eqmleefcele keâjCeejer Deens. leLeeefhe, efleuee Skeâ ......oj ‘DeOÙee& leemee}e Skeâ...

YeejleeÛeer iesuÙee oesve oMekeâebleerue DeeefLe&keâ Øeieleer eqmleefcele keâjCeejer Deens. leLeeefhe, efleuee Skeâ keâeUer yeepet Deens, peer ueheefJeueer efkebâJee ogue&ef#eueer peeles. lÙeeÛes efvecÙeentve DeefOekeâ ueeskeâ ns ¢ee Øeef›eâÙesheemetve Skeâ lej otjÛe jeefnuesues Deensle; efkebâJee ¢ee ØeieleerÛÙee PeUe meesmele Deensle. lÙee efMeJeeÙe ÙesLeerue vewmeefie&keâ heÙee&JejCeeJej Peeuesues DeheefjJele&veerÙe DeeIeele JesieUsÛe. peeieeflekeâ yeveuesueer meOÙeeÛeer efJekeâemeeÛeer Øeef›eâÙee, ner vee heÙee&JejCeÂ°Ÿee OeejCee#ece Deens; vee meeceeefpekeâ Â°Ÿee mecevÙeeÙeer. efleÛÙeecegUs Yeejleeleerue mebIe<e& DeeefCe neueDehes°e ¢eeble YejÛe he[uesueer Deens. leLeeefhe, ¢ee heefjefmLeleerlener Deveskeâ heÙee&Ùeer Jeeše DeeefCe heæleer GheueyOe Deensle. lÙee meeNÙeebcegUs Deeheues peerJeveceeve GbÛeeJeCeej Deens; heÙee&JejCe efšketâve jenCeej Deens, DeeefCe mecevÙeeefÙelee Jee{Ceej Deens. cetueYetle heÙee&JejCemvesner ueeskeâMeenerkeâ[ÛeeÛe ne ØeJeeme Demesue.

2

(metÛevee : cetU Fb«epeer hegeqmlekesâÛeb Øekeâeçeve-Je<e& 2012 ns DemeuÙeeveb 1 [e@}j · 45 ®heÙes ¢ee ojeveb efnçesye keâjCÙeele Dee}s}s Deensle.)

¢ee hegeqmlekesâle ØeejbYeer YeejleeÛÙee peeieeflekeâerkeâjCeemebyebOeerÛeer keâener DeeefLe&keâ, meeceeefpekeâ DeeefCe heeÙee&JejefCekeâ ceeefnleer Øemlegle

kesâuesueer Deens. lÙeeveblej ¢ee Øeef›eâÙesÛÙee heÙee&JejCeeJejerue DeeIeeleebÛes meefJemlej cetuÙeceeheve Demetve, DeKesjerme ÛeebieuÙee

YeefJe<ÙekeâeUemee"erÛÙee heÙee&Ùeer ceeieeËÛee efJeÛeej Øemlegle kesâuesuee Deens.

1. peeieeflekeâerkeâjCeeÛÙee Ùegieeleer} DeLe&JÙeJemLee, meceepe DeeefCe heÙee&JejCe : JeemleJeeleer} eqmLeleer 3

2. peeieeflekeâerkeâjCeeÛes heÙee&JejCeeJejer} DeeIeele 6

3. heÙee&Ùeebkeâ[s : cet}Yetle heÙee&JejCemvesner }eskeâçeener 13

meboYe& DeeefCe šerhee 18

Yeejlee¤eb peeieefleke‚erke‚jCeDeeIeele DeeefCe heŸee&Ÿe

3

DeLe&JÙeJemLesÛeer eqmLeleer

YeejleeÛÙee DeLe&JÙeJemLesveb 2003 les 2008 ¢ee keâeUele

mejemejer 8 les 9³Ûee IemeIeçeerle Jeeef<e&keâ efJekeâemeoj veeWo}e. leLeeefhe,

2007-8 ceOÙes heef§ecesle peer ceboerÛeer }eš meg¤ Pee}er, efleÛee efJehejerle

heefjCeece ¢ee DeeefLe&keâ Jee{erJej Pee}e. 2008 les 12 ¢ee keâe}eJeOeerleer}

YeejleeÛee Jeeef<e&keâ efJekeâemeoj 6.7³ les 8.4³ FlekeâeÛe jeefn}e. 2012

ceOeuÙee ÙegjesPeesve mebkeâšecegUs, lemebÛe çesleer DeeefCe DeewÅeesefiekeâ Glheeoveele

kegbâef"leeJemLee DeeuÙeecegUs efJekeâemeojele KetheÛe Ieš Pee}er. 2011-

12ÛÙee ÛeewLÙee efleceenerle 5.3³ Demee 9 Je<eeËle}e vÙetvelece efJekeâemeoj

veeWo}e ies}e. ¢ee efleceenerle DeewÅeesefiekeâ GlheeoveeÛÙee Jee{erÛee oj DeJeIee

0.3³ neslee; pees 2010-11ÛÙee ¢eeÛe efleceenerle 7.3³ neslee. ke=â<eer-

GlheeoveeÛÙee Jee{erÛÙee ojelener DeçeerÛe cees"er Ieš veeWo}er ies}er. 2010-

11ÛÙee ÛeewLÙee efleceenerle 7.5³ Deme}s}e ne oj 2011-12ÛÙee

ÛeewLÙee efleceenerle 1.7³ Jej Dee}e. mebkeâšele meehe[}suÙee peeieeflekeâ

DeLe&JÙeJemLesÛeer keâeceefiejer keâçeer nesles ¢eeÛÙeeçeer ns efJekeâemeoj pees[}s}s

DemeuÙeeveb YeefJe<ÙeeÛeb efÛe$e KetheÛe Deefveef§ele Deens.

1

1991heemetve DeewÅeesefiekeâ Glheeoveele eflehešerveb Jee{ Pee}er Deens.

Jeerpe-Glheeove oghešerntve DeefOekeâ nesT }eie}b Deens. jmles, ¤Uceeie&

DeeefCe nJeeF& ceeieeËveer nesCeejer Jeenletkeâ, lemebÛe mebheke&â-megefJeOee ¢eebmeejKÙee

heeÙeeYetle megefJeOeebÛÙee iegCeJeòesle }#eCeerÙe megOeejCee Pee}er Deens.2

2009ceOÙes Yeejleele 2,700ntve DeefOekeâ yengje„^erÙe GÅeesie

keâeÙe&jle nesles.

3

YeejleeÛeer DeLe&JÙeJemLee peeieeflekeâ DeLe&JÙeJemLesçeer DeefOekeâeefOekeâ

pees[}er peele Demeleevee, hejkeâerÙe Ûe}veeÛeer iebieepeUer DeeefCe efJeosçeer

keâpe& ¢eeble}e leeUcesU DeeJeçÙekeâ "jlees. 1991ceOe}b 83 Deype

[e@}jebÛeb efJeosçeer keâpe& 2008 ceOÙes 224 Deype [e@}jebJej heesnesÛe}b.

les peer[erheerÛÙee megceejs 20³ nesleb. De}erkeâ[s lej les DeefOekeâÛe Jesieeveb

Jee{}b Deens. ceeÛe& 2011ceOÙes 306 Deype [e@}j Deme}s}b efJeosçeer

keâpe& ceeÛe& 2012ceOÙes 345 Deype [e@}jebJej heesnesÛe}b. hejkeâerÙe

Ûe}veeÛeer iebieepeUer 1991ceOÙes peJeUheeme çetvÙeeJej Dee}er nesleer, leer

2012 ceOÙes 287 Deype [e@}j Pee}er. iegbleJeCetkeâ keâceer PeeuÙeeveb

De}erkeâ[s cee$e leer hegvne Iešle Deens. peg}w 2011ceOÙes 314 Deype

[e@}j Deme}s}er iebieepeUer Je<e&Yejeveb 287 Deype [e@}jJej Iemej}er.4

YeejleeÛÙee efJeosçeer JÙeeheeNÙeeleer} letš (DeeÙeele DeeefCe efveÙee&le

¢eebleer} ojer) 1990ÛÙee oçekeâeÛÙee ØeejbYeeheemetve Jesieeveb Jee{leÛe Deens.

mesJee #es$eeleer} JÙeeheeNÙeeveb ner ojer keâener ØeceeCeele yegpeJe}er Deme}er,

lejer leer ojer ner Deçee JÙeeheejeleer} legšerÛeerÛe efveoxçekeâ Deens. 2004-

5ceOÙes peer[erheerÛÙee 0.4³ Deme}s}er ner letš 2011-12ceOÙes 3.6³

Flekeâer Jee{}er.5

2011-12ceOÙes mejkeâejer KeÛee&Ûee 30³ Yeeie ne keâpeeËJejÛÙee

JÙeepeeÛee neslee. mejkeâejÛee meJee&efOekeâ KeÛe& ¢eeÛe yeeyeerJej nesle neslee. lÙee

leg}vesle mebj#eCeeJej 8³ KeÛe& nesle neslee; lej DeejesiÙe DeeefCe efçe#eCe

¢eebJej efceUtve 2³hes#eener keâceer jkeäkeâce KeÛe& nesle nesleer.

6

2007-8ceOÙes DeejbYe Pee}suÙee ceboercegUs mehšWyej 2008

veblej peieYejeleer} yeepeej keâesmeU}s. DeeheuÙee DeLe&JÙeJemLesJejÛee ¢eeÛee

DeeIeele keâceer keâjCÙeemee"er mejkeâej}e cees"Ÿee ØeceeCeele Yeeb[Je} DeesleeJeb

}eie}b. 2008-9ceOÙes Deçee Øekeâejs 1200 Deype ®heÙes (27 Deype

peeieefleke‚erke‚jCee¤Ÿee Ÿegieeleer} DeLe&JŸeJemLee, meceepe DeeefCe heŸee&JejCe :

JeemleJeeleer} eqmLeleer

[e@}j) Deesle}s ies}s. ner jkeäkeâce peer[erheerÛÙee 2³ntve DeefOekeâ nesleer.

7

meceepeeÛeer eqmLeleer :

Deensjs, veenerjs DeeefCe Deefle-Deensjs

}b[veÛÙee ‘vÙet Fkeâe@vee@efcekeâ HeâeGb[sçeve’veb efJeÕe yeBkesâÛÙee

Deekeâ[sJeejerÛÙee DeeOeejs Demee Deboepe kesâ}e Deens keâer, 1990 les

2001 ¢ee keâe}eJeOeerle peieeÛÙee oj[esF& GlheVeeleuÙee 100 [e@}j

Jee{erhewkeâer DeJeIes 0.6 [e@}j ns oeefjõŸeefvecet&}veeÛÙee OÙesÙeemee"er—

efoJemee}e 1 [e@}j ¢ee oeefjõŸe-js<esKee}ÛÙeebÛeer eqmLeleer megOeejCÙeemee"er—

GheÙeesieer he[}s. ¢eeÛee DeLe& Demee keâer, ieefjyee}e Øeefleefove 1 [e@}j

DeefOekeâ efceUCÙeemee"er iejerye vemeCeeNÙee}e 165 [e@}j DeefOekeâ ÅeeJes

}eieleele.8

1991ceOÙes DeeefLe&keâ megOeejCee meg¤ nesCÙeeÛÙee megceejeme ‘ceeveJe

efJekeâeme efveoxçeebkeâe’vegmeej (pÙeele mee#ejlee, mejemejer DeeÙegcee&ve, oj[esF&

GlheVe ¢eebÛee meceeJesçe neslees) YeejleeÛee ›eâceebkeâ peieeleuÙee osçeeble 123Jee

neslee. 2009ceOÙes lees 134 Jej Iemej}e.

9

DemebIeefšle #es$eeleer} mecemÙeebÛee efJeÛeej keâjCeeNÙee Depeg&ve mesveieghlee

meefceleerÛÙee cnCeCÙeevegmeej, 2007ceOÙes 77³ YeejleerÙe (83.6 keâesšer

}eskeâ) efoJemee}e 20 ®.hes#ee keâceer GlheVeele peerJeve kebâ"le nesles. ner

mebKÙee mJeeleb$ÙeeÛÙee JesUÛÙee SketâCe }eskeâmebKÙesÛÙee De[erÛe heš Deens.10

Yeejleeleer} oeefjõŸeeÛee DeYÙeeme keâjCÙeemee"er vesce}suÙee leW[g}keâj

meefceleerveb Deehe}e DenJee} 2009ceOÙes efveÙeespeve ceb[Ue}e meeoj

kesâ}e. lÙeele Demeb cnš}s}b Deens keâer, 2004-5ceOÙes ieefjyeebÛeb

}eskeâmebKÙesle}b ØeceeCe «eeceerCe Yeeieele 41.8³, lej çenjer Yeeieele

25.7³ nesleb. ¢eemee"er peer oeefjõŸe-js<ee ie=nerle OejCÙeele Dee}er nesleer,

leer «eeceerCe Yeeieele ØeefleJÙekeäleer Øeefleefove 15 ®heÙes; lej çenjer Yeeieele

20 ®heÙes Deçeer nesleer.11

YeejleeÛeb oj[esF& GlheVe Øeefleefove ®.150 Deens. YeejleeleuÙee

80³ pevelesÛeb GlheVe lÙeentve keâceer Deens.12

YeejleeleuÙee kegâheesef<ele }eskeâebÛeer mebKÙee peieele meJee&efOekeâ Deens.

Ghe-menejerÙe Deeeføeâkeâer osçeeleuÙee SketâCe kegâheesef<ele }eskeâmebKÙeshes#eener ner

mebKÙee DeefOekeâ Deens. FAOÛÙee Deboepeevegmeej 2004-6 ¢ee keâeUele

ner mebKÙee 25.1 keâesšer DemeeJeer : cnCepesÛe SketâCe }eskeâmebKÙesÛÙee

megceejs Skeâ ÛelegLeeËçe. }eskeâmebKÙesleer} Jee{ DeeefCe DeeÙegcee&veeleer} Jee{

¢ee keâejCeebÛee ¢eele}e Jeeše Lees[eÛe Deens. DeVe Yejhetj ØeceeCeele Ghe}yOe

Deens; Devve ceneceb[UeÛÙee ieesoeceeble OeevÙeeÛes mee"s cees"Ÿee ØeceeCeele

1

peeieeflekeâerkeâjCe nesTvener šeskeâeÛeb oeefjõŸe Deens lemebÛe jeefnueb.

4Deensle, Deved lejerner 20 keâesšer pevelee GheeçeerheesšerÛe Peesheer peeles, DeeefCe

5 keâesšer }eskeâ GheemeceejerÛÙee keâ[ŸeeJej GYes Deensle.

13

2005-10 ¢ee keâeUele iegpejele jepÙeeÛee efJekeâemeoj meJee&efOekeâ

(oesve Debkeâer) neslee. Demeb Demetvener, Jee{ Kegbš}suÙee 3 Je<eeËKee}er}

ceg}ebÛeb ØeceeCe Heâejmeb keâceer Pee}s}b veener. 1992-93ceOÙes les 44³

nesleb; lej 2005-6ceOÙes 42³. (lÙeeveblejÛeer Deekeâ[sJeejer Ghe}yOe

veener.) keâceer JepeveeÛÙee ceg}ebÛeb ØeceeCener ¢ee efJekeâemekeâeUele peJeUpeJeU

hetJeeaFlekebâÛe (47-48³) jeefn}b Deens.

14

efJeefJeOe efJekeâeme-heefjÙeespeveebcegUs yeeefOele efkebâJee ØelÙe#e efJemLeeefhele

Pee}suÙeebÛeer 1947 heemetveÛeer mebKÙee megceejs 6 keâesšer Deens. efveÙeespeve

ceb[Ueveb kesâ}suÙee 2.1 keâesšer efJemLeeefheleebÛÙee DeYÙeemeevegmeej ¢eele}b

DeeefoJeemeeRÛeb ØeceeCe 40³ Deens. YeejleeÛÙee }eskeâmebKÙesle}b DeeefoJeemeeRÛeb

ØeceeCe cee$e kesâJeU 8³ Deens.15

‘ve@çeve} me@he} meJnx'veb 2008-9ceOÙes kesâ}suÙee meJex#eCeevegmeej

Yeejleeleer} çenjeble 49,000 Peeshe[heóŸee neslÙee. mebÙegkeäle je°^mebIeeveb

2003ceOÙes kesâ}suÙee DeYÙeemeevegmeej YeejleerÙe çenjebceOeer} efveccÙeentve

DeefOekeâ pevelee Peeshe[heóŸeeble Jee hegveJe&efmele FceejleeRle jenles. peieele}b

Deçee }eskeâmebKÙesÛeb ØeceeCe Skeâ le=leerÙeebçe Deens.16

YeejleerÙe DeLe&JÙeJemLesÛÙee mebIeefšle #es$eeleuÙee jespeieejebÛeer mebKÙee1991 les 2007 ¢ee keâe}eJeOeerle peJeUheeme eqmLej—megceejs 2.7

keâesšer—jeefn}er Deens. leer Yeejleeleer} SketâCe ßeceçekeäleerÛÙee 6³ntvener

keâceer Deens.17

Yej[ OeevÙeb DeeefCe [eUeRÛeer ØeefleJÙekeäleer Øeefleefove Ghe}yOelee

1991ceOÙes 510 «e@ce nesleer. 2007ceOÙes leer 443 «e@ceJej Iemej}er.18

SefØe} 2009ceOÙes 40.3 keâesšer }eskeâebkeâ[s ceesyeeF&}-mebÛe

nesles. ¢eebhewkeâer 18.7 keâesšer (46³) }eskeâebÛeer yeBkesâle Keeleer veJnleer.

Yeejleeleer} 6 }#e Kes[Ÿeebhewkeâer kesâJeU 5.2³ Kes[ŸeebleÛe yeBkeâebÛÙee

çeeKee Deensle. lÙeecegUs yeNÙeeÛeçee çeslekeâNÙeebvee meeJekeâejer heeçeele

iegbleCÙeeJeeÛetve heÙee&Ùe vemelees.

19

1997 les 2008 ¢ee keâeUele Yeejleeleer} 2 }#e çeslekeâNÙeebveer

keâpee&ÛÙee meeheàÙeele meehe[tve DeelcenlÙee kesâ}er. DeeefLe&keâ megOeejCeebvee

ØeejbYe PeeuÙeeJejÛe ner mebKÙee cees"Ÿee ØeceeCeele Jee{}er Deens. ¢ee

DeelcenlÙeebceOÙes ceefn}ebÛeer mebKÙee veieCÙe Deens. DeelcenlÙeebÛee mejemejer

oj ‘DeOÙee& leemee}e Skeâ DeelcenlÙee’ Flekeâe neslees.20

2009ceOeer} veer}meve meJex#eCeevegmeej YeejleeleuÙee 22 keâesšer

heefjJeejebhewkeâer 25 }#e heefjJeejebkeâ[s mJele:Ûeer iee[er DeeefCe mebieCekeâ ns

oesvnerner Deens. heÙe&šveemee"er efJeosçeer peeT çekeâCeeNÙeebÛeer mebKÙee kesâJeU

1 }#e Deens.

21

megceejs 60³ YeejleerÙeebvee megÙeesiÙe Deçee mJeÛÚlee-megefJeOee DeÅeeefhe

Ghe}yOe veenerle. ÙegefvemesHeâÛÙee Devegmeej ÛeebieuÙee opee&ÛÙee hesÙepe}-

megefJeOee 88³ peveles}e Ghe}yOe Deensle. (1990ceOÙes ns ØeceeCe 72³

nesleb.)22

cesefj} ef}bÛeÛÙee Devegmeej, pÙeebÛÙeekeâ[s iegbleJeCetkeâ keâjCÙeepeesieer

(Iej, peceerve ¢eebbÛÙeeJÙeefleefjkeäleÛeer) mebheòeer efkeâceeve 10 }#e [e@}j

(4.5 keâesšer ®heÙes) Deens, Deçee 1,26,700 ‘[e@}j efceuÙevesDej’

JÙekeäleer 2010ceOÙes Yeejleele neslÙee. }eskeâmebKÙesle}b lÙeebÛeb ØeceeCe 0.01³

Deme}b, lejer lÙeebÛeer SketâCe mebheòeer YeejleeÛÙee peer[erheerÛÙee Skeâ le=leerÙeebçe

Deens.23

ve@çeve} F}skeäçeve Jee@ÛeÛÙee Devegmeej 2009ÛÙee }eskeâmeYesle}s

300 Keemeoej Demes ‘[e@}j efceuÙevesDej’ Deensle. 2004ÛÙee }eskeâmeYeshes#ee

ner mebKÙee oghheš Deens. 543 KeemeoejebÛeer SketâCe mebheòeer 2800 keâesšer

®heÙes (560 oçe}#e [e@}j) Deens. cnCepesÛe mejemejerveb ØelÙeskeâ Keemeoej

`[e@}j efceuÙevesDej' Deens. 64 keWâõerÙe ceb$ÙeebÛeer SketâCe mebheòeer 100

oçe}#e [e@}j Deens.24

KeemeieerkeâjCeeÛeb OeesjCe Deelee vewmeefie&keâ mebmeeOeveebveener }eiet

keâjCÙeele ÙesT }eie}b Deens. Úòeermeie{ceOeer} efçeJeveeLe, kesâ}t DeeefCe

kegâkeâ®š ¢ee veÅeebÛes }ebye-}ebye legkeâ[s DeewÅeesefiekeâ «eenkeâebvee SKeeÅee

JemletØeceeCes efJekeâCÙeele Dee}s Deensle.

25

heÙee&JejCeeÛeer eqmLeleer

De}erkeâ[sÛe Øekeâeefçele Pee}suÙee Skeâe Je=òeevleevegmeej YeejleeÛeb

heeÙee&JejefCekeâ heoefÛevn peieele eflemeNÙee ›eâceebkeâeÛeb Deens. meJeeËle cees"b

heoefÛevn Deens DecesefjkesâÛeb, efve ogmeNÙee ›eâceebkeâeJej Deens Ûeerve. osçeele

OeejCee#ece heæleerveb Ghe}yOe nesT çekeâleele lÙeeÛÙee oghheš vewmeefie&keâ

mebmeeOeveb YeejleerÙe Jeehejle Deensle. iesuÙee Ûeejskeâ oçekeâeble ceeCemeebvee

heesmeCÙeeÛeer efvemeiee&Ûeer #ecelee Jesieeveb Ieštve peJeUheeme efvecceer Pee}er

Deens.

26

osçeeleuÙee meJeeËle iejerye 40³ peveleshes#ee meJeeËle ßeerceble 0.01³

YeejleerÙeebÛeb heeÙee&JejefCekeâ heoefÛevn 330 hešerveb cees"b Deens. SKeeÅee

DeewÅeesefiekeâÂ°Ÿee efJekeâefmele, mebheVe Deçee osçeeleuÙee veeieefjkeâeÛÙee mejemejer

heoefÛevneÛÙeener les 12 heš Deens. meJeeËle ßeerceble Deçee 1³ YeejleerÙeebÛeb

heoefÛevn ns mebheVe osçeeleuÙee meJe&meeceevÙe veeieefjkeâeÛÙee oesve-le=leerÙeebçe

Deens; lej, meJeeËle iejerye 40³ YeejleerÙe peveleshes#ee les 17 heš cees"b

Deens. cnCepesÛe, pÙeeÛÙeekeâ[s ceesšejiee[er DeeefCe }@heše@he Deens Demee

YeejleerÙe ne peJeUheeme 17 iejerye YeejleerÙeebFlekeâer mebmeeOeveb Jeehejlees. ne

Jeehej 2.3 ‘efJeÕe-veeieefjkeâeb’ÛÙee mebmeeOeve-JeehejeFlekeâe Deens. (peieeleuÙee

veeieefjkeâebÛeb mejemejer oj[esF& GlheVe 2007ceOÙes megceejs 10,000

[e@}j nesleb.)27

heÙee&JejCe DeeefCe Jeve ceb$ee}ÙeeÛÙee, 2009ÛÙee, ‘heÙee&JejCeeÛeer

eqmLeleer’ ¢ee DenJee}ele cnš}s}b Deens : ‘JeeleeJejCeeleer} mebYeeJÙe yeo}ebcegUs

YeejleeÛeer DeVemegj#ee OeeskeäÙeele ÙesT çekeâles. og<keâeU DeeefCe cenehegjebÛeer

Jee{leer mebKÙee DeeefCe leer›elee ¢eebcegUs }neve DeeefCe meerceevle çeslekeâNÙeebÛÙee

ke=âef<eGlheeoveeJej og<heefjCeece nesF&}.’ mebhetCe& osçeele}b OeevÙeeslheeove

}#eCeerÙejerlÙee IešCÙeeÛeer çekeäÙelee Deens.28

peeieeflekeâ keâyeexlmepe&veele}e YeejleeÛee Jeeše meOÙee peJeUheeme

8³ Deens. Jesieeveb Jee{CeeNÙee DeLe&JÙeJemLescegUs lees ØeefleJe<eea Jee{le Deens.

neÛe Jesie keâeÙece jeefn}e, lej YeejleeÛee oj[esF& keâyeexlmeie& 2030heÙeËle

eflehheš nesF&}, Demee Deboepe Deens.

