Euthanasie bij minderjarigen - Ghent University Library...belang: de wet van 28 mei 2002 betreffende...

Faculteit Rechtsgeleerdheid

Universiteit Gent

Academiejaar 2013-2014

Euthanasie bij minderjarigen

Masterproef van de opleiding

‘Master in de rechten’

Ingediend door

Sarah De Rocker 20034036

Promotor: Prof. Dr. Gert Vermeulen

Commissaris: Dr. Karen Verpoest

1

Dankwoord

Deze masterproef had moeilijk tot stand kunnen komen zonder de hulp van een aantal personen. Ik

wens dan ook graag mijn promotor prof. Dr. Gert Vermeulen en assistente Yasmin Van Damme te

bedanken voor hun begeleiding bij het schrijven van deze masterproef.

De keuze van dit onderwerp heb ik te danken aan de huisartsen van Groepspraktijk Opstal. Bedankt

om me de inspiratie te geven om te schrijven over dit boeiende onderwerp. Door het schrijven van

deze masterproef is mijn interesse rond euthanasie enkel nog toegenomen.

Ook psychotherapeut Bert Van Puyenbroeck verdient een extra woordje van dank voor de vloed aan

informatie die hij me omtrent dit onderwerp bezorgd heeft.

En uiteraard mag ik ook mijn trouwe lezer niet vergeten.. papa, dankjewel!

Zoals je ziet, het klopt wat men zegt, een thesis schrijf je niet alleen. Maar nog belangrijker, studeren

doe je niet alleen. Het was soms zweten en zwoegen, er waren fantastische momenten en

crisismomenten, het was een onvergetelijke ervaring die ik niet had willen missen. Daarom wil ik hier

ook de kans grijpen om officieel enkele mensen te bedanken die deze rollercoaster samen met mij

hebben doorstaan.

Als eerste wens ik al mijn collega’s van Groepspraktijk Opstal te bedanken. Jullie zijn me tijdens mijn

studies door dik en dun blijven steunen. Roland, Rita, Lara, Marie, Jirka, Bert en mama, dankjewel!

Astrid, Lien en Layla, bedankt om deze ervaring onvergetelijk te maken. Het was fijn samen met jullie

de schoolbanken te mogen delen.

Lieselot, bedankt om al die uren naar mij te luisteren tijdens onze honderden loopmomenten.

En onder het motto save the best for last… mama en papa, dankjewel! Jullie liefde en steun is

oneindig gebleken... Bedankt om mijn rots in de branding te zijn!

2

Inhoudsopgave

DEEL I Inleiding en probleemstelling .................................................................................................. 6

DEEL II Wetgevend kader ..................................................................................................................... 8

Hoofdstuk 1 Wet 28 mei 2002 betreffende de euthanasie ................................................................ 8

Hoofdstuk 2 Wijzigingswet van 28 februari 2014 ........................................................................... 9

DEEL III Euthanasie ............................................................................................................................. 10

Hoofdstuk 1 Euthanasie en andere levenseindebeslissingen .......................................................... 10

1.1 Het stoppen of niet opstarten van een medisch zinloze behandeling ................................ 10

1.2 Pijnbestrijding met mogelijk levensverkortend effect en continue diepe sedatie .............. 11

1.3 Opzettelijke levensbeëindiging zonder verzoek ................................................................ 12

1.4 Hulp bij zelfdoding ............................................................................................................ 13

1.5 Euthanasie of levensbeëindiging op verzoek ..................................................................... 13

1.6 De paradox van de actieve en de passieve euthanasie ....................................................... 14

Hoofdstuk 2 De Euthanasiewet ...................................................................................................... 15

2.1 Materiële voorwaarden ...................................................................................................... 16

2.1.1 De hoedanigheid van de verzoeker ............................................................................ 16

2.1.2 De gezondheidstoestand van de patiënt ..................................................................... 17

2.1.3 Het verzoek ................................................................................................................ 19

2.2 Procedurele voorwaarden .................................................................................................. 21

2.2.1 Informeren ................................................................................................................. 21

2.2.2 Consultatie tweede arts .............................................................................................. 21

2.2.3 Overleg ...................................................................................................................... 22

2.2.4 Niet-terminale patiënt ................................................................................................ 23

2.3 Wilsverklaring euthanasie ................................................................................................. 23

2.4 Uitvoering .......................................................................................................................... 24

2.5 Toezicht ............................................................................................................................. 25

Hoofdstuk 3 Verhouding tot de strafwet ........................................................................................ 26

Hoofdstuk 4 Besluit ........................................................................................................................ 28

DEEL IV Euthanasie bij minderjarigen ............................................................................................. 30

Hoofdstuk 1 De situatie vóór de wetsuitbreiding ........................................................................... 30

1.1 Ontvoogding ...................................................................................................................... 31

1.2 Noodtoestand ..................................................................................................................... 31

1.3 Toepassing van continue diepe sedatie .............................................................................. 32

1.4 Nood aan uitbreiding? ....................................................................................................... 33

Hoofdstuk 2 Het debat .................................................................................................................... 33

3

2.1 Voorstanders ...................................................................................................................... 34

2.1.1 Discriminatie ............................................................................................................. 34

2.1.2 Artikel 12 Kinderrechtenverdrag ............................................................................... 34

2.1.3 Wet Patiëntenrechten ................................................................................................. 36

2.2 Tegenstanders .................................................................................................................... 36

2.2.1 Het hellend vlak ......................................................................................................... 36

2.2.2 “Euthanasie bij kinderen komt niet voor” ................................................................. 37

2.2.3 “Een optimale palliatieve zorg is voldoende” ........................................................... 39

Hoofdstuk 3 De wetsuitbreiding..................................................................................................... 39

Hoofdstuk 4 Discussiepunten ......................................................................................................... 40

4.1 Materiële voorwaarden ...................................................................................................... 41

4.1.1 Enkel fysiek lijden bij terminale kinderen. ................................................................ 41

4.1.2 Oordeelsbekwaamheid of een leeftijdsgrens? ........................................................... 43

4.1.3 Ontvoogde minderjarigen .......................................................................................... 49

4.2 Procedurele voorwaarden .................................................................................................. 50

4.2.1 Instemming van de ouders ......................................................................................... 51

4.2.2 Palliatieve filter? ........................................................................................................ 53

4.2.3 Controle? ................................................................................................................... 53


Hoofdstuk 5 Onbekwame minderjarigen ....................................................................................... 57


DEEL V Rechtsvergelijking: euthanasie bij minderjarigen in Nederland ............................................ 62

Hoofdstuk 1 Wet Toetsing Levensbeëindiging .............................................................................. 62

Hoofdstuk 2 Euthanasie bij minderjarigen ..................................................................................... 63

2.1 Hoedanigheid ..................................................................................................................... 63

2.2 Gezondheidstoestand ......................................................................................................... 64

2.3 Verzoek ............................................................................................................................. 65

2.4 Zorgvuldigheidseisen ........................................................................................................ 65


2.6 Controle ............................................................................................................................. 67

Hoofdstuk 3 Een evaluatie ............................................................................................................. 69


DEEL VI Conclusie ........................................................................................................................... 72

DEEL VII Bibliografie ........................................................................................................................ 74

WETGEVING ................................................................................................................................... 74

België............................................................................................................................................. 74

4

Nederland ...................................................................................................................................... 76

RECHTSLEER .................................................................................................................................. 76

Boeken ........................................................................................................................................... 76

Tijdschriften .................................................................................................................................. 78

Andere ........................................................................................................................................... 80

6

DEEL I Inleiding en probleemstelling Het leven is niet altijd eerlijk. Sommige mensen leven lang, zonder pijn en sterven rustig in hun slaap.

Dit geluk is evenwel niet iedereen gegeven. Soms moeten mensen lijden. Soms is het overlijden een

lange pijnlijke lijdensweg en soms is zelfs het leven ondraaglijk. Omdat we mens zijn en omdat

mensen die ondraaglijk lijden moeten geholpen worden, werd de Euthanasiewet in het leven geroepen.

We weten nu, dat wanneer we ziek worden en het lijden niet meer aankunnen, er een uitweg bestaat.

We kunnen aan een dokter vragen om ons op een humane wijze te helpen sterven. We kunnen vragen

om euthanasie.

Voor kinderen bestond deze mogelijkheid niet. En nochtans kunnen ook kinderen jaren uitzichtloos

lijden. Zouden we niet allemaal liever zelf afzien in plaats van onze kinderen verschrikkelijke pijnen te

zien doorstaan? Is het dan wel rechtvaardig dat net onze kinderen, gewoon omdat ze nog “te jong”

zijn, geen recht hebben om te sterven wanneer ze niet langer pijn willen of kunnen lijden? Wanneer ze

uitgestreden zijn, moeten ook zij dan niet de mogelijkheid krijgen om op een ‘zachte’ wijze afscheid te

nemen van het leven? Moeten ook kinderen niet het recht krijgen om euthanasie te kunnen vragen?

Het zijn moeilijke en zeer gevoelige vragen en er werd lang over gediscussieerd, maar sinds maart

2014 is er een nieuwe wet. Deze wet heeft de oorspronkelijke Euthanasiewet gewijzigd, zodat het nu

ook voor bepaalde minderjarigen mogelijk is geworden om een euthanasie te laten uitvoeren. Deze

uitbreiding heeft heel wat commotie met zich meegebracht en werd door de wereldpers op de voet

gevolgd. Ze werd door de ene toegejuicht en door de andere afgekeurd. Het leek me dan ook

interessant om in het kader van deze masterproef deze nieuwe wet wat grondiger te gaan bestuderen.

Was deze wetsuitbreiding naar minderjarigen nu echt noodzakelijk? Hoe ziet de wet er nu uit en

waarom ziet ze er zo uit? Waren er alternatieven voorhanden en zouden er in de toekomst nog

problemen kunnen opduiken? Het zijn allemaal vragen waar we doorheen deze masterproef, een

antwoord op proberen te krijgen.

We vangen deze masterproef aan met een korte schets van het relevante wetgevende kader om nadien

over te gaan tot de bespreking van de euthanasie zelf. Een studie van euthanasie bij minderjarigen is

immers onmogelijk zonder eerst een goed begrip te hebben van euthanasie in het algemeen. Zoals

vaak blijkt uit bijvoorbeeld nieuwsberichten bestaat er nogal wat verwarring rond ‘euthanasie’. Het is

dan ook cruciaal eerst het begrippenkader af te bakenen. We starten Deel III daarom met het maken

van een duidelijk onderscheid tussen euthanasie en de andere levenseindebeslissingen waar euthanasie

zo vaak mee verward wordt. Eens dit probleem opgehelderd is gaan we ons verdiepen in de

Euthanasiewet. Wie kan zich op de wet beroepen? Welke voorwaarden moeten nageleefd worden?

