1

EUTHANASIE EN OUDEREN:

dilemma’s (in de praktijk)

Agnes van der Heide

Erasmus MC

Afd. Maatschappelijke Gezondheidszorg

13 maart 2015

(potentiële) belangenverstrengeling Geen

Voor bijeenkomst mogelijk relevante

relaties met bedrijven -

Sponsoring of onderzoeksgeld

Honorarium of andere (financiële)

vergoeding

Aandeelhouder

Andere relatie, namelijk …

-

Disclosure belangen Agnes van der Heide

EUTHANASIE EN OUDEREN:

dilemma’s (in de praktijk)

Onderwerpen

1. Frequenties

2. Schriftelijke euthanasiewens (dementie)

3. ‘Voltooid leven’ problematiek

(4. Intensieve symptoombestrijding)

EUTHANASIE EN OUDEREN:

dilemma’s (in de praktijk)

Onderwerpen

1. Frequenties

2. Schriftelijke euthanasiewens (dementie)

3. ‘Voltooid leven’ problematiek

(4. Intensieve symptoombestrijding)

Overledenen

Bron: CBS, statline

0

20000

40000

60000

80000

100000

120000

140000

160000

1950 1970 1990 2013

85 jaar en ouder

75 - 84 jaar

65 - 74 jaar

< 65 jaar

Sterfte aan hart-/vaatziekten

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010

65 tot 75 jaar

75 tot 85 jaar

85 jaar en ouder

2

Sterfte aan kanker

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010

65 tot 75 jaar

75 tot 85 jaar

85 jaar en ouder

Sterfte en MBLs 2010

Bron: Sterfgevallenonderzoek 2010

0,0%

5,0%

10,0%

15,0%

20,0%

25,0%

30,0%

35,0%

40,0%

45,0%

Totaal

80+

Euthanasie en hulp bij zelfdoding 2010

Bron: Sterfgevallenonderzoek 2010

Euthanasie Hulp bij zelfdoding

0,0%

0,5%

1,0%

1,5%

2,0%

2,5%

3,0%

Totaal

80+

Meldingen van euthanasie en hbz bij de

toetsingscommissies

Bron: Jaarverslag 2013

Huisarts

Medisch specialist

Specialist

ouderengeneeskunde

Anders

Meldingen van euthanasie en hbz bij de

toetsingscommissies in 2013 (n=4829)

Bron: Jaarverslag 2013

3588

223

174 97

42

251

160

Aandoeningen Kanker

Hartvaat

Long

Dementie

Psychiatrie

Multipele

ouderdomsklachten

Overig

Meldingen van euthanasie en hbz bij de

toetsingscommissies in 2013 (n=4829)

Bron: Jaarverslag 2013

3588

223

174

97 42

251

160

Aandoeningen Kanker

Hartvaat

Long

Dementie

Psychiatrie

Multipele

ouderdomsklachten

Overig

3

EUTHANASIE EN OUDEREN:

dilemma’s (in de praktijk)

Onderwerpen

1. Frequenties

2. Schriftelijke euthanasiewens (dementie)

3. ‘Voltooid leven’ problematiek

(4. Intensieve symptoombestrijding)

Zorgvuldigheidscriteria voor levensbeëindiging

op verzoek

De wettelijke zorgvuldigheidseisen houden in dat de arts:

A. de overtuiging heeft gekregen dat er sprake was van een vrijwillig en weloverwogen verzoek van

de patiënt;

B. de overtuiging heeft gekregen dat er sprake was van uitzichtloos en ondraaglijk lijden van de

patiënt;

C. de patiënt heeft voorgelicht over de situatie waarin deze zich bevond en over diens

vooruitzichten;

D. met de patiënt tot de overtuiging is gekomen dat er voor de situatie waarin deze zich bevond

geen redelijke andere oplossing was;

E. ten minste één andere, onafhankelijke arts heeft geraadpleegd, die de patiënt heeft gezien en

schriftelijk zijn oordeel heeft gegeven over de bovengenoemde zorgvuldigheidseisen;

F. de levensbeëindiging of hulp bij zelfdoding medisch zorgvuldig heeft uitgevoerd.

Wtl, art. 2 lid 2

Indien de patiënt van zestien jaren of ouder niet langer in staat is zijn wil te

uiten, maar voordat hij in die staat geraakte tot een redelijke waardering van

zijn belangen terzake in staat werd geacht, en een schriftelijke verklaring,

inhoudende een verzoek om levensbeëindiging, heeft afgelegd, dan kan de

arts aan dit verzoek gevolg geven. De zorgvuldigheidseisen, bedoeld in het

eerste lid, zijn van overeenkomstige toepassing.