29

Yeejle efveccÙeentve DeefOekeâ Tpee& oie[er keâesUçeeheemetve efceUJelees.

keâesUmee-KeeCeeRÛeb JÙeJemLeeheve keâjCeeNÙee ‘keâes} Fbef[Ùee’vegmeej DeeheuÙeekeâ[Ûes

keâesUçeeÛes mee"s hetJeea mecepe}s peeÙeÛes eflelekesâ DeefOekeâ veenerle. meOÙeeÛÙee

efJekeâemeojevegmeej ns mee"s 80 Je<eË hegjleer}. efJekeâemeojele YeefJe<Ùeele

nesCeejer Jee{ ie=nerle OejuÙeeme les kesâJeU 30-40 Je<eeËleÛe mebheleer}.30

Yeejleeleerue JevÙepeerJeebÛÙee DeefOeJeemeebÛeb cees"b vegkeâmeeve Peeuesueb Deens.

5Demeb Demetvener, De-heejbheefjkeâ Tpee&œeesleebmee"er SketâCe Tpee&KeÛee&ÛÙee DeJeIÙee

1.28³ jkeâcesÛeer lejleto kesâ}er ies}er Deens.

31

osçeeÛes DeefOekeâeefOekeâ Yeeie heeCÙeeÛÙee yeejceener šbÛeeF&veb «emle

nesle Deensle. Yeejle ne peieeceOÙes Yetpe}eÛee meJee&efOekeâ DeefleGhemee keâjCeeje

osçe Deens. osçeeÛÙee Deveskeâ Yeeieeble, efvemeie&le: nesCeeNÙee heeCÙeeÛÙee

hegveYe&jCeeÛÙee oghheš heeCeer Gheme}b peeleb. heeCÙeeÛes mee"s megketâve veenermes

nesle DemeuÙeeveb Yetpe}eÛeer heeleUer Iešle Deens. ¢ee IešerÛee oj keâOeerkeâOeer

hebpeeyeeleuÙeemeejKee 1 les 3 ceeršj ØeefleJe<e& Flekeâe Deens. Jee{lÙee

leeheceeveecegUs Yeejleeleer} heeCÙeeÛeer oj[esF& Ghe}yOelee 2001ceOeuÙee

1820 Ieveceeršj ØeefleJe<e& FLetve Iešle peeTve 2050ceOÙes 1140

Ieveceeršj ØeefleJe<e& Flekeâer nesCÙeeÛee Deboepe Deens. he[CeeNÙee heeJemeeÛeer

leer›elee Jee{}er, lejer heeTme he[CÙeeÛÙee efoJemeebÛeer mebKÙee leesJej 15veb

keâceer nesCÙeeÛeer çekeäÙelee Deens.32

iesuÙee efkeâlÙeskeâ oçekeâeble}b 2009 ns leer›elece DeJe<e&CeeÛeb Je<e&

nesleb. lÙee Je<eea ceesmeceer heeTme mejemejerhes#ee 20³veb keâceer Pee}e. Gòej

ØeosçeeÛee heef§ece Yeeie, hebpeeye Deçee keâener ke=âef<e-efJeYeeieeble lej legšerÛeb

ØeceeCe ¢eentvener DeefOekeâ nesleb. ¢eeÛes ke=âef<e-GlheVeeJej iebYeerj heefjCeece

Pee}s.33

çesleermee"er ceeleerÛÙee JejÛÙee LejeÛeb cenòJe DevevÙemeeOeejCe Demeleb.

YeejleerÙe ke=âef<e-DevegmebOeeve heefj<eosvegmeej (ICAR) Yeejleeletve ØeefleJe<eea

Øeeflenskeäšj 16 šve ceeleerÛeer Oethe nesles : cnCepesÛe meJe& osçeeletve efceUtve

5 Deype šve. ne JejÛee Lej leÙeej JneÙe}e efkeâlÙeskeâ menœekebâ }eieleele.

yebieUg¤ÛÙee DeemeheemeÛÙee heefjmejeleuÙee og<keâeU«emle çeslekeâNÙeebveer Gheemeceej

šeUCÙeemee"er Øeefleefove 1000 š^keâ çesleceeleer Jee le}eJeebleuÙee ieeUeÛeer

ceeleer Gkeâ¤ve, leer yeebOekeâece-JÙeeJemeeefÙekeâebvee efJekeâCÙeeme ØeejbYe kesâ}e

Deens.

34

1990 les 2000 ¢ee keâeUele hegveJe&veerkeâjCeeÛee Jesie Je<ee&}e

0.57³ Flekeâe neslee. 2000 les 2005 ¢ee keâeUele lees 0.05³

Flekeâe Iemej}e. Yeejleele}b ‘Ieveoeš’ efkebâJee ‘keâceer Ieveoeš’ pebie}ebÛeb

#es$e 12³hes#eener Lees[b keâceer Deens. ‘Keg}er pebie}b’ Jee ‘Pee[esNÙee’Ûeb

ØeceeCener meeOeejCe eflelekebâÛe Deens.35

1980-81heemetve efpelekeâer pebie}-peceerve DevÙe GheÙeesieebmee"er

Jeie& keâjCÙeele Dee}er, lÙeehewkeâer peJeUpeJeU 55³ JeieeakeâjCe ns

2001veblej Pee}s}b Deens. 1980-81veblej peer pebie}-peceerve KeefvepeebÛÙee

GlKeveveemee"er Jeie& keâjCÙeele Dee}er, lÙeehewkeâer peJeUpeJeU 70³ JeieeakeâjCe

ns 1997 les 2007ceOÙes Pee}b. peeieeflekeâerkeâjCeecegUs hegvne Skeâoe

pebie}ebÛÙee GodOJemleerkeâjCee}e DeeefCe peefceveeRÛÙee DeOe:helevee}e ieleer

efceUe}er. 1980hetJeea Demes

Øekeâej yeNÙeehewkeâer efveÙeb$eCeele

nesles.36

ØeÛeb[ pewJe-Jewe fJeOÙe

Deme}suÙee peieeleuÙee Øeosçeebhewkeâer

Yeejle ne Skeâ Deens. Jeve-

mheleer DeeefCe ØeeCÙeebÛÙee

1,30,000ntve DeefOekeâ Øepeeleer

FLes Deensle. efhekebâ DeeefCe heçeg-

OeveeÛeerner ØeÛeb[ efJeefJeOelee

Yeejleele Deens. heÙee&JejCe DeeefCe

Jeve ceb$ee}ÙeeÛÙee cnCeCÙeevegmeej

Jevemheleer DeeefCe ØeeCÙeebÛÙee

e fkeâceeve 10³ Øepeelee rÛe b

DeeqmlelJe OeeskeäÙeele Deens. pej

20

mes.Ûeer leeheceeveJee{ Pee}er, lej Yeejlee}e 15 les 40³ Øepeeleer

ieceJeeJÙee }eieleer}. pebie}ebveer DeeÛÚeefo}suÙee [eWiejebÛÙee IeUeRle OejCeb

yeebOetve heeCeer mee"JeCÙeecegUs efkeâlÙeskeâ pebie}b, lemebÛe pewJe-efJeefJeOelesveb

mece=æ vewmeefie&keâ heefjmebmLeebÛee veeçe Pee}e Deens. pe}Jeerpe DeeefCe GlKeveve

¢eebmee"erÛÙee ÙeespeveebcegUs nesCeejer pebie}lees[ ne pewJeJewefJeOÙee}e Deme}s}e

ØeeÙe: meJeeËle cees"e Oeeskeâe Deens. osçeeleuÙee Deveskeâ osJejeÙee Jee ØeeCeer-

he#ÙeebÛÙee ØepeeleeRÛeb mebj#eCe «eeceerCe }eskeâ hejbhejsveb keâjle Dee}s}s Deensle.

DeeefLe&keâ efJekeâemeeÛÙee nuuÙeecegUs Deçeer Deveskeâ pevejef#ele efvemeie&#es$eb

OeeskeäÙeele Deensle.37

YeejleeÛeer megceejs 70³ }eskeâmebKÙee ner GhepeerefJekesâmee"er Yetceerçeer

mebyebefOele JÙeJemeeÙe, pebie}b, pe}eçeÙe Jee mecegõ ¢eebJej DeJe}byetve Deens.

heeCeer, DeVe, FbOeve, efveJeeje, Ûeeje, Deew<eOeb : meejb keâener lÙeebvee ¢ee

heefjmebmLeebheemetveÛe efceUleb. ceeCemeeÛeer GhepeerefJekeâe YeeieJeCÙeeceOÙes megceejs

10,000 Jevemheleer-Øepeeleer DeeefCe çeskeâ[es ØeeCeer-Øepeeleer SJe{Ÿee pewefJekeâ-

efJeefJeOelesÛeb menkeâeÙe& Demeleb. 27.5 keâesšer pevelee DeeheuÙee GhepeerefJekesâmee"er

keâe‰slej JeveeshepeebJej DeJe}byetve Demeles. ¢ee heefjmebmLeebÛÙee efJeveeçeeÛee

Lesš heefjCeece ¢ee }eskeâebÛeer GhepeerefJekeâe DeeefCe peerJeveb ¢eebJej neslees.

38

YeejleeÛÙee 7500 efkeâ.ceer. }ebyeerÛÙee meeiej-efkeâveeNÙeeJej 12

cees"er DeeefCe 185 }neve yebojb Deensle. lÙeeefçeJeeÙe oçekeâes les}çegæerkeâjCeeÛes

keâejKeeves, hesš^esjmeeÙeveebÛes Jee DevÙeevÙe Ieelekeâ Øekeâuhener efkeâveeNÙeeJej

Deensle. efkeâveeNÙeebÛeer DeeefCe meeiejer heefjmebmLeebÛeer neveer keâjCeejs Demes

Deveskeâ Øekeâuhe efveÙeesefpele Deensle.39

keWâõerÙe Øeot<eCe-efveÙeb$eCe ceb[UeÛÙee Devegmeej YeejleeÛÙee

efkeâveejheóerJejÛeer 187 çenjb Øeefleefove 5.5 Deype ef}šj meeb[heeCeer

mecegõele mees[leele. ¢eeÛe efkeâveejheóerJej 25 keâesšer }eskeâ jenleele. lÙeebhewkeâer

yejsÛe peCe 3600 keâesUerJee[ŸeebceOÙes jenCeejs Deensle. ¢ee efkeâveeNÙeebJej

4000 Ûeew.efkeâ.ceer.Ûeer KeejHegâšerÛeer pebie}b Deensle. leer efkeâveejheóŸeebÛeb

DeeefCe ceeCemeebÛeb Ûe›eâerJeeoUebÛÙee le[eKÙeeheemetve mebj#eCe keâjleele. DeeefLe&keâ

Jee{ermee"er mebmeeOeveebÛeer ceeieCeer Jee{uÙeeveb ceemesceejermeejKes GhepeerefJekesâÛes

heejbheefjkeâ JÙeJemeeÙe DeeefCe veepetkeâ meeiejer heefjmebmLee ¢ee oesvneRJejÛee

oyeeJe Jee{}e Deens DeeefCe lÙeecegUs les OeeskeäÙeele Dee}s Deensle.40

2005ceOÙes Yeejleele 1,46,000 šve F}skeäš^e@efvekeâ keâÛeje

leÙeej Pee}e. 2012heÙeËle ns ØeceeCe 8 }#e šveebheÙeËle Jee{CÙeeÛeer

çekeäÙelee Deens. 1992ceOeer} ‘yesme} keâvJnWçeve’vegmeej meJeexÛÛe vÙeeÙee}Ùeeveb

1997ceOÙes Ieelekeâ keâÛeje DeeÙeele keâjCÙeeJej yeboer Ieele}er. lejerner,

‘hegveJee&hej#ece õJÙeeb’ÛÙee veeJeeKee}er F-keâÛeje osçeele ØeJesçe keâjleesÛe

Deens. iesuÙee keâener Je<eeËle heÙee&JejCe DeeefCe Jeve ceb$ee}Ùeeveb Deveskeâ

nsceuekeâmee ÙesLeerue OejCe-efJejesOeer DeefYeÙeeve.

6GÅeesieebvee menœeeW šve efJe<eejer F-keâÛeje Yeejleele DeeÙeele keâjCÙeeÛes hejJeeves

efo}s Deensle.

41

peeieeflekeâerkeâjCeeÛÙee keâeUele Deveskeâ ØekeâejÛÙee Ieelekeâ DeeefCe

efJe<eejer keâÛeNÙeeÛeer DeeÙeele ØeÛeb[ ØeceeCeele Jee{}er Deens. GoenjCeeLe&,

h}@eqmškeâÛÙee keâÛeNÙeeÛeer DeeÙeele 2003-4ceOeuÙee 1,01,312

šveebJe¤ve 2008-9ceOÙes 4,65,921 šve Pee}er. osçeele pÙee npeejes

šve Oeeleg¤he keâÛeNÙeeÛeer DeeÙeele nesles, lÙeele Deeeføeâkeâe DeeefCe heef§ece

DeeefçeÙeeleuÙee ÙegæebceOe}e OeelegceÙe keâÛejener Demelees. lÙeele keâOeerkeâOeer

efpeJeble mHeâesškeâebÛeener meceeJesçe Demelees. OeeletbÛeb hegveIe&šve keâjleevee

keâejKeevÙeebceOÙes lÙeebÛee mHeâesš PeeuÙeeÛÙee Iešvee DeOetveceOetve melele Ie[le

Demeleele.

42

‘keâuheJe=#e’ ¢ee heÙee&JejCe-ke=âefleiešeÛÙee Devegmeej Yeejle mejkeâej

Øeefleefove 3 ¢ee Jesieeveb GlKeveveeÛÙee, DeewÅeesefiekeâ Jee mebjÛeveelcekeâ Øekeâuheebvee

cebpegjer osleb! ¢eeefçeJeeÙe, ns ef}KeeCe Ûee}t DemeCÙeeÛÙee keâeUele (2011-

12) mejkeâejkeâ[s 6000ntve DeefOekeâ ØekeâuheebJej }#e "sJeCÙeeÛebner keâece

nesleb. ns keâece 6 efJeYeeieerÙe keâeÙee&}ÙeebkeâjJeer kesâ}b peeleb. ØelÙeskeâ keâeÙee&}Ùeele

kesâJeU 4 les 6 DeefOekeâejer Demeleele. heeÙee&JejefCekeâ cebpegjer efo}suÙee

ØekeâuheebÛeb cetuÙeceeheve 3-4 Je<eeËletve Skeâoe kesâ}b peeleb. ¢ee heefjeqmLeleercegUs,

heÙee&JejCeefJe<eÙekeâ keâeÙeÅeebÛeb hee}ve ner yeeye ogceeaU yeve}er Deens. heeÙee&JejefCekeâ

cebpegjer efceUCeb meesheb JneJeb cnCetve iesuÙee oçekeâYejele mebyebefOele DeefOemetÛeveebceOÙes

30ntve DeefOekeâ yeo} kesâ}s ies}s Deensle. ns yeo} cnCepes DešeRceOe}er

efçeefLe}leeÛe Deens. ¢ee DeefOemetÛevee heeÙee&JejefCekeâ DeeIeele-he[leeUCeer,

meeiejefkeâveeNÙeebÛeb efveÙeceve DeçeebmeejKÙee efJe<eÙeebyeeyeleÛÙee Deensle.

43

efJeefYeVe #es$eeble ves$eoerhekeâ Jee{ meeOÙe nesTvener heÙee&JejCeefJe<eÙekeâ

keâeceb DeeefCe efveÙeb$eCe ¢eebmee"er Lesš DeLe&mebkeâuheerÙe lejleto meowJeÛe keâceer

(1³ ntvener keâceer) jeefn}er Deens. 2009-10ÛÙee DeLe&mebkeâuheele}er

lejleto ner DeepeJejÛeer meJeeËle keâceer nesleer.

44

heÙee&ÙeebÛee çeesOe

Yeejleele meeceeefpekeâ DeeefCe heÙee&JejCeefJe<eÙekeâ peeie=leer, lemebÛe

efJeefJeOe ef"keâeCeÛes pevemecetn DeeefCe peesjkeâme ‘efJekeâemee’cegUs yeeefOele Pee}s}s

veeieefjkeâ ¢eebveer Ûee}Je}suÙee ÛeUJeUer ¢eebceOÙes cees"Ÿee ØeceeCeele Jee{

PeeuÙeeÛeb DevegYeJee}e Ùesle Deens. DeeheuÙeekeâ[s DeeJeçÙekeâ heÙee&ÙeebÛeer

pejener keâcelejlee veener. OeejCee#ece çesleer, efJekeWâefõle heeCeer-mee"JeCetkeâ Je

hegjJe"e, «eeceerCe GÅeesieerkeâjCe, veJeerkeâjCe#ece Tpee&, GheÙeesieer efçe#eCe,

meeJe&peefvekeâ DeejesiÙe, OeejCee#ece çenjer jenCeer, pevemecetnebÛeb mJeÙebçeemeve,

pewJe#es$eerÙe efveÙeespeve, meecetefnkeâ ØemeejceeOÙeceb, Glheeove DeeefCe efJelejCeeÛeer

}eskeâleebef$ekeâ JÙeJemLee, FlÙeeoeRyeeyeleÛes De#ejçe: menœeeW heÙee&Ùe meOÙeener

Ghe}yOe Deensle.

YeejleYej Ûee}}suÙee ØeeflekeâejeÛÙee ÛeUJeUeRveer efJeOJebmekeâ Deçee

‘efJekeâeme’-Øekeâuheebvee DeeJneve efo}b Deens. lÙeecegUs Deveskeâ mesPe-Øekeâuhe,

OejCeb, KeeCeer, FlÙeeoeRJej yeboer Dee}er Deens, efkebâJee lÙeebÛeb keâece }ebyeCeerJej

he[}b Deens. ‘DeeceÛÙee heefjmejele vekeâes’ ne Dee«en meeJe&ef$ekeâ nesle Deens;

DeeefCe lÙeeÛeyejesyej ke=âefleçeer} meeceeefpekeâ peeie=leercegUs ‘kegâ"sÛe vekeâes’

Deçeerner ceeieCeer Deelee Jee{er}e }eie}er Deens.

meeceeefpekeâ ÛeUJeUeRÛÙee ceeieCeer}e Øeeflemeeo cnCetve mejkeâejvebner

keâener Øeeieeflekeâ Demes efveCe&Ùe Iesle}s Deensle. lÙeele OeesjCeyeo}, veJÙee

Ùeespevee; lemebÛe, ceeefnleer-DeefOekeâejeÛee keâeÙeoe, Jevenkeäkeâ keâeÙeoe, je°^erÙe

«eeceerCe jespeieej nceer keâeÙeoe (DeeefCe Ùeespevee) Deçee keâeÙeÅeebÛeener meceeJesçe

Deens.

ØemleeJevee : peeieeflekeâerkeâjCe DeeefCe heÙee&JejCe

1992ceOÙes, peeieeflekeâerkeâjCeeÛÙee OeesjCeeÛee DebleYee&Je Deme}s}er veJeer

DeLe&veerleer GodIeesef<ele kesâuÙeeveblej lelkeâe}erve DeLe&ceb$eer ceveceesnveefmebn ¢eebveer

¢ee megOeejCeebÛÙee heeÙee&JejefCekeâ DeeÙeeceebJej efou}erle Skeâ JÙeeKÙeeve efo}b

nesleb. lÙeebÛeb Øeefleheeove Demeb nesleb keâer, heÙee&JejCe-j#eCeemee"er DeeefLe&keâ

mebmeeOeveebÛeer DeeJeçÙekeâlee Demeles, DeeefCe veJÙee OeesjCeebcegUs leer Ghe}yOe

nesleer}. oesve oçekeâebveblej Deelee lÙee yeeyeleerle keâeÙe eqmLeleer Deens? lÙeebÛeb

Deew<eOe }eiet he[}bÙe keâe?

JÙeehekeâ efJeÛeej keâjlee, 1991heemetve DeejbYe Pee}suÙee DeLe&JÙeJemLesÛÙee

peeieeflekeâerkeâjCeeÛes heÙee&JejCeeJejÛes heefjCeece Demes Deensle :

DeLe&JÙeJemLesÛÙee ieefleceeve Jee{ermee"er heeÙeeYetle megefJeOeebceOÙes YejerJe

Jee{ keâjCÙeeÛeer DeeJeçÙekeâlee efvecee&Ce Pee}er. mebmeeOeveebÛeer ceeieCeer Jee{uÙeeveb

lÙeebÛeb GlKeveve, Ghemee DeeefCe lees[ Jee{}er. ßeercebleebÛÙee DeheJÙeÙeer

GheYeesieebvee Øeeslmeenve efo}b ies}b. lesJneheemetveÛeer DeLe&JÙeJemLee ner ceeieCeer-

mebÛeeef}le nesTve yeme}er Deens. efkeâleer (DeeefCe keâesCelÙee keâejCeemee"erÛeer)

ceeieCeer GefÛele DeeefCe JeebÚveerÙe ceeveeÙeÛeer; efleÛes heefjCeece keâeÙe nesleer},

¢eebkeâ[s [esUsPeekeâ kesâ}er ies}er.

JÙeeheejeÛeb (DeeÙeele Je efveÙee&le) GoejerkeâjCe keâjCÙeeÛes oesve

heefjCeece Pee}s : Skeâerkeâ[s hejkeâerÙe Ûe}ve efceUJeCÙeemee"er vewmeefie&keâ

peeieefleke‚erke‚jCee¤es heŸee&JejCeeJejer} DeeIeele2

mebmeeOeveebÛeb Jesieeveb çees<eCe nesT }eie}b; lej ogmejerkeâ[s (Jee{lÙee osçeevleie&le

GlheeoveeÛÙee Yejer}e) GheYeesiÙe Jemlet DeeefCe keâÛeje Yejcemee" ØeceeCeele

DeeÙeele nesT }eie}e. ¢eeletve keâÛeje-efvecet&}veeÛÙee DeeefCe DeejesiÙeeÛÙee

iebYeerj mecemÙee efvecee&Ce PeeuÙee Deensle; efve Jeveb, çesleer, ceemesceejer, heçeghee}ve,

mJeemLÙe DeeefCe nmlekeâ}e ¢ee #es$eebceOeuÙee heejbheefjkeâ GhepeerefJekeâebJej

og<heefjCeece Pee}s Deensle.

heÙee&JejCeefJe<eÙekeâ ceevekebâ DeeefCe efveÙeceebceOÙes heeleUheCee DeeCe}e

ies}e Deens, efkebâJee lÙeebÛÙee Gu}bIeveekeâ[s keâeCee[esUe keâjCÙeele Ùesle

Deens. osçeer DeeefCe efJeosçeer iegbleJeCetkeâoejebvee Deeke=â° keâjCÙeemee"erÛe ns

kesâ}b peele Deens.

efJeosçeer iegbleJeCegkeâermee"er DeLe&JÙeJemLesÛeer oejb GIe[uÙeeveblej,

pÙeebÛee heÙee&JejCeefJe<eÙekeâ (DeeefCe/efkebâJee meeceeefpekeâ cegöŸeebyeeyeleÛee) Fefleneme

keâeUekegâó Deens, Demes GÅeesie Yeejleele Dee}s Deensle. efçeJeeÙe, ¢ee oesvner

yeeyeleeRle}s efvekeâ<e DeeCeKeer meewcÙe keâjCÙeeyeeyeleÛee oyeeJe Jee{le Deens.

osçeer GÅeesiener Deekeâejeveb DeeefCe leekeâoerveb cees"s yeve}s Deensle DeeefCe

Deelee leçeeÛe ceeieCÙee keâjle Deensle.

efJeefJeOe #es$eebceOeuÙee KeemeieerkeâjCeeveb keâener yeeyeleeRle}er keâeÙe&#ecelee

Jee{}s}er Deme}er, lejer lÙeeletve heeÙee&JejefCekeâ ceevekeâebÛeb Gu}bIeve DeeefCe

meewcÙeerkeâjCe ¢eebvee Øeeslmeenve efceUle Deens.