Hoe wordt een euthanasie nu eigenlijk uitgevoerd en hoe kan men gaan controleren of deze wel

correct verlopen is? Hoe verhoudt deze wet zich nu eigenlijk tot de Strafwet? We gaan de

Euthanasiewet gaan bekijken in al haar aspecten maar we spitsen onze aandacht hier voorlopig enkel

toe op de algemene euthanasieregels, de regels zoals zij gelden voor de ‘volwassenen’. De

minderjarigen laten we nog even buiten beschouwing.

Eens we goed weten hoe de euthanasie bij ‘volwassenen’ verloopt, starten we onze eigenlijke studie.

Hoe ziet deze nieuwe Euthanasiewet er nu uit? Kunnen alle minderjarigen nu om een euthanasie

vragen of vallen er nog steeds enkele uit de boot? Zijn deze minderjarigen nu volledig gelijkgesteld

met de ‘volwassenen’ wat euthanasie betreft of is er toch nog een verschil en waarom is dat dan zo?

Waar zaten de grootste knelpunten bij het ontwerpen van deze omstreden wet en hoe heeft men deze

uiteindelijk opgelost? Waren er nog betere of minder goeie alternatieven voorhanden? Aan de hand

van de nieuwe wet, de parlementaire voorbereidingen en met ondersteuning van de rechtsleer, maken

we een kritische analyse. Maar voor we hiermee aanvangen kunnen we niet anders dan na te gaan of

7

er nu eigenlijk wel nood was aan deze wetsuitbreiding. Bestond er weldegelijk een leemte in de wet of

was al het werk eigenlijk een maat voor niks? De meningen hieromtrent waren immers verdeeld en de

wetsuitbreiding is er dan ook niet zonder slag of stoot gekomen. Aan de uitbreiding ging een enorm

debat vooraf. Net als elk ander onderwerp kende ook euthanasie bij minderjarigen zijn voor-en

tegenstanders. Ook hen laten we in deel IV van deze masterproef kort aan het woord.

Wanneer we het hebben over euthanasie bij minderjarigen mogen we uiteraard onze noorderburen niet

vergeten. Samen met België, staat Nederland immers op eenzame hoogte wat euthanasie bij

minderjarigen betreft. Nederland is het allereerste en bovendien enige andere land waar euthanasie

voor kinderen mogelijk werd gemaakt. Reeds sinds 2002 kunnen kinderen in Nederland om een

euthanasie verzoeken. In Deel V werpen we daarom een blik op hun euthanasiewetgeving. Hoe ziet de

wet in Nederland er uit en op welke manier verschilt ze of gelijkt ze op de Belgische. Werd er tot nu

toe in Nederland, gedurende het decennium dat de wet reeds van kracht is, gebruik gemaakt van de

wet of niet? Misschien is het wel een overbodige luxe en hebben we zo’n heisa gemaakt voor niks. En

werd de wet reeds gebruikt, wat zijn de ervaringen er dan mee? Zijn er punten van kritiek die wij in

België ook beter in beschouwing nemen?

Na al deze stadia doorlopen te hebben proberen we te komen tot een algemeen besluit. Was deze

nieuwe wet nu wel nodig? Heeft het werk dat men erin heeft gestoken ook geloond? Zijn er punten

van kritiek of is men er eindelijk in geslaagd de ‘perfecte wet’ te maken?

8

DEEL II Wetgevend kader Noch op internationaal, noch op Europees vlak werden er voorlopig echt wetgevende initiatieven

genomen in het kader van euthanasie bij minderjarigen.1 We kunnen ons dus beperken tot de

Belgische wetgeving. Met betrekking tot euthanasie bij minderjarigen zijn twee wetten van groot

belang: de wet van 28 mei 2002 betreffende de euthanasie2 en wet 28 februari 2014 tot wijziging van

de wet van 28 mei 2002 betreffende de euthanasie, teneinde euthanasie voor minderjarigen mogelijk te

maken3. De eerste is de oorspronkelijke Euthanasiewet. Op grond van deze wet is het sinds 2002 voor

‘volwassenen’ mogelijk om, in bepaalde omstandigheden en mits naleving van strikte voorwaarden,

een euthanasie te laten uitvoeren. Deze wet werd zeer recent gewijzigd door de wet van 28 februari

2014. Deze wet voert aan de oorspronkelijke Euthanasiewet enkele artikelen toe waardoor nu ook

bepaalde minderjarigen zich op de Euthanasiewet kunnen beroepen om, onder bepaalde voorwaarden,

een euthanasie te laten uitvoeren.

Hoofdstuk 1 Wet 28 mei 2002 betreffende de euthanasie4

België beschikt als één van de weinige landen ter wereld over een Euthanasiewet. Deze wet kwam in

2002, na een grondig parlementair debat, tot stand. De euthanasieproblematiek kwam in de jaren ’70

reeds nu en dan aan de oppervlakte, maar pas in 1995-1996 kwam ook politiek de discussie op gang.

Onder impuls van de verenigingen ‘Association pour le droit de mourir dans la dignité en ‘Recht op

waardig sterven’, en onder invloed van de ontwikkelingen in Nederland, werden een aantal

wetsvoorstellen inzake euthanasie ingediend. Na advies van het Raadgevend Comité voor Bio-ethiek5

vonden in 1997 de eerste discussies plaats, maar dit debat stokte op het einde van de regeerperiode

omdat de PSC afhaakte. Het bleef daarom wachten op een doorbraak tot het moment dat in 1999 een

regering zonder de christendemocraten gevormd werd. Het was uiteindelijk het door Philippe Mahoux

(PS), Jeannine Leduc (VLD), Philippe Monfils (PRL), Myriam Vanlerberghe (SP.A), Marie Nagy

(Ecolo) en Jatinca De Roeck (Agalev) ingediende wetsvoorstel6 dat leidde tot de Wet van 28 mei 2002

betreffende de Euthanasie. België werd door de deze wet, in navolging van Nederland, het tweede land

waar euthanasie wettelijk geregeld werd.

Dankzij de Euthanasiewet kunnen mensen, die door een ernstige en ongeneeslijke aandoening,

ondraaglijk en aanhoudend, fysiek of psychisch lijden, ervoor opteren om zelf een einde aan hun

lijdensweg te stellen door te kiezen voor euthanasie. Deze mogelijkheid wordt in de wet geboden aan

handelingsbekwame meerderjarigen en ontvoogde minderjarigen. De wetgever heeft de mogelijkheid

1 In Europa is men geen voorstander van euthanasie bij minderjarigen. Vijventachtig leden van de parlementaire

vergadering van de Raad van Europa ondertekenden een verklaring tegen de nieuwe Belgische

euthanasiewetgeving. Ook in resolutie 1859, handelend over wilsverklaringen en volmachten, stelde de

parlementaire vergadering zich negatief op ten aanzien van euthanasie.; Parliamentary Assembly (GHILETCHI et

al.), Written declaration No. 567: Legalisation of euthanasia for children in Belgium, 30 januari 2014, Doc.

13414. (http://assembly.coe.int); Resolutie 1859 van de Parlementaire Vergadering van de Raad van Europa,

Protecting human rights and dignity by taking into account previously expressed wishes of patients (2012).

2 Wet 28 mei 2002 betreffende de euthanasie, BS 22 juni 2002, 28515-28520. (Hierna de Euthanasiewet)

3 Wet 28 februari 2014 tot wijziging van de wet van 28 mei 2002 betreffende de euthanasie, teneinde euthanasie

voor minderjarigen mogelijk te maken, BS 12 maart 2014, 21053-21054. (Hierna de Wijzigingswet) 4 Zie N. BALTHAZAR , M. LIBERT en M. VERSTRAETE , Over de keuze van Mario Verstraete en het

euthanasiedebat vandaag, Tielt, Lannoo, 2012, 113-120.; F. BUSSCHE en W. DISTELMANS (red.), Een goede

dood. 2002-2012: 10 jaar ‘controversiële’ euthanasiewet?, Brussel, VUBPRESS, 2012, 231-238.; K. DE

BRUYNE,.;T. VANSWEEVELT, “De euthanasiewet. Toepassingsgebied en krachtlijnen”, NJW 2002, afl. 13, 444. 5 Belgisch Raadgevend Comité voor Bio-ethiek, Advies nr. 1 betreffende de wenselijkheid van een wettelijke

regeling van euthanasie, 12 mei 1997. 6 Wetsvoorstel (P. MAHOUX et al.) betreffende de euthanasie, Parl.St. Senaat 1999-2000, nr. 2-244.

http://assembly.coe.int/http://www.health.belgium.be/eportal/Healthcare/Consultativebodies/Commitees/Bioethics/index.htm

9

tot euthanasie aan strenge materiële en procedurele voorwaarden verbonden. Enkel wanneer de arts bij

de uitvoering van een euthanasie deze voorwaarden naleeft, kan hij zich op de Euthanasiewet beroepen

om de euthanasie te rechtvaardigen.

Hoofdstuk 2 Wijzigingswet van 28 februari 2014

Na enkele jaren van toepassing en evaluatie van de wet werden de tekortkomingen van de wet ten

volle duidelijk. Reeds lange tijd wordt er bijvoorbeeld gewezen op de afwezigheid van de

doorverwijsplicht, de beperkte geldigheidsduur van de wilsverklaring euthanasie, het ontbreken van

een wettelijke regeling voor hulp bij zelfdoding, de onmogelijkheid om euthanasie uit te voeren bij

verworven wilsonbekwaamheid zoals het geval is bij dementie en het ontbreken van een regeling voor

wilsbekwame en wilsonbekwame minderjarigen.

Het probleem van de minderjarigen werd ook reeds bij de debatten naar aanloop van de

oorspronkelijke Euthanasiewet aangekaart. Het klimaat was toen echter nog niet rijp om de

mogelijkheid van euthanasie ook meteen voor minderjarigen open te stellen. Euthanasie bij volwassen

was op zich al controversieel genoeg. Euthanasie ook mogelijk maken voor minderjarigen was toen

nog een stap te ver en men vreesde dat een discussie hierover ten gronde gevolgen zou kunnen hebben

voor de politieke haalbaarheid van een wettelijke regeling van euthanasie bij meerderjarigen.7 Men

heeft er dan ook uit opportuniteitsoverwegingen voor gekozen om, met betrekking tot de problematiek

van minderjarigen, een politiek compromis te sluiten. Euthanasie werd niet alleen mogelijk voor

meerderjarigen, ook bij ontvoogde minderjarigen kan een euthanasie uitgevoerd worden.

Nu, een dikke 10 jaar later, bevinden we ons in een ander stadium. De Euthanasiewet wordt veelvuldig

toegepast en is ondertussen bij het merendeel van de mensen aanvaard. In het jaar 2002-2003 werden

259 gevallen van euthanasie gemeld bij de Federale Controle- en Evaluatiecommissie Euthanasie 8

.

