnetwerk zijn het goede aankomstplaatsen. Voorbeelden daarvan zijn het district 2060 in Antwerpen (met onder meer het De Coninckplein en het Stuivenbergplein) of de 19de eeuwse gordel rond de stad Gent, waaronder het Rabot en de Brugse Poort het meest gekend zijn. Het zijn echter ook de wijken met ongezonde, kleine woningen waar huisjesmelkers kamers aan woekerprijzen verhuren. Nieuwkomers leven aanvankelijk vaak vrij geïsoleerd en missen de spontane contacten die in hun thuisland (met een warmer klimaat) in de publieke ruimte gebeuren.21

18 Dit was één van de verrassende vaststellingen van Mobiella, een project over vervoersarmoede bij kansarme vrouwen van etnisch-culturele minderheden in Nieuw Gent, project van Ella vzw, Kenniscentrum Gender & Etniciteit i.s.m. Stad Gent. (01/10/2015 - 30/09/2017) 19 Sanders D., Houtzager G., De Trek naar de stad, de bezige bij (2010). 20 Binnen OASeS (UAntwerpen) voert Robin Vandevoordt een onderzoek bij vluchtelingen naar samenleven in diversiteit voor het Agentschap binnenlands bestuur, Afdeling Gelijke kansen, Integratie en Inburgering, Vlaamse Overheid. (Robin.Vandevoordt@uantwerpen.be). 21 Van Gool S., Een nieuwe thuis in een nieuw land, ongepl. Thesis UAntwerpen (2016).

Stelling: Door te investeren in multi-functionele, collectieve, open huisvestings- en ontmoetingsplekken in steden, raken nieuwkomers en lokale bewoners beter op elkaar afgestemd.

7

Heim collectief argumenteert dat iets meer investeren in het huisvesten en accommoderen van vluchtelingen, een win-win situatie voor de stad kan betekenen. Door collectieve woonprojecten voor vluchtelingen te verweven met faciliteiten waar de buurt nood aan heeft (zoals sportplekken, een (sociaal) restaurant, ontmoetingsplekken, enzovoort), kan de aanwezigheid van de nieuwkomers juist een verrijking voor de buurt betekenen. De buurt krijgt extra faciliteiten (zoals een (sociaal) restaurant, sporthal, ontmoetingsruimte, buurtpark, wijktuin, … en leert er de nieuwkomers gemakkelijker door kennen. Omgekeerd komen de nieuwkomers zo ook in contact met de buurtbewoners. 22 Via ontwerpend onderzoek in Antwerpen en Aalst worden daar voorbeelden van gegeven op de tentoonstelling Wonen in diversiteit.23

Een gerealiseerd voorbeeld is te vinden in het buitenland, namelijk Refugio te Berlijn.24 Dit is een gebouw, aangekocht door de Berliner Stadtmission en gerenoveerd tot een hybride ruimte.25 Op de begane grond bevindt zich een cafetaria en zalen die gehuurd kunnen worden voor activiteiten (zoals een congresruimte met 3 workshop ruimten, een grote hall voor 200 personen en een dakterras met paviljoen), terwijl er op de andere verdiepingen gewoond kan worden door 50% autochtonen en 50% nieuwkomers. Er worden heel wat activiteiten georganiseerd waarbij buurtbewoners en nieuwkomers samen komen. De woningen zijn afgestemd op singels, al verblijven er ook aan aantal koppels en kinderen. In de daktuinen worden samen groenten en kruiden gekweekt, o.a. voor het restaurant.

Het zou een optie kunnen zijn om een bepaald percentage (bijvoorbeeld de helft van de erkende vluchtelingen) te huisvesten in meer landelijke gebieden. In Duitsland kiest men voor deze strategie omdat er in de suburbane en landelijke gebieden een woningleegstand is. Er is echter ook een gebrek aan werkgelegenheid en zeker aan goed betaalde jobs. Daarom werd een pilootproject opgezet door de StadtBauKultur NRW 2020. In Nieheim in de provincie Noordrijn-Westfalen, worden nieuwkomers, en dan in eerste instantie vluchtelingen, betrokken bij de renovatie van panden en het oprichten van woonunits.26 In het project Heimatwerkers renoveren bewoners, vluchtelingen en studenten van de hogeschool Ostwestfalen-Lippe een historisch pand (Ackerbürgerhaus’) tot gemeenschapshuis.27 Op die manier wordt zowel gewerkt aan het verhogen van de vaardigheden (technische vaardigheden voor het (ver)bouwen van een huis, evenals talen en cultuur) van deze vluchtelingen, als het versterken van hun netwerken met de lokale bewoners. Omgekeerd maken de bewoners en studenten kennis met de cultuur en gewoonten (inclusief culinaire vaardigheden) van de nieuwkomers. Het Ministerie van Bouw, Huisvesting en Stedelijke ontwikkeling van de Federal

