Dit rapport is bestemd voor de organisatie van de opdrachtgever. Verspreiding en reproductie van (delen van) dit rapport buiten de organisatie van deopdrachtgever is niet toegestaan zonder vooraf verstrekte schriftelijke toestemming van Boer & Croon.

Energiebesparingbinnen het vastgoedbeleidvan zorginstellingenin de V&V sector

In opdracht van Agentschap NLNL Energie en Klimaat / EGO /Utiliteitsbouw / Zorginstellingen

Contactpersoon:mw. Gonneke Kleinlugtenbelt

Utrecht, 30 juni 2011

Energiebesparing binnen het vastgoedbeleid vanzorginstellingen in de V&V sector

1. Inleiding

2. De 5 deelnemende zorginstellingen

3. Uitkomsten van het onderzoek

– De motivatie van de zorginstellingen voor energiebesparing

– De wijze waarop instellingen energiebesparing hebben vormgegeven

– Succes- en faalfactoren bij de integratie van energiebesparing in de bedrijfsvoering

– Knelpunten bij de uitvoering van duurzaam (energie)beleid

– De relatie tussen (energetische) kwaliteit van het vastgoed en de kwaliteit van dezorg

4. Conclusies, aanvullende opmerkingen, aanknopingspunten en aanbevelingen voor eenvervolgaanpak

1

Inleiding (1)

Het Agentschap NL voert in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken het programma ‘Klimaaten Gebouwde omgeving’ uit. Het project ‘Vastgoedafdelingen van zorginstellingen met Energiebesparingals onderdeel van duurzaamheidsbeleid’ valt binnen het kader van dit programma en wordt uitgevoerddoor Boer & Croon.

Het project is gedefinieerd tegen de achtergrond van de ontwikkelingen die zich de afgelopen jarenhebben afgespeeld in de zorgsector: door onder andere marktwerking en afschaffing van het bouwregimeis de noodzaak toegenomen om het vastgoed doelmatiger te exploiteren. Energiekosten hebben een directen zichtbaar effect op het exploitatieresultaat van vastgoed.

De vraagstelling richt zich op zorginstellingen in de V&V sector die energiebesparing als relevant themabinnen hun vastgoedbeleid hebben opgenomen.

De geselecteerde zorginstellingen hebben een omvangrijke vastgoedportefeuille waarvan het grootstedeel eigendom is. Zij hebben in de afgelopen tijd de organisatieonderdelen die verantwoordelijk zijn voorvastgoedontwikkeling en –exploitatie geprofessionaliseerd. Energiebesparing is voor deze organisatiesuitgangspunt; zij ambiëren energiebesparing zo veel als mogelijk/haalbaar op te nemen in hun exploitatieen nieuwbouwplannen.

2

Inleiding (2)

Doelstelling van dit onderzoek is te komen tot aanknopingspunten voor een vervolgaanpak dieenergiezuinig beleid bij zorginstellingen ondersteunen en stimuleren.

Hiervoor is een analyse gemaakt, waardoor inzicht wordt verkregen in:• De motivatie van de organisatie voor energiebesparing• De wijze waarop de energiebesparing binnen de vastgoedorganisatie wordt vormgegeven• Succes- en faalfactoren bij de integratie van energiebesparing in de bedrijfsvoering• Knelpunten bij de uitvoering van (energie)beleid• De mogelijke relatie tussen (energetische) kwaliteit van vastgoed en kwaliteit van de zorg

Boer & Croon heeft managers van de betreffende vastgoed- en/of facilitaire afdelingen van dezorginstellingen benaderd voor een gesprek over bovengenoemde punten. De resultaten van degesprekken zijn gebundeld in deze conceptrapportage. De conclusies zijn in een expertmeeting aan demanagers gepresenteerd die hun afzonderlijke ervaringen en visies hebben gedeeld.