7pej ceveceesnveefmebnebÛee oeJee Keje Demelee, lej YeejleeÛÙee heÙee&JejCeeÛÙee

mebj#eCeemee"er SJnevee yejsÛe GheeÙe DeeefCe keâeÙe&›eâce DemeeÙe}e nJes nesles.

heCe, ØelÙe#eele lej heÙee&JejCeeJejÛeb mebkeâš DeefOekeâÛe leer›e DeeefCe iebYeerj

PeeuÙeeÛeb efomeleb. Deecner heg{s oeKeJetve efouÙeeØeceeCes peeieeflekeâerkeâjCeecegUs

Demeb nesCeb ns lÙeeÛÙee DebieYetle DeeefCe DeheefjneÙe& Deens. pÙeeØeceeCes ‘heePej’-

efmeæevle ieefjyeebmee"er efve®heÙeesieer "jlees, lemeeÛe ‘DeefOekeâ DeeefLe&keâ mebmeeOeveebcegUs

DeefOekeâ efveOeer Ghe}yOe nesF&}’ ne oeJeener heÙee&JejCe-j#eCeemee"er kegâÛekeâeceer

"jlees.

Deecner FLes ns mhe° keâ¤ FeqÛÚlees keâer, heg{s efJeefJeOe #es$eb DeeefCe keâeÙeË

¢eebJej Deecner šerkeâe kesâ}s}er Deme}er; lejer lÙeeÛee DeLe& Demee veener keâer,

Deecner cegUeleÛe lÙeebÛÙee efJejesOeele Deenesle. Deecner Demeb veener cnCele

keâer, GlKeveveÛe vekeâes, heg<heçesleerÛe vekeâes, ceemesceejerÛe vekeâes, DeeÙeele-

efveÙee&leÛe vekeâes, FlÙeeoer. leLeeefhe, ns efJeÛeejCeb DelÙeeJeçÙekeâ Deens keâer, ns

meJe& DeeheuÙee}e nJebÛe Deens keâe; lemebÛe, les keâesCelÙee ceÙee&osheÙeËle nJeb

Deens; keâesCelÙee Gösçeeveb nJeb Deens, DeeefCe keâesCelÙee heefjeqmLeleerle les Ûee}t

çekesâ}. meOÙee Demes Øeçve ieeef}ÛÙeeKee}er keâÛeNÙeemeejKes {keâ}tve efo}s

peeleele. ogmejb Demeb keâer, heg{s pÙeebÛee Gu}sKe Deens lÙeebhewkeâer Deveskeâ yeeyeer

¢ee peeieeflekeâerkeâjCeeÛebÛe Heâef}le Deens Demeb veener : lÙeebÛeer cegUb iesuÙee

5-6 oçekeâeble DeeheCe mJeerkeâej}suÙee ‘efJekeâemee’ÛÙee Øeefleceeveele, DeeefCe/

efkebâJee Øeçeemeve, meeceeefpekeâ-DeeefLe&keâ Demeceevelee, FlÙeeoeRceOÙes Deensle.

leLeeefhe, peeieeflekeâerkeâjCeeÛÙee OeesjCeeveb ¢ee mecemÙee kesâJeU DeefOekeâ iebYeerj

yeveuÙee Deensle SJe{bÛe veener; lej, lÙeeletve Deçee Deveskeâ veJÙee yeeyeer heg{s

DeeuÙee Deensle, pÙeebÛÙeecegUs YeejleeÛeb heÙee&JejCe DeeefCe pevelee ¢eebvee ¢ee

efJekeâeme-ØeefleceeveecegUs Deme}s}e Oeeskeâe cees"Ÿee ØeceeCeele Jee{}e Deens.

heeÙeeYetle mebjÛevee DeeefCe mebmeeOeveb : ceeieCeer ns owJeleÛe

`DeeefLe&keâ Jee{erÛee oesve Debkeâer oj' ¢ee }#ÙeeÛee hee"}eie keâjleevee

‘ceeieCeer’}e owJeleeÛeb mLeeve Øeehle Pee}s}b Deens : efleÛÙee JewOelesJej

kegâCeerner Dee#eshe IÙeeÙeÛee veener. heeÙeeYetle megefJeOee, efJeefJeOe mebmeeOeveb efkebâJee

JÙeeJemeeefÙekeâ Tpee& ¢eebÛeer DeeJeçÙekeâlee efveef§ele keâjleevee lÙeeceeies

ceeveJekeâuÙeeCe Jee meceevelee ¢ee DeeoçeeËÛeer ØesjCee vemeles; lej, DeeefLe&keâ

Jee{erÛÙee efJeefçe° ojeÛeb OÙesÙe Demeleb. ¢ee efJekeâeme-ojeÛee ceeveJeer keâuÙeeCeeçeer

mebyebOe DemeleesÛe Demeb veener.

cnCetveÛe, iesuÙee oesve oçekeâeble ceneceeie&, yebojb, efJeceeveleU, veeiejer

megefJeOee, Jeerpeefveefce&leer keWâõb Deçee heeÙeeYetle mesJee-megefJeOeebceOÙes cees"Ÿee

ØeceeCeele Jee{ Pee}s}er efomeles. heefjCeecele: yejerÛe cees"er peceerve ¢ee

GheÙeesieebmee"er Jeie& Pee}er. ner peceerve cnCepes vewmeefie&keâ heefjmebmLee neslÙee :

Jeveb Jee meeiejefkeâveejs; çesleer Jee ÛejeT kegâjCeb.

1993-94 les 2008-9 ¢ee keâeUele Yeejleele}b KeefvepeebÛeb

Glheeove 75³ Jee{}b. pebie}ebKee}er} peefceveeRÛeb cees"Ÿee ØeceeCeeJej

KeeCeeRle heefjJele&ve keâ¤veÛe ns çekeäÙe Pee}b. 1981ceOÙes JevepeefceveeRÛÙee

Jeveslej Jeeheje}e keWâõ çeemeveeÛeer Devegceleer IesCeb yebOevekeâejkeâ Pee}b. lÙeeveblej

megceejs 1.5 }#e nskeäšj Jevepeceerve Kevevekeâcee&mee"er Jeie& keâjCÙeele Dee}er

Deens :

1981 les 1992 : 13,000 nskeäšj (8.7³);

1992 les 2002 : 57,000 nskeäšj (38.2³);

2002 les 2011 : 79,000 nskeäšj (53³).

¢eeÛes heÙee&JejCe DeeefCe meceepe ¢eebJejÛes DeeIeele Yeerleerpevekeâ Deensle.

ÛegveKe[er DeeefCe mebiecejJejemee"erÛÙee mHeâesšebveer GodOJemle Pee}suÙee DejJe}er

DeeefCe efçeJeeef}keâ heJe&lejebiee; }esnKeefvepe Jee yee@keämeeF&šmee"er YegF&meheeš

Pee}s}s ieesJee, ceOÙe Øeosçe DeeefCe Deesef[çeele}s [eWiej; peUCeeNÙee

keâesUçeeveb Yemce Pee}s}s hetJe& Yeejleele}s YetYeeie; ÙegjsefveÙece-GlKeveveecegUs

efkeâjCeeslmeieea yeve}s}s PeejKeb[ele}s šehet : DeeefLe&keâ ‘efJekeâemee’heeÙeer nesCeeNÙee

efJeOJebmeeÛesÛe ner meejs hegjeJes Deensle.

1991heemetve peieele}s keâener ye[s Keveve-GÅeesie Yeejleele iegbleJeCetkeâ

keâjle Deensle. efjDees efšbšes efPebkeâ (efyeÇšve), yeer.SÛed.heer. (Dee@mšsef}Ùee),

De}dke@âve (ke@âve[e), vee@mke&â neÙe[^es (vee@Jex), cesefjef[Deve (ke@âve[e), [er

yeerDeme& (o.Deeeføeâkeâe), jsefLeDee@ve (Decesefjkeâe) DeeefCe Hesâume [e@pe (Decesefjkeâe),

FlÙeeoer ye[Ÿee GÅeesieebÛee ¢ee Ùeeoerle meceeJesçe Deens. ¢eebhewkeâer yeNÙeeÛe

GÅeesieebÛee heeÙee&JejefCekeâ Je meeceeefpekeâ Fefleneme YeejleerÙe GÅeesieebFlekeâeÛe,

efkebâJee keâOeerkeâOeer lÙeentvener JeeF&š Deens.

Keveve-GÅeesieebÛeer DeefOekeâeefOekeâ Ûeeboer JneJeer DeçeerÛe OeesjCeebceOeuÙee

yeo}eÛeer efoçee jeefn}er Deens. GoenjCeeLe&, ¢ee GÅeesieebvee Yee[sheóerveb

Ieslee ÙesCeeNÙee DeefOekeâlece #es$eeÛeer ceÙee&oe 1996ceOÙes 25 Ûeew.efkeâ.ceer.

nesleer : leer Deelee 5,000 Ûeew.efkeâ.ceer.heÙeËle Jee{JeCÙeele Dee}er Deens;

DeefOekeâ cees"Ÿee #es$eebvee pevemegveeJeCeerÛÙee Dešerletve JeieUCÙeele Dee}b

Deens, FlÙeeoer. 2002ÛÙee je°^erÙe Keefvepe-OeesjCeele lej Demeb megÛeJeCÙeele

Dee}b Deens keâer, heÙee&JejCeefJe<eÙekeâ efveÙeceebÛeb hee}ve ns GÅeesieebmee"er

SseqÛÚkeâ DemeeJeb!

YeejleeÛeer DeeefCe peieeÛeer neJe hegjer keâjCÙeemee"er peer ceeieCeer-mebÛeeef}le

DeLe&JÙeJemLee keâeÙe&jle Pee}er Deens, efleÛee Skeâ DeheefjneÙe& heefjCeece cnCepes

GlKeveve-#es$eeleer} efveÙeceveeÛee DeYeeJe. DeJewOe GlKeveveeÛes pes hegjeJes

Skeâeceeietve Skeâ meceesj Ùesle Deensle, lÙeeJe¤veÛe ner yeeye }#eele Ùesle

Deens. 2006 les 9 ¢ee keâeUele keâvee&škeâele DeJewOe KeveveeÛÙee 11,896

Iešvee; lej, DeebOeÇele 35,411 Iešvee GIe[keâer}e DeeuÙee.

efveÙee&le : DeeheuÙee YeefJe<ÙekeâeUeÛee ef}}eJe

mejkeâejveb efo}suÙee ØeeslmeenveecegUs YeejleeÛÙee efveÙee&leerle 2003-

4heemetve ØeefleJe<eea 25³ntve DeefOekeâ Jee{ Pee}er. 2011-12ceOÙes

YeejleeÛeer efveÙee&le 300 Deype [e@}jebJej heesnesÛe}er. keâener ØeceeCeele}er

efveÙee&le JeebÚveerÙe Jee DeeJeçÙekeâ ceeve}er, lejer peyeeyeoej efveÙee&le-OeesjCeele

efkeâceeve heg{er} keâUerÛÙee cegöŸeebÛee lejer meceeJesçe DemeeÙe}e nJee :

μ pÙeebÛeer efveÙee&le nesCeej Deçee Jemletbheemetve—legšJe[e Jee Yejcemee"

efkebâceleeRcegUs—osçeeÛes veeieefjkeâ JebefÛele nesCeej veenerle.

μ Deçee JemletbÛeb GlKeveve Jee Glheeove ns heÙee&JejCeÂ°Ÿee OeejCee#ece

Demes}.

μ pÙee #es$eebceOetve Keefvepeb yeensj ves}er peele Deensle, efleLeuÙee mLeeefvekeâ

peve-mecegoeÙeebÛÙee nkeäkeâebÛee Deeoj "sJe}e peeJee.

μ ns pevemecetn ns lÙee mebmeeOeveebÛes ØeLece }eYeeLeea Deme}s heeefnpesle.

ogozJeeveb, peeieeflekeâerkeâjCeeÛÙee Ùegieeleer} efveÙee&leerveb ner meejer leòJeb

OeeyÙeeJej yemeJe}er Deensle. KeefvepeebØeceeCesÛe, meeiejer celmÙeeslheeoveeble

Jee{ ns efveÙee&leerÛeb Skeâ ØecegKe Gefö° jeefn}b Deens. lÙeebÛeer efveÙee&le

lee[esyee JÙeeIeÇ-ØekeâuheeÛÙee peJeUÛe Ûeeueuesueb keâesUmee-GlKeveve.

81990-91ceOÙes 1,39,419 šveebÛeer nesleer; leer 2008-2009ceOÙes

6,02,835 šve Flekeâer Jee{}er. hetJeea keâener Lees[Ÿee GlheeoveebÛeer

[PeveYej osçeebkeâ[s efveÙee&le JneÙeÛeer. Deelee 90 osçeebkeâ[s 475 GlheeoveebÛeer

efveÙee&le nesles. GlheeoveebÛeb ØeceeCe DeeefCe efkebâcele ¢ee oesvner efvekeâ<eebJej

Yeejle ne Deelee peieele}e ›eâ.2Ûee celmÙeçesleer-Glheeokeâ osçe yeve}e

Deens.

SskeâeÙe}e Úeve Jeešleb; heCe, lÙeeÛeer efkebâcele?

Skeâe DeYÙeemeele Demeb Dee{Utve Dee}b keâer, DeebOeÇ Øeosçe DeeefCe

leefceUvee[tle keâesUbyeerÛÙee çesleerÛeer meeceeefpekeâ DeeefCe heeÙee&JejefCekeâ efkebâcele

ner GlheVeeÛÙee mee[sleerve heš Deens. (Jeeef<e&keâ GlheVe : ®. 1778 keâesšer;

Jeeef<e&keâ vegkeâmeeve : ®. 6728 keâesšer.) pemepemeb DeefOekeâeefOekeâ #es$e

keâesUbyeerÛÙee celmÙeçesleerkeâ[s JeUJe}b peele Deens, lemeleçee, Deenejele}e

Skeâ cegKÙe Ieškeâ Deme}suÙee ceg}sš efkebâJee he}& mhee@š ¢ee mLeeefvekeâ

celmÙeØepeeleer veeceçes<e nesT }eieuÙee Deensle. 2008ceOÙes mecegõeleer}

ceemesceejer 30 }#e šveebJej heesnesÛe}er. heefjCeecele: efkeâveeNÙeebpeJeUÛÙee

Yeeieele (Kees} mecegõele cee$e veener) ceeçeebÛeer Deleesveele nlÙee Pee}er.

Deveskeâ ØepeeleeRÛÙee yeeyeleerle hegve®lheeoveeÛÙee Jesieehes#ee nlÙesÛee Jesie DeefOekeâ

neslee. oneJÙee hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevesmee"er vesce}suÙee ceemesceejerefJe<eÙekeâ

keâeÙe&iešeÛÙee DenJee}evegmeej Demeb nesCÙeeÛeb cegKÙe keâejCe cnCepes mecegõ

ns Keg}b #es$e ceevetve efleLes DeefveyeËOe ceemesceejer nesCeb. heejbheefjkeâ ceeqÛÚceej-

mecetnebvee efkeâveeNÙeebpeJeUÛÙee #es$eeleer} ceemesceejerÛes keâesCelesner efJeçes<eeefOekeâej

veJnles. leb$e%eeveeleer} yeo} ns osKeer} Skeâ keâejCe Deens.

cees"Ÿee ceeqÛÚceej-yeesšeRvee Heâkeäle Kees} mecegõeleÛe ceemesceejer keâjCÙeeÛeer

hejJeeveieer efo}er peeF&} Demeb mejkeâej cnCeleb. Úesšs, heejbheefjkeâ ceeqÛÚceej

FlekeäÙee Deele peele veenerle. leLeeefhe, DeepeJejÛee DevegYeJe Demee Deens keâer,

cees"s ceeqÛÚceejner efkeâveeNÙeebpeJeUÛÙee mecegõeleÛe ceemesceejer keâjleele. lÙeebvee

les meesheb DeeefCe mJemle he[leb. efçeJeeÙe, ceeçeebÛÙee Øepeveve-keâeUelener les

DeJewOeheCes ceemesceejer keâjle jenleele. ¢eecegUs, cees"Ÿee DeeefCe ÚesšŸee

ceeqÛÚceejebceOeuÙee ceejeceeNÙee ner efvelÙeeÛeer yeeye yevetve jeefn}er Deens.

DeeÙeeleerÛeb GoejerkeâjCe : Yeejle ner keâÛejehesšer

iesuÙee oçekeâYejele Yeejle ne DeewÅeesefiekeâ je°^ebkeâ[ÛÙee Ieelekeâ DeeefCe

efJe<eejer keâÛeNÙeeÛee cees"e DeeÙeelekeâ yeve}e Deens. DeeheCe meOÙee 100ntve

DeefOekeâ ØekeâejebÛee keâÛeje DeeÙeele keâjlees. lÙeebhewkeâer keâener [Peve ØekeâejebÛee

keâÛeje Ieelekeâ Demelees. OeeletbÛÙee YebieejeÛeer DeeÙeele Deelee Je<ee&}e }#eeJeOeer

šveebÛeer Demeles. OeeletbÛes legkeâ[s DeeefCe heermeerJnerÛee keâÛeje ¢eebÛeer DeeÙeele

1996-97 ceOÙes 33 šve nesleer, leer 2008-09ceOÙes 12,224

šveebheÙeËle Jee{}er. meJe& ØekeâejebÛÙee h}@eqmškeâÛÙee keâÛeNÙeele 5 Je<eeËle

Ûeewhešerntve DeefOekeâ Jee{ Pee}er : 2003-04ceOÙes 1,01,312 šve,

lej 2008-09ceOÙes 4,65,921 šve. heseqhmekeâes, efnbogmLeeve }erJnj

¢eebmeejKes cees"s GÅeesie ns Deveskeâoe ¢eele}s DehejeOeer DemeuÙeeÛeb efometve

Dee}b Deens.

DeeÙeeeflele keâÛeNÙeeceOe}e Jee{lee efnmmee mebieCekeâ DeeefCe F}skeäš^e@efvekeâ

GÅeesieebÛee Deens. keâÛeNÙeemebyebOeele keâece keâjCeeNÙee ‘še@eqkeämekeäme ef}bkeâ’ ¢ee

De-çeemekeâerÙe mebmLesveb kesâ}suÙee Ûeewkeâçeerle Demeb Dee{Utve Dee}b Deens

keâer, efou}erleuÙee hegveIe&šve-keâejKeevÙeeble}e megceejs 70³ F-keâÛeje ne

DeewÅeesefiekeâ osçeebveer Yeejleele hee"Je}e neslee.

GheYeesieJeeo DeeefCe keâÛeje

Yeejleele meOÙee peer Yehekesâyeepe GheYeesieJeeoeÛeer }eš Dee}er Deens, efleÛeer

cegUb cet"Yej GÛÛeYeütbÛÙee efJeosçeer GlheeoveebÛÙee neJesle Deensle. 1980ÛÙee

oçekeâele lelkeâe}erve hebleØeOeeve jepeerJe ieebOeer ¢eebveer DeeÙeeleerÛeb GoejerkeâjCe

meg¤ kesâ}b; heCe, GheYeesieJeeoe}e meJeeËle cees"e jsše efceUe}e lees DeeefLe&keâ

‘megOeejCee’ meg¤ PeeuÙeeJej.

efJe}emeer GheYeesiÙe JemletbÛÙee Glheeoveeleer} ieefleceeve Jee{erÛes heÙee&JejCeeJej

meKees} og<heefjCeece Pee}s}s Deensle. les meeOeve-mebheòeerÛÙee yeeyeleerle pemes

Deensle (GlKeveve, Je=#elees[, F.); lemesÛe GlheeoveeÛÙee yeeyeleerlener Deensle

(Øeot<eCe, keâeceele}s Oeeskesâ, F.). ‘efo Svepeea efjmeÛe& FbeqmššŸetš’veb (TERI)KeefvepeebmeejKes De-veJeerkeâjCe#ece heoeLe&; pÙeebÛee heÙee&JejCeeJej Lesš DeeIeele

neslees Deçee, CFC JeeÙet Jeehe¤ve leÙeej Pee}suÙee eføeâpe Jee

Jeeleevegketâ}keâebmeejKÙee efJeefJeOe GheYeesiÙe Jemlet; Jeenveb, FlÙeeoeRÛÙee Jeehejeleer}

çeerIeÇ Jee{erÛee DeYÙeeme kesâ}e Deens. ner Jee{ kesâJeU Jee{lÙee }eskeâmebKÙescegUs

Pee}s}er vemetve, yeo}leer peerJeveçew}er ner efle}e DeefOekeâ keâejCeerYetle Deens.

GoenjCeeLe&, «eenkeâ Deelee megšŸee Jemlet IesCÙeeSsJepeer he@keâyebo Jemlet IesCeb

hemeble keâjleele. ‘TERI’ÛÙee Deboepeevegmeej DeeJes°veemee"er JeehejuÙee peeCeeNÙeekeâeieoeÛee GheÙeesie 1997ceOeuÙee 2.7 efkeâ.«e@. ØeefleJÙekeäleerJe¤ve Jee{le

peeTve, 2047ceOÙes lees 13.5 efkeâ.«e@. ØeefleJÙekeäleer Flekeâe nesF&}. F-

keâÛeje ner kesâJeU iesuÙee oesve oçekeâebceOe}er Iešvee Deens : lÙeeÛeb ØeceeCe

2005ceOÙes 1,46,180 šve nesleb, les 2012ceOÙes 8,00,000

šveebheÙeËle Jee{CÙeeÛeer çekeäÙelee nesleer.

oesve oçekeâebhetJeea keâuheveener kesâ}er peeT çekeâle veJnleer, FlekeäÙee

Øekeâejebveer h}@eqmškeâveb YeejleerÙeebÛÙee peerJeveele ØeJesçe kesâ}e Deens.

1991heemetve, efJeefJeOe ØekeâejebÛÙee h}@eqmškeâebÛeer osçeeleer} Glheeove#ecelee

10 }eKe šveebJe¤ve 50 }eKe šveebhes#ee DeefOekeâ Pee}er Deens. 2000-

01ceOÙes Yeejleele ØelÙeskeâ efoJeçeer 5,400 šveebÛee h}@eqmškeâÛee keâÛeje

leÙeej nesle neslee : Je<ee&}e megceejs 20 }#e šve. (lÙeeveblejÛeer Deekeâ[sJeejer

Ghe}yOe veener.)

GheYeesieebceOe}er efJe<ecelee

‘«eerveheerme Fbef[Ùee’veb 2007ceOÙes, YeejleeleuÙee JeeleeJejCeerÙe yeo}efJe<eÙekeâ

cegöŸeebJej Skeâ FefleJe=òe Øekeâeefçele kesâ}b. lÙeeletve Demeb efometve Dee}b keâer,

}eskeâmebKÙesÛee Skeâ Úesšemee efnmmee ØeÛeb[ ØeceeCeeJejer} keâyeexlmepe&vee}e

peyeeyeoej Deens. keâyeexlmeiee&Ûeer oj[esF& mejemejer cee$ee keâceer efomele nesleer,

leer keâceer keâyeexlmepe&ve keâjCeeNÙee cees"Ÿee }eskeâmebKÙescegUs. cet"YejebÛeb ØeÛeb[

keâyeexlmepe&ve lÙeeceeies }hetve jenle nesleb] ‘«eerveheerme Fbef[Ùee’}e Demeb Dee{U}b

keâer, Yeejleele}s ßeerceble (Øeefleceen GlheVe ®] 30,000 Jee DeefOekeâ) ns

ieefjyeebhes#ee (Øeefleceen GlheVe ®. 3,000 hes#ee keâceer DemeCeejer efveccÙeentve

DeefOekeâ }eskeâmebKÙee) 4~~ heš DeefOekeâ keâyeexlmepe&ve keâjleele. Øeefleceeme ®.

8,000 hes#ee DeefOekeâ GlheVe DemeCeejs 15 keâesšer YeejleerÙe ns ØeefleJÙekeäleer

2~~ šve ¢ee ceÙee&osÛÙee kesâJneÛe he}erkeâ[s ies}s Deensle. peeieeflekeâ leeheceeveJee{

20

mes.ÛÙee Deele jeKeeÙeÛeer Demes}, lej ner ceÙee&oe DelÙeeJeçÙekeâ Deens,

Demeb çeeŒe%eebÛeb cele Deens. efoJes, hebKes, šerJner ns Deelee ØeeÙe: ØelÙeskeâ

Iejele Deme}s, lejer lÙeebÛee DeefOekeâ mebKÙesveb DeeefCe DeefOekeâ ØeceeCeele

Jeehej neslees lees ßeerceble IejebceOÙes. keâener GhekeâjCeb lej cegKÙelJes, efkebâJee

kesâJeU, ßeerceble IejebleÛe Jeehej}er peeleele : Jeeleevegketâ}keâ, efJepesJejÛes

pe}leehekeâ, keâhe[s OegCÙeeÛeer Ùeb$eb, mJeÙebheekeâIejeleer} efJeefJeOe GhekeâjCeb,

[erJner[erÛee}keâ, mebieCekeâ, FlÙeeoer. Keefvepe les}ebJej Ûee}CeeNÙee JeenveebÛee

Jeehej—ceesšejiee[Ÿee DeeefCe efJeceeveb—ner lej kesâJeU ßeercebleebçeerÛe mebyebefOele

yeeye Deens.

keâyeexlmepe&ve ne GheYeesieebleer} efJe<ecelee oçe&JeCeeje kesâJeU Skeâ efveoxçekeâ

Deens. ßeerceble Jeie& GheYeesielees lÙee meJe& Jemlet, Jeehejlees lÙee meJe& mesJee,

DeeefCe Hesâketâve oslees lees meJe& keâÛeje ¢eebÛeer lÙeele yesjerpe kesâ}er, lej

ßeercebleebÛÙee peerJeveçew}erÛee heÙee&JejCeeJejÛee DeeIeele ne, iejerye Jeiee&ÛÙee

9DeeIeeleeÛÙee leg}vesveb, Keghes} Flekeâe DeØeceeCe efomet }eielees.