22 Beeckmans L., Heim collectief, Wonen in Diversiteit, 9.11.2017, krant De Singel, zie https://www.vai.be/sites/default/files/bijlagen/activiteiten/wonen_in_diversiteit.pdf [20.12.2017] 23 Beeckmans Luce, De Maeyer Jonas, De Vos Els, Hauquier Kimoura, Van den Driessche Maarten, (curatoren) Wonen in diversiteit. Inclusieve woonvormen voor nieuwkomers, Antwerpen, De Singel (09/11/17-14/01/18). 24 https://sharehaus.net/refugio/ [20.12.2017] 25 Dit gebeurde door Sven Lager en Elke Naters onder leiding van Gerold Vorländer. 26 Heimatwerker. (2017), from https://heimatwerker.nrw/projekt/ [20.12. 2017], Mayer, A., Junker, R. and Kruse, B. (2011). Intergriertes handlungskonzept für die stadt Nieheim [20.12. 2017]. , http://www.nieheim.de/fileadmin/Mediendatenbank/PDF/Integriertes_Handlungskonzept.pdf [14.12. 2017] 27 Heimatwerkstatt in Nieheim – ein Haus, fünfzig Heimatwerker und hundert Ideen. (2016). [14.12. 2017] from https://stadtbaukultur-nrw.de/neues/heimatwerkstatt-in-nieheim-ein-haus-fuenfzig-heimatwerker-und- hundertideen/.

Stelling: Via multidisciplinaire projecten wordt een groot deel van de erkende vluchtelingen aangetrokken om samen te wonen met de bewoners in meer landelijke gebieden, dorpen of kleinere steden.

8

Staat van Nordrhein-Westfalen financiert 70% van de totale kost (= 426.000 euros), terwijl de stad Nieheim de overige 30% voorziet.28 De StadtBauKultur NRW 2020 betaalt de kosten voor de organisatie, PR, events en communicatie. Aangezien het project nog niet afgelopen is (het loopt nog tot 2018), kunnen er nog geen conclusies getrokken worden. Maar niettemin kan deze pilot ook voor Vlaanderen interessant zijn.

Er werd nog geen systematisch onderzoek naar gedaan, maar er zijn wel aanwijzingen dat 1e en 2e

generatie migranten ook het Belgische woonpatroon achterna gaan. Ze ervaren ook dat huren in België geldverlies betekent, en streven er ook naar om een eigen woning te verwerven. Dit patroon geldt niet bij alle groepen, zoals de orthodoxe joden die in een bepaalde wijk in Antwerpen zich duidelijk gevestigd hebben. Maar niettemin zijn er aanwijzingen dat bijvoorbeeld Turkse en Marokkaanse gezinnen van de 2de generatie, ook streven naar een meer suburbane, eigen woning. Deze woning wordt vervolgens deels volgens ‘Vlaamse normen’ ingericht waardoor bewoners aangeven dat ze erbij horen en een bepaalde standaard bereikt hebben. Maar tegelijk laat het eigendomsbezit toe om ook naar eigen smaak te verbouwen. Een ‘Arabisch salon’ (een ruimte waar doorlopend zetels met hun rug tegen de muur geplaatst worden) in de veranda, is daar een voorbeeld van.29

Chatten, app’en, bloggen en vloggen, … worden steeds meer een deel van het dagelijks leven. Dit heeft diverse gevolgen. Het huis wordt meer en meer een werk- en ontspanningsplek die door zijn technologie een afgelegen locatie (zoals een suburbane of landelijke omgeving) mogelijk maakt. De digitale communicatie en mogelijkheden vermindert de noodzaak aan verplaatsingen. Kinderen leren online talen, typen en programmeren. Ze hoeven zich niet meer te verplaatsen naar de plaats waar cursussen gegeven worden. Ze kunnen ook zo met mekaar chatten. Idem voor heel wat jobs die kantoorwerk omvatten. Door het thuiswerken (ook het nieuwe werken genoemd) wordt het huis een (tijdelijk) werkplek en daardoor kan een langere woon-werkafstand mogelijk zijn.