Voor het jaar 2010-2011 waren dat er maar liefst 2086. Euthanasie bij meerderjarigen is als het ware

een ‘normale’ praktijk geworden in de geneeskunde. En het is deze aanvaarding die de deuren heeft

opengezet voor een nieuw debat.

Na lang discussiëren heeft het Belgische parlement de eerste wetsuitbreiding euthanasie goedgekeurd.

Sinds de wet van 28 februari 2014 tot wijziging van de wet van 28 mei 2002 betreffende de

euthanasie, teneinde euthanasie voor minderjarigen mogelijk te maken, is het ook voor

oordeelsbekwame minderjarigen mogelijk om euthanasie te vragen. Een oordeelsbekwame

minderjarige, die zich in een medisch uitzichtloze toestand bevindt van aanhoudend en ondraaglijk

fysiek lijden dat niet gelenigd kan worden en dat binnen een afzienbare tijd het overlijden tot gevolg

heeft, en dat het gevolg is van een ernstige en ongeneeslijke, door ongeval of ziekte veroorzaakte

aandoening, kan sinds deze nieuwe wet om euthanasie verzoeken.

De wet voert in de oorspronkelijke Euthanasiewet een aantal nieuwe artikelen in. Hierdoor zijn het

merendeel van de reeds bestaande basisregels en voorwaarden nu ook van toepassing op de euthanasie

bij minderjarigen en worden er een aantal bijkomende voorwaarden opgelegd die enkel voor de

minderjarigen gelden. Deze wet zal in Deel IV uitvoerig besproken en geanalyseerd worden.

7 H. NYS, “Euthanasie bij kinderen naar Belgisch recht”, TJK 2009, afl. 4-5, 278.

8 Op grond van Art. 6, §1 Euthanasiewet werd er, met oog op de evaluatie en controle van de Euthanasiewet, een

Federale Controle- en Evaluatiecommissie opgericht. (Hierna FCEC) De FCEC heeft in de eerste plaats een

belangrijke controletaak. Elke uitgevoerde euthanasie moet aan de FCEC gemeld worden. Deze gaat na of de

euthanasie werd uitgevoerd onder de voorwaarden en volgens de procedure van de Euthanasiewet. (infra Deel

III, hoofdstuk 2, 2.5 Toezicht) Naast haar controleopdracht heeft de commissie ook een belangrijke

evaluatietaak. De commissie moet, om de twee jaar, een evaluatieverslag opstellen voor het Parlement.

10

DEEL III Euthanasie Een goed inzicht en begrip van de euthanasie-problematiek bij minderjarigen vereist logischer wijze

een goede kennis van de euthanasie bij ‘volwassenen’. In het volgende hoofdstuk werpen we een blik

op de oorspronkelijke Euthanasiewet9. Opdat er later geen verwarring zou ontstaan gaan we allereerst

over tot het schetsen van het begrippenkader. Hierbij gaan we na wat euthanasie juist inhoudt en zullen

we het onderscheid maken met de andere levenseindebeslissingen waar euthanasie zo vaak mee

verward wordt. In hoofdstuk twee wordt dieper ingegaan op de euthanasie zoals deze geregeld is door

de Euthanasiewet. We bekijken hierbij de voorwaarden of zorgvuldigheidseisen waaraan moet worden

voldaan om een euthanasie te mogen uitvoeren. Zoals we later zullen zien zijn de meeste van deze

voorwaarden ook van toepassing op euthanasie bij minderjarigen Ook de wilsverklaring en het

toezicht op de euthanasie krijgen hier de nodige aandacht. We sluiten dit algemene deel over

euthanasie af door de verhouding tussen euthanasie en de strafwet nader te bepalen.

Hoofdstuk 1 Euthanasie en andere levenseindebeslissingen10

Bij 1 op 2 mensen wordt het tijdstip van overlijden bepaald door een (medische)

levenseindebeslissing11

. Deze beslissingen dienen, overeenkomstig de Wet Patiëntenrechten12

,

genomen te worden in samenspraak met de patiënt of wanneer dit onmogelijk is, minstens in

samenspraak met zijn familie of zijn naasten. Er zijn zes mogelijke levenseindebeslissingen: het staken

of het niet opstarten van een medisch zinloze behandeling, de pijnbestrijding met mogelijk

levensverkortend effect en de continue diepe sedatie, de opzettelijke levensbeëindiging zonder

verzoek, de hulp bij zelfdoding en de euthanasie.

1.1 Het stoppen of niet opstarten van een medisch zinloze behandeling

Eén van de meest voorkomende levenseindebeslissingen is de therapiebeperking of de niet-

behandelbeslissing.13

We kunnen hierin twee verschillende vormen onderscheiden. Wanneer een reeds

aangevatte behandeling zinloos is geworden, kan men er, uit redenen van comfort voor de patiënt,

voor kiezen om de behandeling stop te zetten.14

Zo kan men bijvoorbeeld beslissen om bij een

terminale nierpatiënt de nierdialyse te stoppen, of om een terminale kankerpatiënt niet langer te

bestralen. Ook kan men beslissen om een zinloze behandeling gewoon niet op te starten en de persoon

op een natuurlijke wijze te laten overlijden. Het niet opstarten van sondevoeding bij een dementerende

kankerpatiënt kan onder deze categorie van levenseindebeslissingen geplaatst worden. Het is evident

dat men, in het geval men deze beslissingen neemt, wel optimale palliatieve zorg15

moet voorzien.16

9 Wet 28 mei 2002 betreffende de euthanasie, BS 22 juni 2002, 28515-28520

10 Zie K. DE BRUYNE, P. DE DEYN, W. DISTELMANS, Op weg naar een goede dood, Tielt, Lannoo, 2013, 9-10.;

G. DE CORTE, W. DIJKHOFFZ, M. VAN DER BORGHT, B. VAN DEN EYNDEN, Leven naar het Einde.

Een handleiding voor de praktijk, Leuven, LannooCampus, 2006, 59-69. 11

In Nederland werd voor deze beslissingen de term ‘Medische Beslissingen bij het Levenseinde’ ingevoerd.

Hugo Van den Enden, moraalfilosoof aan de Universiteit Gent merkt echter terecht op dat deze beslissingen niet

exclusief medisch zijn, maar veeleer ethisch.; W. DISTELMANS, Een waardig levenseinde, Antwerpen, Houtekiet,

2005, 167-168. 12

Art. 8 en 14 van de Wet 22 augustus 2002 betreffende de rechten van de patiënt, BS 26 september 2002,

43719-43724. (Hierna Wet Patiëntenrechten)

13 E. DELBEKE, Juridische aspecten van zorgverlening aan het levenseinde, Mortsel, Intersentia, 2012, 21-22.

14 F. BUSSCHE, W. DISTELMANS (red.), Een goede dood. 2002-2012: 10 jaar ‘controversiële’ euthanasiewet?,

Brussel, VUBPRESS, 2012, 21. 15

Artikel 2 Wet 14 juni 2002 betreffende de palliatieve zorg, BS 26 oktober 2002, 49160-49161. (hierna Wet

Palliatieve Zorg) : “Onder palliatieve zorg wordt verstaan : het geheel van zorgverlening aan patiënten waarvan

de levensbedreigende ziekte niet langer op curatieve therapieën reageert. Voor de begeleiding van deze patiënten

11

Via deze twee niet-behandelbeslissingen neemt men afstand van de therapeutische hardnekkigheid.17

De enorme vooruitgang van de medische wetenschap heeft ertoe geleid dat mensen steeds langer leven

en ook langer levenskwaliteit behouden. Mensen willen ook steeds langer leven. Zo was er de

befaamde dokter Lecompte die in de jaren 1970 reeds schreef ‘ ik word duizend jaar’.18

Deze drang

om steeds langer te leven is volkomen normaal, maar op een bepaald moment moet men kunnen

toegeven dat het genoeg is geweest. Dit geldt zowel voor de patiënt zelf als voor de arts. De wonderen

die de medische wereld kan verrichten zijn inderdaad fenomenaal, maar ze zijn ook niet onbegrensd.

Wanneer een behandeling zinloos is geworden of wanneer een behandeling niet meer in verhouding

staat tot het verwachtte resultaat moet men kunnen beslissen om de behandeling te stoppen of zelfs

niet op te starten. Wanneer men toch volhardt, gaat men eigenlijk nieuw leed creëren. Door het

onaangepast gebruik van de medische technologie gaat men, in plaats van het leven te verlengen, het

sterven verlengen.19

Deze ‘therapeutische hardnekkigheid’ moet absoluut vermeden worden.20

Artsen

zijn op grond van de Wet Patiëntenrechten impliciet zelfs verplicht om in deze situaties de

behandeling te stoppen.21

Artikel 5 bepaalt immers dat een patiënt, met eerbiediging van zijn

menselijke waardigheid, recht heeft op een kwaliteitsvolle dienstverlening. Ook in de deontologische

Code Geneeskundige Plichtenleer22

bepaalt men dat artsen over therapeutische vrijheid beschikken,

maar niettemin moeten vermijden onnodig dure behandelingen en onderzoeken voor te schrijven of

overbodige verstrekkingen te verrichten. Ook de Orde van Geneesheren beschouwt deze beslissingen

dus als goed medisch handelen.23

1.2 Pijnbestrijding met mogelijk levensverkortend effect en continue diepe

sedatie

Indien een patiënt aan het einde van zijn leven enorme pijnen moet doorstaan kan men ervoor kiezen

om de pijnstillende medicatie op te drijven zodat deze persoon toch ‘pijnvrij’ kan overlijden. Deze

opgedreven pijnstilling kan er evenwel voor zorgen dat het leven van de patiënt verkort wordt. De

levensverkorting is als het ware een potentieel neveneffect van de pijnbestrijding. Wanneer echter het

bij hun levenseinde is een multidisciplinaire totaalzorg van essentieel belang, zowel op het fysieke, psychische,

sociale als morele vlak. Het belangrijkste doel van de palliatieve zorg is deze zieke en zijn naasten een zo groot

mogelijke levenskwaliteit en maximale autonomie te bieden. Palliatieve zorg is erop gericht de kwaliteit van het

resterende leven van deze patiënt en nabestaanden te waarborgen en te optimaliseren.”; zie D.J. BAKKER, R.J.M.

DILLMANN en C. SPREEUWENBERG (EDS.), Handboek palliatieve zorg, Maarsen, Elsevier gezondheidszorg, 2005,

woord vooraf. 16

F. BUSSCHE, W. DISTELMANS (red.), Een goede dood. 2002-2012: 10 jaar ‘controversiële’ euthanasiewet?,

Brussel, VUBPRESS, 2012, 21-22.