3

1. Inleiding

2. De 5 deelnemende zorginstellingen

3. Uitkomsten van het onderzoek

– De motivatie van de zorginstellingen voor energiebesparing

– De wijze waarop instellingen energiebesparing hebben vormgegeven

– Succes- en faalfactoren bij de integratie van energiebesparing in de bedrijfsvoering

– Knelpunten bij de uitvoering van duurzaam (energie)beleid

– De relatie tussen (energetische) kwaliteit van het vastgoed en de kwaliteit van dezorg

4. Conclusies, aanvullende opmerkingen, aanknopingspunten en aanbevelingen voor eenvervolgaanpak

4

Aan het onderzoek namen vijf instellingen deel

Instelling A B C D E

Activiteiten Zorg, welzijn,wonen

Zorg, welzijn,wonen

Zorg, welzijn,wonen

Zorg, welzijn,wonen,

Zorg, welzijn,wonen (intram.)

Omzet (€ mln.) in 2009 123,2 116,8 144 147,3 61,7

Aantal medewerkers 3.800 3.500 4.246 5.000 1.200

Aantal cliënten (intram.) 1.453 1.750 1.829 1.334 1.100

AantallocatiesVerpl. +Verz.-huizen

Eigendom 9 15 8 10 7

Huur 5 9 8 7 1

Vóór 1995 Div. 19 De meeste Div. Alle

Na 1995 Div. 5 Div.

Totaal 14 24 16 17 8

Lid MPZ Nee Nee Nee Ja Nee

Energiebesparendeactiviteiten

Eén partij isgecontracteerdvoor realisatie enmonitoring vanenergiebesparing.Inventarisatiegebouwen gereedProjecten:2 WKO’sInstallaties metwtw en warmtepomp

Energiecoördinatorontfermt zich overde uitvoering vanenergiezuinigbeleid.

Projecten:voorbeeldlocatie isgrootschaligverpleeghuis

Maatregelen tijdenstechnisch beheer,met name van deinstallaties

Ambitie:Energiezuinigbouwen alsspeerpunt innieuwbouw-Opgave

Benodigdemaatregelenworden per locatiebeoordeeld.Expertise overenergiebesparing ineigen huis, dusaandachtProjecten:Installaties metwtw

Momenteeltijdelijkemaatregelen i.v.m.ophanden zijndevervangings-opgave.Energiebesparingis onderdeel vanbeleid, wordtopgenomen inprocedures

5

Zorgorganisatie A (1)

Zorgorganisatie A heeft als missie het leven van haar cliënten zo aangenaam mogelijk te maken door zorgop goed niveau te leveren die optimaal aansluit bij de vraag van de cliënt.Bij onze visie horen twee kernwaarden. Zij vormen de uitgangspunten voor ons beleid, voor onze zorg.Deze kernwaarden zijn: betrokken en professioneel.

Zorgorganisatie A biedt een breed scala aan activiteiten op het gebied van wonen, zorg en welzijn in haarregio.

De zorgorganisatie biedt thuiszorg, verzorgingshuis- en verpleeghuiszorg alsmede maatschappelijke zorgen dienstverlening.

De zorgorganisatie geeft aan te willen “meebewegen” met persoonlijke leefomstandigheden van de cliënten voortdurend in beweging te zijn op zoek naar nieuwe diensten, zorg- en woonvormen, nog betereservice, nog meer kennis, waarbij zij wonen, zorg, welzijn en gezondheid met elkaar wil verbinden.

De zorgorganisatie levert haar zorg met circa 3.800 medewerkers vanuit 9 woonzorgcentra, 4verpleeghuizen en dependances, diverse thuiszorglocaties, dagcentra en steunpunten in de regio.Van de 14 intramurale locaties zijn 9 locaties eigendom van de instelling en worden 5 locaties gehuurd.

Zoals de meeste organisaties heeft zorgorganisatie A ook een efficiencyslag gemaakt op het gebied vanhaar vastgoedbeheer. Het beleid van facility management is om de bedrijfsvoering zodanig in te richtendat kosten worden verlaagd, processen worden beheerst en er sprake is van adequate afstemming metde klant. Er is gefocust op vereenvoudiging en kostenreductie. Dit is bereikt door aanbesteding vanactiviteiten met een substantiële waarde. Het resultaat is daling van de hoeveelheid contracten en kosten.