Studeer- en co-workingsplekken worden belangrijk als verlengden van de woning. Door de digitale intrusie in huis waardoor afleiding verleidelijk is, zoeken studenten rustige publieke interieurs op, vnl. bibliotheken, om te studeren onder peer pressure. Voor werkenden nemen diverse vormen van gedeelde werkplekken, satellietkantoren, aan belang toe. Ook zij laten een grotere woon-werkafstand toe. Ruimten waar sociale controle mogelijk is, winnen dus aan belang

28 Heimatwerker. (2017). https://heimatwerker.nrw/projekt/ [26.10.2017] 29 Dit blijkt uit de cases die ILIV onderzocht. Een link naar dit onderzoek vind je hier: ILIV, the Expertise Centre on Living, België als thuisland voor andere culturen, persdossier juni 2015, http://docplayer.nl/14110546-Belgie-als-thuisland-voor- andere-culturen.html [26.12.2017]

Stelling: Nieuwe (communicatie)media, zoals de radio, televisie en telefoon, laten toe om verder van de stad en de werkplek te wonen. Eveneens doet de nood aan co-studeer/werkplekken toenemen.

Stelling: Het suburbane woonideaal, met woningverwerving, trekt langdurige migranten (van 1e, 2de en 3de generatie) aan

9

Wifi vormt steeds meer een onderdeel van het huiselijk leven. Voor de tele-com-operatoren is de installatie van wifi veel gemakkelijker en goedkoper dan het leggen van internetkabels. Tablets kunnen zelfs niet aangesloten worden op bekabeld internet. De Vlaamse overheid stimuleert ten volle de installatie van wifi. Daarnaast werden er ook proefprojecten gestart om slimme watermeters en electriciteitsmeters in woningen te installeren.

Dit zal een aantal gevolgen hebben:

- Privacy en rust. Mensen hebben continu toegang tot informatie, maar worden ook continu gemonitord. Zoals de actiegroep Beperkt de straling opmerkt: “Overigens zorgen slimme watermeters net als slimme elektriciteitsmeters voor ernstige vragen rond privacy. Ze laten derden toe om in detail en in real time te weten wanneer we thuis zijn en wat we daar doen. Een Big Brother-maatschappij komt op die manier akelig dichtbij.”30

Gezondheidsproblemen:

- De gepulseerde elektromagnetische straling van wifi, maar ook van slimme meters, kan gezondheidsproblemen opleveren. Er lijden steeds meer mensen aan elektrogevoeligheid of Electromagnetic Hypersensitivity (EHS).31 De Wereldgezondheidsorganisatie raadt wifi in scholen af wegens mogelijks kankerverwekkend. In Frankrijk, en ook bepaalde steden in Vlaanderen, zoals Gent, Leuven en Mechelen, zijn echter maatregelen genomen om wifi te verbieden in stedelijke kinderdagverblijven en kleuterscholen.32 Diverse staten in Amerika verboden slimme meters of voerden op zijn minst de optie in om ze te kunnen weigeren.33

Terwijl men in Brussel een gecumuleerd stralingsniveau van 6 V/m hanteert (in 2013 van 3 naar 6 opgetrokken voor het 4G netwerk) en in Salzburg een norm van 0.6 V/m, ligt dit in Vlaanderen op 21 V/m. In Antwerpen experimenteert men met het internet of things.

Bijgevolg zal de vraag naar woningen in stralingsarme oorden toenemen. Dit maakt dus woningen op afgelegen plekken meer gegeerd. Maar ook steden die daarin het voortouw nemen, kunnen op termijn gegeerde woonplekken worden.