17 Zie ook J. MENTEN, A. VAN ORSHOVEN (red.), Palliatieve zorg, stervensbegeleiding, rouwbegeleiding.

Handboek voor deskundige hulpverlening in de thuiszorg en in het ziekenhuis, Leuven, Acco, 1996, 67-68. 18





De redenen waarom artsen soms blijven doorbehandelen zijn divers: artsen worden vanuit hun opleiding

geconditioneerd om mensen te genezen, sommigen hebben schrik voor vervolging, anderen blijven dan weer

doorbehandelen vanuit een soort plichtsgevoel of om moeilijke gesprekken te vermijden,…; W. DISTELMANS,

Het recht om te sterven, Antwerpen, Luster, 2012, 36-41. 21

LEVENSEINDE INFORMATIEFORUM, Iedereen heeft recht op een waardig levenseinde, 23. 22

Code van Geneeskundige Plichtenleer, opgesteld door de Nationale Raad van de Orde der Geneesheren,

daterend van 1975, laatste aanpassing 2014, wwww.ordomedic.be. Deze code is de deontologische code die

geldt voor artsen.

23 W. DISTELMANS, Een waardig levenseinde, Antwerpen, Houtekiet, 2005, 169-170.; W. DISTELMANS, Het

recht om te sterven, Antwerpen, Luster, 2012, 21.

12

lijden zo ernstig is dat gewone pijnstilling niet meer volstaat, dan kan er voor geopteerd worden om de

patiënt diep en continu te sederen24

. Dit houdt in dat men doelbewust het bewustzijnsniveau van de

patiënt verlaagt tot een niveau waarop de symptomen niet meer worden gevoeld. Mensen noemen dit

‘de patiënt in slaap brengen’. Men brengt een patiënt in coma zodat hij zijn symptomen niet meer

bewust meemaakt en ‘spontaan’ aan zijn ziekte overlijdt.25

Ook hier bestaat het risico dat het leven van

de patiënt verkort wordt ook al was dit niet het oorspronkelijke doel van de sederende middelen.26

De aanpassing van de pijnmedicatie en de continue diepe sedatie dienen onderscheiden te worden van

euthanasie. Het gaat hier om een bestrijding van de symptomen en niet om een beëindiging of

opzettelijke verkorting van het leven. Het is een barmhartige stervenshulp. Men verlicht het

stervensproces van een persoon die hoe dan ook zou sterven. Continue diepe sedatie wordt dan ook

vaak als alternatief aangeboden voor euthanasie27

. Op zich is hier niks mis mee. Het is perfect

begrijpelijk dat een patiënt de sedatie verkiest boven euthanasie. Hier bevindt men zich echter wel in

een schemerzone. Het is immers vaak moeilijk achteraf te achterhalen of er al dan niet overleg heeft

plaatsgevonden met de patiënt. Het is zeer moeilijk voor een buitenstaander om te achterhalen wat de

onderliggende motivatie, de exacte intentie van de arts was wanneer hij de pijnstilling of sedativa

opdreef. Ging het hier om een sedatie of heeft de arts de bedoeling gehad om het leven van de patiënt

te beëindigen? De grens tussen pijncontrole tijdens de stervensfase, levensbeëindiging zonder verzoek

en euthanasie wordt hier flinterdun.28

1.3 Opzettelijke levensbeëindiging zonder verzoek

Een arts kan ook beslissen levensbeëindigend te handelen zonder het verzoek van de patiënt. Het gaat

hier om een opzettelijke handeling van een derde waarbij een dodelijke injectie wordt toegediend aan

de betrokkene, zonder diens verzoek. Het kan voorkomen dat een persoon onmogelijk een rechtsgeldig

verzoek kan uiten omdat deze persoon niet oordeelsbekwaam29

is of omdat deze wilsonbekwaam30

is.31

Levensbeëindiging zonder verzoek wordt soms toegepast bij pasgeborenen met extreme afwijkingen

of met zeer ernstige erfelijke aandoeningen waaraan de baby, na een helse lijdensweg van weken of

maanden, toch zal overlijden. Men kan hier het kindje blijven ondersteunen door middel van alle

mogelijke technieken, maar men kan er ook voor kiezen het leven op een zachte manier af te ronden.32

24

De continue diepe sedatie is een vorm van palliatieve sedatie. Bij palliatieve sedatie gaat men het bewustzijn

van de patiënt verlagen ter verzachting van zijn pijn. Palliatieve sedatie kan licht of diep zijn, continu of met

tussenpozen, tijdelijk of tot aan het overlijden. Men kan bijvoorbeeld ook een persoon met ernstige brandwonden

tijdelijk sederen om de pijn draaglijk te maken. De focus wordt hier gelegd op de continue diepe sedatie omwille

van het mogelijke levensverkortende effect. 25

W. DISTELMANS, Een waardig levenseinde, Antwerpen, Houtekiet, 2005, 171-173. 26

M. KEIRSE, Later begint vandaag: antwoorden over de laatste levensfase, palliatieve zorg en euthanasie, Tielt,

Lannoo, 2011, 135-136.

27 Dit alternatief wordt vaak aangeboden in ziekenhuizen of woon- en zorgcentra waar euthanasie niet te

verenigen is met de ideologie van de instelling. 28


Sinds de uitbreiding van euthanasie naar minderjarigen kan een minderjarige om euthanasie verzoeken vanaf

het moment dat deze oordeelsbekwaam bevonden wordt. 30

Wilsonbekwaamheid betekent dat men ingevolge feitelijke (medische) omstandigheden niet (meer) instaat is

tot een wils- en besluitvormingsproces. Vb.: dementerende, comateuze of psychiatrische patiënten. ; E.

DELBEKE, Juridische aspecten van zorgverlening aan het levenseinde, Mortsel, Intersentia, 2012, 11. 31

E. DELBEKE, Juridische aspecten van zorgverlening aan het levenseinde, Mortsel, Intersentia, 2012, 10-11. 32


Brussel, VUBPRESS, 2012, 22-23.; LEVENSEINDE INFORMATIEFORUM, Iedereen heeft recht op een waardig

levenseinde, 22.

13

De levensbeëindiging zonder verzoek zal uitgebreider besproken worden in Deel IV, Hoofdstuk 5

‘onbekwame minderjarigen’.

1.4 Hulp bij zelfdoding

De reeds besproken levenseindehandelingen worden steeds door een derde uitgevoerd. Dit hoeft

evenwel niet altijd het geval te zijn. In geval van hulp bij zelfdoding wordt de levensbeëindigende

handeling door de persoon zelf gesteld. Men kan spreken van hulp bij zelfdoding wanneer een derde,

een arts of een niet-arts, bijvoorbeeld een dodelijk middel geeft aan een persoon, hem of haar

inlichtingen verschaft of instructies geeft over mogelijke zelfmoordmethodes.33

De persoon voert de

zelfmoord uit op een door hem gekozen plaats en tijd zonder dat de derde hier verder van op de hoogte

is. Er is hier dus wel een tussenkomst van een derde die opzettelijk hulp verleent bij de zelfdoding van

een ander, maar de handeling van de derde op zich is niet levensbeëindigend.34

Hoewel in geval van hulp bij zelfdoding de tussenkomst van de derde veel minder verregaand is dan

bij euthanasie, valt hulp bij zelfdoding strikt genomen niet onder de Euthanasiewet. Zonder succes

werd er reeds meerdere malen voor gepleit deze handeling aan dezelfde voorwaarden als euthanasie te

onderwerpen en onder de Euthanasiewet te laten ressorteren.35

Bij gebrek aan een specifieke bepaling

hebben de Nationale Raad van de Orde der Geneesheren en de Federale Controle- en

Evaluatiecommissie Euthanasie voor een pragmatische oplossing gekozen. Wanneer een arts hulp

verleent aan een persoon die voldoet aan de voorwaarden van de Euthanasiewet, dan kan hij zich wel

op de Euthanasiewet beroepen als rechtvaardigingsgrond.36

1.5 Euthanasie of levensbeëindiging op verzoek

Het begrip ‘euthanasie’ is afkomstig van het Grieks en betekent letterlijk ‘ de goede dood’. Het werd

rond 1600 ingevoerd door de Engelse filosoof Sir Francis Bacon om te verwijzen naar de mogelijkheid

om zacht en zonder pijn, dus een ‘goede dood’ te sterven.37

En dit is eigenlijk ook de bedoeling van

euthanasie in de hedendaagse betekenis. Het geeft de mens de mogelijkheid om op een menswaardige

manier het leven te verlaten.

Sinds de wet van 28 mei 200238

is euthanasie in België voorwaardelijk gelegaliseerd. Ze geeft, mits de

naleving van strikte procedurele en materiële voorwaarden39

, aan artsen de mogelijkheid om op

verzoek van de patiënt, levensbeëindigend te handelen. In de Euthanasiewet wordt aan het begrip

euthanasie een zeer strikt geformuleerde definitie gegeven. Euthanasie is het opzettelijk

levensbeëindigend handelen door een andere dan de betrokkene, op diens verzoek.40

Net zoals bij hulp

bij zelfdoding gaat het initiatief dus uit van de patiënt.

33



Wetsvoorstel (E. SLEURS et al.) inzake de uitbreiding van de wet van 28 mei 2002 betreffende de euthanasie

tot minderjarigen, de medische hulp aan de patiënt die zelf de levensbeëindigende handeling stelt en de

strafbaarstelling van hulp bij zelfdoding, Parl.St. Senaat 2013, nr. 5-1947.; MELC CONSORTIUM, Palliatieve zorg

en euthanasie in België. Evaluatie van de praktijk en de wetten, Brussel, ASP, 2011, 39-40 36

MELC CONSORTIUM, Palliatieve zorg en euthanasie in België. Evaluatie van de praktijk en de wetten, Brussel,

ASP, 2011, 39-40.

37 W. DISTELMANS, Een waardig levenseinde, Antwerpen, Houtekiet, 2005, 166.

38 Wet 28 mei 2002 betreffende de euthanasie, BS 22 juni 2002, 28515-2852.

39 Infra Deel III, Hoofdstuk 2

40 Art. 2 Euthanasiewet.

14

Euthanasie is één van de levenseindebeslissingen die het minste worden toegepast. Zo werd het aantal

overlijdens door euthanasie in 2009 op 1.9 % geschat, terwijl ruim 44 % van de overlijdens vooraf

ging door een niet-behandelbeslissing of een beslissing tot pijnbestrijding of continue diepe sedatie.41

Bovendien is euthanasie, samen met hulp bij zelfdoding, de enige levenseindebeslissing waarbij men

er zeker van kan zijn dat de vraag van de patiënt zelf is gekomen. En vreemd genoeg is euthanasie

toch de meest spraakmakende van allemaal. Rond geen enkele andere levenseindebeslissing is al

zoveel commotie geweest dan rond euthanasie. Hoe kunnen we dit fenomeen verklaren? Hoewel nu

reeds minder dan vroeger, heeft euthanasie bij veel mensen toch nog steeds een negatieve connotatie.