Debleie&le GoejerkeâjCe : meejb keâener Hegâkeâš?

ØekeâuheebÛes efvecee&les DeeefCe GÅeesiemeceüeš ¢eebÛÙeeleer} heeÙee&JejefCekeâ DeeefCe

meeceeefpekeâ oeefÙelJeeÛÙee DeYeeJeecegUss GÅeesieerkeâjCe Pee}suÙee peieeleer}

meJe& je°^ebveer, DeewÅeesefiekeâ DeeefCe efJekeâemeelcekeâ ØekeâuheebÛÙee yeeyeleerle,

heeÙee&JejefCekeâ ceevekebâ DeeefCe efveÙeb$eCeb DeefOekeâeefOekeâ keâ[keâ yeveJele ves}er.

Yeejleele cee$e ¢eeÛÙee vescekeâer G}šer Øeef›eâÙee Ûee}t Deens.

1994ceOÙes ‘heÙee&JejCe-mebj#eCe-DeefOeefveÙece, 1986’ÛÙee Debleie&le

Skeâ DeefOemetÛevee peejer kesâ}er ies}er. efJeefçe° Øekeâuheebmee"er heÙee&JejCe-

DeeIeele-he[leeUCeer mekeäleerÛeer keâjCÙeeyeeyeleÛeer ner DeefOemetÛevee nesleer. leer

cegUeleÛe ogyeUer nesleer; lemebÛe, efleÛÙee Debce}yepeeJeCeerle Deveskeâ DeheÙeçeb

Dee}er. Demeb Demetvener, efJekeâeme-efveÙeespeveele efleÛÙeecegUs keâener ØeceeCeele

lejer heeÙee&JejefCekeâ mebJesoveçeer}lee peesheeme}er ies}er. heCe, GÅeesieheleer,

jepekeâejCeer DeeefCe efJekeâeme-DeLe&lep%e ¢eebÛee efleÛÙeekeâ[s heenCÙeeÛee Âef°keâesCe

‘Skeâ keâškeâš’ DemeeÛe neslee. ceie, keWâõ çeemeveeveb efveÙegkeäle kesâ}suÙee Skeâe

meefceleerveb ne ‘De[LeUe’ keâceer keâjCÙeeÛeer efçeHeâejme kesâ}er; lej, ‘heeÙee&JejefCekeâ

Øeçeemevee’Ûee Dee{eJee IesCeeNÙee efJeÕe yeBkeâ-hegjmke=âle Skeâe Øeef›eâÙesle ¢ee

DeeefCe DevÙe efveÙeecekeâ GheeÙeeble ‘megOeejCee’ (JeeÛee : efçeefLe}erkeâjCe)

keâjCÙeeÛeer metÛevee kesâ}er ies}er. heefjCeecele: 2006ceOÙes peve-efJejesOee}e

ve pegceevelee, mejkeâejveb ¢ee DeefOemetÛevesle yeo} kesâ}s. lÙeecegUs GÅeesieebmee"erÛÙee

DeeefCe efJekeâeme-Øekeâuheebmee"erÛÙee hejJeeveiÙee efceUJeCeb Kethe meesheb Pee}b.

pevemegveeJeCeerÛÙee mekeäleeryeeyeleÛÙee lejlegoeRceOÙesner efçeefLe}lee DeeCe}er ies}er.

pÙeebvee heeÙee&JejefCekeâ cebpegjer DeeJeçÙekeâ Deens Deçee ØekeâuheebÛÙee Ùeeoerletve

‘heÙe&švee’}e JeieUCÙeele Dee}b. ns #es$e Deveskeâ ef"keâeCeer vegkeâmeevekeâejkeâ

"jle Deens ¢eeÛes hegjeJes Demetvener Demeb keâjCÙeele Dee}b.

¢ee (DeeefCe hetJeea Gu}sefKe}suÙee DevÙener) yeo}ebÛee heefjCeece cnCepes

heeÙee&JejefCekeâ cebpegjer ceeieCeeNÙee DeeefCe efceUCeeNÙee ØekeâuheebÛÙee mebKÙesleer}

YejIeesme Jee{. ne jsše Flekeâe peesjoej Deens keâer, heÙee&JejCe DeeefCe Jeve

ceb$ee}Ùee}e ¢ee ØekeâuheebÛÙee heefjCeeceebÛee DeYÙeeme keâjCeb, efkebâJee lÙeebÛeer

leheemeCeer keâjCeb DeçekeäÙe nesTve yeme}b Deens. 2009ÛÙee ØeejbYeer ¢ee

ceb$ee}Ùeekeâ[s 6000ntve DeefOekeâ ØekeâuheebÛÙee leheemeCeerÛeb keâece nesleb.

keâce&Ûeejer-mebKÙee nesleer DeJeIeer 20. heefjCeecele:, heeÙee&JejefCekeâ ceevÙelee

efceUe}suÙee ØekeâuheebÛeer leheemeCeer 3 les 4 Je<eeËletve Skeâoe nesles.

peeieeflekeâerkeâjCeeÛee heeÙee&JejefCekeâ efveÙeceveebJejÛee ØeYeeJe mhe° keâjCeejb

meJeexòece GoenjCe cnCepes 1980Ûee Jeve-mebj#eCe keâeÙeoe. lÙeeÛÙee

Devegmeej Jeve-peefceveeRÛee Jeveslej keâejCeebmee"er GheÙeesie keâjCÙeemee"er keWâõ

çeemeveeÛeer Devegceleer IesCeb DeefveJeeÙe& Deens. Deelee ¢ee keâeÙeÅeeÛeb ¤heeblej

‘Jeve-efJeveeçe keâeÙeÅee’le Pee}b Deens. hetJeea KeeCeeRÛÙee

yeeyeleerle meebefieleuÙeeØeceeCes, peeieeflekeâer-keâjCeeÛÙee

Ùegieele JevepeefceveeRÛeb Jeveslej keâejCeebmee"er nesCeejb

JeieeakeâjCe melele Jee{le ies}b Deens. 1980-

81veblej Demeb pes JeieeakeâjCe Pee}b, lÙeehewkeâer

peJeUpeJeU efvecceb 2001-2veblej Pee}s}b Deens.

1986ÛÙee heÙee&JejCe-mebj#eCe keâeÙeÅeeDebleie&le,

1991ceOÙes meeiejefkeâveeje-efveÙeceve-#es$eebÛee (CRZ)DeefOeefveÙece }eiet kesâ}e ies}e. meeiej-efkeâveeNÙeebJejÛeb

heÙee&JejCe Jee GhepeerefJekeâe ¢eebvee Oeeskeâe heesÛeJeCeeNÙee

ke=âleeRJej yebOeveb DeeCeCÙeemee"erÛe lees neslee. cegUerÛe

heefjhetCe& veme}s}e, DeeefCe yengmebKÙe jepÙeebveer Goemeerve

jentve jeyeJe}s}e Demee ne DeefOeefveÙece Demetvener

yejsÛe meeiejefkeâveejs DeeefCe efleLes jenCeejs ceeqÛÚceej

meceepe ¢eebvee lÙeecegUs mebj#eCe efceUe}b. heCe, lÙeecegUsÛe lees DeewÅeesefiekeâ

DeeefCe JÙeeheejer nslet DemeCeeNÙeebÛÙee [esàÙeeble me}t }eie}e, DeeefCe

lÙeebveer mejkeâejJej DeeCe}suÙee oyeeJeecegUs cetU DeefOeefveÙeceele 20 meJe}leer

efouÙee iesuÙee. 2005-6ceOÙes lej keWâõ çeemeveeÛÙee Demeb ceveele Dee}b

keâer, ne DeefOeefveÙece hetCe&heCesÛe yeo}eJee, DeeefCe efkeâveejer #es$eeble keâeÙe

Pee}s}b Ûee}s} DeeefCe keâeÙe Ûee}Ceej veener, ns jepÙe mejkeâejebveerÛe

"jJeeJeb. `ns JÙeeheejer DeeefCe DeewÅeesefiekeâ efnlemebyebOeerÙeebheg{s ieg[Ies šskeâCeb

Deens', Deçeer peUpeUerle šerkeâe veeieefjkeâebÛÙee mebIešvee DeeefCe ceeqÛÚceej-

mecegoeÙeebveer (je°^erÙe ceeqÛÚceej JÙeemeheer"emeejKÙee peeàÙeeceeHe&âle) kesâ}er

Deens.

peeieeflekeâerkeâjCeeÛÙee keâeUele cees"Ÿee ØeceeCeele efJemleej}s}e DeeCeKeer

Skeâ JÙeJemeeÙe cnCepes heÙe&šve. 1996ceOe}er osçeevleie&le heÙe&škeâebÛeer

14 keâesšeRÛeer mebKÙee 2007ceOÙes 52.7 keâesšer Flekeâer Jee{}er. ¢eeÛe

keâeUele}er efJeosçeer heÙe&škeâebÛeer mebKÙee 22.9 }eKeebJe¤ve Jee{tve 50.8

}eKe Pee}er. heÙee&JejCe DeeefCe mebmke=âleer peheCÙeemee"er, lemebÛe mebj#eCeeÛÙee

Â°erveb mebJesoveçeer} DemeCeejs }[eKe, Deboceeve-efvekeâesyeej yesšb, }#eÉerhe,

hetJeeËÛe} Demes, hetJeea heÙe&škeâebvee ØeJesçe vemeCeejs YeejleeÛes efkeâlÙeskeâ Yeeie

iesuÙee keâener Je<eeËle Keg}s kesâ}s ies}s Deensle. peeieeflekeâerkeâjCehetJe& keâeUelener

efpeLes heÙe&švee}e Devegceleer nesleer Demes Yeeie Deepe Deeflejskeâer, DeefveÙebef$ele

heÙe&šveecegUs Dee›eâesçe keâjle Deensle. efveÙeceebÛÙee Gu}bIeveeÛÙee çeskeâ[es

Iešvee iesuÙee keâener Je<eeËle Ie[uÙee Deensle. GoenjCeeLe&, meeiejefkeâveeje-

mebj#eCe-DeefOeefveÙeceeÛeer heeÙeceu}er keâ¤ve yeebOe}s}s heÙe&škeâ-efveJeeme.

kesâjUeleer} SkeâšŸee keâesJee}cedÛÙee efkeâveeNÙeeJej Deçeer 1500ntve DeefOekeâ

Deefle›eâceCeb veeWo}er ies}er Deensle. keâevne, yeebOeJeie[, keâe@yexš, hesefjÙeej,

jCeLebYeesj, yeboerhetj, veeiejnesUs, FlÙeeoer pes JÙeeIeÇØekeâuhe Jee DevÙe mebjef#ele

#es$eb Deensle, lÙeebÛÙee YeesJeleer heÙe&škeâ-efveJeemeebÛee Jes{e he[}s}e Deens.

lÙeebÛee leeCe lÙee #es$eebleuÙee meesÙeermegefJeOeebJej DeeefCe keâce&ÛeeNÙeebJej Ùeslees;

heÙe&šveeÛee DeeIeele keâceerle keâceer JneJee cnCetve Ieele}suÙee yebOeveebÛeb les

çeyoçe: DeeefCe YeeJeçe: JeejbJeej Gu}bIeve keâjleele; DeeefCe jeKeerJe #es$eeÛÙee

osKeYee}erle lÙeebÛee keâe[erÛeener menYeeie eEkeâJee Ùeesieoeve vemeleb.

efpeLes meJee&efOekeâ mebJesoveçeer} pevemecetn DeeefCe meJeexlke=â° pebie}b

Deensle, Demes Yeejleeleer} DeeefoJeemeer-#es$eebceOe}s cees"cees"s YetYeeie ns

GÅeesieheleeRvee GlKeveve, hees}eo-keâejKeeves Jee DevÙeevÙe GÅeesieebmee"er

Yee[sheóÙeeveb osCÙeele Dee}s / ÙesCeej Deensle. leLeeefhe, DeeefoJeemeeRkeâ[tve

nesCeeje Øeeflekeâej, DeeefCe leLeekeâefLele ve#e}Jeeoer Jee ceeDeesJeeoer iešebÛeer

hekeâ[ ¢eebcegUs ¢eebhewkeâer Skeâner Ùeespevee ØelÙe#eele ÙesT çekeâ}s}er veener.45

lÙeecegUs jepÙe mejkeâejveb Deelee ‘ve#e}JeeÅeebefJe®æ }{CÙee’ÛÙee veeJeeKee}er

keâener DeeefoJeemeeRÛÙee neleeble çeŒeb efo}er Deensle, DeeefCe les Deeheehemeeble

Yeejleeleues ßeerceble cees"Ÿee ØeceeCeele

keâÛeje efvecee&Ce keâjleele.

10}{le Deensle. ¢ee}e `me}Jee peg[tce' (çeebeflehetCe& efçekeâej) Demeb veeJe

Deens. ¢eeletve ÙeeoJeer ÙegæemeejKeer eqmLeleer efvecee&Ce Pee}s}er Deens. çeskeâ[eW

Kes[er peyejomleerveb efjkeâeceer keâjCÙeele Dee}er Deensle, efkebâJee efleLeuÙee

}eskeâebvee heUtve peeÙe}e Yeeie hee[CÙeele Dee}b Deens. keWâõerÙe «eeceefJekeâeme

ceb$ee}Ùeeveb vesce}suÙee Skeâ GÛÛemlejerÙe meefceleerveb DeeheuÙee keâÛÛÙee DenJee}ele

Smmeej DeeefCe šeše ner veeJeb IesTve Demeb veceto kesâ}b nesleb keâer, ‘lÙeebveer

DeeefoJeemeeRÛÙee peefceveeRÛeer keâes}byemeeveblejÛeer meJeeËle cees"er }gyee[Cetkeâ Ûee}Je}er

Deens.’ Debeflece DenJee}ele cee$e ner oesvner veeJeb DeeefCe ner çeyoÙeespevee

JeieUCÙeele Dee}er.

ojcÙeeve, 2009ceOÙes Øekeâeefçele keâjCÙeele Dee}suÙee `YeejleerÙe

GÅeesie cenemebIee’ÛÙee (FICCI) ‘je°^erÙe megj#ee DeeefCe onçeleJeeo’ ¢eeDenJee}ele ceOÙe Yeejle ne GÅeesieebvee çees<eCeemee"er Keg}e keâjCÙeeÛeer

Jeefkeâ}er kesâ}er ies}er Deens. lÙeele cnš}b Deens : ‘‘Keefvepeebveer mece=æ

Deçee efJeçee} YetYeeieeleer} Jee{lee ceeDeesJeeoer ØeYeeJe ne }JekeâjÛe keâener

GÅeesieebÛÙee iegbleJeCegkeâerÛÙee Ùeespevee GOeUtve }eJet çekeâlees.’’ ...‘‘DeeefLe&keâ

Jee{ermee"er YeejleeÛeb DeewÅeesefiekeâ Glheeove Jee{CÙeeÛeer pesJne iejpe Deens,

DeeefCe pÙeeJesUer efJeosçeer GÅeesiener ¢eele menYeeieer nesCÙeemee"er heg{s Dee}s

Deensle, vescekeäÙee lÙeeÛe JesUeR ve#e}Jeeoer ns YeejleeÛÙee oerIe&keâe}erve Ùeçeemee"er

DeeJeçÙekeâ Deme}suÙee Keveve- DeeefCe hees}eo-GÅeesieebefJe®æ GYes "ekeâ}s

Deensle.’’ ...‘‘ne OeeskeäÙeeÛee Fçeeje osCÙeeceeieÛeb ogmejb keâejCe Demeb keâer,

GÅeesiepeiele DeeefCe ve#e}ØeYeeefJele Jeve#es$eb ner SkeâceskeâebÛÙee DeefOekeâ efvekeâš

Ùesle Deensle. ...Yeejleeleer} ßeerceble çenjer «eenkeâebveer Deelee iee[Ÿee, efJeefJeOe

GhekeâjCeb DeeefCe IejebÛeer peesjoej Kejsoer meg¤ kesâ}er Deens; DeeefCe les Deelee

osçeele}s jmles, het} DeeefCe ¤UceeieeËÛÙee megOeejCesÛeer ceeieCeer keâjerle

Deensle. Yeejleeleer} DeewÅeesefiekeâ Glheeovee}e ieleer osTve «eenkeâebÛeb meceeOeeve

keâjCÙeemee"er osçee}e keâOeer veJns Flekeâer efmeceWš, hees}eo DeeefCe efJepesÛeer

iejpe Deens. lemebÛe, ¢ee Â°erveb megÙeesiÙe Deçee meeceeefpekeâ DeeefCe DeeefLe&keâ

heÙee&JejCeeÛeerner DeeJeçÙekeâlee Deens. vescekeäÙee Deçee JesUeR ve#e}JeeÅeebyejesyej

mebIe<e& GYee jenle Deens. ...ve#e}JeeÅeebÛee ØeYeeJe Deme}suÙee Úòeermeie[ceOÙes

osçeele}b 23 Øeefleçele }esnKeefvepe, DeeefCe Yejhetj keâesUmee Deens. lÙee

jepÙeeveb šeše mšer}, Demex}j efceòe}, [er efyeDeme&, yeer.SÛed.heer. efyeef}šve

DeeefCe efjDees efhebšes ¢ee GÅeesieebyejesyej DeypeeJeOeer ®heÙeebÛes keâjej kesâ}s

Deensle. DevÙe jepÙeebveerner DemesÛe keâjej kesâ}s Deensle. kesâšjefhe}jmemeejKes

Decesefjkeâer GÅeesie hetJe& Yeejleeleer} Keveve-GÅeesieebvee lÙeemee"erÛeer Ùeb$emeece«eer

efJeketâ FeqÛÚleele.’’

De-OeejCee#eceleskeâ[s Iees[oew[

iesuÙee keâener oçekeâeble Yeejleeveb heÙee&JejCee}e pÙee leNnsveb JeeieCetkeâ efo}er

Deens, leer heentve heÙee&JejCeJeeoer DeeefCe meeceeefpekeâ keâeÙe&keâlex Demee Fçeeje

osle Deensle keâer, Deehe}er JeešÛee} De-OeejCee#ece efJekeâemeekeâ[s nesle

Deens. efvejer#eCeb DeeefCe DevegYeJe ¢eebJej DeeOeeefjle Deçee ¢ee efve<keâ<eeËÛeer

heg°er ‘i}esye} HetâšefØebš vesšJeke&â’ DeeefCe ‘keâe@vedHesâ[jsçeve Dee@Heâ Fbef[Ùeve

Fb[mš^erpe’ ¢eebÛÙee 2008ceOÙes Øeefmeæ Pee}suÙee ØeefleJe=òeeveb kesâ}s}er

Deens. lÙeele cnš}s}b Deens :

μ YeejleeÛeb heeÙee&JejefCekeâ heoefÛevn ns Decesefjkeâe (Ùet.Sme.S.) DeeefCe

Ûeerve ¢eebÛÙee Kee}esKee} eflemeNÙee cees"Ÿee mLeeveeJej Deens.

μ Yeejleeleer} vewmeefie&keâ mebmeeOeveebÛeer peer keâener #ecelee Deens (‘yeeÙeeskeâhe@efmešer’)

efleÛÙeehes#ee lÙeebÛee Jeehej oghheš Deens.

μ iesuÙee Ûeejskeâ oçekeâeble Yeejleeleer} efvemeiee&Ûeer OeejCee#ecelee Jesieeveb

Ieštve efvecceer Pee}er Deens.

TERIveb 1990ÛÙee oçekeâele kesâ}suÙee DeYÙeemeeDebleer Demee efve<keâ<e&

keâe{}e Deens keâer, Yeejleeleer} heeÙee&JejefCekeâ neveerÛeer efkebâcele GDPÛÙee10³hes#ee DeefOekeâ Deens. ke=âef<e-Glheeokeâlesleer} Ieš; JeveebÛÙee opee&leer}

IešercegUs }ekeâ[eÛÙee cetuÙeele Pee}s}er Ieš; nJee DeeefCe heeCÙeeÛÙee

Øeot<eCeecegUs {emeU}s}b DeejesiÙe, DeeefCe Iešle ies}s}s pe}œeesle ns lÙee

neveerÛes ØecegKe Ieškeâ Deensle. ¢ee JÙeefleefjkeäle, çeslepeefceveeRÛee keâme IešuÙeeveb

nesCeejer ØeefleJe<eeaÛeer DeeefLe&keâ neveer ner ke=âef<e-GlheeoveeÛÙee 11 les 26³

Flekeâer Deens.

Tpee&efJe<eÙekeâ Skeâe DenJee}ele}b efJeç}s<eCe ØeejbYeer keâenermeb mekeâejelcekeâ

Deens : ‘YeejleerÙe DeLe&JÙeJemLee efvecvekeâyee&Oeeefjle Jee{erÛes mebkesâle osles.

lÙeecegUs lÙeeÛeer meJe&meeOeejCe Tpee&-meIevelee DeeefCe keâyeexlmepe&ve Ûeervehes#ee

keâceer, DeeefCe Decesefjkesâçeer leg}vee keâjCÙeeFlehele Deens.’ leLeeefhe, ne

DenJee} DeeheuÙee efve<keâ<ee&le heg{s cnCelees : ‘ner yeeye Ûeebie}er Deme}er,

lejer Yeejle ne efJekeâemeeÛÙee OeejCee#ece ceeiee&Je¤ve heg{s Ûee}}e Deens,

Demeb cegUerÛe cnCelee ÙesCeej veener.’ ¢eeÛeer keâejCeb Deveskeâ Deensle : Jee{

Demecelees} DemeCeb; }eskeâmebKÙesÛee cees"e efnmmee ceeiesÛe jeefn}s}e DemeCeb;

Tpee&#es$e ns DekeâeÙe&#ece keâesUmee-leb$e%eeve DeeefCe efJelejCe-JÙeJemLesJej DeJe}byetve

DemeuÙeeveb lÙeeÛeer keâye&-Ievelee peieele meJee&efOekeâ DemeCeb, FlÙeeoer.

nJeeceeveyeo}eÛes DeeIeele Je Øeeflemeeo

1980veblej oef#eCeskeâ[er} osçeebJej peeieeflekeâerkeâjCe }eoCÙeeme ØeejbYe

Pee}e. lÙeeveblej cees"Ÿee ØeceeCeeJej keâyeexlmepe&ve meg¤ Pee}b. pÙeeletve

peeieeflekeâ leeheceeveJee{ nesTve nJeeceeveele yeo} nesT }eie}s. Deçee

nJeeceeve-yeo}ebÛes YeejleeJej nesCeejs DeeIeele yengefJeOe Deensle. mecegõeÛeer

heeleUer pej 1 ceeršjveb Jee{}er—meeOeejCele: çelekeâYejele Demeb Ie[s}—

De®CeeÛeue ØeosMeeleerue efvecve megyeeveefmejer peueJeerpe-Øekeâuheeveb

GodOJemle kesâuesueb veoerÛeb heÙee&JejCe.

11lej, YeejleeÛeer 5764 Ûeew.efkeâ.ceer. Yetceer mecegõ efieUtve šekesâ}, efve 70

}#e }eskeâ efJemLeeefhele nesleer}. heeJemeeÛee Deeke=âefleyebOener yeo}s}. SketâCe

hepe&vÙeceeveele Jee{ nesF&}; heCe, keâener YeeieebceOÙes les keâceer nesTve og<keâeUebÛeb

ØeceeCe Jee{s}; lej keâener Yeeieeble, heeTme Jee{}e lejer heeJemeeÛes efoJeme

keâceer nesTve DeefleJe=°erÛeb DeeefCe hegjebÛeb ØeceeCe Jee{s}. ¢eecegUs, DeeefCe

Jee{}suÙee leeheceeveecegUs, DeVeOeevÙeebÛeb Glheeove Iešs} (—keâener efhekeâebÛÙee

yeeyeleerle 20³ heÙeËle). meeiejebÛÙee leeheceeveeleer} yeo}ebÛee celmÙeeslheeoveeJej

og<heefjCeece nesF&}; mece=æ keâesj} JÙeJemLee ce=lÙeghebLee}e }eieleer}; DeeefCe

ceeçeebÛÙee ØeJeemeeÛes Deeke=âefleyebOe yeo}tve ceemesceejerle Deefveef§elelee ÙesF&}.