Zorgorganisatie A (2)

De vastgoedportefeuille is geïnventariseerd; ten behoeve van het Meerjaren onderhoudsplan zijn deinstallaties gescand. Daarnaast zijn processen verbeterd en geborgd (onder andere is het lange termijnonderhoudsplan per locatie gekoppeld aan de begroting, waardoor het onderhoud planmatig kan wordenuitgevoerd en de staat van de gebouwen en installaties op niveau blijft).

Voor het beheer en onderhoud van de installaties en voor energiebesparing is één leveranciergecontracteerd. Deze heeft een energiebesparingsdoelstelling, kan daarop worden aangesproken enbeloond (via een bonus). De verantwoordelijkheid voor de bemetering ligt bij dezelfde partij.

Daarbij zijn de energielasten teruggebracht door contracten met energieleveranciers te reduceren encollectief in te kopen.

De zorgorganisatie maakt bij nieuw vastgoed een zorgvuldige afweging in energiezuinige oplossingen. Deopdracht aan de architect en installatieadviseur is om energiezuinige gebouwen te ontwerpen (bijvoorkeur met een A of B label), daarbij dienen de ontwerpen te worden doorgerekend opexploitatiekosten. Dit is van belang om businesscases voor extra investeringen in zuinige oplossingensluitend te doen zijn.

Zoals dit ook geldt bij andere zorgstellingen staat het comfort van de bewoner voorop.

Zorginstelling B (1)

Met de eigen regie en persoonlijke voorkeuren van de cliënt als leidraad streven wij naar de hoogsthaalbare kwaliteit…….Wij verbinden wat niet meer kan aan wat haalbaar is, met persoonlijke endeskundige inzet. Daarmee bieden wij onze cliënten de mogelijkheid om hun leven zo zinvol, veilig envertrouwd mogelijk in te vullen. Dit vatten wij samen in onze missie en onze kernwaarden: gastvrij,betrokken, professioneel en actief.

Zorginstelling B is een organisatie met een breed, flexibel pakket aan diensten voor ouderen op hetgebied van wonen, zorg en welzijn.

De organisatie bestaat uit zo’n 23 locaties in een middelgrote stad en haar omliggende gemeenten;locaties waaronder zelfstandige wooneenheden, woonzorgcentra, ontmoetingscentra en verpleeghuizen.

Geen twee locaties zijn hetzelfde. Elke locatie heeft zijn eigen unieke sfeer en kenmerken. Daarnaastwordt zorg aan huis geboden. Die zorg varieert van alarmering en zorgabonnement tot en met uitgebreideverzorging. In totaal werken er ongeveer 3.500 medewerkers bij zorginstelling B. Deze wordenondersteund door zo’n 1.800 vrijwilligers.De 23 intramurale locaties bestaan uit 15 eigendoms- en 9 huurlocaties. Deze complexen zijn inverschillende jaren gebouwd; een groot deel in de jaren ‘80.

In de afgelopen 10 jaar is een aantal van de oudere complexen verbouwd, herontwikkeld of vervangen enzijn nieuwe complexen aan de portefeuille toegevoegd. Er zijn nog steeds nieuw- en verbouwplannen inontwikkeling.

Zorginstelling B (2)

De vastgoedactiviteiten zijn ondergebracht bij Bureau Vastgoed, onderdeel van de concerndiensten vande zorginstelling. Het Bureau Vastgoed draagt zorg voor de vastgoedontwikkeling en devastgoedexploitatie.Bureau Vastgoed werkt nauw samen met het Facilitair Bedrijf, dat onder andere mede zorg draagt voorde uitvoering van het beheer van de locaties en ook onderdeel is van de concerndiensten.Ten aanzien van duurzaamheid van het vastgoed wordt beleid ontwikkeld door het Facilitair Bedrijf.