Het gebruik door de Nazi’s van de term ‘ het euthanasieprogramma’ als eufemisme voor de afslachting

van minderwaardige rassen, ligt waarschijnlijk mede aan de oorzaak van deze negatieve bijklank.42

Bovendien weten mensen ook vaak niet goed wat euthanasie nu juist inhoudt. Zo zijn vele mensen er

nog steeds van overtuigd dat de Euthanasiewet toelaat mensen, zomaar, zonder toestemming ‘dood te

spuiten’. Hieruit blijkt dat euthanasie zeer vaak verward of samengevoegd wordt met andere

levenseindebeslissingen. Deze begripsverwarring is begrijpelijk omdat de term ‘euthanasie’ in de loop

der jaren veelvuldig foutief gebruikt werd en nog steeds foutief gebruikt wordt.43

Voornamelijk politici

en journalisten dragen bij tot de aanhoudende verwarring en onduidelijkheid die heerst bij de

bevolking. Het is vaak mede door dit onbegrip dat mensen negatief op euthanasie reageren en het

maatschappelijk debat vertroebeld wordt.

1.6 De paradox van de actieve en de passieve euthanasie

Traditioneel maakt men een onderscheid tussen passieve en actieve euthanasie. Omwille van de

ogenschijnlijk abstinerende houding van de arts werd in het verleden vaak verwezen naar de niet-

behandelbeslissingen als zijnde ‘passieve euthanasie’.44

De actieve euthanasie kwam overeen met het

opzettelijk levensbeëindigend handelen op verzoek, de euthanasie zoals we ze vandaag kennen onder

de Euthanasiewet. Dit onderscheid mag evenwel niet langer gemaakt worden en dit om drie redenen.

Euthanasie wordt sinds de wet van 28 mei 2002 strikt gedefinieerd. Noch het staken van een zinloze

behandeling, noch het niet opstarten ervan, vallen binnen de definitie van de Euthanasiewet. Vooreerst

worden deze handelingen niet gesteld met het opzet het leven van de patiënt te beëindigen. Bovendien

kan men onmogelijk spreken van een verzoek wanneer deze handelingen gesteld worden bij een

patiënt die niet (meer) wilsbekwaam is, zoals bij een comateuze of een dementerende persoon.45

Evenmin is de handeling altijd ‘passief. Wanneer men bij een patiënt die zich al jaren in een

comateuze toestand bevindt, het beademingstoestel uitschakelt, dan stopt men een zinloos geworden

behandeling. Het uitschakelen van het toestel is wel degelijk een handeling en bijgevolg actief.46

Ook ethisch gezien valt een onderscheid zeer moeilijk te verantwoorden. Neem nu een volledig

verlamde man die kunstmatig beademd moet worden. De man bevindt zich in een medisch uitzichtloze

41

J. BILSEN, J. COHEN, K. CHAMBAERE, G. POUSSET, BD. ONWUTEAKA-PHILIPSEN, F. MORTIER & L. DELIENS,

Medical end-of-life practices under the euthanasia law in Belgium. A nationwide post-mortem survey. NEJM,

361(11), 1119-1121.; F. BUSSCHE, W. DISTELMANS (red.), Een goede dood. 2002-2012: 10 jaar ‘controversiële’

euthanasiewet?, Brussel, VUBPRESS, 2012, 24.; W. DISTELMANS, “Een waardig levenseinde, een goede dood”,

voordracht georganiseerd door deMens.nu, Dendermonde, 12 november 2013.

42 F. BUSSCHE, W. DISTELMANS (red.), Een goede dood. 2002-2012: 10 jaar ‘controversiële’ euthanasiewet?,

Brussel, VUBPRESS, 2012, 23-24. 43


E. DELBEKE, Juridische aspecten van zorgverlening aan het levenseinde, Mortsel, Intersentia, 2012, 21.

45 W. DISTELMANS, Een waardig levenseinde, Antwerpen, Houtekiet, 2005, 170-171.

46 W. DISTELMANS, Een waardig levenseinde, Antwerpen, Houtekiet, 2005, 170-171.

15

situatie en vraagt omwille van zijn ondraaglijk lijden om euthanasie. De arts kan de man injecteren

met een letaal middel of hij kan de ventilatie van de man uitschakelen waarna hij een

verstikkingsdood sterft of hij kan de man in slaap brengen alvorens de ventilatie uit te schakelen. In de

eerste situatie gaat het om actieve euthanasie. De tweede situatie is, hoewel ze absoluut onmenselijk is,

eigenlijk een niet-behandelbeslissing waarbij de arts een zinloze behandeling stopt. Deze tweede

situatie valt dus in principe onder de noemer ‘passieve’ euthanasie. Ook de derde situatie betreft een

vorm van passieve euthanasie en verschilt ethisch gezien eigenlijk niet van de eerste, de actieve

euthanasie. In beide gevallen wordt het leven van de man op een menselijke manier beëindigd, het

enige verschil is de gebruikte techniek.47

Hieruit blijkt nog maar eens dat het traditionele onderscheid

volledig achterhaald is.

Hoofdstuk 2 De Euthanasiewet Lange tijd was euthanasie illegaal. Enkel in geval van een noodtoestand kon een arts het leven van een

patiënt, op diens verzoek, opzettelijk beëindigen48

. Arts en patiënt moesten zich dus behelpen met de

bestaande mogelijkheden zoals bijvoorbeeld de pijnbestrijding met levensverkortend effect of de

continue diepe sedatie.

De wet van 28 mei 2002 betreffende de Euthanasie49

, de Euthanasiewet, bracht hier verandering in.

Euthanasie werd in België gelegaliseerd en geregulariseerd. Dankzij deze wet is het nu voor patiënten

mogelijk om euthanasie te verzoeken en kan een arts dit verzoek inwilligen zonder hierdoor een

strafrechtelijke vervolging te riskeren.

Soms wordt er gezegd dat de Euthanasiewet een recht op euthanasie geeft. Deze opvatting is evenwel

verkeerd. Dankzij de Euthanasiewet heeft men een recht gekregen om euthanasie te vragen. Het voert

geen recht op euthanasie zelf in. Niemand kan immers gedwongen worden aan een euthanasie mee te

werken, ook geen arts. Het is mogelijk dat een arts omwille van bijvoorbeeld zijn persoonlijke

overtuigingen geen euthanasie wenst uit te voeren. Deze wens moet dan gerespecteerd worden. Een

euthanasie is en blijft een levensbeëindiging. De uitvoering ervan kan niet en mag ook nooit opgelegd

worden aan iemand die hier mentaal niet klaar voor is.50

Bovendien kan een euthanasie niet zomaar, door eender wie, op vraag van om het even wie en op

welke persoon dan ook uitgevoerd worden. De euthanasie wordt in de wet aan tal van voorwaarden

verbonden en het toepassingsgebied ervan wordt strikt afgebakend. In dit hoofdstuk gaan we na welke

deze voorwaarden juist zijn. We bekijken hierbij in detail zowel de materiële als de procedurele

voorwaarden die nageleefd moeten worden om een euthanasie te mogen uitvoeren. Ook gaan we na op

welke wijze de euthanasie uitgevoerd moet worden en hoe de naleving van al deze voorwaarden

gecontroleerd wordt.

47


Brussel, VUBPRESS, 2012, 26-28.; W. DISTELMANS, Een waardig levenseinde, Antwerpen, Houtekiet, 2005,

174-176. 48

Infra: Deel IV, hoofdstuk 1, 1.2 voor een uitgebreide bespreking van de problematiek met betrekking tot de

noodtoestand in het kader van euthanasie. 49

Wet 28 mei 2002 betreffende de euthanasie, BS 22 juni 2002, 28515-2852.

50 In dit geval kan de patiënt uiteraard wel op zoek gaan naar een andere arts. Zo kan hij bijvoorbeeld contact

opnemen met het LevensEinde InformatieForum. Dit interdisciplinair forum geeft informatie, advies en

opleidingen over het levenseinde aan zorgverleners en aan de bevolking. Bij de LEIFlijn kan je terecht voor hulp

of informatie over het levenseinde. Zij kunnen doorverwijzen naar instanties die de patiënt verder kunnen

helpen.

16

Recentelijk werd de Euthanasiewet gewijzigd door de wet van 28 februari 2014 tot wijziging van de

wet van 28 mei 2002 betreffende de euthanasie, teneinde euthanasie voor minderjarigen mogelijk te

maken51

. Deze nieuwe wet maakt de euthanasie nu ook mogelijk voor niet-ontvoogde minderjarigen.

Deze wet zal uitgebreid besproken worden in Deel IV. We spitsen ons hier toe op de algemene

euthanasieregels, de regels zoals zij gelden voor de ‘volwassenen’. Zoals later zal blijken is het

merendeel van deze regels nu ook van toepassing op de euthanasie bij minderjarigen.

2.1 Materiële voorwaarden52

Artikel 3, §1 van de Euthanasiewet bepaalt aan welke materiële voorwaarden moet voldaan worden

om een euthanasie te mogen uitvoeren. Deze voorwaarden hebben betrekking op de hoedanigheid van

de verzoeker, de gezondheidstoestand van deze persoon en op het euthanasieverzoek zelf.

2.1.1 De hoedanigheid van de verzoeker

Overeenkomstig artikel 3, §1 van de Euthanasiewet kan een euthanasie enkel uitgevoerd worden bij

een meerderjarige of een ontvoogde minderjarige die handelingsbekwaam en bewust is op het

ogenblik van het verzoek.

Handelingsonbekwaamheid duidt op de onmogelijkheid om juridisch gezien, zelf en zelfstandig zijn

subjectieve rechten te kunnen uitoefenen of rechtsgeldig zijn wil te kunnen uiten. Het gaat hier om

een juridische onbekwaamheid. Wie al dan niet handelingsbekwaam is wordt door het recht bepaald.

De categorieën van personen die handelingsonbekwaam zijn worden in het Burgerlijk Wetboek

expliciet aangeduid. Het gaat hier om niet-ontvoogde minderjarigen, verlengde minderjarigen53

en

gerechtelijk onbekwaamverklaarden54

. Of deze personen feitelijk gezien iets kunnen doen is hier

irrelevant. De vraag die hier rijst is of ze iets juridisch gezien wel mogen doen. Dit moet steeds in

abstracto beoordeeld worden.55

De persoon die het euthanasieverzoek formuleert moet niet enkel handelingsbekwaam zijn, hij moet

op het moment van het verzoek eveneens wilsbekwaam zijn. De wilsbekwaamheid is een feitelijke

bekwaamheid. De vraag die hier rijst is of de betrokkene iets kan, niet of hij wettelijk gezien iets mag.