Ouderen verkiezen, zolang ze nog fysiek goed zijn, om in hun eigen ruime woning te blijven wonen omdat die extra kamers gebruikt worden als logeerkamers voor de kinderen en kleinkinderen. 34 De grote woonkamer is welkom voor familiefeesten. Een grote tuin die fysiek onderhoud vergt, wordt nog het eerst als een probleem aanzien. Bovendien hebben ze de wens zo lang mogelijk in hun woning te blijven wonen, wat betekent dat ze liever zorg inhuren (voor zover betaalbaar), dan wel

30 http://www.beperkdestraling.org/1273-testproject-met-stralende-slimme-watermeters-in-antwerpen-bds-reageert 31 http://www.stralingsarmvlaanderen.org/ 32 http://persruimte.stad.gent/134565-gratis-studievoormiddag-over-het-effect-van-wifi-straling-op-onze-gezondheid 33 http://www.beperkdestraling.org/slimme-elektriciteitsmeters. 34 Bervoets W. & Heynen H., The obduracy of the detached single family house in Flanders, International Journal of Housing Policy, DOI: 10.1080/14616718.2013.840109, (2013), p. 12.

Stelling: Tussen ouderen en jongeren kunnen er slimme bondgenootschappen opgezet worden, waarbij nieuwe media (huis-datings-sites) mogelijk zouden kunnen faciliteren.

Stelling: Stralingsluwe woningen en woonomgevingen worden een kwaliteitsmerk.

10

naar een zorgcentrum gaan. Deze zorg kan gaan om fysieke ondersteuning (opstaan, zich wassen, enz.), maar ook mentale hulp (herinneren wanneer men zijn boterhammetjes moet opeten bijvoorbeeld) of gewoon nood aan gezelschap.

Jongeren, aan de andere kant, blijven langer thuiswonen. 42,5% van de Vlaamse jongeren tussen 18 en 34 jaar woont nog thuis.35 Ze doen dit niet zozeer omdat ze absoluut thuis willen wonen, maar vooral omdat woningverwerving niet evident is.36 Enerzijds stijgen de woningprijzen, en anderzijds worden ze geconfronteerd met minder werkzekerheid. Het ontbreken van werkzekerheid maakt dat ze niet zo gemakkelijk een lening willen aangaan, en er bovendien minder vlug één krijgen.

Deze twee groepen hebben een woonwens die tijdelijk met mekaar verenigd wordt. Kan er geen co- housingsvorm ontworpen worden die deze tijdelijke coalitie voor een langer moment mogelijk maakt? Dus feitelijk een vorm van kangoeroewonen, zij het dat de woningtypologie niet noodzakelijk onder één dak hoeft te gebeuren. In sé willen jongeren onafhankelijker van hun ouders zijn en vice versa. Ouderen die zelf in hun jeugd (tijdens de jaren ’60) hebben samengewoond met hun ouders, geven aan dat ze dit deden uit noodzaak, maar dit toch niet meer wensen te doen. 37

Naast de eigen kinderen, kan het ook een meerwaarde zijn om studentenhuisvesting te vermengen met seniorenwoningen. Op dit moment laat de reglementering (zoals een algemeen bouwregelment) dit vaak niet toe. Ook voor projectontwikkelaars vragen hybride programma’s meer denkwerk en investering. Nochtans zouden goede manieren om co-housing tussen deze twee groepen een meerwaarde voor beide kunnen betekenen. Bij het ontwerp van deze woningtypologieën zal naast gemeenschappelijke ruimten, ook gezocht moeten worden naar ruimten die het studentenleven toelaten.

Bewoners in diverse suburbane wijken overlijden of trekken noodgedwongen naar zorgcentra. Daardoor komen deze villawoningen in de komende jaren leeg te staan en worden ze te koop aangeboden. Het moment dat deze woningen vrij komen, biedt bepaalde opportuniteiten. Te grote villa’s kunnen omgevormd worden in co-housingsprojecten. Villa’s op ‘verkeerde plaatsen’ kunnen afgebroken worden waardoor de grond voor een ander doel kan ingezet worden. Enzoverder. Theoretische zijn er veel mogelijkheden, maar de (politieke) en sociaal-economische realiteit maakt beslissingen hier niet eenvoudig, zoals het onderzoek van Marijn Van de Weijer aantoonde.38