De energiecoördinator, werkzaam binnen het Facilitair Bedrijf, ontfermt zich over energiebesparing. Doelvan zijn functie is ontwikkelen, implementeren en onderhouden van een energiezorg systeem met als doelenergiebesparing en gebruikmaking van duurzame energie. Hij draagt zorg voor de ontwikkeling vanenergiebeleid en duurzaamheidbeleid, het monitoren van energieverbruik en het adviseren overenergiebesparing en duurzame energie. Hij heeft een energiebesparingplan opgesteld voor de periode2010 - 2015.De energiecoördinator werkt samen met de medewerkers projecten en medewerkers exploitatie (vanBureau vastgoed) teneinde de energiebesparende maatregelen en de nazorg hiervoor in te brengen in denieuwbouwplannen en in de meerjaren onderhoud programmering.

De gehele vastgoedportefeuille wordt geïnventariseerd met het oog op energiezuinig beleid.Concretisering van beleid en plannen vindt plaats middels een pilot: de hoofdlocatie van de zorginstelling,een groot verpleeghuis met zorggerelateerde voorzieningen, wordt voorzien van de benodigdeenergiebesparende maatregelen. Een en ander geschiedt, voor zover uitvoerbaar, in combinatie met deverbouwplannen van deze locatie.Het gebouw bestaat uit verschillende onderdelen die in de loop der jaren zijn verbouwd en zou als eeninteressant voorbeeld kunnen dienen voor de andere locaties.

Zorginstelling C (1)

Mensen willen hun eigen leven leiden. In hun eigen omgeving en op de manier die zij zelf het liefstewillen. Zorginstelling C ondersteunt daarbij. Zorginstelling C is altijd in de buurt. Wij geven de juisteaandacht op het juiste moment en bieden naast comfort ook uitstekende zorg.

Zorginstelling C is altijd in de buurt met thuiszorg, huizen en zorghotels. Bij zorginstelling C komen devolgende verblijfsvormen voor: Tijdelijk verblijf (maximaal 6 weken), verpleegd wonen, beschermd wonenen verzorgd wonen.

Zorginstelling C heeft verschillende huizen, elk met zijn eigen karakter. Er vinden veel activiteiten plaatswaaraan vrijwillig kan worden deelgenomen. Bij zorginstelling C kunnen mensen die zorg behoevenpermanent wonen, maar ook tijdelijk verblijven.

Daarnaast biedt zorginstelling C zorg aan in zorghotels, de hotels die luxe hotelfaciliteiten én medischezorg op maat combineren in een uniek pakket aan verblijfsmogelijkheden.

Zorginstelling C bevindt zich ook als één van de 5 organisaties op een Zorgboulevard waar zij samenwerktmet zorgorganisaties, maatschappelijke instellingen, verwijzers en artsen uit de stad en de regio.De zorgboulevard is opgezet om op efficiënte wijze zorg op maat te leveren, afgestemd op de behoefte ensituatie van de cliënt.

De afdeling Vastgoed van zorginstelling C ontfermt zich over de eigendomslocaties en de huurpanden van,in totaal 16 huizen waar intramurale zorg wordt geleverd en een diversiteit aan vastgoedobjecten vooroverige activiteiten van de instelling.

Zorginstelling C (2)

Veel van de huizen zijn grootschalig opgezet; niet alle locaties voldoen meer aan de eisen van deze tijd.De afdeling vastgoed staat nu voor een (her)ontwikkelingsopgave, die uitgaat van een gelijk aantalplaatsen maar een aanpassing van het functioneel-ruimtelijk programma.

Dit programma zal zich onder andere richten op intramurale zorg op kleinere schaal (maximaal 40 tot 50plaatsen) ten opzichte van de huidige situatie en op meer plaatsen voor cliënten in een zwaarderezorgcategorie (waarbij het aantal plaatsen voor cliënten in de lichte categorie zal verminderen). De wijzewaarop de plannen zullen worden uitgevoerd (renovatie, sloop/nieuwbouw, afstoting, et cetera) is nog inoverweging.

De instelling heeft een beleid voor duurzaamheid.

De huidige manager vastgoed heeft een ambitie voor duurzaam en energiezuinig bouwen en wenst daarextra accent op te leggen in de toekomstige bouw- c.q. renovatieplannen van zorginstelling C. Dezorginstelling zou voorop willen lopen met huizen die ecologisch verantwoord gebouwd worden.