Zoveel als mogelijk van toepassing?

Net zozeer van toepassing?

Regionale toetsingscommissies

Meldingen van levensbeëindiging bij dementie

2013: 97 (bijna allemaal vroeg stadium; allemaal ‘zorgvuldig’)

2012: 42

* het is ‘moeilijk is om in algemene zin uitspraken te doen over de vraag wanneer

in deze omstandigheden tot euthanasie kan worden overgegaan’;

* ‘altijd van de specifieke omstandigheden van ieder individueel geval’

afhankelijk;

* het is ‘van belang de wilsverklaring tijdig op te stellen, op gezette tijden te

actualiseren, en daarin zoveel mogelijk de concrete omstandigheden te

beschrijven, waarin men wenst dat de levensbeëindiging wordt uitgevoerd’.

Bron: Jaarverslag 2013

16

17

Van der Heide, Geijteman, Rietjens: literatuuroverzicht voor ZonMw ten behoeve van onderbouwing handreiking VWS

Rurup, Onwuteaka-Philipsen, van der Heide, e.a. 1998 / 2002

Rurup, Onwuteaka-Philipsen, Pasman, e.a. 2000

Rurup, Onwuteaka-Philipsen, van der Heide, e.a. 2002

Van Wijmen, Rurup, Pasman, e.a. 2005

Van Wijmen, Pasman, Widdershoven, e.a. 2005

Rurup, Pasman, Onwuteaka-Philipsen 2006

De Boer, Dröes, Jonker, e.a. 2007/2008

Booij, Engberts, Rödig, e.a. 2011

Van Delden, van der Heide, van de Vathorst,e.a. 2011

Van der Heide, Legemaate, Onwuteaka-Philipsen, e.a. 2011

Zembla/ANBO-enquête 2013

Bevindingen m.b.t. burgers

< 1 op de 20 volwassen Nederlandse burgers heeft een schriftelijke

euthanasieverklaring (met name ouderen, vrouwen, hoger opgeleiden,

zonder religie, weinig vertrouwen in zorg, ervaring met euthanasie in

omgeving, slechtere gezondheid)

Motieven: zelf regie houden + voorkomen van een onwaardig levenseinde

(dementie)

Uitvoering wilsverklaring acceptabel, enig begrip voor ingewikkeldheden

18

4

19

ZEMBLA/ANBO enquête 2013 KOPPEL onderzoek 2011

Een arts moet een schriftelijke

euthanasieverklaring van een

dementerende patiënt die zijn wens

niet meer kan herhalen uitvoeren.

De heer Smit is 62 jaar oud en

dement. Hij herkent zijn vrouw en

kinderen niet meer, weigert te eten en

trekt zich steeds meer terug. Er is

geen communicatie meer met hem

mogelijk over de behandeling. Kort

voordat hij dement werd heeft hij een

euthanasieverklaring opgesteld waarin

hij stelt dat zijn leven beëindigd moet

worden als hij dement zou zijn. De

familie is het hier mee eens. De arts

besluit te doen wat de heer Smit heeft

gevraagd.

Ouderen: 91% eens Burgers: 77% eens

Bevindingen m.b.t. artsen

Artsen komen het regelmatig tegen

Huisartsen reageren niet altijd op een schriftelijke

euthanasieverklaring

Specialisten ouderengeneeskunde: wel gesprek, beperkte impact

Artsen hebben begrip voor wens tot bij gevorderde dementie

Vlg artsen kán gevorderde dementie uitmonden in ondraaglijk lijden

Zelden uitvoering, omdat patiënt wens noch lijden kan bevestigen

Bij ondraaglijk lijden meestal restrictief behandelbeleid, soms

‘ruimhartige’ toediening morfine

20

21

KOPPEL onderzoek 2011 EEW2 2011

De heer Smit is 62 jaar oud en

dement. Hij herkent zijn vrouw en

kinderen niet meer, weigert te eten en

trekt zich steeds meer terug. Er is

geen communicatie meer met hem

mogelijk over de behandeling. Kort

voordat hij dement werd heeft hij een

euthanasieverklaring opgesteld waarin

hij stelt dat zijn leven beëindigd moet

worden als hij dement zou zijn. De

familie is het hier mee eens. De arts

besluit te doen wat de heer Smit heeft

gevraagd.