Skeâerkeâ[s Yeejle efJekeâefmele osçeebkeâ[tve peyeeyeoej JeeieCegkeâerÛeer DeeefCe

ke=âefle-heg{ekeâejeÛeer ceeieCeer keâjle Deme}e, lejer lÙeeÛeer mJele:Ûeer efJekeâemeveerleer

cee$e ¢eeyeeyeleerle ogyeUer DeeefCe Oejmees[erÛeer Deme}s}er efomeles. 2009ceOÙes

JeeleeJejCeeleer} yeo}eb-efJe<eÙeerÛee Skeâ je°^erÙe ke=âefle-DeejeKe[e Øemeeefjle

kesâ}e ies}e. lÙeele keâener ÛeebieuÙee yeeyeer efveef§eleÛe Deensle : meewjTpexJej

Yej, efJeefçe° GheeÙeebÛÙee DeeOeejs Tpee&-keâeÙe&#ecelee Jee{JeCeb, FlÙeeoer.

leLeeefhe, lÙeebÛÙeelener mebkeâuheveelcekeâ DeeefCe keâeÙee&vJeÙeveelcekeâ $egšer Deensle.

(Goe. kesâJeU meewj TpexJejÛe Yej—DevÙe veJeerkeâjCe#ece TpeeËÛee efJemej;

efJekeWâefõle Jeerpeefveefce&leerJej Heâejmee peesj veener; Tpee&-keâeÙe&#ecelesmee"erÛÙee

Deveskeâ yeeyeeRkeâ[s og}&#e, FlÙeeefo.) OeejCee#ece çesleer, heeCeerhegjJe"e

DeçeebmeejKÙee yeeyeer pegvÙee peceevÙeeleuÙee efJeÛeejebJej DeeOeej}suÙee DeeefCe

Dees{iemleerveb Ûee}}suÙee efomeleele. lÙeebÛÙee yeeyeleerle Oee[meer, Ûeekeâesjeryee¢e

efJeÛeejebÛee DeYeeJe Dee{Utve Ùeslees. heeCÙeemee"er DeÅeeefhe cees"Ÿee OejCeebJejÛe

Yej Deens : lÙeebÛÙee ØeÛeb[ meeceeefpekeâ DeeefCe heeÙee&JejefCekeâ efkebâceleeRkeâ[s

hetCe& og}&#e keâ¤ve. çesleerceOÙesner jemeeÙeefvekeâ KeleebJejÛe Yej Deens. (YeejleeÛÙee

keâyeexlmeiee&le}e lÙeebÛee Jeeše megceejs 6³ Deens.) meWefõÙe Keleebkeâ[s ØeeÙe:

og}&#eÛe kesâ}b peeleb. (ns OeesjCe Depetve efveef§ele nesle Deens.) meceepeeÛÙee

efJeefJeOe Ieškeâebkeâ[tve nesCeeNÙee G<ceemebÛeeÙeer JeeÙetbÛÙee Glmepe&veeleer}

Demecelesyeeyele; efkebâJee DeefleßeercebleebÛÙee efve}&ppe neJejšheCeeyeeyele ¢ee

DeejeKe[Ÿeele DeJee#ejner veener. ¢ee DeejeKe[ŸeeÛeer efveefce&leer Jee lÙeebÛÙeeleer}

efJeefJeOe ÙeespeveebÛeb ef›eâÙeevJeÙeve ¢eeble pevemenYeeieeÛee Jee heejoçe&keâlesÛee

hetCe& DeYeeJe Deens.

yengefJeOe mebkeâšb : DeVe, heeCeer, GhepeerefJekeâe...

YeejleeÛeer Heâej cees"er }eskeâmebKÙee ner Deveskeâ iebYeerj DeeefCe yengDeeÙeeceer

mebkeâšebÛee meecevee keâjle Deens : DeVeeÛeer Demegjef#elelee, heeCÙeeÛeb ogefYe&#Ùe,

FbOeveebÛeer Dehegjer Ghe}yOelee, DeeefCe Heâejmes heÙee&Ùe Ghe}yOe vemeleeveeÛe

Ghe-peerefJekesâÛeer meeOeveb efnjeJetve Iesle}er peeCeb. Jemlegle: peeieeflekeâerkeâjCeeÛÙee

DeeOeer; efkebâyengvee DeeOegefvekeâ ‘efJekeâemee’ÛÙeener DeeOeer ner mebkeâšb DeeqmlelJeele

nesleer : veener Demeb veener. leLeeefhe, ‘efJekeâemee’Ûeb efkebâJee peeieeflekeâerkeâjCeeÛeb

OÙesÙeÛe cegUer ¢ee mebkeâšebÛeb GÛÛeešve ns nesleb. heCe lemeb ve Ie[lee, G}š,

leer mebkeâšb DeefOekeâÛe ieefnjer yeve}s}er Deensle. Deveskeâ }eskeâ DeeefCe Deveskeâ

efJeYeeie oerIe&keâeU lÙeebÛÙeeçeer Pegbpele Deensle.

DeVeeÛÙee Demegjef#elelesÛeb GoenjCe IesT Ùee : Skeâ Deekeâ[sJeejer Demeb

meebieles keâer, DeOe&heesšer Peesheer peeCeeNÙee YeejleerÙeebÛeb ØeceeCe 1990ÛÙee

oçekeâle 24³ nesleb. les 2004-6 ¢ee keâeUele Lees[b keâceer nesTve

22³ Pee}b. heCe, ogmejerkeâ[s ns ner JeemleJe Deens keâer, peieeleuÙee

kegâheesef<ele }eskeâebhewkeâer meJee&efOekeâ mebKÙee Yeejleele Deens. DeVe DeeefCe ke=â<eer

mebIešvesÛÙee (FAO) Deboepeevegmeej 2004-6 ¢ee keâeUele leer 25.1

keâesšer (cnCepes YeejleeÛÙee }eskeâmebKÙesÛÙee Skeâ-ÛelegLeeËçeehes#ee Lees[er keâceer)

Flekeâer nesleer. lemeb heeefn}b lej Yeejleele keâener DeVeOeevÙeeÛeer šbÛeeF& veener.

YeejleerÙe DeVe ceneceb[UeÛee ieesoeceeble lÙeebÛee Yejhetj mee"e Deens. lejerner,

Skeâ ÛelegLeeËçe pevelee GheeçeerheesšerÛe Peesheer peeles. ns }eskeâ—Ghe}yOe

Deme}b lejer—DeVe efJekeâleÛe IesT çekeâle veenerle; DeeefCe mejkeâejÛÙee

keâuÙeeCekeâejer Ùeespevee lÙeebÛÙeeheÙeËle heesnesÛele veenerle. Ûee}t çelekeâeÛÙee

heefnuÙee oçekeâele OeevÙeebÛÙee efkeâceleeRle peer DeYetlehetJe& Jee{ Pee}er, lÙeeveb

lej heefjeqmLeleer DeefOekeâÛe efyekeâšÛe yeve}er Deens. }#e }#e }eskeâ efvemeiee&letve,

DeeefCe iejpeshegjleb osCeeNÙee ÚesšŸee çesleerletve pemepemes yeensj {keâ}}s

peeTve yeepeejhes"sÛÙee DeLe&JÙeJemLesle oeKe} nesle Deensle, lemelemeb lÙeebvee

OeevÙe jesKeerveb Kejsoer keâjCeb Yeeie he[le Deens—peer lÙeebÛÙeeheeçeer vemeles.

heejbheefjkeâ Yej[ OeevÙeb (Goe. pJeejer, yeepejer, F.) DeeefCe [eUer, lemebÛe

pebie}b DeeefCe heeCeLeU peeieebheemetve efceUCeejb pebie}er Jee DeOe&-pebie}er

DeVe Demes hees<eCeœeesle Iešlener ies}s Deensle DeeefCe ceneie[sner nesle iess}s

Deensle. (Goe. 1990heemetve [eUeRÛÙee oj[esF& Ghe}yOelesle 26³Ûeer

Ieš Pee}er Deens.)

heeCÙeeÛeer Demegjef#eleleener eflelekeâerÛe iebYeerj Deens. «eeceerCe DeeefCe

çenjer Deçee oesvner YeeieebleuÙee keâjes[eWmee"er Deieoer efheCÙeeÛeb heeCeerner

hegjsmeb efceUJeCeb ner owefvekeâ mebIe<ee&Ûeer yeeye Demeles. ¢eeÛeer keâejCeb Deensle :

veÅee, leUer, efJeefnjer, F. Yetefceiele pe}œeesleebÛeer nsUmeeb[; heeCe}esš-

#es$eebÛeer DeJeveleer, JeejbJeej he[Ceejs og<keâeU; }eskeâmebKÙesÛeb çenjeble}b

Deeflejskeâer keWâõerkeâjCe; he=‰YeeieeJejÛÙee DeeefCe Kees}JejÛÙee heeCÙeeÛeb Øeot<eCe.

¢eeÛÙee cegUeçeer Deens OeesjCeebÛeb DeheÙeçe : les heeCeer mee"JeCÙeeyeeyeleÛeb,

heeCÙeeÛÙee efveÙeespeveeyeeyeleÛeb, lÙeeÛÙee Øeot<eCeeyeeyeleÛeb, DeeefCe lÙeeÛÙee

efkeâceleer-yeeyeleÛebner Deens. DeeCeKeer Skeâ cenòJeeÛeb keâejCe cnCepes ye[s

}eskeâ DeeefCe ye[s GÅeesie ¢eebveer heeCÙeeJej kesâ}s}e keâypee. (Goe. keâeskeâe

keâes}eÛÙee osçeYejeleer} Deveskeâ keâejKeevÙeebveer ØeÛeb[ Ghemee kesâuÙeecegUs

mLeeefvekeâ pevelee heeCÙee}e JebefÛele Pee}er Deens.)

meJee&efOekeâ efÛeblesÛeer yeeye Deens leer Yetpe}. çesleer, GÅeesie DeeefCe çenjb

¢eebÛÙeemee"er Jeejsceehe Ghemee kesâuÙeeveb Deveskeâ Yeeieeble}er Yetpe}eÛeer heeleUer

keâcee}erÛeer Ieš}er Deens. peJeUheeme efveccÙee «eeceerCe #es$eeble}e hegveYe&jCeeÛee

Jesie GheçeeÛÙee Jesieehes#ee keâceer Deens. mebmeosle efJeÛeejuÙee ies}suÙee Skeâe

Øeçvee}e Gòej osleevee mejkeâejveb meebefiele}b keâer, osçeeleuÙee Skeâ le=leerÙeebçe

efpeu¢eebceOe}b Yetpe} ns efheCÙeemee"er DeÙeesiÙe Deens; keâejCe, lÙeele}b

}esn, Demexefvekeâ, Heä}esjeF[ DeeefCe #eejebÛeb ØeceeCe DelÙeefOekeâ Deens.

Yeejleele}e heeCÙeeÛee Jeehej (megceejs 750 Deype Ieveceeršj), ne

meOÙee Ghe}yOe heeCÙeehes#ee (megceejs 1869 De.Ie.ceer.) keâceer Deens ns

Kejb; leLeeefhe, 2025ÛÙee Deemeheeme lees leer heeleUer Dees}eb[s}, DeeefCe

2050ÛÙee megceejeme Ghe}yOelesÛÙee ceeveeveb KetheÛe Jee{s} Demee Deboepe

Deens. ner Deekeâ[sJeejer kesâJeU ceeveJeer GheÙeesieeÛÙee heeCÙeeyeeyeleÛeer Deens.

DeeheCe pej DevÙe meJe& ØeeCeer DeeefCe vewmeefie&keâ heefjmebmLeebvee DeeJeçÙekeâ

DemeCeeNÙee heeCÙeeÛee efJeÛeej kesâ}e, lej DeeheCe DeepeÛe mebkeâšele Deenesle

ns GIe[ Deens.

Kejb mebkeâš Deens GhepeerefJekesâÛeb : jespeieejeÛeb. nJee, heeCeer ¢eebefJe<eÙeerÛeer

mebkeâšb DeefOekeâeefOekeâ leer›e yevele Demeleevee; efkebâJee efJeefJeOe heefjmebmLeebÛeer

ye[s GÅeesie heÙee&JejCeekeâ[s keâesCelÙee Âef°keâesCeeletve

heenleele, ¢eeÛee Skeâ vecegvee.

12n}eKeer Jee{le Demeleevee; efkebâJee vewmeefie&keâ mebmeeOeveb DeeefCe hejbhejeiele

«eenkeâ Iešle Ûee}}s}s Demeleevee çeslekeâjer, efçekeâejer, ceeqÛÚceej, iegjeKeer,

efJeefJeOe ye}glesoej Deçee hejbhejsveb mJeÙeb-jespeieejeble DemeCeeNÙeebJejÛee DeeIeele

leer›elej nesle Deens. DeçeebÛÙee GhepeerefJekeâebÛeer Jee jespeieejebÛeer efkeâleer neveer

Pee}er Deens ¢eeefJe<eÙeerÛeer meJeËkeâ<e Deekeâ[sJeejer Ghe}yOeÛe veener. ner yeeye

efkeâleer og}&ef#ele jeefn}s}er Deens, nsÛe ¢eeJe¤ve efometve Ùesleb.

¢ee mebkeâšebÛee efJeçes<e og<heefjCeece Pee}e Deens lees YeškeäÙee peceeleeRJej.

lÙeebÛes mLe}evlejeÛes ceeie& GodOJemle Pee}s Deensle; lÙeebÛeer peerJeveçew}er

DeeefCe mebmke=âleer yeoveece Pee}er Deens, les heefjIeeJej Hesâkeâ}s ies}s Deensle.

lÙeebÛeer le®Ce efhe{er ner Deveskeâ Deekeâ<e&Ceb DeeefCe ØeYeeJeebcegUs hejbhejsheemetve

otj peele Deens. YeejleeÛÙee ceeveJeJebçeçeeŒeerÙe meJex#eCe mebmLesÛÙee Deboepeevegmeej

heçeghee}keâebJÙeefleefjkeäle efkeâceeve 276 Yeškesâ JÙeeJemeeefÙekeâ nesles. lÙeele

efçekeâejer, HeâemesheejOeer, keâesUer, keâejeieerj, keâLee-keâLevekeâej, ceveesjbpevekeâej,

Jewot, DeeOÙeeeqlcekeâ DeeefCe Oeeefce&keâ Øemeejkeâ, JÙeeheejer Deçee DeveskeâebÛee

meceeJesçe neslees. ¢eebhewkeâer yejsÛemes JÙeJemeeÙe Deelee mebkeâšele Deensle. efkeâlÙeskeâ

veeceçes<e Pee}s}s Deensle Jee ce=lÙeghebLee}e }eie}s}s Deensle. Ghe-peerefJekesâÛeer

ner meeOevebÛe veenerçeer PeeuÙeeveb Deveskeâ peCe DemebIeefšle keâeceieej cnCetve

Demegjef#ele, keâceer GlheVeeÛeb, Øeefle‰e veme}s}b, DeeefCe çeesef<eleeÛeb efpeCeb

keâmebyemeb peiele Deensle. yejsÛe peCe yeskeâejÛe Deensle. osçeeleuÙee 4 keâesšer

YeškeäÙee heçeghee}keâebÛeer owvee ¢eehes#ee JesieUer veener.

heÙee&JejCeeÛee je°êrÙe efveÙeespeveele meceeJesçe Pee}e Deens keâe?

`heÙee&JejCeeÛeb mebj#eCe-mebJeOe&ve keâjCÙeemee"er efveOeerÛeer DeeJeçÙekeâlee Deens'

Demeb ceveceesnve efmebn cnCee}s nesles. cegUele pes ve° Pee}b Deens, les hegvne

efvecee&Ce keâjlee ÙesF&} keâe (Goe. OejCeebKee}er yeg[e}s}er, KeeCeeRcegUs

veenerçeer Pee}s}er, Jee GÅeesieebmee"er lees[}er iesuÙeeveb ve° Pee}s}er }eKees

nskeäšj Jeveb), ne Øeçve yeepet}e "sJe}e; lejer peeieeflekeâerkeâjCeecegUs pees

èfJekeâeme' Pee}e, leppevÙe mecemÙeebÛÙee meceØeceeCeele heÙee&JejCe-j#eCee-

mee"erÛee efveOeer Jee{le ies}e keâe, ns lejer efveef§eleÛe efJeÛeejlee ÙesT çekesâ}.

`heÙee&JejCe' ne efveÙeespeve-Øeef›eâÙesÛee keWâõefyebot yeve}e keâe?

lemeb heeefn}b lej, heÙee&JejCe DeeefCe Jeve ceb$ee}Ùee}e efceUCeeje efveOeer

ne 1990ÛÙee oçekeâeheemetve meelelÙeeveb Jee{le Deens. (1995-96ceOeuÙee

370 keâesšer ®heÙeebheemetve 2009-10ceOeuÙee 1500 keâesšer

®heÙeebheÙeËle.46

) leLeeefhe, SketâCe Deboepehe$ekeâele}e lÙeeÛee efnmmee 1³hes#eener

keâceerÛe jeefn}s}e Deens. 2004-5heemetve lej lees IešleÛe ies}e Deens,

DeeefCe 2009-10ceOÙes lÙeeveb 0.36³ Deçeer veerÛeebkeâer heeleUer iee"}er

Deens. 1995 les 2010 ¢ee keâe}eJeOeerle je°êrÙe Deboepehe$ekeâele 5

heš Jee{ Pee}er; heCe, heÙee&JejCe DeeefCe Jeve ceb$ee}ÙeeÛÙee Deboepehe$ekeâele

cee$e 4 hešÛe Jee{ Pee}er. ¢eeJe¤ve ns mhe° nesleb keâer, mejkeâej}e

SketâCeele DeefOekeâ hewmee Ghe}yOe nesle Demetvener, heÙee&JejCe-j#eCeemee"er

cee$e les lÙee ØeceeCeele efveOeer osle veener. De-heejbheefjkeâ Tpee&œeesleebmeejKÙee

DevÙe mebyebefOele #es$eebÛÙee efveOeerlener efJeçes<e Deçeer Jee{ Pee}s}er veener.

mejkeâejleHexâ ojJe<eea Skeâ `DeeefLe&keâ meJex#eCe-DenJee}' Øeefmeæ kesâ}e

peelees. DeLe&JÙeJemLesleer} efJeefJeOe yeeyeeRefJe<eÙeerÛes keâ} lÙeeletve mecepeleele,

DeeefCe heg{er} Je<ee&mee"erÛeb Skeâ {esyeU efÛe$e heg{s Ùesles. 1990veblej ¢ee

DenJee}ele `heÙee&JejCe' ¢ee efJeYeeieeÛeener meceeJesçe kesâ}e peeT }eie}e

Deens Keje; heCe, lees Skeâ cenòJenerve efJe<eÙe Demelees : 200 hewkeâer 1 Jee

2 heeveb lÙee}e efceUleele. SJe{Ÿee keâceer heeveebletvener Jeveb, peceerve, heeCeer,

Øeot<eCe, F.Ûeer oÙeveerÙe DeJemLeeÛe heg{s Ùesles; leLeeefhe, leer DevÙe he=‰ebJej

JeefCe&}suÙee DeeefLe&keâ Ghe}yOeeRçeer keâOeerÛe pees[}er peele veener. ¢ee

`Ghe}yOeeR'cegUs heÙee&JejCeeJejÛee DeeIeele Jee{}e keâer keâceer Pee}e ¢eeÛeb

efJeç}s<eCe kegâ"sÛe vemeleb. efkebâJee, heÙee&JejCeeÛÙee DeJeveleerÛeer oKe} YeeJeer

DeeefLe&keâ efJekeâemeeÛÙee Â°erveb Iesle}er ies}er Deens, Demebner nesle veener.

ÒeejCee#ece efJekeâemee'Ûee GodIees<e JeejbJeej kesâ}e peelees Keje; heCe,

DeeheCe lÙee OÙesÙeeÛÙee efoçesle heg{s peele Deenesle keâe ns leheemeCÙeemee"er

keâesCelesner efvekeâ<e veenerle; vee keâesCelesner efveoxçekeâ.

peeieeflekeâerkeâjCeeÛee heÙee&JejCee}e keâenerÛe }eYe Pee}s}e veener keâe?

peeieeflekeâerkeâjCeeÛes heÙee&JejCee}e Deveskeâ }eYe Pee}s}s Deensle. veJeerkeâjCe#ece

Tpee&, Øeot<eCe-efveÙeb$eCe, keâeÙe&#ecelee-Je=æer, FlÙeeefomee"erÛeer veJeer leb$e%eeveb

Ghe}yOe Pee}s}er Deensle; ceeefnleer DeeefCe mebkeâuheveebÛeb Deeoeve-Øeoeve

mebheke&â ›eâebleercegUs çekeäÙe Pee}b Deens; heÙee&JejCeÂ°Ÿee keâceer neveerkeâejkeâ

leb$e%eeve JeehejCÙeeÛeer ye[Ÿee GÅeesieebÛeer #ecelee Jee{}s}er Deens.

Demeb Deme}b, lejer peeieeflekeâerkeâjCeeÛes ns }eYe ns lÙeecegUs Pee}suÙee

neveerÛÙee heemebiee}ener hegjle veener. pes keâener mebkesâle efceUle Deensle—

mebKÙeelcekeâ Jee iegCeelcekeâ—les meejs SkeâeÛe yeeyeerkeâ[s efveos&çe keâjleele :

osçeeÛeb heÙee&JejCe DeefOekeâeefOekeâ De-OeejCee#ece yevele peeCeb, DeeefCe heefjCeecele:

lÙeeÛÙee keâjes[es veeieefjkeâebmee"er heeÙee&JejefCekeâ Demegjef#elelee Jee{Ceb. veJeerve

leb$e%eeveecegUs heÙee&JejCeeÛeer

keâesmeU Heâej lej heg{s

{keâ}}er peeF&}, SJe{bÛe.

¢ee Jee{erJe keâe}e-

JeOeerÛee GheÙeesie Skeâe

JesieUŸee leNnsÛÙee meceepe-

jÛeveskeâ[s peeCÙeemee"er

DeeheCe keâ¤ve IesT çekeâlees

keâe? keâçeer Demes} ner

meceepejÛevee? DeeefLe&keâ

peeieeflekeâerkeâjCeeÛee ne

heÙee&Ùe keâmee Demes}?

keâesšŸeJeOeer ueeskeâ

Tpee&-megjef#elelesheemetve

JebefÛeleÛe Deensle.

13

heŸee&Ÿeebke‚[s : cet}Yetle heŸee&JejCemvesner }eske‚Áeener3

ØemleeJevee

ceeveJe meceepeeÛeb Kejb OÙesÙe pej Deevebo, mJeeleb$Ùe DeeefCe mece=æer ns Demes}, lej

heÙee&JejCeeÛeer efkebâJee mJele:Ûeer neveer ve keâjlee; efkebâJee, DeeheuÙeehewkeâer efveccÙeeDeefOekeâ

peCeebvee ceeies ve "sJeleener les meeOÙe keâjCÙeeÛes Deveskeâ heÙee&Ùeer ceeie& Deensle. ns

DevÙe keâesCelÙeener osçeeØeceeCes Yeejlee}ener }eiet Deens. DeLee&led lÙee lÙee ef"keâeCeÛeb

heÙee&JejCe, mebmke=âleer, DeeefLe&keâ DeeefCe jepekeâerÙe heefjeqmLeleer ¢eebÛÙee Devegmeej ¢ee

heÙee&ÙeebÛes leheçeer} JesieJesieUs Demeleer}.

ceeveJeer keâuÙeeCeeÛÙee keâesCelÙeener Øee¤hee}e {esyeUheCes `cet}Yetle

heÙee&JejCemvesner }eskeâçeener' (Radical Ecological Democracy) Demebcnš}b peeT çekeâleb. ceeveJeer mecelee DeeefCe heÙee&JejCeeÛeer OeejCee ¢ee oesve

cet}Yetle leòJeebJej DeeOeeefjle Deçeer ner meeceeefpekeâ, DeeefLe&keâ DeeefCe jepekeâerÙe

JÙeJemLee Demes}. meJe& veeieefjkeâebvee efleÛÙee efveCe&ÙeØeef›eâÙesle Yeeie IesCÙeeÛee

nkeäkeâ DeeefCe hetCe& mebOeer Demes}. heÙee&JejCeeÛeer OeejCee nesCÙeemee"er meeNÙee

heÙee&JejCe-JÙeJemLee efškeâCÙeeÛeer, meblegef}leheCes keâeÙe&jle DemeCÙeeÛeer iejpe

Demeles. peerJeveeÛee cet}eOeej Deme}s}er pewefJekeâ efJeefJeOelee efšketâve jenCeb

¢ee}e ¢eele keâUerÛeb cenòJe Demeleb. ceeveJeer mecelesÛes Deveskeâ hew}t Deensle

: mebOeeRÛeer mecelee; efJekeWâõerkeâjCe DeeefCe menYeeie ¢eebletve meJe& mlejebJejÛÙee

efveCe&ÙeØeef›eâÙesle ØeJesçe DemeCeb; ceeveJeer ØeÙelveebletve pes keâener Øeehle nesleb,

lÙeeÛes }eYe peele, Jeie&, JeÙe, ef}bie, Jebçe, FlÙeeefo YesoebefçeJeeÙe meJeeËvee

mecevÙeeÙeer heæleerveb efceUCeb, FlÙeeefo.