Zorggroep D (1)

Zorg met aandacht. Dat is wat de mensen van zorggroep D doen. Goede zorg leveren, maar net datbeetje extra. Niet omdat het moet, maar omdat wij het niet meer dan normaal vinden.

Zorggroep D is een brede organisatie, actief in de zogeheten intramurale en extramurale zorg,paramedische en preventieve dienstverlening, met een totaal pakket van maatschappelijkedienstverlening en services. Zorggroep D levert vrijwel alle soorten zorg, vanuit tientallen locaties in deregio.

Zorggroep D is de grootste zorgaanbieder in haar regio en één van de grootste werkgevers in die regio.Jaarlijks verleent zorggroep D zorg aan duizenden inwoners aldaar.

De zorginstelling beschikt over 17 intramurale locaties, dat wil zeggen verpleeg- , verzorgingshuizen enwoonzorgcentra. Hiervan zijn 10 locaties eigendom van zorggroep D en 7 locaties worden gehuurd.

Sinds 2010 zijn alle vastgoedactiviteiten gebundeld en centraal ondergebracht bij zorggroep D. Hierin zijnalle activiteiten samengebracht die voorheen werden uitgevoerd onder verantwoordelijkheid van deverschillende instellingen. Er worden nieuwe initiatieven ontwikkeld en gerealiseerd, het groot onderhoudwordt hier aangestuurd en georganiseerd evenals de investeringen in de noodzakelijke aanpassing vangebouwen.

Zorggroep D (2)

Centrale aansturing kent vele voordelen, bijvoorbeeld de bundeling van expertise die voorheen opverschillende plaatsen binnen de zorgorganisatie ontwikkeld werd; of de mogelijkheid om tot substantiëlekostenreducties te komen door gebundelde inkoop en/of onderhoud, bijvoorbeeld van de installaties vangebouwen.

Vrijwel alle werkzaamheden aan onderhoud en verbouw worden onder leiding van een eigen projectleiderdoor derden uitgevoerd. Advisering over geavanceerde warmteopwekking en koeling alsmedeenergiebesparende maatregelen worden voorbereid en begeleid door de vastgoedorganisatie; waar nodigwordt externe deskundigheid ingehuurd.

Voor de zorggroep D staat duurzaamheid van haar gebouwen niet ter discussie. Ook staat het toepassenvan geavanceerde technieken, onder andere ter bevordering van energiebesparing, niet ter discussie,mits deze financieel haalbaar en financierbaar zijn.

De Raad van Bestuur is voorstander van een energiezuinig beleid dat door de vastgoedorganisatie wordtuitgevoerd. De eigen projectleiders hebben inmiddels de nodige kennis en ervaring over dit vakgebiedverzameld en de affiniteit met energiebesparing in de organisatie neemt toe. Aldus zijn er reeds meerdereenergiezuinige maatregelen met succes toegepast binnen de bestaande gebouwen.

Zorginstelling E (1)

“Goede zorg begint met de vakkennis en kunde van de medewerker, maar het hebben van wezenlijkcontact en oog voor de wensen van de cliënt, iedere dag opnieuw, is waar het verschil maakt tussenkwaliteit van de zorg en sterrenkwaliteit”. (Citaat van de bestuursvoorzitter van zorginstelling E in hetjaarbericht 2010)

Zorginstelling E omvat 8 zorgcentra en verpleeghuizen in een middelgrote stad en haar omliggendegemeenten. Ook levert zorginstelling E zorg en diensten aan mensen in de wijk. Thuiszorg, revalidatieen behandeling, maar ook het deelnemen aan allerhande activiteiten en uitstapjes. De visie vanzorginstelling E is dat ouderen zo lang mogelijk zelf de regie kunnen houden over hun dagelijks leven.

De zorginstelling houdt rekening met een grote variatie in woon- en zorgbehoeften van haar cliënten. Ookde wijkbewoners zijn op alle locaties welkom. Om in het restaurant te komen dineren bijvoorbeeld, of omgebruik te maken van de verschillende diensten. Daarmee vervullen de locaties ook een wijkfunctie.Vanuit de locaties wordt bovendien thuiszorg geleverd aan de wijkbewoners.