35 Deze cijfers zijn gebaseerd op demografische cijfers van het Federaal Planbureau. Hiervoor bracht onderzoeker Philippe Defayt van het Waalse Instituut voor Duurzame Ontwikkeling (IDD) drie socio-economische factoren in rekening: huisvesting, evolutie van de inkomens bij jongeren en gezinnen en ten slotte de evolutie van de zorgverzekering. “Almaar meer jongeren blijven thuis plakken”, 15/05/2017, De Standaard, in: https://www.livios.be/nl/bouwinformatie/bouwen- verbouwen-of-kopen/verhuizen/almaar-meer-jongeren-blijven-thuis-plakken/ [26.12.17]. 36 ILIV, “Ook generation Y hunkert naar een eigen thuis”, persdossier oktober 2014, in: http://docplayer.nl/93444-Ook- generation-y-hunkert-naar-een-eigen-thuis.html 37 De Vos E., Onder één kap. Kangoeroewonen in de jaren zestig en zeventig, Ruimte: vakblad van de Vlaamse Vereniging voor Ruimte en Planning / Vlaamse Vereniging voor Ruimte en Planning, 5:4(2013), p. 52-59. 38 Zie daarvoor het doctoraat van Van de Weijer, M. (2014) Reconfiguration, Replacement or Removal? Evaluating the Flemish Post-War Detached Dwelling and its Part in Contemporary Spatial Planning and Architecture [Phd thesis, KU- Leuven-UHasselt]. Also in: Van De Weijer M. & Van Cleempoel K. (2013) Architecture for Change? Obduracy of dwelling typologies and corresponding design positions. In: De Vos E.; De Walsche J.; Michels M.; Verbruggen S.(Ed.). Theory by Design. Antwerp: UPA (2014) , p. 423-430.

Stelling: Suburbane villa’s gebouwd in de naoorlogse periode vormen nieuwe opportuniteiten.

10

11

Op de tentoonstelling At Home. Building and Living in Communities, te C-Mine Genk (10/09 – 20/10/17) en de bijhorende publicaties werden succesvolle collectieve woonprojecten in Duitsland, Oostenrijk en Zwitserland, getoond.39 Daarbij werden de projecten ingedeeld volgens drie financiële modellen: bouwgroepen (wonen in persoonlijke eigendom voor eigen gebruik), wonen in een huurwoning onder het investeerdersmodel en coöperatieven (wonen met een mix van eigenaars en huurders). Het eerste en laatste model zijn reeds (in beperkte mate) in Vlaanderen te vinden.

Het oprichten van de CLTs (community landtrust projecten) in diverse steden (Brussel, Kortrijk, Gent, Antwerpen) valt onder het laatste model. Dit is nog in de pioniersfase, maar hier is zeker nog marge om verder door te groeien, mits goede omkadering.

De term ‘bouwgroepen’ is niet gangbaar bij ons, maar het beperkt aantal collectieve woonprojecten die in Vlaanderen gerealiseerd zijn, zijn meestal volgens deze formule.40 De buitenlandse voorbeelden tonen aan dat deze modellen tot architecturaal hoogstaande en betaalbare woonprojecten kunnen leiden met kwalitatieve privé ruimten, evenals waardevolle gemeenschappelijke ruimten.41

Nieuw in dit verhaal is dat het vaak de architecten zijn die de verschillende partijen (investeerders en kandidaat bewoners) actief rond de tafel samenbrengen, en zo een collectief woonproject opstarten. In Vlaanderen ligt het initiatief meestal bij een aantal bewoners die samen een collectief woonproject willen opstarten.

39 Brochure: AT HOME/Building and living in communities, Stad Genk, C-Mine, Architectuurwijzer, Deutsche Architektur Museum (2017), delen vertaald uit: Becker A., Kienbaum L., Ring K., Cachola Schmal P. (eds), Building and Living in Communities. Idea-Processes-Architecture, Birkhäuser (2015). 40 Zie voor voorbeelden op de website van de Samenhuizen vzw: https://www.samenhuizen.be/ [26.12.17]. Ook het boek: Van Herck K., De Meulder B., Wonen in Meervoud. Groepswoningbouw in Vlaanderen, Antwerpen, Rotterdam: SUN uitgeverij (2009). 41 Becker A., Kienbaum L., Ring K., Cachola Schmal P. (eds), Building and Living in Communities. Idea-Processes-Architecture, Birkhäuser (2015); Ilka & Andreas Ruby, Kries M., Müller M., Niggli D. (Eds.), with photos by Burchard D., Together! The new architecture of the Collective, Weil am Rhein: Ruby (2017).

Stelling: Collectieve woonprojecten vormen een belangrijk onderdeel van de toekomstige woningvoorraad.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 154