¢eebÛÙeeçeer pees[}s}er keâener cet}Yetle leòJeb DeeefCe cetuÙeb Deensle,

pÙeebÛee meowJe Deeoj kesâ}e ies}e heeefnpes : efJeefJeOelee DeeefCe yengefJeOelee

(peeieeflekeâerkeâjCeeletve efvecee&Ce nesCeeNÙee meeÛesyeælesÛÙee efkebâJee Skeâmegjer-

keâjCeeÛÙee efJe®æ Deme}s}er); meeceeefÙekeâ mebmeeOeveebÛeb meecetefnkeâ DeeefCe

menkeâejer heæleerveb efveÙeespeve (ieUskeâehet mheOee& Jee JÙeeqkeäleJeeo veJns);

megmhe° ceeveJeeefOekeâej DeeefCe meJeeËJejÛeb heeÙee&JejefCekeâ oeefÙelJe; ßeceØeefle‰e

(yeewefækeâ keâeceÛe lesJe{b ßes‰ Demeb ve ceeveCeb); efJeefJeOe iegCeelcekeâ DeeefCe

mebKÙeelcekeâ ØekeâejebÛÙee efceßeCeeletve DeeveboeÛeer Øeehleer (efveJJeU GheYeesieJeeoe}e

efJejesOe); ceeveJeeb-ceeveJeebleer} hejmhejmebyebOeebJej Yej; Jeeo mees[JeCÙeeÛÙee

heejbheefjkeâ heæleeRÛee DeJe}bye; Deefnbmee; efveCe&ÙeØeef›eâÙesle menYeeieer nesCÙeeÛeer

#ecelee DeeefCe DeefOekeâej efpeÛÙeele ØelÙeskeâe}e Deens Deçeer meKees} }eskeâçeener;

DeeefCe efvemeiee&ÛÙee DeeefCe ceeveJeslej ØepeeleeRÛÙee nkeäkeâebÛee Deeoj.

¢ee meJe& (DeeefCe ¢eele efve:mebçeÙe meceeefJe° nesT çekeâCeeNÙee DevÙener

keâener) leòJeebÛee DeeefCe cetuÙeebÛee Skeâef$ele efJeÛeej keâjlee Demeb cnCelee

ÙesF&} keâer, cet}Yetle heÙee&JejCemvesner }eskeâçeener ne hejmhejebÛee Deeoj

keâjCeeje, ceeveJee-ceeveJeebceOe}e DeeefCe ceeveJe-efvemeiee&ceOe}e meelelÙehetCe&

mebJeeo Deens. les `SkeâcesJe Gòej Jee DeejeKe[e' veener; lej, efJeefJeOe

GòejebÛee DeeefCe DeejeKe[ŸeebÛee lees mebÛe Deens. Skesâ keâeUeR pÙee JÙeJemLee

cetuÙeJeeve ceeveuÙee peeÙeÛÙee—pÙeebvee Deepe keâe}yee¢e Jee Deeefoce ceeve}b

peeleb—lÙeebÛee ¢ee DeejeKe[Ÿeele hegvne meceeJesçe nesF&} : cet}Yetle iejpeebÛeerÛe

hetle&lee keâjCeejer DeLe&JÙeJemLee; JemlegefJeefveceÙe; Dee"Je[s yeepeej; ceeweqKekeâ

%eeve-hejbheje; keâece-ceeskeâUe JesU ¢eebÛeb mebleg}ve meeOeCeejer peerJeveçew}er;

ceeCemeeÛes ßece n}kesâ keâjCeejb—lÙeeÛÙeeJej mJeej ve nesCeejb—leb$e%eeve;

mLeeefvekeâ mJeemLÙe-hejbheje; nmlekeâ}e; hee}keâ Jee pÙes‰ JÙekeäleer ¢eebÛÙeekeâ[tve

ke=âefle-DeeOeeefjle efçe#eCe; GheYeesieebÛee efve}&ppe Deeflejskeâ DeeefCe DeheJÙeÙe

¢eebheemetve otj jenCeb, FlÙeeefo. heCe, ¢eeÛee DeLe& Demeener veJns keâer, meJe&

hejbhejebÛee [esUs Peeketâve mJeerkeâej keâjeÙeÛee : YeejleerÙe hejbhejebceOeuÙee

efkeâlÙeskeâ hejbheje Deçee Deensle keâer, pÙee Deelee mees[tve ÅeeÙe}eÛe nJÙeele.

ÙeesiÙe hejbhejebÛee efJeJeskeâhetCe& mJeerkeâej DeeefCe efJemce=leerle ies}suÙee GheÙegkeäle

ØeLee-hejbhejebÛeb hegve®ppeerJeve ¢eebletve pes keâener Gòece neleeR }eies} lÙeeJej

YeefJe<ÙeeÛeer GYeejCeer keâjeÙeÛeer. ne GpeJes efnboglJeJeeoer cnCeleele lÙee

ØekeâejeÛee Denbkeâejer hegve®ppeerJeveJeeo veener : efkebâyengvee, Deçee nsletbveer

GheÙeesie keâjCeeNÙeebheemetve hejbhejebÛee yeÛeeJeÛe keâjeÙe}e nJee.

mLeeefvekeâerkeâjCe

peeieeflekeâerkeâjCeeÛÙee hetCe&le: efJe®æ Demee ne keâ} Deens. lees Deçee

efJeÕeemeeJej DeeOeeefjle Deens keâer, pÙee mebmeeOeveeÛeb JÙeJemLeeheve keâjeÙeÛeb

Deens (Goe. Jeve, mecegõ, efkeâveejheóer, çesle, çenjer megefJeOee, F.) lÙeeÛeb

meJeexòece %eeve mLeeefvekeâebvee Demeleb DeeefCe lÙeeJej lÙeebÛee ØeeLeefcekeâ DeefOekeâej

Demelees. DeLee&le, ns ØelÙeskeâ JesUer KejbÛe Demeleb Demeb cee$e veener : oesve

çelekeâebÛÙee ØeyeU çeemeveJeÛe&mJeer OeesjCeebcegUs mLeeefvekeâebÛÙee Deçee #ecelee,

heejbheefjkeâ efveÙece DeeefCe efveÙeecekeâ mebmLee Deçee meeNÙeebÛeer Deelee DeJeveleer

Pee}s}er Deens. Demeb Deme}b, lejer Deçee mecetnebÛeb çeemekeâerÙe DeeefCe

veeiejer-meceepe-mebmLeebkeâjJeer meye}erkeâjCe keâ¤ve cet}Yetle Glheeove, GheYeesie,

JÙeeheej, mJeemLÙemegefJeOee, efçe#eCe DeeefCe DevÙe mesJee ¢eebÛeb hegvne

mLeeefvekeâerkeâjCe keâjCeb çekeäÙe Deens. Yeejleele Deepener efJekeWâefõle mlejeJej

keâener mesJee Heâkeäle efvemeie&Ûe hegjJet Mekeâlees.

lÙeeÛee Deeoj DeeefCe mebj#eCe iejpesÛeb Deens.

14Demes npeejes ØeÙeesie meg¤ Deensle. les pe}efveÙeespeve, pewJe-efJeefJeOelesÛeb

mebj#eCe, efçe#eCe, Øeçeemeve, DeVe DeeefCe efJeefJeOe JemletbÛeb Glheeove,

Tpee&-Glheeove, keâÛeje-JÙeJemLeeheve Deçee Deveskeâ #es$eeble}s Deensle. les

Kes[Ÿeeblener Ûee}t Deensle DeeefCe çenjeblener. 73Jeer DeeefCe 74Jeer Iešveeog®mleer

ner «eeceerCe DeeefCe çenjer mecegoeÙeebceOeer} meòesÛÙee efJekeWâõerkeâjCeeyeeyeleÛeer

Deens. lÙeebÛee leeefke&âkeâ çesJeš mLeeefvekeâerkeâjCeele neslees.

¢eeÛeer keâener efpeleerpeeieleer GoenjCeb Deçeer : heerkeâ-JewefJeOÙeeletve OeejCee#ece

çesleer keâçeer keâjlee Ùesles ns [skeäkeâve [sJn}heceWš meesmeeÙešerÛÙee oef}le

ceefn}ebveer; keâvee&škeâeleer} «eerve HeâeGb[sçeveÛÙee ceeie&oçe&veeKee}er keâece

keâjCeeNÙee mecegoeÙeebveer; yeerpe-yeÛeeDees-Deeboes}veeÛÙee çeslekeâNÙeebveer DeeefCe

veJeOeevÙeÛÙee pewJe-hebÛeeÙeleerveb oeKeJetve efo}b Deens. Jeveb, heeCeLeU peeiee,

kegâjCeb, efkeâveejheóŸee, KeepeCeb, JevÙepeerJe, FlÙeeefobÛÙee mebj#eCeeÛes

DeeefCe hegve®ppeerJeveeÛes Deveskeâ GlmHetâle& meeceeefpekeâ ØeÙelve Deepe Dees[erçee,

ceneje°^, GòejeKeb[, veeiee}B[ DeeefCe DevÙener Deveskeâ jepÙeeble meg¤

Deensle. efçe#eCe, mJeemLÙemesJee, FlÙeeefobÛeb ̀ mecegoeÙeerkeâjCe' (Jee{leb mLeeefvekeâ

efveÙeb$eCe) keâjCÙeeÛes ÙeçemJeer ØeÙelve veeiee}B[ mejkeâejveb kesâ}s Deensle.

keâceer heeJemeeÛÙee/DeJe<e&Ce-ØeJeCe #es$eeble pe}-mJeeJe}byeveeÛes Deveskeâ ØeÙelve

ÙeçemJeer Pee}s}s Deensle. efJekeWâefõle pe}meb«enCe DeeefCe keâešskeâesj, mecevÙeeÙeer

heeCeer-Jeešhe ¢eebcegUsÛe ns çekeäÙe Pee}b. jepemLeeveeleer} De}JejÛÙee le®Ce

Yeejle mebIeeÛeb keâece ¢ee yeeyeleerle Gu}sKeveerÙe Deens. Kes[ŸeebÛÙee efpeJeeJej

yeeb[iegUer peerJeve peieCeejer çenjb ner meOÙeeÛeer heæle mees[tve `mJeeJe}byeer

çenje'ÛÙee efoçesle ies}s}b çenj cnCepes iegpejelesle}b Yetpe. ngVejçee}e,

menpeerJeve, keâÛÚ ceefn}e efJekeâeme mebIešve, Smeeršer Deçee Deveskeâ iešebveer

Skeâ$e keâece keâ¤ve Peeshe[heóerJeemeer, ceefn}ebÛes ieš, DevÙe veeieefjkeâ ¢eebvee

Deveskeâ keâeceebmee"er ØeJe=òe kesâ}b Deens. lÙeeletve heeCe}esšebÛeb hegve®ppeerJeve,

heeCÙeeÛÙee mee"JeCegkeâerÛeer DeeefCe efJelejCeeÛeer efJekeWâefõle JÙeJemLee, Ieve

keâÛeNÙeeÛeb JÙeJemLeeheve, iejerye ceefn}ebvee GhepeerefJekeâe efceUJetve osCeb,

ce}efve:meejCe, meJeeËmee"er Ûeebie}er Iejb Deçeer keâeceb Pee}er Deensle. YetpeØeceeCesÛe

yebieUg¤, hegCes Deeefo çenjebceOe}s mepeie veeieefjkeâ 74JÙee Iešvee-og®mleerÛeer

ceole IesTve efJekeWâefõle, mLeeefvekeâ efveÙeespeveeÛee Dee«en Oejle Deensle.

mLeeefvekeâerkeâjCe ÙeçemJeer nesCÙeemee"er peele, Oece&, ef}bie ¢eebÛÙee DeeOeejs

hejbhejsveb pes çees<eCe nesle Deens, lÙeeÛee meecevee keâjCeb DeeJeçÙekeâ "jleb.

Deçee efJe<ecelee otj keâjlee Ùesleele ns Deveskeâ GoenjCeebveer oeKeJetve efo}s}b

Deens. DeebOeÇeleer} [skeäkeâve [sJn}heceWš meesmeeÙešerveb oef}le ceefn}ebvee

Øeefle‰e DeeefCe ieewjJe efceUJetve efo}e Deens; leefceUvee[tleer} kegbâYekeâesCeced

efpeu¢eeleer} oef}le DeeefCe `GÛÛe' peeleer Deelee DeefOekeâ yejesyejerÛÙee

veelÙeeveb JÙeJenej keâ¤ }eieuÙee Deensle; DeeefCe vece&oe yeÛeeDees Deeboes}veeÛÙee

`peerJeveçee}eb'ceOetve DeeefoJeemeer ceg}ebÛeb meye}erkeâjCe nesle Deens.

peeieeflekeâerkeâjCeecegUs peele-Oece&-ef}bieOeeefjle çees<eCe keâceer nesleb Demeb cee$e

}#eCeerÙejerlÙee kegâ"sner efometve Dee}s}b veener; efkebâJee, veJÙee ØekeâejÛÙee

Demeceeveleebvee peeieeflekeâerkeâjCeeveb pevce efo}s}e veener, Demebner cnCelee

Ùesle veener.

Yet#es$eerÙe mlejeJejÛeb keâece

mLeeefvekeâ eEkeâJee }Ieg #es$eele}er keâeceb hegjsçeer "jleer} Demeb cee$e veener.

keâejCe, DeeheuÙeeheg{ÛÙee Deveskeâ mecemÙeebÛee GodYeJe DeeefCe lÙeebÛeb ØeYeeJe#es$e

Kethe cees"b Deens : cees"e}er Yet- eEkeâJee meeiejer #es$eb, je°^b, Keb[b, eEkeâJee

KejesKejbÛe mebhetCe& efJeÕener. JeeUJebšerkeâjCe, efJe<eerYeJeve eEkeâJee JeeleeJejCeeleer}

yeo} ner Deçee JÙeehekeâ #es$eebleer} neveeRÛeer keâener GoenjCeb. osçeebÛÙee

meerceebhe}erkeâ[s peeTve SKeeÅee mebhetCe& YetYeeieeÛeb efveÙeespeve DeeefCe Øeçeemeve

Demeb DeewlmegkeäÙehetCe& OeesjCe meOÙee Deveskeâ osçe Jee efJeYeeie jeyeJele Deensle.

¢ee}e ‘pewJe#es$eJeeo’ eEkeâJee ‘heeÙee&JejefCekeâ #es$eJeeo’ Demeb cnš}b peeleb.

Yeejleele Deçeer OeesjCeb Depetve yeeuÙeeJemLesle Deensle; heCe, lÙeebhewkeâer keâener

GoenjCeb }#eCeerÙe Deensle. jepemLeeveeleuÙee DejJejer mebmeosveb 400

Ûeew.efkeâ.ceer.ÛÙee Skeâe veoer-KeesNÙeeÛeb efveÙeespeve keâjCÙeemee"er 72 ieeJeebvee

Skeâ$e DeeCe}b Deens. peceerve, çesleer, heeCeer, JevÙepeerJeve DeeefCe efJekeâeme

¢eebÛeb Skeâelce efveÙeespeve DeeefCe keâeÙe&›eâceebÛeer DeeKeCeer ¢eebmee"er ner ieeJeb

mecevJeÙeeveb keâece keâjleele. ceneje°êle}e JeeIee[ eEmeÛeve-Øekeâuhe ne

}eYeeLeeAÛÙee mebIešveskeâ[s meghetle& kesâ}e ies}e Deens. SKeeÅee mejkeâejer ØekeâuheeÛeb

mebhetCe& efveÙeespeve DeeefCe Debce}yepeeJeCeer peveleskeâ[s meesheJeCÙeeÛeer ner heefn}erÛe

Iešvee Deens.

efJekeWâefõle DeeefCe Yet#es$eerÙe mlejeJej Øeçeemeve DeeefCe JÙeJemLeeheve

keâjCeb, DeeefCe leçee keâeceeletveÛe lÙee}e hee"yeU Øeoeve keâjCeb, nerÛe

Yet#es$eb, jepÙe Jee je°êrÙe mlejemee"erÛeer leke&âçegæ Yetceer-GheÙeespeve-heæleer

nesT çekeâles. Deçee ÙeespevesletveÛe, osçeele}er heeÙee&JejefCekeâ Jee meeceeefpekeâÂ°Ÿee

veepetkeâ, mebJesoveçeer} DeeefCe cenòJeeÛeer Yetceer ‘mebjef#ele #es$e’ yevet çekeâles.

ner Øeef›eâÙee hetCe&le: menYeeieer mJe¤heeÛeer DeeefCe mLeeefvekeâebÛes nkeäkeâ DeeefCe

JeefnJeeš ¢eebÛeer peeCeerJe "sJeCeejer Demes}. ¢ee Ùeespevesle çenjebmee"erner

keâener ke=âeflekeâeÙe&›eâce Demeleer}. lÙeebveer DeeheuÙee #es$eele he[Ceejb heeJemeeÛeb

heeCeer peefceveerle cegjJeeJeb, efjkeâecÙee peeieebceOÙes çesleer/yeeiee keâ¤ve Glheeove

IÙeeJeb, efJekeWâefõle Tpee&-Glheeove keâjeJeb, FlÙeeoer. çenjebvee Kes[Ÿeebkeâ[tve

keâener lejer Iesle jeneJeb }eies}ner; heCe, lÙeebveer meOÙeeØeceeCes mJele: hetCe&

efveeq<›eâÙe jentve yeeb[iegUeØeceeCes Kes[ŸeebÛeb çees<eCe keâjle peieeJeb, ne DevegefÛele

Øekeâej LeebyeeÙe}e nJee. mJele:ÛÙee peemleerlepeemle iejpee lÙeebveer mJele:Ûe

YeeieJeeÙe}e nJÙeele. DeeheuÙee mebmeeOeveebÛee Jeehej keâmee keâjeÙeÛee ns

«eeceerCe pevelee efpelekeäÙee "esmeheCes "jJes} DeeefCe "CekeâeJetve meebiet çekesâ};

DeeefCe DeeheuÙee peerJeveçew}erÛÙee DeeIeeleebefJe<eÙeerÛeer peeCeerJe çenjJeemeerÙeebceOÙes

efpelekeâer DeefOekeâ efvecee&Ce nesF&}, eflelekebâ les oesvner yeepetbkeâjlee DeefOekeâ

Ûeebie}b nesF&}.

mecegefÛele Deçee mLeeefvekeâ efJekeâeme-ØeÙelveebletve Kes[er pemepeçeer

hegve®ppeerefJele nesle peeleer}, lemeleçeer meOÙeeÛeer Kes[Ÿeebkeâ[tve çenjebkeâ[s

nesCeeNÙee mLe}evlejebÛeer iebYeerj Øeef›eâÙee Oeerceer nesle peeF&}. keâe}evlejeveb

leer G}šerner nesT çekesâ}. ceneje°êle jeUsieCe efmeodOeer DeeefCe efnJejs

yeepeej FLes; meceepe Øeieleer menÙeesieeÛÙee keâeceecegUs ceOÙe ØeosçeeleuÙee

osJeeme efpeu¢eele; DeeefCe le®Ce Yeejle mebIeeÛÙee keâeceecegUs jepemLeeveeleuÙee

De}Jej efpeu¢eelener Demeb G}š-mLe}eblej Ie[tve DeeuÙeeÛeer GoenjCeb

Deensle.

Øeçeemeve : mLeeefvekeâ les je°êrÙe

cet}Yetle heÙee&JejCemvesner }eskeâçeenerÛÙee keWâõmLeeveeR Deens ØeçeemeveeÛeer

}eskeâmeòeekeâ heæle. ner }Ieglece, mLeeefvekeâ Deçee Skeâkeâeheemetve DeejbYe

nesle je°êrÙe mlejeheÙeËle efJemleejle peeles. YeejleeÛeer Iešvee Demee mhe°

efveo&çe osles keâer, Kes[ŸeeÛÙee mlejeJej «eecehebÛeeÙele; lej, çenjele ØeYeeie-

mlejeJejer} meefcelÙee ns Deçee ØeçeemeveeÛeb }Ieglece keWâõ Demes}. leLeeefhe,

¢ee jÛeveener ØeefleefveOeeRkeâjJeerÛe Ûee}JeuÙee peeleele, DeeefCe JejÛÙee mlejebJej

efvemeiee&Meer pees[CeeNÙee meebmke=âeflekeâ hejbheje

ceeveJeer megKemJeemLÙeemee"er DelÙeeJeMÙekeâ Deensle.

15Dee{UCeejs ØeeefleefveefOekeâ }eskeâçeenerÛes oes<e FLesner Dee{Uleele. Jemlegle:,

«eecemeYee Jee ØeYeeiemeYeebÛeb me#eceerkeâjCe nesCeb DelÙeble cenòJeeÛeb Deens. lÙee

lÙee #es$eeleer} (Jee[er, ieeJe Je ØeYeeie) meJe& Øeew{ veeieefjkeâebÛee menYeeie ner

DeeJeçÙekeâ yeeye Deens. mLeeefvekeâ vewmee|iekeâ mebmeeOeveb eEkeâJee mLeeefvekeâ heÙee&JejCe

¢eebefJe<eÙeebÛes efveCe&Ùe Deçee Øekeâejs meJe&-menYeeieeletve nesCeb (ØeeefleefveefOekeâ

heodOeleerveb veJns) DelÙeeJeçÙekeâ Deens. eqŒeÙee DeeefCe ogye&U IeškeâebÛeener

efveCe&Ùe Øeef›eâÙesle menYeeie DemeCÙeemee"er efJeçes<e ØeeJeOeeve DemeCÙeeÛeer

iejpe Deens.

Deçeer keâener GoenjCeb meOÙeener DeeqmlelJeele Deensle. (1) ceneje°êle}b

ceW{e }sKee ns ieeW[ DeeefoJeemeer ieeJe ‘cegbyeF&-efou}erle DeeceÛeb mejkeâej :

DeeceÛÙee ieeJeele DeecnerÛe mejkeâej ’ ¢ee leòJeeJej GYeb Deens. efleLeuÙee

«eecemeYesveb efJeefJeOe DeYÙeeme-iešebÛeer mLeehevee kesâ}s}er Deens DeeefCe lÙeebveer

ieesUe kesâ}suÙee ceeefnleerÛÙee DeeOeejs meJe&menceleerveb efveCe&Ùe kesâ}s peeleele.

iesuÙee leerve oçekeâeble ns ieeJe DeVe, heeCeer, Tpee& DeeefCe GhepeerefJekesâÛÙee

meJe& yeeyeeRle mJeÙebhetCe& Pee}s}b Deens, DeeefCe lÙeeveb Deehe}b 1800

nskeäšj pebie}ner çeeyetle "sJe}b Deens. (2) hetJeea GodOe=le kesâ}suÙee efJeefJeOe

GoenjCeebJÙeefleefjkeäle Deveskeâ çenjeble Deboepehe$ekeâeleer} jkeâcee KeÛe& keâjCÙeeÛes

ØeeOeevÙe›eâce veeieefjkeâebveer meebieCÙeeÛes—menYeeieer DeLe&mebkeâuheveeÛes—ØeÙeeme

Pee}s}s Deensle.

JejÛÙee heeleUeRJejÛÙee menYeeieer ØeçeemeveeÛÙee jÛevee ¢ee Deçee cet}Yetle

mlejebJejÛÙee SkeâkeâebceOetveÛe efJekeâefmele nesT çekeâleele. efJeefçe° heeÙee&JejefCekeâ

Jewefçe°Ÿeb Deme}suÙee ieeJeebÛee mecetn; efJeefçe° Yet#es$eeleer} ieeJeb; eEkeâJee

DeçeeÛe ØekeâejÛÙee DevÙener jÛevee DeeqmlelJeele ÙesT çekeâleele. meOÙee

DeeqmlelJeele Deme}suÙee efpeune Jee jepÙemlejerÙe Øeeçeemeefvekeâ/jepekeâerÙe

Skeâkeâebçeer lÙee pees[uÙee peeT çekeâleele. DeeblejjepÙeerÙe Jee Deeblejje°êrÙe

Øeçeemeve ner cee$e Skeâ DeeJneveelcekeâ yeeye Deens. DeheÙeçeer "j}suÙee Jee

Debçele:Ûe ÙeçemJeer Pee}suÙee veoer-Keesjs efJekeâeme ØeeefOekeâjCeemeejKÙee ØeÙelveebletve

¢eemee"er yejsÛe Oe[s efceUt çekeâleer}.