De persoon moet zich een wil kunnen vormen en moet deze tot uiting kunnen brengen. Ook bij

meerderjarigen of ontvoogde minderjarigen bestaat de mogelijkheid dat dit wils- en

besluitvormingsproces aangetast is. Zo is het mogelijk dat omwille van dementie, een verstandelijke

beperking of een psychiatrische aandoening, iemand hier niet meer toe in staat is. In tegenstelling tot

de handelingsbekwaamheid mag men niet per definitie een bepaalde categorie mensen van deze

bekwaamheid uitsluiten. De aan- of afwezigheid van deze wilsbekwaamheid moet steeds in concreto

51

Wet 28 februari 2014 tot wijziging van de wet van 28 mei 2002 betreffende de euthanasie, teneinde euthanasie

voor minderjarigen mogelijk te maken, BS 12 maart 2014, 21053-21054. 52

Zie N. BALTHAZAR , M. LIBERT, M. VERSTRAETE , Over de keuze van Mario Verstraete en het euthanasiedebat

vandaag, Tielt, Lannoo, 2012, 96-98.; F. BUSSCHE, W. DISTELMANS (red.), Een goede dood. 2002-2012: 10 jaar

‘controversiële’ euthanasiewet?, Brussel, VUBPRESS, 2012, 29-35.; G. DE CORTE, W. DIJKHOFFZ, M. VAN DER

BORGHT, B. VAN DEN EYNDEN, Leven naar het Einde. Een handleiding voor de praktijk, Leuven,

LannooCampus, 2006, 69-72.; E. DELBEKE, Juridische aspecten van zorgverlening aan het levenseinde, Mortsel,

Intersentia, 2012, 121-161.; LEVENSEINDE INFORMATIEFORUM, Iedereen heeft recht op een waardig levenseinde,

32-35.; MELC CONSORTIUM, Palliatieve zorg en euthanasie in België. Evaluatie van de praktijk en de wetten,

Brussel, ASP, 2011, 31-35.; W. DISTELMANS, Een waardig levenseinde, Antwerpen, Houtekiet, 2005, 178-180.;

W. DISTELMANS, Het recht om te sterven, Antwerpen, Luster, 2012, 57-67.

53 Art. 487bis BW

54 Art. 509 BW

55 C. LEMMENS, Juridische aspecten van voorafgaande wilsverklaringen rond het levenseinde, Mortsel,

Intersentia, 2013,193-195.

17

en functioneel beoordeeld worden.56

De behandelende arts moet per patiënt nagaan of deze alle

informatie goed heeft begrepen, de informatie op de situatie kan toepassen en ten volle de gevolgen

van zijn beslissing beseft.57

Op het moment van het euthanasieverzoek moet de patiënt ook bewust zijn. Hij moet dus zijn wil

kenbaar kunnen maken. Deze vereiste is eigenlijk de tegenhanger van de hypothese van artikel 4 van

de Euthanasiewet waarin de patiënt een euthanasieverklaring kan opstellen voor het geval hij in een

onomkeerbare toestand van niet-bewustzijn terechtkomt, nl. een coma of een permanente vegetatieve

toestand.58

In de Euthanasiewet wordt nergens een vereiste van nationaliteit of verblijf gesteld. Euthanasie kan

dus, mits naleving van alle andere voorwaarden, ook uitgevoerd worden op een buitenlander. De

procedure zal in dit geval wel meer tijd in beslag nemen aangezien het moeilijker is voor een arts om

in te schatten of aan alle voorwaarden van de wet voldaan is wanneer hij de patiënt nog niet kent.

2.1.2 De gezondheidstoestand van de patiënt

Artikel 3, §1 van de Euthanasiewet bepaalt dat de patiënt zich moet bevinden in een medisch

uitzichtloze toestand van aanhoudend en ondraaglijk fysiek of psychisch lijden dat niet gelenigd kan

worden, en dat het gevolg is van een ernstige en ongeneeslijke, door ongeval of ziekte veroorzaakte

aandoening.

2.1.2.1 Ernstige en ongeneeslijke aandoening

De patiënt moet lijden aan een ernstige aandoening, waardoor weinig zwaarwegende aandoeningen

onmiddellijk van de mogelijkheid tot euthanasie worden uitgesloten. Bovendien moet de aandoening

ongeneeslijk zijn wat betekent dat er geen reëel en redelijk curatief behandelingsperspectief meer

voorhanden mag zijn. Het gaat hier eigenlijk om een subsidiariteitstoets. Wanneer er geen minder

ingrijpend alternatief bestaat, mag euthanasie worden uitgevoerd. Of er nog een

behandelingsperspectief voorhanden is moet in alle redelijkheid beoordeeld worden. Hierbij moet men

rekening houden met de huidige stand van de wetenschap, de proportionaliteit en het tijdsaspect. Met

andere woorden: kan er door de ontwikkelingen binnen de geneeskunde, binnen afzienbare tijd een

resultaat worden voorzien , waarbij de voor- en nadelen van de behandeling tegen elkaar opwegen?59

Dit behandelingsperspectief moet bovendien curatief zijn, wat wil zeggen dat palliatieve zorg en

palliatieve sedatie uit de boot vallen. Zij kunnen immers de ongeneeslijkheid niet wegnemen. Ze zijn

niet curatief en volstaan bijgevolg niet als behandelingsperspectief. Meestal is het vrij duidelijk

wanneer een aandoening niet meer te genezen valt vb. terminale kanker, multiple sclerose,

verlamming ten gevolge van een gebroken ruggengraat, hartdecompensatie, dementie, ernstige

brandwonden … Maar niet alle gevallen van ongeneeslijkheid zijn even duidelijk. Denk maar aan

psychiatrische aandoeningen.60

56


ASP, 2011, 32. 57

E. DELBEKE, Juridische aspecten van zorgverlening aan het levenseinde, Mortsel, Intersentia, 2012, 126, nr.

211. 58

T. VANSWEEVELT, “De euthanasiewet: De ultieme bevestiging van het zelfbeschikkingsrecht of een

gecontroleerde keuzevrijheid ?”, T. Gez., 2003, 233, nr. 55.

59 De arts moet hier volgens E. Delbeke in concreto, per patiënt, nagaan of een weigering van een behandeling

proportioneel is om te kunnen besluiten tot een medisch uitzichtloze situatie. Hoe zwaarder de behandeling, hoe

groter het voordeel van de behandeling zal moeten zijn.; E. DELBEKE, Juridische aspecten van zorgverlening aan

het levenseinde, Mortsel, Intersentia, 2012, 138. 60

W. DISTELMANS, Het recht om te sterven, Antwerpen, Luster, 2012, 59-60.

18

De patiënt moet zich bevinden in een medisch uitzichtloze toestand. Er is geen medische

uitzichtloosheid wanneer er nog een behandelingsperspectief bestaat, wat impliceert dat deze vereiste

eigenlijk samenvalt met de vereiste van de ongeneeslijke aandoening. De ongeneeslijkheid van de

aandoening en de medische uitzichtloosheid van de toestand moeten door de arts bepaald worden. Het

gaat hier om een objectieve vereiste.

De ongeneeslijkheid en medische uitzichtloosheid vereisen niet dat een patiënt terminaal is. Ook

patiënten die niet binnen afzienbare tijd overlijden, kunnen euthanasie vragen61

. Het achterliggende

idee van de wet is immers het verlossen van de patiënt uit zijn ondraaglijk lijden. Ook niet-terminale

patiënten kunnen ondraaglijk lijden. Het uitsluiten van deze personen zou bijgevolg de bedoeling van

de wet helemaal ondermijnen. Voor het uitvoeren van een euthanasie bij een niet-terminale patiënt

moet men wel aan een aantal bijkomende procedurele voorwaarden voldoen.62

De ongeneeslijke aandoening moet veroorzaakt zijn door een ziekte of door een ongeval. Dit kan

eender welke ziekte of ongeval zijn. Denk maar aan kanker, multiple sclerose, of aids; een

arbeidsongeval, geweldpleging, verkeersongeval of een medische fout. Door het invoeren van deze

voorwaarde wordt levensmoeheid volgens E. Delbeke van het toepassingsgebied uitgesloten.63

T.

Vansweevelt wijst erop dat deze voorwaarde makkelijk omzeild kan worden door de levensmoeheid te

diagnosticeren als een ernstige en ongeneeslijke depressie.64

Deze laatste vereiste zal in de praktijk dus

weinig problemen opleveren.

2.1.2.2 Aanhoudend en ondraaglijk lijden

De medische uitzichtloosheid van een ongeneeslijke aandoening volstaat op zich niet om euthanasie te

kunnen toepassen. De patiënt moet door deze aandoening aanhoudend en ondraaglijk lijden. Lijden

van voorbijgaande aard valt dus niet binnen het toepassingsgebied van de Euthanasiewet. Het lijden

kan zowel van fysieke als van psychische aard zijn. Uit de jaarverslagen van de Federale Controle- en

Evaluatiecommissie euthanasie blijkt dat het ondraaglijk lijden vaak meervoudig is en over het

algemeen zowel het fysieke als psychische welzijn verhinderd. In geval van fysiek lijden gaat het

meestal vaak om cachexie65

, pijn, dyspneu66

, dysfagie67

, uitputting, hemorragieën68

, darmobstructie,

verlamming, wonden en herhaalde transfusies. Het psychisch lijden betreft voornamelijk

61

Of een patiënt terminaal is of niet dient door de behandelende arts zelf te worden bepaald. Hij kan zich hierbij

laten leiden door de visie van de Federale Controle – en Evaluatiecommissie. De commissie is van mening dat de

patiënt “niet binnen afzienbare termijn” zal overlijden wanneer verwacht wordt dat de patiënt niet binnen de

komende maanden zal overlijden. In de praktijk betekent dit dat enkel bij niet-evolutieve of erg langzaam

evoluerende aandoeningen de specifieke procedure moet worden gevolgd.; FEDERALE CONTROLE- EN

EVALUATIECOMMISSIE EUTHANASIE, Tweede verslag aan de wetgevende kamers (2004-2005), Parl. St. Kamer

2006-2007, 2733/001.

62 Infra deel III, hoofdstuk2, 2.2.4

63 E. DELBEKE, Juridische aspecten van zorgverlening aan het levenseinde, Mortsel, Intersentia, 2012, 139, nr.

232. 64

T. VANSWEEVELT, “De euthanasiewet. Toepassingsgebied en krachtlijnen”, NJW, 2002, afl. 13, 444-456.; E.

DELBEKE, Juridische aspecten van zorgverlening aan het levenseinde, Mortsel, Intersentia, 2012, 139, nr. 232.

65 Cachexie is een zware en algemene verzwakking van het organisme (gewichtsverlies, spieratrofie, etc.).

66 kortademigheid

67 slikstoornis

68 bloedingen

19

afhankelijkheid, wanhoop en verlies van waardigheid.69

Ook een euthanasie naar aanleiding van een

ongeneeslijke psychiatrische aandoening behoort tot de mogelijkheden.