Specialisten ouderengeneeskunde:

51%: euthanasie vanwege gevorderde

dementie is aanvaardbaar

86%: zelf uitvoeren van euthanasie

vanwege gevorderde dementie is niet

denkbaar

Burgers: 77% eens

Artsen: 33% eens

Conclusies m.b.t. levensbeëindiging bij dementie

Steun dan wel sympathie voor mogelijkheid van euthanasie op basis van

schriftelijke euthanasieverklaring bij (vooral) burgers en artsen

Burgers verwachten mogelijk teveel

Grote terughoudendheid in uitvoering bij artsen

(en familie)

Aantal echte probleemsituaties lijkt vooralsnog gering

22

EUTHANASIE EN OUDEREN:

dilemma’s (in de praktijk)

Onderwerpen

1. Frequenties

2. Schriftelijke euthanasiewens (dementie)

3. ‘Voltooid leven’ problematiek

(4. Intensieve symptoombestrijding)

‘Voltooid leven’ problematiek

Kennissynthese ZonMw

Van der Heide, Onwuteaka-Philipsen, van Thiel, van de Vathorst, Weijers

www.zonmw.nl

24

‘Ouderen met een actuele en actieve wens

tot levensbeëindiging zonder dat daar

lijden als gevolg van een medisch

classificeerbare aandoening aan ten

grondslag ligt.’

5

‘Voltooid leven’ problematiek

LASA (ouderen van 65 jaar en ouder): 15% had ‘wel eens’

doodsgedachten of doodswensen; 3,4% had een actuele ‘doodswens

en/of verminderde wens tot voortleven’.

= 100.000 ouderen in Nederland

Aantal met actieve wens tot levensbeëindiging?

Aantal met doodswens vanwege lijden zonder medische grondslag?

25

‘Voltooid leven’ problematiek

Doodswensen kunnen vele jaren bestaan en wisselen in intensiteit.

Een doodswens wordt niet altijd als een constante

belasting ervaren.

Een aanhoudende doodswens lijkt samen te hangen

met het samengaan van problemen met de fysieke

en/of geestelijke gezondheid, die leiden tot toenemende

afhankelijkheid en een verlies van gevoel van eigenwaarde en/of

persoonlijke waardigheid, en het verlies van dierbaren en de sociale

omgeving, leidend tot eenzaamheid en het verlies van zingeving.

26

‘Voltooid leven’ problematiek

De meeste verzoeken om levensbeëindiging in de context van ‘voltooid

leven’ problematiek worden afgewezen.

Meestal voorstel tot alternatieve behandeling.

Sommige ouderen stellen dat op prijs, anderen voelen

zich miskend.

Als dergelijke verzoeken wel worden ingewilligd, heeft de betreffende

persoon voor zover bekend ook altijd een of meer medische

aandoeningen.

Rte’s: multipele ouderdomsaandoeningen = 251 (2013)

27

EUTHANASIE EN OUDEREN:

dilemma’s (in de praktijk)

Onderwerpen

1. Frequenties

2. Schriftelijke euthanasiewens (dementie)

3. ‘Voltooid leven’ problematiek

(4. Intensieve symptoombestrijding)

Euthanasie en intensieve

symptoombestrijding 2010

Bron: Sterfgevallenonderzoek 2010

Euthanasie Hulp bij zelfdoding

Niet op verzoek Palliatieve sedatie

0,0%

2,0%

4,0%

6,0%

8,0%

10,0%

12,0%

14,0%

Totaal

80+

Euthanasie en intensieve symptoombestrijding

naar leeftijd van de overledene

Jonger dan

65 jaar

65-79 jaar 80 jaar en

ouder

Morfine 79% 80% 72%

Morfine

‘plus’

4% 4% 2%

Palliatieve

sedatie

20% 19% 11%

Euthanasie 7% 4% 1%

Minder intensieve

symptoombestrijding bij

ouderen?

• Ouderen sterven een

zachtere dood

• Ouderen laten minder

van zich horen

• Er wordt minder op

ouderen gelet

Bron: Sterfgevallenonderzoek 2010

6

31