DeLe&hetCe& efçe#eCe DeeefCe mJeemLÙe

heef§eceer heæleerÛÙee efçe#eCe-heæleerveb DeOÙesÙe efJe<eÙeebÛes Deveskeâ ke=âef$ece

efJeYeeie keâ¤ve šekeâ}s Deensle : Yeeweflekeâ, Øeeke=âeflekeâ, meeceeefpekeâ, FlÙeeefo

efJe%eeves; DeeefCe efçeJeeÙe efJe%eeves DeeefCe ceeveJÙes, keâ}e FlÙeeoerner. Deçee

efJeYeepevee}e mLeeve ve osCeb ne cet}Yetle heÙee&JejCemvesner }eskeâçeenermee"er

meJeeËle ØemebieesefÛele Oe[e Demes}. heÙee&JejCeeÛÙee Jee ceeveJeer jÛevee Deçee

keâešskeâesjheCes efJeYeeie}suÙee Ieškeâebveer leÙeej Pee}suÙee vemeleele. Yet#es$eebceOÙesner

‘pebie}er DeeefCe heeUerJe’, ‘vewmee|iekeâ DeeefCe ceeveJeefvee|cele’ ¢eebceOeuÙee

meerceejs<ee OetmejÛe Demeleele. keâesCelebner %eeve DeeheuÙee}e efpelekebâ DeefOekeâ

SkeâelceheCes mecepes}; efçekeâJelee ÙesF&} Jee nmleebleefjle keâjlee ÙesF&};

efJeçes<e%eebFlekeâeÛe JÙeehekeâ%eebveener DeeheCe efpelekeâe Deeoj osT }eiet, eflelekeâe

DeeheuÙee}e efvemeie&, DeeefCe efvemeiee&le}b Deehe}b mLeeve DeefOekeâ ÛeebieuÙee

Øekeâejs mecepes}. efçekeâJeCÙeeÛes Jee efçekeâCÙeeÛes Deveskeâ heÙee&Ùeer Ghe›eâce ns

meeOÙe keâjCÙeeÛee ØeÙelve keâjerle Deensle. DeebOeÇeleuÙee [skeäkeâve [sJn}heceWš

meesmeeÙešerÛÙee heebÛemee}smeejKÙee çeeUe; vece&oe yeÛeeDees Deeboes}veeÛÙee

peerJeveçeeUe; iegpejelesleuÙee lespeie{Ûeer DeeefoJeemeer Dekeâeoceer; [snje[tveÛeb

yeerpe-efJeÅeeheer", eEkeâJee GoÙehetjÛeb mJejepe efJeÅeeheer" ¢eebmeejKÙee cegkeäle-

efçe#eCe-mebmLee ner Deçee keâeceebÛeerÛe GoenjCeb Deensle.

DeçeeÛe Øekeâejs Deveskeâ ieš ns }eskeâ-mJeemLÙe-ØeCee}eRJej keâece keâjerle

Deensle. heejbheefjkeâ DeeefCe DeeOegefvekeâ %eeveeÛeer pees[ Iee}tve; lemebÛe, megjef#ele

heeCeer DeeefCe DeVe, hees<eCe, ØeefleyebOeelcekeâ DeejesiÙe-Ùeespevee DeeefCe GheÛeej

¢eebceOeer} mebyebOe Â{ keâ¤ve Deehe}s mJeemLÙeefJe<eÙekeâ Øeçve DeeheCeÛe

mees[JeCÙeemee"er pevemecetnebÛeb meye}erkeâjCe keâjCÙeeÛee lÙeebÛee ØeÙelve Deens.

jespeieej DeeefCe GhepeerefJekeâe

mLeeefvekeâerkeâjCe DeeefCe Yet#es$eerÙe efveÙeespeve ¢eebÛÙee mebÙeesieeletve GhepeerefJekesâÛÙee

mebOeeRceOÙes ØeÛeb[ Jee{ nesT çekeâles. Yeejlee}e Yes[meeJeCeeNÙee ¢ee cenòece

mecemÙesÛeb Gòej FLes meehe[leb. Yetceer DeeefCe heeCÙeeÛÙee hegve®ppeerJeveeletve

Glheeokeâlee Jee{s} DeeefCe lÙeeletve jespeieejeÛÙee DemebKÙe mebOeer Ghe}yOe

nesleer}. OeejCee#ece GhepeerefJekesâÛes mLeeÙeer DeeOeejner ¢eeletve efvecee&Ce nesleer}.

cenelcee ieebOeer je°êrÙe jespeieej nceer keâeÙeoe, eEkeâJee peJeenj}e} vesn¤

je°êrÙe veeiejer hegvee|vecee&Ce DeefYeÙeeve ¢eebvee Deçee leNnsÛeer heÙee&JejCe-

mebJeOe&keâ DeeefCe GhepeerefJekeâe-efvecee&Ùekeâ efoçee efo}er peeT çekeâles. ‘nefjle

jespeieeje’ÛÙee ¢ee veJÙee mebkeâuhevesle ßece-meIeve Deçee «eeceerCe GÅeesieebJej

DeeefCe heeÙeeYetle mebjÛeveebJej veJÙeeveb Yej efo}e peeF&}. neleceeie, nmlekeâ}e,

mLeeefvekeâ Tpee&-Øekeâuhe, «eeceerCe jmles Deçee yeeyeer heejbheefjkeâ %eeveeÛÙee

eEkeâJee veJÙeeveb Deelcemeele kesâ}suÙee keâewçeuÙeebÛÙee meeneÙÙeeveb }eskeâ efvecee&Cener

keâ¤ çekeâleer}; DeeefCe lÙeebJej efveÙeb$eCener "sJet çekeâleer}.

‘ÙegveeÙešs[ vesçevme SvedJneÙeje@vceWš Øees«e@ce’ DeeefCe ‘Fbšjve@çeve}

}syej Dee@ie&veeÙePesçeve’ ¢eebÛÙee Deboepeevegmeej ‘nefjle jespeieejeb’ÛÙee #es$eele

Yejhetj mebOeer Ghe}yOe Deensle. Deçee keâeceebvee ‘ceeveJeesefÛele keâeceb’ cnš}b

peeleb. leer heeÙee&JejefCekeâ mecemÙeebJejÛeener Skeâ cenòJeeÛee GheeÙe Deensle.

GoenjCeeLe&, meOÙeeÛÙee jemeeÙeefvekeâ çesleerhes#ee ÚesšŸee mlejeJejÛÙee meWefõÙe

çesleerletve DeefOekeâ jespeieejner Ghe}yOe nesleele DeeefCe peefceveer veeheerkeâ

nesCÙeeÛÙee mebkeâšebJej GheeÙener efceUlees. veJeerkeâjCe#ece TpeeËÛeb Glheeove

DeeefCe Tpee&-keâeÙe&#ecelesle Jee{ ner #es$eb Depetve yeeuÙeeJemLesle Deensle;

heCe, lÙeeletve keâesšŸeJeOeeRvee jespeieej Ghe}yOe nesT çekeâlees. çesleer, Tpee&-

efvee|celeer ¢eebÛÙeeØeceeCesÛe Tpee& JeeÛeJeCeejer Jeemleg-jÛevee, efJekeWâefõle

Jemlegefvecee&Ce, hegveIe&šve, JeveerkeâjCe Deçee #es$eebÛeer jespeieej#ecelee Yeejleele

ØeÛeb[ Demet çekeâles. leLeeefhe, leer DepeceeJeCÙeemee"er keâesCeleener DeYÙeeme

DeepeJej kesâ}e ies}s}e veener.

DeeefLe&keâ }eskeâçeener

cet}Yetle heÙee&JejCemvesner }eskeâçeenermee"er kesâJeU jepekeâerÙe ØeçeemeveeleÛe

cet}Yetle yeo} DeeJeçÙekeâ Deens Demeb veener; lej, Glheeove DeeefCe

GheYeesieebleuÙee DeeefLe&keâ mebyebOeebceOÙesner heefjJele&ve DeeJeçÙekeâ Deens.

peeieeflekeâerkeâjCe Pee}suÙee DeLe&JÙeJemLee ¢ee GheYeesieebÛÙee }eskeâleb$eerkeâjCeeefJe<eÙeer

"emetve meebieleele (‘«eenkeâ ne jepee Deens’ Jeiewjs; heCe, yengleskeâoe ns

oeKeJeCÙeeÛesÛe oele Demeleele : efveJe[erÛeb mJeeleb$Ùe ne YeÇceÛe Demelees);

heCe, GlheeoveeÛÙee }eskeâleb$eerkeâjCeeefJe<eÙeer cee$e lÙee cetie efieUtve yemeleele.

ner heefjeqmLeleer yeo}CÙeemee"er Glheeoveleb$eeÛeer efoçee meOÙeeÛÙee hetCe&le:

G}šer nesCÙeeÛeer DeeJeçÙekeâlee Deens : GlheeoveeÛeb efJekeWâõerkeâjCe—pes

GlheeokeâeÛÙee efveÙeb$eCeele Demes}. Demeb efJekeWâefõle Glheeove ns mLeeefvekeâ,

Gòej keâVe[ efpeu¢eeleerue hejmeyeeieebÛeb

hegve®ppeerJeve keâjCeeNÙee kewâ. meeefJe$eerDeccee.

16efJekeWâefõle GheYeesieemee"er Demes}—pes GheYeeskeälÙeeÛÙee efveÙeb$eCeele Demes}.

ÚesšŸee ØeceeCeeJej, efJekeWâefõle heæleerveb Ûee}Ceejs kegâefšjesÅeesie Jee

«eeceesÅeesie, ne kewâkeâ oçekeâebheemetveÛee ieebOeerJeeoer heÙee&Ùe DeeheuÙee meceesj

Deens. Demes GÅeesie ns ØeeOeevÙeeveb mLeeefvekeâ iejpeebÛÙee hetleeamee"er Demeleer}.

je°êrÙe Jee Deeblejje°êrÙe iejpeebÛÙee hetleeaÛee efJeÛeej lÙeeveblejÛe nesF&}. ner

DeLe&JÙeJemLee mLeeefvekeâ mJe¤heeÛeer Demes}. leerceOe}s Glheeokeâ-«eenkeâeÛes

mebyebOe ns cegKÙelJes mLeeefvekeâ Demeleer}. ØeÛeef}le Yeeb[Je}çeener

Glheeoveheæleerhes#ee ner JÙeJemLee Deçeemee"er JesieUer Demes} keâer, leerceOe}b

Glheeove ns mJele:mee"er Jee peJeUheemeÛÙee Flejebmee"er Demes}; DeeefCe les

veHeäÙeemee"er vemetve iejpee YeeieJeCeeNÙee mesJesÛÙee ¤heele}b Demes}.

Deçeer DeeefLe&keâ }eskeâçeener meekeâej keâjCÙeeÛeb keâece «eecemecetn; Jee

ieeJeb DeeefCe çenjebÛes mecetn efceUtve keâ¤ çekeâleele. GoenjCeeLe& :

μ jecemJeeceer F}ebiees ns leefceUvee[tleer} kegâLeyekeäkeâce ieeJeeÛes oef}le

mejhebÛe Deensle. les 7-8 ieeJeebÛeb ‘cegkeäle-JÙeeheej-#es$e’ mebIeefšle keâjCÙeeÛÙee

ØeÙelveeble Deensle. ner ieeJeb hejmhej-}eYeeÛÙee leòJeeJej mesJee DeeefCe JemletbÛee

Deeheehemeeble JÙeeheej keâjleer}. lÙeeletve yee¢e yeepeejhes" DeeefCe mejkeâejJejÛeb

lÙeebÛeb DeJe}befyelJe keâceer nesF&}. ¢eeletve efvecee&Ce nesCeeje hewmee ieeJeebleÛe

jener} DeeefCe ieeJeebÛÙee efJekeâemeemee"erÛe lÙeeÛeer iegbleJeCetkeâ keâjlee ÙesT

çekesâ}. ieeJeebceOe}s hejmhejmebyebOener ¢eeletve Â{lej nesleer}.

μ iegpejelesleer} Yee<ee ner mebmLee ‘nefjle DeeefLe&keâ #es$eeb’Ûeer keâuhevee

JeemleJeele GlejJeCÙeeÛes ØeÙelve keâjle Deens. OeejCee#ecelee, heeÙee&JejefCekeâ

mebJesoveçeer}lee DeeefCe }eskeâebÛÙee meebmke=âeflekeâ cegUebefJe<eÙeerÛeer Debleefve&efnle

mecepe ¢eebJej DeeOeeefjle Demee [PeveYej DeeefoJeemeer hee[ŸeebÛee mecetn les

efJekeâefmele keâ¤ heenle Deensle.

μ ceOÙe Øeosçeeleer} ‘veewieebJe ke=âef<e-Glheeokeâ kebâheveer’, DeeefCe

leefceUvee[tleer} ‘Deenejced heejbheefjkeâ heerkeâ-Glheeokeâ kebâheveer’ ¢ee çeslekeâNÙeebveerÛe

Ûee}Je}suÙee JÙeeJemeeefÙekeâ GÅeesieebcegUs Glheeokeâ ns Lesš «eenkeâebvee Deehe}e

cee} efJeketâ çekeâle Deensle.

DeeefLe&keâ }eskeâçeenerle ‘hewmee’ ns efJeefveÙeceeÛeb cenòJeeÛeb ceeOÙece jener}ner;

heCe, lÙeeÛeb efveÙeb$eCe DeeefCe JÙeJemLeeheve ØeeOeevÙeeveb mLeeefvekeâ mlejeJej

nesF&}. meOÙee pÙeeØeceeCes Decetle& Deçee Deeblejje°êrÙe efJeòeerÙe mebmLee,

efkebâJee DeÂçÙe peeieeflekeâ çekeäleer peie[JÙeeU efJeòeerÙe yeepeejeÛeer met$eb

n}Jeleele, lemeb FLes nesCeej veener. mLeeefvekeâ mJe¤heeÛÙee yeepeejecegUs

mLeeefvekeâ Ûe}ve JeehejCeb; efkebâJee, hegvne JemlegefJeefveceÙeeÛÙee heæleerkeâ[s

JeUCeb çekeäÙe nesF&}. pejer mecepee hewmee Jeehej}e ies}e, lejer JemletbÛÙee Jee

mesJeebÛÙee efkebâceleer ¢ee osCeeNÙee-IesCeeNÙeebÛÙee menceleerveb "jleer} : meOÙeeØeceeCes

Deheew®<esÙe, De-efveÙeb$esÙe, otjÛeer `yeepeejhes"' lÙee "jJeCeej veener. Deieoer

meOÙeeÛÙee peieelener mLeeefvekeâ Ûe}veebÛeer DeeefCe JÙeeheej/mesJee-efJeefveceÙeeÛÙee

Ûe}venerve ØekeâejebÛeer Heâej cees"er efJeefJeOelee DeeqmlelJeele Deens.

Deepe efJeòeerÙe efveÙeespeveeÛeb yeBkeâe DeeefCe efJeòeerÙe mebmLeebceOÙes ØeÛeb[

keWâõerkeâjCe Pee}s}b Deens. lÙeeÛeb cegUeheemetveÛe efJekeWâõerkeâjCe nesCeb DelÙeble

iejpesÛeb Deens. peeieeflekeâ yeve}suÙee efJeòemebmLee, DeeefCe lÙeebÛÙee meósyeepeer}e

efo}s}er mebhetCe& ceeskeâUerkeâ ¢ee yeeyeerÛe De}erkeâ[ÛÙee efJeòeerÙe Deefj°eÛÙee

cegUeçeer Deensle. heCe, ¢eeÛÙee meceeblej jerleervebÛe, meeNÙee peieYej, iesuÙee

oesveskeâ oçekeâeble Deveskeâ mLeeefvekeâ, mecetneOeeefjle Deçee hes{Ÿee efkebâJee efJeòeerÙe

mebmLee efvecee&Ce Pee}suÙee Deensle.

jepÙeeÛeer Yetefcekeâe

Deçee heÙee&Ùeer YeefJe<ÙeebÛee keWâõefyebot «eeceerCe Jee veeiejer mecetn Deme}s, lejer

‘jepÙee’Ûeer DeeJeçÙekeâlee keâeÙeceÛe jener}. efkebâyengvee, ceeveJeer Jee De-

ceeveJeer ogye&}ebÛeb efnlej#eCe keâjCÙeeÛeb keâece lÙee}e Ûee}tÛe "sJeeJeb }eies}

Jee peesceeveb keâjeJeb }eies}. mLeeefvekeâ mecetnebÛeer #ecelee efpeLes keâceer he[s}

(Goe. mebmeeOeveb Ghe}yOe nesCÙeeyeeyele), efleLes jepÙe lÙeebvee ceole keâjs}.

efJeefJeOe DeefOekeâej Øeoeve keâjCeb, hejbhejeiele DeefOekeâejebÛeb mebj#eCe keâjCeb ner

keâecebner jepÙeeÛeer Demeleer}. pevelee Jee heÙee&JejCeeØeefle pes yespeyeeyeoejheCes

Jeeieleer} Deçee GÅeesieebvee Jee DevÙe Ieškeâebvee Ûeehe }eJeCÙeeÛeb keâecener

lÙeeÛebÛe Demes}. ‘veeieefjkeâebÛÙee cet}Yetle nkeäkeâebÛee j#eCekeâlee&’ cnCetve les

peyeeyeoej Demes}. ‘ceeefnleer-DeefOekeâej-keâeÙeÅee’meejKÙee DeeJeçÙekeâ lÙee

GheeÙeÙeespeveener lÙee}e lÙeemee"er keâjeJÙee }eieleer}. DeKesjerme, meceepe

DeeefCe je°^b ¢eebceOeer} JÙeehekeâ JewefÕekeâ mebyebOeebÛÙee yeeyeleerle}er lÙeeÛeer

meOÙeeÛeer Yetefcekeâe les heej hee[le jener}.

Deeblejje°êrÙe mebyebOe

DeeefLe&keâ peeieeflekeâerkeâjCeeÛeer Øeef›eâÙee G}šer keâjCeb cnCepes peeieeflekeâ

mebyebOe mebheCeb, Demeb cegUerÛe veener! efJeÛeej, JÙekeäleer, Jemlet DeeefCe mesJee

¢eebÛeb peeieeflekeâ DeeoeveØeoeve hetJee&heej Ûee}t Deens DeeefCe lÙeeletve

ceeveJemeceepeeÛeb mebheVeerkeâjCeÛe Pee}s}b Deens. cet}Yetle heÙee&JejCemvesner

}eskeâçeener ner mLeeefvekeâerke=âle DeLe&JÙeJemLee DeeefCe veweflekeâ peerJeveçew}er

¢eebJej DeeOeej}s}er DemeuÙeeveb, kesâJeU hewmee DeeefCe Yeeb[Je} ¢eebJej

DeeOeej}suÙee DeepeÛÙee JÙeJemLeshes#ee efleÛÙeele veJeveJeerve efJeÛeejebÛes DeeefCe

DeefYeveJe ØeÙeesieebÛes peeieeflekeâ ØeJeen hejmhejebvee hees<ekeâ "¤ çekeâleele.

meceeve heeÙee&JejefCekeâ, meebmke=âeflekeâ DeeefCe Ssefleneefmekeâ meboYeeËÛÙee

DeeOeejeJej Yeejlee}e çespeejer je°êbçeer Deme}s}s mebyebOe Kethe megOeejeJes

}eieleer}. jepekeâerÙe meercee Gu}bIetve Yet#es$eebÛeb Jee meeiej#es$eebÛeb JÙeJemLeeheve

keâjCeb, ns peieemeceesj Skeâ Gòece GoenjCe "js}. Deepe meercesJej Deveskeâ

ef"keâeCeer mebIe<ee&Ûeer eqmLeleer Deens (Goe. Yeejle-heekeâ meercesJejÛeer efmeÙeeÛesve

efnceveoer). Deçeer ef"keâeCeb ‘çeeblelee #es$e’ cnCetve Ieesef<ele keâ¤ve lÙee

#es$eebÛeb mebj#eCe keâjlee ÙesT çekesâ}. peeieeflekeâ mlejeJej efJeÛeej keâjeÙeÛee,

lej çeeblelee, efJeefJeOe DeefOekeâej DeeefCe heÙee&JejCe ¢eebefJe<eÙeebÛÙee keâjejebvee

yeUkeâšer osCeb, ns meJe& je°êbÛeb DeeÅe keâle&JÙe Deme}b heeefnpes.

Demeb heefjJele&ve çekeäÙe Deens keâe?

cet}Yetle heÙee&JejCemvesner }eskeâçeener ner ØeÛeef}le ØeçeemeveeceOÙes ØeÛeb[

heefjJele&veeÛeer Dehes#ee keâjles, DeeefCe lÙeecegUs, meenefpekeâÛe, DeepeÛÙee jepekeâerÙe

DeeefCe DeewÅeesefiekeâ meòeekeWâõebkeâ[tve efle}e efJejesOe nesCeej, ns efveef§ele Deens.

Demeb Demetvener, ÙeslÙee keâener oçekeâeble Yeejleele ns heefjJele&ve Ie[tve ÙesCÙeeÛeer

keâener megefÛevnb Deepener efomeleensle :

(1) DeeefLe&keâ Jee{erÛÙee ØeÛeef}le ØeyeU ØeefleceeveeÛÙee efJejesOeele

veeiejer mebIešvee Deelee cees"Ÿee ØeceeCeele GYÙee "ekeâle Deensle. efJeveeçekeâejer

èfJekeâeme-Øekeâuheeb’cegUs pes efJemLeeefhele nesCeej Deensle, Jee pÙeebÛÙee heÙee&JejCeeÛeer

cees"er neveer nesCeej Deens, Deçee mecetnebveer veeiejer mebIešveebÛÙee ceoleerveb

cees"Ÿee ØeceeCeeJej ÛeUJeUer GYÙee keâjCÙeeÛeb ØeceeCe De}erkeâ[s Kethe

Jee{}s}b efomeleb.

[skeäkeâve [sJn}heceWš meesmeeÙešerÛeer heÙee&Ùeer çeeUe : heebÛemee}s

17(2) veeieefjkeâebÛÙee mebIešvee Deelee cet}Yetle iejpeebÛeer DeeefCe megefJeOeebÛeer

Deehetleea keâjleevee cees"Ÿee ØeceeCeeJej Dee{Uleele. mejkeâejb ¢ee yeeyeleerle

DeheÙeçeer "jle DemeuÙeevebÛe ns Ie[le Deens. mLeeefvekeâebÛÙee me#eceerkeâjCeeÛeb

keâecener lÙee mebIešvee keâjle Deensle. cee$e, ¢eecegUs mejkeâejÛeer lÙeeÛÙee

keâeceeletve DeeÙeleerÛe megškeâe nesF&} Demeb ve Ie[CÙeeÛeer o#elee IÙeeJeer

}eies}.

(3) veeiej-meceepe-mebIešveebveer kesâ}s}s ØeÙelve DeeefCe jepÙeÙeb$eCesleer}Ûe

keâener Øeyegæ JÙekeäleeRveer Iesle}s}s heg{ekeâej ¢eebletve DeeefLe&keâ peeieeflekeâerkeâjCeeÛÙee

efJejesOeer Deçee keâener megOeejCee DeeefCe OeesjCe-heefjJele&veb Pee}s}er efomeleele.

iesuÙee oçekeâYejele cebpetj Pee}s}s leerve keâeÙeos ner ¢eeÛeer Gòece GoenjCeb

Deensle : ceeefnleer-DeefOekeâej-keâeÙeoe 2005; «eeceerCe jespeieej-nceer-keâeÙeoe

2006, DeeefCe JeveeefOekeâej-keâeÙeoe 2006. ¢ee ØelÙeskeâ keâeÙeÅee}e

pevelesÛÙee heg{ekeâejeÛee heeÙee Deens. GoenjCeeLe&, jepemLeeve, efou}er DeeefCe

DevÙe$e peer peveDeeboes}veb Pee}er; lemebÛe ‘cepeotj-efkeâmeeve-çekeäleer-mebIešves’veb

jespeieej DeeefCe DeeefLe&keâ meeneÙÙeemebyebOeerÛeer DeefOeke=âle keâeieohe$eb heeneÙe}e

efceUCÙeeÛeer peer ceeieCeer kesâ}er, lÙeeletve ceeefnleer-DeefOekeâej keâeÙeoe ØelÙe#eele

Dee}e.