Het lijden moet aanwezig zijn op het moment van het verzoek waardoor toekomstig lijden in principe

niet in aanmerking komt. Deze stelling moet genuanceerd worden aangezien ook in geval van louter

psychisch lijden om euthanasie kan gevraagd worden. Een zeer slecht toekomstperspectief kan

weldegelijk aanhoudend psychisch lijden inhouden. Hoewel de patiënt in dit geval nog niet fysiek lijdt

op het moment van de euthanasievraag, kan het vooruitzicht op bijvoorbeeld een verstikkingsdood of

de mentale of lichamelijke aftakeling, een aanhoudend en ondraaglijk psychisch lijden veroorzaken.

In de wet stelt men dat het lijden van de patiënt niet te lenigen mag zijn. Deze voorwaarde heeft echter

beperkte waarde aangezien een patiënt niet verplicht kan worden palliatieve zorg of palliatieve sedatie

uit te proberen, alvorens een beroep te kunnen doen op euthanasie.

Hoe moet men nu gaan bepalen of er sprake is van ondraaglijk lijden?

Lijden is subjectief. Niet iedereen heeft dezelfde draagkracht en dezelfde persoonlijkheid. Lijden is

een persoonlijk gegeven, het is voor iedereen anders. Het is dan ook de patiënt zelf die bepaalt of het

lijden ondraaglijk is of niet. De patiënt moet er wel in slagen om ook zijn behandelende arts van dit

lijden te overtuigen. Lukt dit niet, dan moet de arts de euthanasie weigeren.70

2.1.3 Het verzoek

Overeenkomstig artikel 3, §1 van de Euthanasiewet moet het verzoek vrijwillig, overwogen en

herhaald zijn, en mag het niet tot stand zijn gekomen als gevolg van enige externe druk.

Het verzoek moet uiteraard van de patiënt zelf uitgaan.71

Familieleden of anderen kunnen niet om

euthanasie van een patiënt vragen. Ze kunnen het verzoek ook niet uiten in naam van de patiënt. Deze

vereiste ligt vervat zowel in de definitie van euthanasie als in de vrijwilligheid. De vereiste van

vrijwilligheid omvat eigenlijk de afwezigheid van externe druk. Een verzoek is immers niet vrijwillig

wanneer er druk op de patiënt wordt uitgeoefend. Deze druk kan uitgaan van familie, vrienden, de arts,

de maatschappij,.. en kan financieel, sociaal, economisch of psychologisch zijn.72

Deze afwezigheid

van druk mag niet te strikt opgevat worden gezien elke beslissing mede beïnvloed wordt door de

omgeving, zo ook een euthanasieverzoek.

Het verzoek moet overwogen zijn. Deze voorwaarde impliceert dat de patiënt wilsbekwaam is, dat het

euthanasieverzoek de werkelijke wil van de patiënt vertolkt en dat de patiënt geïnformeerd is.73

De

patiënt moet kennis hebben van zijn gezondheidstoestand, zijn prognose, de therapeutische en

palliatieve mogelijkheden, de euthanasieprocedure, de herroepbaarheid van zijn verzoek,… De patiënt

moet met volledige kennis van zaken kunnen beslissen.74

De voorwaarde van de werkelijke wil houdt

69

FEDERALE CONTROLE- EN EVALUATIECOMMISSIE EUTHANASIE, Vijfde verslag aan de wetgevende kamers

(2010-2011), Parl. St. Kamer 2011-2012, 2391/001. 70

LEVENSEINDE INFORMATIEFORUM, Iedereen heeft recht op een waardig levenseinde, 32-33.; W. DISTELMANS,

Een waardig levenseinde, Antwerpen, Houtekiet, 2005, 178.

71 Dit betekent uiteraard niet dat een arts de mogelijkheid van euthanasie niet als eerste ter sprake zou mogen

brengen. 72

Deze druk kan bijvoorbeeld zijn : de kosten van de behandeling, het tekort aan ziekenhuisbedden, de belasting

voor de partner,.. 73


ASP, 2011, 34-35.

74 Deze vereiste van inlichting is gelijkaardig aan deze die gesteld wordt in het kader van de informed-consent

van de patiëntenrechten. (art. 8 Wet Patiëntenrechten)

20

in dat de arts moet achterhalen of er achter de euthanasievraag geen onderliggende vraag schuilt. Is het

voor de patiënt effectief genoeg geweest of is de euthanasievraag meer een noodkreet, een vraag om

aandacht?

Het verzoek moet meerdere keren verwoord worden. Deze herhalingen moeten niet schriftelijk

vastgelegd worden. Het verzoek moet bovendien duurzaam zijn. Dit houdt in dat ook tussen de

herhalingen door de wil tot euthanasie moet blijven bestaan. Door de vereiste van duurzaamheid wil

men vermijden dat enkel bij momenten van ondraaglijk lijden de wil voor euthanasie zou bestaan. De

arts moet zich hiervan vergewissen door gedurende een redelijke periode regelmatig gesprekken met

de patiënt te voeren betreffende zijn euthanasieverzoek.75

Om de patiënt een waarborg te bieden tegen misbruik en de arts een bewijsmiddel te geven in geval

van latere betwisting, heeft de wetgever aan het verzoek een vormvereiste verbonden. Artikel 3, §4

bepaalt dat het verzoek van de patiënt schriftelijk moet worden opgesteld. Deze optekening mag

vooraf gebeuren of zelfs op de dag van de euthanasie zelf. Het document moet in principe opgesteld,

gedateerd76

en getekend worden door de patiënt zelf. De wet voorziet echter een uitzondering in geval

de patiënt hier niet (meer) toe in staat zou zijn. Dit kan bijvoorbeeld het geval zijn wanneer de patiënt

verlamd is of analfabeet is, of dat deze zodanig verzwakt is dat hij onmogelijk nog een pen kan

hanteren. De patiënt kan in dit geval het geschrift laten opstellen door een door hem gekozen

meerderjarige, handelings- en wilsbekwame persoon. Deze derde mag evenwel geen materieel belang

hebben bij de dood van de patiënt.77

Concreet betekent dit dat de persoon dus geen erfgenaam mag zijn

van de patiënt, noch wettelijk, noch testamentair. De arts dient getuige te zijn van de opstelling van het

geschrift door deze derde, hetgeen impliceert dat ook de arts van deze rol uitgesloten wordt. De

aanwezigheid van de arts dient een extra garantie te zijn dat de patiënt niet aan externe druk zou

worden onderworpen. In het geschrift dient bijkomend de naam van de aanwezige arts , als de reden

vermeld te worden waarom de patiënt niet in de mogelijkheid verkeerde om zelf zijn verzoek neer te

schrijven.

Volgens E. Delbeke moeten inhoudelijk nog een aantal minimumvermeldingen aan het verzoek

toegevoegd worden opdat het doel van het geschrift niet uitgehold zou worden. Zo moet uit het

schriftelijk verzoek ondubbelzinnig blijken dat de patiënt om levensbeëindiging vraagt. Om

misverstanden te vermijden wordt best het begrip ‘euthanasie’ letterlijk in het verzoek opgenomen.

Ook dient uitdrukkelijk vermeld te worden dat de wil van de patiënt vrij en bewust is. Deze

voorwaarden zijn afgeleid uit de wettelijke regeling voor de wilsverklaring euthanasie78

, dewelke

volgens E. Delbeke kan worden doorgetrokken naar het euthanasieverzoek.79

In de praktijk worden

75

Art 3, §2, 2° Euthanasiewet 76

De datering is van belang om na te gaan of de patiënt op moment van het verzoek wel rechtsgeldig om

euthanasie kon vragen. Indien het een euthanasieverzoek van een niet-terminale patiënt betreft is de datum van

belang om te kunnen controleren of de wachttermijn wel werd gerespecteerd. 77

Deze voorwaarde werd in de wet opgenomen om te vermijden dat een persoon onder druk zou worden gezet

door een derde. Voor een arts is het evenwel niet altijd evident te bepalen of een derde al dan niet materieel

belang zou hebben bij het overlijden van de patiënt. Er zijn dan ook geen sancties gesteld op de overtreding van

deze bepaling. Uit de parlementaire voorbereidingen blijkt dat de voorwaarde een louter richtinggevende, morele

waarde heeft. Een overtreding kan er uiteraard wel toe leiden dat de euthanasie in kwestie aan een grondiger

onderzoek zou worden onderworpen.; E. DELBEKE, Juridische aspecten van zorgverlening aan het levenseinde,

Mortsel, Intersentia, 2012, 152, nr. 252. 78

KB 2 april 2003 houdende vaststelling van de wijze waarop de wilsverklaring inzake euthanasie wordt

opgesteld, herbevestigd, herzien of ingetrokken, BS 13 mei 2003, 25587. 79

E. DELBEKE, Juridische aspecten van zorgverlening aan het levenseinde, Mortsel, Intersentia, 2012, 154-155,

nr. 256.

21

deze extra voorwaarden nauwelijks gehanteerd. De meest gebruikte formule is “ik, (naam voornaam),

wil euthanasie.” + datum + handtekening.

2.2 Procedurele voorwaarden80

De arts moet er zich, door middel van dialoog met de patiënt, uiteraard van vergewissen dat aan alle

materiële voorwaarden voldaan is.81

Daarnaast worden er aan de arts een aantal procedurele

voorwaarden opgelegd die voornamelijk betrekking hebben op het informeren van de patiënt en het

consulteren van een tweede arts. Naast deze minimumvoorwaarden staat het de arts vrij om

bijkomende voorwaarden aan de euthanasie te verbinden, zoals een bijkomend consult, het eerst

proberen van palliatieve zorg of de vereiste van een terminaal stadium.

De procedurele voorwaarden zijn terug te vinden in artikel 3, §2 van de Euthanasiewet.

2.2.1 Informeren82

Artikel 3, §2, 1° van de Euthanasiewet bepaalt dat de arts de patiënt moet inlichten over zijn

gezondheidstoestand en zijn levensverwachting, met de patiënt overleg moet plegen over zijn verzoek

tot euthanasie en met hem de eventueel nog resterende therapeutische mogelijkheden, evenals die van

de palliatieve zorg, en hun gevolgen moet bespreken. Hierbij moet hij samen met de patiënt tot de

overtuiging komen dat er voor de situatie waarin deze zich bevindt geen redelijke andere oplossing is.

Eigenlijk kan deze procedurele verplichting ook reeds afgeleid worden uit de materiële voorwaarde

van een overwogen verzoek. Een patiënt kan enkel een geldig verzoek uiten als hij kennis heeft van

zaken. Deze vereiste impliceert dat de arts hem alle bovenstaande informatie moet verstrekken.