De acht locaties van de zorginstelling hebben elk hun eigen sfeer en hun eigen zorg- en dienstenpakket.

Zorginstelling E heeft een omvangrijk nieuwbouw- c.q. herontwikkelingsprogramma. In de komende jarenworden alle bestaande gebouwen vervangen. De programmamanager Bouw en Vastgoed ontfermt zichover al deze nieuwbouwplannen. Hij heeft ervaring en affiniteit met duurzaamheid. Eisen met betrekkingtot duurzaamheid en energiebesparing worden vastgelegd in de Programma’s van eisen.

Zorginstelling E (2)

In de periode van dit onderzoek is de huidige Facilitair Manager pas begonnen. Hij werkt aan degebouwinventarisatie en heeft de taak om alle gebouwen die gefaseerd, binnen maximaal 8 jaar, wordengesloopt/herontwikkeld/afgestoten, zodanig te onderhouden dat zij voldoen aan de kwaliteitsnorm vantijdelijke instandhouding. Hierin worden ook energiebesparende maatregelen geïntegreerd, maar dieworden alleen als lonend beschouwd bij een terugverdientijd van 2 jaar.

Er zijn wisselende ervaringen met energiebesparende voorzieningen op de locaties. Voor wat betreft denieuwe/vernieuwde locaties is de ambitie een gevarieerd en gedifferentieerd aanbod te creëren, zowel inschaalgrootte als in woonvormen.

Daarbij is het streven om de energiebesparing zo integraal mogelijk in te voeren. Het binnenklimaat moetgoed georganiseerd worden; hieraan wordt zeer veel belang gehecht. Zorginstelling E schuwt innovatieniet. Er wordt in expertgroepen gewerkt aan de plannen waarin alle kennis wordt gebundeld zowel op hetgebied van wonen en zorg als op exploitatietechnisch gebied.

1. Inleiding

2. De 5 deelnemende zorginstellingen

3. Uitkomsten van het onderzoek

– De motivatie van de zorginstellingen voor energiebesparing

– De wijze waarop instellingen energiebesparing hebben vormgegeven

– Succes- en faalfactoren bij de integratie van energiebesparing in de bedrijfsvoering

– Knelpunten bij de uitvoering van duurzaam (energie)beleid

– De relatie tussen (energetische) kwaliteit van het vastgoed en de kwaliteit van dezorg

4. Conclusies, aanvullende opmerkingen, aanknopingspunten en aanbevelingen voor eenvervolgaanpak

16

De zorginstellingen hebben vergelijkbare motivaties voorenergiebesparing

Instelling De motivatie voor energiebesparing

A Kostenefficiency op de langere termijn. Energiebesparing valt binnen hetmeerjaren onderhoudsplan van alle gebouwen.Bewustwording binnen de gehele organisatie. Energiezuinigheid is beleid,duurzaamheid wordt nageleefd binnen de gebruikelijke eisen die op landelijkniveau worden gesteld.

B Kostenefficiency, bewustwording van toenemende energielasten, benuttingactiviteiten van grootonderhoud met energiebesparende voorzieningen

C Kostenefficiency, maatschappelijke verantwoordelijkheid en imago.“Al onze nieuwe huizen moeten ecologisch verantwoord gebouwd zijn”

D Kostenbesparing en maatschappelijke verantwoordelijkheid. Bewustwording vande toenemende energielasten. Kleinschaligheid is uitgangspunt.

E Kostenefficiency. Bij nieuwbouw: maatschappelijke betrokkenheid en imago.Duurzaamheid is uitgangspunt. Cliënt staat centraal. Visie is belevingsgerichtezorg. Alle nieuwbouwprojecten zullen mede met het oog op energiezuinigheidals onderdeel van duurzaamheid worden gerealiseerd. Procedures zijn in demaak.