(4) veJeveJeerve leebef$ekeâ çeesOeebcegUs ceeveJeer peerJeveele}er {esjcesnvele

lej keâceer nesle DeensÛe; heCe, heÙee&JejCeemee"erner ner leb$e%eeveb DeefOekeâ

mvesnhetCe& yevele Deensle. GÅeesie, çesleer, Tpee&, ie=nefvecee&Ce, Jeenletkeâ,

Iejiegleer GhekeâjCeb Deçee Deveskeâ #es$eeble ns ØelÙeÙee}e Ùesle Deens. çesleer,

JeŒeesÅeesie, Jemlegefvecee&Ce Deçee efJeefJeOe #es$eebceOÙes peer heejbheefjkeâ leb$eb Deensle,

lÙeebÛeer meceÙeesefÛeleleener Deelee }#eele ÙesT }eie}er Deens. meOÙee pes osçe

‘efJekeâmeveçeer}’ ¢ee mlejeJej Deensle, lÙeebvee GÅeesie, Tpee&, Jeenletkeâ ¢ee

#es$eeble}er, ceOeuÙee keâeUele}er DeheJÙeÙeer leb$e%eeveb šeUtve, Lesš lÙeeveblejÛeer

DeeflekeâeÙe&#ece leb$e%eeveb JeehejCÙeeÛeer mebOeer Deelee Ghe}yOe Deens : DeewÅeesefiekeâ

peieeveb leçeer mebOeer DeeefCe menkeâeÙe& cee$e lÙeebvee ÅeeÙe}e nJeb.

(5) OeejCee#eceleskeâ[s peeCÙeemee"er ye=nod-DeeefLe&keâ DeeefCe efJeòeerÙe

OeesjCeebceOÙes yeNÙeeÛe megOeejCee megÛeJeCÙeele Dee}suÙee Deensle. GoenjCeeLe&,

heÙee&JejCeeÛeer cees"er neveer keâjCeeNÙee jmeeÙeve-meIeve çesleer}e Devegoeveb

osCÙeeSsJepeer OeejCee#ece Deçee meWefõÙe çesleer}e leer ÅeeJeerle, Demee Skeâ

cet}ieeceer yeo} veeiej-meceepe-mebIešveebveer megÛeJe}e Deens. çenjer DeeefCe

DeewÅeesefiekeâ «eenkeâebvee les Jeehejle Deme}suÙee vewmeefie&keâ mebmeeOeveebÛeer Kejer

efkebâcele keâUs} Deçee Øekeâejs keâjjÛevee keâjCeb; heÙee&JejCee}e Ieelekeâ Deçee

GheYeesieJeeoemen meJe& yeeyeeRvee }ieece }eJeCeb; DeeÙe-efJe<ecelee keâceer keâjCeb,

Demes GheeÙe KetheÛe ØeYeeJeer "¤ çekeâleer}.

(6) iesuÙee 2-3 oçekeâeble meeceeefpekeâ DeeefCe heeÙee&JejefCekeâ peeie¤keâlee,

lemebÛe lÙeebÛÙeeçeer mebyebefOele efJeefJeOe mecemÙeebÛee meecevee keâjCÙeeÛeer #eceleener

cees"Ÿee ØeceeCeele Jee{}s}er Deens. leLeeefhe, efveCe&Ùekeâlex DeeefCe GÅeesieeOeerçe

¢eebÛÙeeceOÙes cee$e Deçee peeie¤keâlesÛeb ØeceeCe vÙetvelece Deens. cet}Yetle

heÙee&JejCemvesner }eskeâçeenerkeâ[s peeCÙeekeâjlee meOÙeeÛeb yengefJeOe Deefj° DeeefCe

lÙeeÛeb cet}keâejCe ¢eebefJe<eÙeerÛeer meeceeefpekeâ peeie¤keâlee Jee{CÙeemee"er;

lemebÛe, lÙeeJejÛÙee DeLe&hetCe& GheeÙeebÛee Øemeej nesCÙeeÛeer #ecelee efvecee&Ce

nesCÙeemee"er Skeâe JÙeehekeâ DeefYeÙeeveeÛeerÛe DeeJeçÙekeâlee Deens.

vece&oe OejCe«emleebÛeb Deeboesueve, ye[Jeeveer, ce.Øe.

18

meboYe& DeeefCe šerhee

1. Economic Survey, Government of India, Oxford, New Delhi, 2009,http://indiabudget.nic.in/es2008-09/chapt2009/chap11.pdf. EconomicSurvey, Government of India, Oxford, New Delhi, 2012, http://www.indiabudget. nic.in/es2011-12/echap-01.pdf, “India’s fourth quarterGDP grows at 5.3%, 6.5% for FY 12", The Times of India, May 31,2012, http://timesofindia.indiatimes.com/business/india-business/Indias-fourth-quarter-GDP-grows-at-5.3-6.5-for-FY-12/articleshow/13683804.cms. keâener DeLe&MeeŒe%e 1990ÛÙee oMekeâeÛÙee ceOÙeeheemetve mejkeâejves

Ieesef<ele kesâuesuÙee DeeefLe&keâ Jee{erÛÙee ojeefJe<eÙeer meeMebkeâ Deensle. ¢eeble Mebkeâj DeeÛeeÙe&

¢eebmeejKes ceepeer DeLe&-meuueeieejner Deensle. Heene http://www.hindustantimes.com/StoryPage/Print/455513.aspx.

2. ÙesLeerue Deekeâ[sJeejer Economic Survey, Government of India, Oxford,New Delhi, 2010 ceOeerue Deekeâ[sJeejerÛÙee DeeOeejs leÙeej kesâuesueer Deens. http://indiabudget.nic.in/es2009-10/chapt2010/tab132.pdf

3. http://www.fundoodata.com/mnc_companies.php

4.. Economic Survey, Government of India, Oxford, New Delhi, 2009,http://indiabudget.nic.in/es2008-09/chapt2009/chap610.pdf; hejkeâerÙeÛeueveeÛÙee iebieepeUerefJe<eÙeerÛes Deekeâ[s efjPeJe& yeBkesâkeâ[tve GheueyOe : http://www.rbi.org.in/scripts/WSSView.aspx?Id=15032, DeeefCe “India’s forexreserves falls to $286.75 bln – RBI”, http://in.reuters.com/article/2012/07/20/india-reserves-idINI8E8H102720120720.

5. Economic Survey, Government of India, Oxford, New Delhi, 2009,http://indiabudget.nic.in/es2008-09/chapt2009/chap610.pdf,Economic Survey, Government of India, Oxford, New Delhi, 2012,http://www.indiabudget.nic.in/es2011-12/echap-01.pdf, hejkeâerÙeÛeueveeÛÙee iebieepeUerefJe<eÙeerÛes Deekeâ[s efjPeJe& yeBkesâkeâ[tve GheueyOe : http://www.rbi.org.in/scripts/WSSView.aspx?Id=15032

6. Economic Survey, Government of India, Oxford, New Delhi, 2012,http://www.indiabudget.nic.in/es2011-12/echap-03.pdf , http://indiabudget.nic.in/ub2012-13/bag/bag3.pdf.

7. http://www.expressindia.com/latest-news/PM-warns-G20-fiscal-stimulus-is-too-small/442197/

8. Growth isn’t Working, New Economics Foundation, London, 2006

http://www.neweconomics.org/sites/neweconomics.org/files/Growth_Isnt_Working_1.pdf

9. http://hdrstats.undp.org/en/countries/country_fact_sheets/cty_fs_IND.html, http://business.outlookindia.com/article.aspx?101689

10. http://business.outlookindia.com/article.aspx?101689

11. Report of the Expert Group to Review the Methodology forEstimation of Poverty, Planning Commission, New Delhi, 2009, http://planningcommission.nic.in/reports/genrep/himanshu.pdf, http://planningcommission.nic.in/reports/genrep/rep_pov.pdf

12. efJeÕe yeBkesâÛÙee Deekeâ[sJeejerÛÙee DeeOeejs uesKekeâebÛee Deboepe.

13. State of Food Insecurity in the World 2008, FAO, Rome, ftp://ftp.fao.org/docrep/fao/012/i0876e/i0876e.pdf ; State of EnvironmentReport India 2009, Ministry of Environment and Forests, Governmentof India. http://moef.nic.in/downloads/home/home-SoE-Report-2009.pdf ; Economic Survey 2008-09, Ministry of Finance,Government of India.

14. National Family Health Survey 2005-06, http://www.nfhsindia.org/factsheet.html , http://www.nfhsindia.org/pdf/IN.pdf

15. Mathur, H.M. 2008. Development and displacement: Introductionand overview; in India Social Development Report 2008:Development and Displacement, Council for Social Development,Oxford University Press, Delhi.

16. “49,000 slums in India: NSSO”, The Times of India, May 27,2010. The last two figures are cited in Mike Davis, Planet of Slums,Verso, London, 2007, p.24.

cet}Yetle heÙee&JejCemvesner }eskeâçeenerkeâ[s peeCÙeeÛÙee heefjJele&veemee"er

Yeejle ner meJeeËle DeefOekeâ Devegketâ} Yetceer Deens. Demeb cnCeCÙeeceeies yejerÛe

keâejCeb Deensle : Yeejleele ØeeÛeerve keâeUeheemetve—megØeefmeæ «eerkeâ ieCejepÙeebÛÙee

DeeOeerheemetve—}eskeâçeener heæleerÛeer JÙeJemLee ØeÛeef}le Deens. heefjeqmLeleerçeer

pegUJetve IesCÙeeÛee ¢ee osçeeÛee }JeÛeerkeâheCeener eflelekeâeÛe ØeeÛeerve Deens.

FLes ØeÛeb[ meebmke=âeflekeâ DeeefCe heeÙee&JejefCekeâ JewefJeOÙe Deens. yengefJeOe mebkeâšebvee

leeW[ osCÙeeÛeer Â{leener FLes Deens. FLes efJeÕeefJe<eÙekeâ Âef°keâesCeebÛeb DeeefCe

peerJeveçew}eRÛeb Deheej JewefJeOÙe Deens.

pÙeebÛee efvemeiee&Jej he[Ceeje Yeej vÙetvelece

Deens Demes mecetn Deepener FLes veeboleele.

yegæ, ieebOeer Deçee ›eâebleoçeea efJeÛeej-

JebleebÛee Jeejmee ¢ee osçee}e Deens.

ceekeäme&men DeveskeâebÛes ›eâebeflekeâejer efJeÛeej

mJeerkeâejCÙeeÛeer Goejlee FLes Deens.

}eskeâçeener DeeefCe peveDeeboes}veebÛee

DeefOekeâej ¢eebÛeb FLes efnjerjerveb j#eCe

kesâ}b peeleb. mebIe<ee&lcekeâ DeeefCe jÛeveelcekeâ

Deçee oesvner ØekeâejebÛÙee peveDeeboes}veebÛee

ØeoerIe& Fefleneme ¢ee osçee}e Deens.

heCe, Yeejle SkeâšeÛe cet}Yetle heÙee&JejCemvesner }eskeâçeenerkeâ[s peeT

çekeâCeej veener. lÙee}e Flej osçeebveener ns meejb meebieeJeb-mecepeJeeJeb }eies};

Flej osçe–Flej }eskeâmecetn ¢eebÛÙeekeâ[tve keâener efçekeâeJebner }eies}. Yeejleeveb

kewâkeâ çelekebâ ns kesâ}s}bner Deens. cee$e, Deelee Skeâe Deieoer veJÙee DeeefCe

keâcee}erÛÙee DeeJneveelcekeâ heefjeqmLeleerle Yeejlee}e ns keâjeÙeÛeb Deens.

vewmeefie&keâ mebmeeOeveebJejerue nkeäkeâebyeeyele

ieeJe-heeleUerJej ÛeÛee&, Dees[erMee.

1917. Economic Survey, Government of India, Oxford, New Delhi,2010, http://indiabudget.nic.in/es2009-10/chapt2010/tab31.pdf

18. Economic Survey, Government of India, Oxford, New Delhi,2010, http://indiabudget.nic.in/es2009-10/chapt2010/tab117.pdf

19. Tamal Bandyopdhyay, “Financial inclusion and my driver Raju”,Livemint.com, http://www.livemint.com/2009/08/09220615/Financial-inclusion-and-my-dri.html , efjPeJe& yeBkesâÛeer Deekeâ[sJeejer : http://www.thehindu.com/2007/07/02/stories/2007070255241500.htm.

20. http://www.hindu.com/2010/05/13/stories/2010051351651200.htm

21. “Delhi, Bengaluru, Mumbai most affluent cities: Nielsen”,Economic Times, September 3, 2009.

22. Joint Monitoring Programme for Water Supply and Sanitation,Estimates for the use of Improved Sanitation Facilities, March 2010,WHO/UNICEF. http://www.wssinfo.org/resources/documents.html?type=country_files , heeCÙeemebyebOeerÛeer Deekeâ[sJeejer :UNICEF, http://www.unicef.org/india/media_6116.htm

23. http://timesofindia.indiatimes.com/india/Rich-getting-richer-120k-Indians-hold-a-third-of-national-income/articleshow/6088394.cms

24. http://nationalelectionwatch.org/

25. Manshi Asher, Rifat Mumtaz, Amitabh Behar, “Rivers for sale”,http://infochangeindia.org/200510085608/Agenda/The-Politics-Of-Water/Rivers-for-sale-The-privatisation-of-common-property-resources.html

26. India’s Ecological Footprint: A Business Perspective, producedby GFN and CII, New Delhi, 2008, http://www.footprintnetwork.org/es/index.php/GFN/press/indias_demand_on_nature_approaching_critical_limits_report_finds/

27. DeeÙe-efJelejCeeefJe<eÙeerÛÙee efJeÕe yeBkesâÛÙee Deekeâ[sJeejerJe¤ve uesKekeâebÉeje

Devegceeefvele. ÙesLes Demes ie=nerle Oejuesues Deens keâer, GDPhewkeâer ßeercebleeuee efceUeuesuee

Skeâ ®heÙee DeeefCe ieefjyeeuee efceUuesuee Skeâ ®heÙee ¢eebÛeer mebmeeOeve- DeeefCe keâye&-

heoefÛevns meceeve Demeleele. lÙeecegUs osMeeÛÙee meJeeËle JejÛÙee 10³ ueeskeâmebKÙesuee

efceUCeeje GDPÛee Jeeše 30³ Demesue; DeeefCe meJeeËle KeeueÛÙee 10³

ueeskeâmebKÙesuee efceUCeeje Jeeše 3³ Demesue; lej ßeercebleebÛes heeÙee&JejefCekeâ heoefÛevn

ieefjyeebhes#ee 10 heš cees"s Demesue. Deeblejje°^erÙe mlejeJej leguevee keâjleevee ØelÙeskeâ

osMeeleerue JesieJesieàÙee KeÛeeakeâlesÛee efJeÛeej keâjeJee ueeielees. DeMee ef"keâeCeer Deecner

Deeblejje°^erÙe mlejeJejÛÙee [e@uej ›eâÙeMekeäleer mececetuÙeeÛÙee efJeÕe yeBkesâÛÙee heæleerÛee

mJeerkeâej kesâuesuee Deens. Goe. 2007ceOÙes Yeejleele 1 [e@uejceOÙes efpelekesâ keâener

efceUeÙeÛes, lesJe{Ÿeemee"er Decesefjkesâle 2.88 [e@uej KeÛee&Jes ueeieeÙeÛes. cnCepesÛe,

Yeejleeleerue ßeercebleeÛes 8000 [e@uejÛes GlheVe ns Decesefjkeâer JÙekeäleerÛÙee 23,000

[e@uej GlheVeeFlekesâ nesles.

28. State of Environment Report: India 2009, MoEF, GoI, New Delhi,2009, p.92.

29. http://timesofindia.indiatimes.com/news/environment/global-warming/India-carbon-emissions-to-triple-by-2030-Study/articleshow/4967294.cms, http://www.guardian.co.uk/environment/2008/jun/13/climatechange.carbonemissions

30. “Coal reserves may be over by 2040”, http://www.livemint.com/2008/09/08002208/Coal-reserves-may-be-over-by-2.html, Centre forStrategic and International Studies, Washington DC, 2009, http://csis.org/files/publication/sam_132.pdf31. Economic Survey 2008-09, Department of Economic Affairs,Ministry of Finance, Government of India, Delhi.

32. Maude Barlow and Tony Clarke, Blue Gold, LeftWord Books,New Delhi, 2004, p.24, 64, P.Sainath, “Dry Village, Lush Water Park”,The Hindu, June 22, 2005, India Business Directory: AmusementParks, available at http://www.indiastudychannel.com/business/Category11.aspx. The data on per capita availability is from N.

Chattopadhyay (Director, Indian Meteorological Department, GoI) ,“Climate Change and Food Security in India”, InternationalSymposium on Climate Change and Food Security in South Asia,Dhaka, August 25-30, 2008.

33. http://www.wamis.org/agm/meetings/rsama08/S402-Chattopadhyay-Climate-change_Food-Security.pdf , State ofEnvironment Report: India 2009, MoEF, GoI, New Delhi, 2009, p.94

34. http://economictimes.indiatimes.com/News/Economy/Agriculture/Monsoon-shows-signs-of-revival/articleshow/4981836.cms.

35. Y.C.Deveshwar, “When Indian Inc understands its socialobligation”, Indian Express, Oct.8 2005, http://www.indianexpress.com/oldStory/79648/, “Farming Sand”, Down to Earth, Nov.14,2008, http://www.indiaenvironmentportal.org.in/node/267019,“Uttarakhand’s growth push discounts long-term concerns, Down toEarth, Nov.30, 2006, http://www.indiaenvironmentportal. org.in/node/6302, “Quarrying renders land barren”, The Tribune, Sep.27,2001, http://www.tribuneindia.com/2001/20010927/haryana.htm#1

36. State of Environment Report: India 2009, MoEF, GoI, New Delhi,2009, p.55. http://www.ias.ac.in/currsci/jul252008/216.pdf

37. ceeefnleer-DeefOekeâej-keâeÙeÅeeKeeueer ‘keâuheJe=#e’uee heÙee&JejCe Je Jeve ceb$eeueÙeekeâ[tve

efceUeuesueer Deekeâ[sJeejer.

38. State of Environment Report: India 2009, MoEF, GoI, New Delhi,2009, p.73.

39. Securing India’s Future: Final Technical Report of the NationalBiodiversity Strategy and Action Plan Process, TPCG andKalpavriksh, Delhi, 2005; M.Bajaj, The Impact of Globalization onthe Forestry Sector in India with Special Reference to Women’sEmployment, Paper for National Commission on Labour: Group onWomen and Child Labour, 2001.

40. Rahul Goswami, “Coastal cities need to clean up their act”, http://infochangeindia.org/Environment/Coastal-Nightmares/Coastal-cities-need-to-clean-up-their-act.html , NDTV, “India’s DyingBeaches”,http://www.youtube.com/watch?v=DjU1UPCQjfg

41. šerhe 43 heene.

42. http://www.cpcb.nic.in/oldwebsite/Electronic%20Waste/Final-Ewaste-Documents/Executive_Summary.pdf, http://feeds.bignewsnetwork.com/?sid=287941, http://www.toxicslink.org/mediapr-view.php?pressrelnum=99

43. Department of Commercial Intelligence and Statistics, Ministryof Commerce and Industry, data supplied on Right to Informationapplication by Kalpavriksh, February 2010; Krishnan, M. andUnnithan, S. 2004. Ticking time bombs. India Today Online, 25October. http://www.india-today.com/itoday/20041025/nation2.html.

44. Kanchi Kohli and Manju Menon with Sanchari Das and DivyaBadami, and Calling the Bluff, Kalpavriksh, New Delhi, 2009.

45. ‘ve#eueJeeoer’ efkebâJee ‘ceeDeesJeeoer’ ner keâój [eJÙee iešebÛeer veeJes Deensle. ns ieš hetJe&

DeeefCe ceOÙe-oef#eCe Yeejleeleerue DeeefoJeemeeryengue Yeeieele keâeÙe&jle Deensle. les Yetceer-

DeefOekeâej DeeefCe DevÙe yeeyeeRmee"er meMeŒe ue{s hegkeâejle Deensle. Yeejle mejkeâej lÙeebvee

Debleie&le megj#esmebyebOeerÛee meJeeËle cees"e Oeeskeâe ceeveles; leLeeefhe yeNÙeeÛe mJeleb$e efvejer#ekeâebvee

ns ceevÙe veener.

46. Deekeâ[sJeejer SkeâeÛe cetU meboYe&js<esMeer pees[uesueer veener; lÙeecegUs ¢ee keâeueeJeOeerleerue

ceb$eeueÙeeuee GheueyOe PeeuesuÙee efveOeerÛeer škeäkesâJeejer keâMeer yeoueueer, ns heenCes GefÛele

"jsue.

20

¢ee hegeqmlekesâleerue cepeketâj ‘Churning the Earth : TheMaking of Global India’ ¢ee «ebLeeJej DeeOeeefjle Deens.}sKekeâ : Demeerce ßeerJeemleJe DeeefCe DeeefMe<e keâes"ejer.

ØekeâeMekeâ : JneÙeefkebâie / heWeqiJeve, 2012.

keâener Deekeâ[sJeejer 2012ÛÙee ceOÙeeheÙeËle peMeer GheueyOe

Peeueer, leMeer DeÅeeÙeeJeled kesâuesueer Deens. heefnuee efJeYeeie Demeerce

¢eebveer, lej GJe&efjle oesve DeeefMe<e ¢eebveer efueefnuesues Deensle.

Demeerce ßeerJeemleJe ns heÙee&JejCeJeeoer DeLe&lep%e Demetve

peeieeflekeâerkeâjCeeMeer mebyebefOele efJe<eÙeebJej lÙeebveer efJehegue uesKeve

kesâuesueb Deens. DeeefMe<e keâes"ejer ns ‘keâuheJe=#e’Ûes mebmLeehekeâ-

meomÙe Demetve, Deveskeâ heeÙee&JejefCekeâ cegöŸeebJej lÙeebveer mebMeesOeve

DeeefCe ÛeUJeUer kesâuÙee Deensle.

‘Globalisation in India : Impacts and Alternatives’¢ee veeJeeveb Fb«epeerle ØekeâeefMele PeeuesuÙee ¢ee hegeqmlekesâÛee ceje"er

DevegJeeo efoueerhe kegâuekeâCeea ¢eebveer kesâuesuee Deens. ‘ieefleceeve

meblegueve’ ¢ee ceeefmekeâeÛÙee SefØeue 2014 les peguew 2015

¢ee DebkeâebceOÙes lees ›eâceMe: Øeefmeæ Peeuee.

ØekeâeMeefÛe$es :

DeeefMe<e keâes"ejer : he=. 3, 4, 5, 7, 13, 15-18

efJehegue mebieesF& : he=. 9, 20

veerjpe JeeIeesueerkeâj : he=. 10

eqmcelet keâes"ejer : he=. 12

megveerlee jeJe : he=. 14

kesâJeU Keemeieer efJelejCeemee"er

hegCes :

Heäue@š ›eâ. 5, ßeeroòeke=âhee,

908, [skeäkeâve efpeceKeevee, hegCes 411004.

±91-20-2565 4239, 2567 5450

[email protected]

efouueer :

Éeje : 7, meskeäšj 15 S,

vee@Ùe[e 201301 (G.Øe.)

±91-120-422 [email protected]

mebkesâlemLeU :

www.kalpavriksh.org

‘keâuheJe=#e’ ner Skeâ veeiej-meceepe-mebIešvee Deens.

heÙee&JejCeeÛÙee #es$eele efMe#eCe, mebMeesOeve, ÛeUJeUer

DeeefCe ØelÙe#e ke=âleer DeMee ceeieeËveer leer keâece keâjles.

Deeheues yeebOeJe DeeefCe efvemeie& ¢eebÛÙeeefJe<eÙeerÛee Deeoj

DeeefCe SkeâelceYeeJe ¢eebletveÛe heÙee&JejCeeÛeer OeejCee#ecelee

DeeefCe meeceeefpekeâ mecevÙeeefÙelee ¢eebÛeer efveeqMÛeleer nesT

Mekeâles; DeeefCe lÙeeletveÛe je°^eÛee DeLe&hetCe& efJekeâeme

DeeefCe mece=æer meeOÙe nesT Mekeâles, Demee efleÛee

efJeÕeeme Deens.

eqmleefcele keâjCeejer Deens. leLeeefhe, efleuee Skeâ ......oj ‘DeOÙee& leemee}e Skeâ...

Documents

Transcript of eqmleefcele keâjCeejer Deens. leLeeefhe, efleuee Skeâ ......oj ‘DeOÙee& leemee}e Skeâ...