Het kan soms voorkomen dat een patiënt zo van zijn keuze voor euthanasie overtuigd is dat hij niet

meer over de therapeutische alternatieven wenst geïnformeerd te worden.83

In dit geval kan een

euthanasie niet plaatsvinden. De Euthanasiewet bepaalt immers dat de arts, de patiënt in alle gevallen

moet inlichten, dus ook indien hij hier liever niet van op de hoogte wordt gebracht. Het niet-weten zou

bovendien een ernstig nadeel voor de gezondheid van de patiënt kunnen betekenen doordat hij

mogelijks uit een gebrek aan kennis voor euthanasie kiest. Artikel 7, §3 van de wet Patiëntenrechten

bepaalt uitdrukkelijk dat in deze situatie het recht van niet weten niet geldt.84

2.2.2 Consultatie tweede arts85

De Euthanasiewet vereist dat een tweede arts geconsulteerd wordt voor een second opinion. Deze

regel heeft zowel een controlerende als een ondersteunende functie. Door middel van een second

opinion wordt gecontroleerd of er wel aan de wettelijke voorwaarden van euthanasie voldaan is en het

biedt ondersteuning voor de arts die met de euthanasievraag geconfronteerd wordt.86

80

Zie N. BALTHAZAR , M. LIBERT, M. VERSTRAETE , Over de keuze van Mario Verstraete en het euthanasiedebat

vandaag, Tielt, Lannoo, 2012, 97-98.; E. DELBEKE, Juridische aspecten van zorgverlening aan het levenseinde,

Mortsel, Intersentia, 2012, 161-187.; MELC CONSORTIUM, Palliatieve zorg en euthanasie in België. Evaluatie

van de praktijk en de wetten, Brussel, ASP, 2011, 35-37.; W. DISTELMANS, Een waardig levenseinde,

Antwerpen, Houtekiet, 2005, 178-180.

81 Art. 3, §2, 2° Euthanasiewet

82 Art. 3, §2, 1° Euthanasiewet

83 De patiënt beschikt over een recht van niet weten op grond van artikel 7, §3 wet Patiëntenrechten.

84 Art. 7, §3 van de wet Patiëntenrechten bepaalt dat de informatie niet aan de patiënt wordt verstrekt indien deze

hierom uitdrukkelijk verzoekt tenzij het niet meedelen ervan klaarblijkelijk ernstig nadeel voor de gezondheid

van de patiënt of derden oplevert. 85

Art. 3, §2, 3° Euthanasiewet 86


281.

22

De tweede arts, de arts-consulent, moet bevoegd zijn om over de aandoening te oordelen. Hierbij

wordt geen specialisatie vereist. In ongeveer de helft van de gevallen wordt hiervoor beroep gedaan op

een huisarts.87

Deze arts-consulent moet onafhankelijk zijn van de patiënt en van de behandelende arts.

Volgens de FCEC betekent dit dat er tussen de consulent enerzijds en de patiënt of arts anderzijds

geen band van familiale of van hiërarchisch ondergeschikte aard bestaat en dat de patiënt niet geregeld

in behandeling mag zijn bij de consulent.88

De arts-consulent heeft een louter medische taak. Hij moet zich uitspreken over de ernst en de

ongeneeslijkheid van de aandoening en hij moet zich vergewissen van het aanhoudend en ondraaglijk

lijden dat niet gelenigd kan worden. Om hierover te oordelen moet de arts-consulent beschikken over

het medisch dossier en moet hij de patiënt persoonlijk onderzoeken. Een telefonisch consult kan hier

niet volstaan. De arts-consulent maakt een verslag op van zijn bevindingen en bezorgt dit aan de

behandelende arts die de patiënt hierover inlicht.

Het advies van de arts-consulent is niet bindend. Het staat de behandelende arts nog steeds vrij om de

euthanasie al dan niet uit te voeren. Een positief advies is niet vereist om aan het euthanasieverzoek

gevolg te kunnen geven. Uiteraard draagt de behandelende arts wel de volledige verantwoordelijkheid

wanneer hij, ondanks een negatief advies, toch tot een euthanasie overgaat.89

2.2.3 Overleg

Met het oog op een bijkomende controle en een extra ondersteuning van de arts, werden door de

wetgever nog een aantal kleinere procedurele eisen ingevoerd. Zo moet de arts het verzoek van de

patiënt bespreken met het verplegend team of met de leden van dat team. De arts is uiteraard enkel tot

dit overleg verplicht wanneer er effectief een verplegend team is en wanneer dit in regelmatig contact

staat met de patiënt. Wanneer een patiënt thuis verzorgd wordt en er komt slechts sporadisch een

verpleger aan huis, dan moet de arts de euthanasie niet bespreken. Het betreft hier een louter overleg,

hetgeen niet bindend is voor de behandelende arts.

Daarnaast moet de arts, indien de patiënt dat wenst, het verzoek van de patiënt ook bespreken met zijn

naasten. Het betreft hier enkel de naasten die de patiënt uitdrukkelijk aanwijst. Gezien de arts

gebonden is door zijn beroepsgeheim, mag hij enkel die informatie vrijgeven waarvoor de patiënt zijn

toestemming heeft gegeven.

In de Euthanasiewet wordt nergens uitdrukkelijk vermeld dat er van deze overlegmomenten een

verslag moet worden opgesteld. De arts is op grond van artikel 9, §1 van de Wet Patiëntenrechten wel

verplicht het patiëntendossier zorgvuldig bij te houden. Hieruit kan afgeleid worden dat de arts ook

van het overleg met het verplegend team of met de familie van de patiënt, melding moet maken in het

patiëntendossier.

Als laatste moet de arts zich er ook van verzekeren dat de patiënt de gelegenheid heeft gehad om over

zijn verzoek te spreken met de personen die hij wenste te ontmoeten. Het kan hier gaan om familie,

geestelijken, deskundigen, lotgenoten…

87


(2010-2011), Parl. St. Kamer 2011-2012, 2391/001. 88


(2010-2011), Parl. St. Kamer 2011-2012, 2391/001. 89


288.; MELC CONSORTIUM, Palliatieve zorg en euthanasie in België. Evaluatie van de praktijk en de wetten,

Brussel, ASP, 2011, 35.

23

2.2.4 Niet-terminale patiënt90

Zoals hoger reeds werd aangehaald is de Belgische Euthanasiewet ook van toepassing op niet-

terminale patiënten. Ook mensen die niet binnen afzienbare tijd zullen overlijden kunnen zich in een

situatie van ondraaglijk lijden bevinden en moeten zelf kunnen beslissen of zij dit lijden nog verder

willen of kunnen ondergaan. Bij de opstelling van de wet was men er zich wel van bewust dat aan een

verzoek door een niet-terminale patiënt meer valkuilen verbonden zijn. Het lijden is voor de arts in

zo’n situatie vaak moeilijker invoelbaar, zeker wanneer het op louter psychisch lijden aankomt en ook

ethisch gezien is de beslissing voor de arts veel zwaarder. Om deze redenen werden in de wet twee

bijkomende procedurele regels ingebouwd: een tweede arts-consulent moet geraadpleegd worden met

het oog op een derde opinie91

, en tussen het verzoek en de uitvoering van de euthanasie moet een

wachttermijn van minstens één maand verstrijken92

.

De tweede arts-consulent mag geen huisarts zijn. Het moet een onafhankelijke psychiater of specialist

zijn die gespecialiseerd is in de aandoening waaraan de patiënt lijdt. Het is de behandelende arts die,

met goedkeuring van de patiënt en gelet op de problematiek, beslist of er een specialist of een

psychiater geraadpleegd moet worden. Hoewel de specialist of psychiater over een gespecialiseerde

kennis beschikt met betrekking tot de aandoening wordt niet vereist dat deze zich uitspreekt over de

ongeneeslijkheid en de medische uitzichtloosheid van de aandoening. Wel moet deze zich vergewissen

van het aanhoudend en ondraaglijk lijden dat niet gelenigd kan worden. Gezien zijn kennis en ervaring

met de aandoening kan een specialist of psychiater soms beter het lijden en de evolutie van het lijden

inschatten. Ook de vrijwilligheid, het overwogen zijn en het herhaald karakter van het verzoek moeten

beoordeeld worden. De tweede arts-consulent moet nagaan of er geen andere elementen spelen in het

euthanasieverzoek van de patiënt, zoals bijvoorbeeld een onderliggende depressie. De bevindingen

dienen in een verslag aan de behandelende arts te worden toegezonden waarna deze laatste het

resultaat aan de patiënt meedeelt. Dit advies is, net als het advies van de eerste arts-consulent, niet

bindend.

Tussen het schriftelijke euthanasieverzoek en de uitvoering van de euthanasie moet een wachttijd van

minstens één maand verstrijken om de patiënt de mogelijkheid te geven de euthanasie goed te

overwegen en een bijkomende waarborg te bieden dat het niet om een impulsief verzoek gaat. Deze

termijn kan, indien de behandelende arts dit nodig acht, verlengd worden.

2.3 Wilsverklaring euthanasie93

Naast het actuele euthanasieverzoek biedt de Euthanasiewet94

ook de mogelijkheid een wilsverklaring

euthanasie op te stellen. In deze wilsverklaring vraagt een persoon dat euthanasie zou worden

90

Zie voetnoot 61 voor het onderscheid terminaal/niet-terminaal. ; Zie F. BUSSCHE, W. DISTELMANS (red.), Een

goede dood. 2002-2012: 10 jaar ‘controversiële’ euthanasiewet?, Brussel, VUBPRESS, 2012, 332.; E.

DELBEKE, Juridische aspecten van zorgverlening aan het levenseinde, Mortsel, Intersentia, 2012, 182-186.;


ASP, 2011, 36.

91 Art. 3,§3, 1° Euthanasiewet

92 Art. 3,§3, 2° Euthanasiewet

93 Aangezien de wilsverklaring Euthanasie niet werd uitgebreid tot minderjarigen wordt hier niet in detail op

ingegaan. Voor meer informatie verwijs ik graag naar : N. BALTHAZAR , M. LIBERT, M. VERSTRAETE , Over de

keuze van Mario Verstraete en het euthanasiedebat vandaag, Tielt, Lannoo, 2012, 99.; F. BUSSCHE, W.

DISTELMANS (red.), Een goede dood. 2002-2012: 10 jaar ‘controversiële’ euthanasiewet?, Brussel, VUBPRESS,

2012, 332-333.; E. DELBEKE, Juridische aspecten van zorgverlening aan het levenseinde, Mortsel, Intersentia,

2012, 188-217.; W. DISTELMANS, Een waardig levenseinde, Antwerpen, Houtekiet, 2005, 180.; LEVENSEINDE

INFORMATIEFORUM, Iedereen heeft recht op een waardig levenseinde, 36-37.; MELC CONSORTIUM, P

Euthanasie bij minderjarigen - Ghent University Library...belang: de wet van 28 mei 2002 betreffende...

Documents

Transcript of Euthanasie bij minderjarigen - Ghent University Library...belang: de wet van 28 mei 2002 betreffende...