17

De belangrijkste motivatie voor energiebesparing iskostenefficiency

Conclusies uit de analyse:

• Bij de vastgoed- en facilitaire afdelingen wegen kostenefficiency en maatschappelijkeverantwoordelijkheid het zwaarst in hun motivatie om energiebesparende maatregelen uit te(doen) voeren

• De afdelingen zijn zich bewust van de toenemende energielasten en betrokken medewerkersbeschikken over het algemeen over de actuele kennis ten aanzien van maatregelen om energie tebesparen, waarbij zij meestal worden ondersteund door externen met expertise op dit terrein

• Door specifieke, vaak technische kennis en interessegebied zijn zij gemotiveerd om verspilling vanenergie (elektriciteit, stookkosten) en CO2-uitstoot tegen te gaan

18

De instellingen geven op eigen wijze vorm aan energiebesparing

Instelling Wijze waarop instellingen energiebesparing hebben vormgegeven

A Voor energiebesparende maatregelen is één externe partij gecontracteerd die opalle locaties de benodigde voorzieningen voorstelt, zorg draagt voor de uitvoeringen resultaten meet. Oude contracten zijn opgezegd. In nieuwbouwprojecten, indienfinancierbaar (businesscases), worden energiebesparende voorzieningengerealiseerd. Manager Facilitaire Zaken is verantwoordelijk voor de implementatie,de locaties zijn resultaat verantwoordelijk (financieel).

B De energiecoördinator (Facilitaire zaken) ontwikkelt, implementeert en onderhoudthet energiezorgsysteem. Hij heeft het beleid Energie en Duurzaamheid opgesteld.Parallel aan de inventarisatie die momenteel plaatsvindt van alle locaties, wordenactiviteiten uitgevoerd t.b.v. energiebesparing in combinatie met uitvoering van hetMeerjaren onderhoudsplan (afd. Vastgoed).

C Tot op heden wordt energiebesparing met name in de (technische) uitvoering vanhet beheer van de gebouwen (installaties) meegenomen.Sinds de aanstelling van de huidige manager Vastgoed is het (nader uit te werken)beleid, met een hoog ambitieniveau

D Energiebesparende maatregelen worden per locatie voorgesteld en uitgevoerd, ineigen beheer. Waar nodig wordt gewerkt met diverse contractanten. Vasteleveranciers niet, continuïteit is wel uitgangspunt.Bij nieuwbouw- en verbouwprojecten is energiezuinigheid uitgangspunt. Streven isom de investeringen in energiezuinige installaties of voorzieningen mogelijk temaken. Hiervoor worden businesscases opgesteld.

E De energiehuishouding is niet ondergebracht bij de afdeling Vastgoed, maar bij deafdeling Facilitaire zaken. Inventarisatie nu in proces: Alle bestaande gebouwenblijven nog maximaal 8 jaar staan (= tijdelijke instandhouding). Energiebesparingzal zichzelf binnen 2 jaar moeten terugverdienen. Bij nieuwbouw wordt aangestuurdop zo duurzaam en energiezuinig als mogelijk bouwen.

19

Energiebesparende maatregelen worden geïntegreerd in deonderhoudsprogramma’s en nieuw- en verbouwplannen

• Structurele energiebesparende maatregelen worden over het algemeen meegenomen met de reguliereonderhoudsactiviteiten; de instelling (facilitaire afdeling) initieert en begeleidt de realisatie,ondersteund door gespecialiseerde bureaus of indien aanwezig, deskundigen uit eigen huis.

• Bij nieuwbouw zijn duurzaamheid en energiezuinigheid uitgangspunten; daarop worden debouwers/architecten/adviseurs aangestuurd (via de programma’s van eisen)

• Bij nieuwbouw wordt de realisatie van energiezuinige voorzieningen meestal door deprojectverantwoordelijke (vastgoed) afdeling geïnitieerd en begeleid

• Bijzondere investeringen (zoals WKO installaties) worden alleen gerealiseerd als de businesscasehiervoor sluitend is

20

Een succesvolle integratie van energiebesparing in de bedrijfsvoeringstelt eisen aan informatiebeheer, afstemming en toetsing

Instelling Succes- en faalfactoren bij de integratie van energiebesparing in debedrijfsvoering

A Succesfactoren: opdrachtgeverschap richting leveranciers (contractmanagement),meetbaarheid of zichtbaarheid van resultaten, integrale aanpak.Faalfactoren: communicatie tussen deskundige en gebruiker, acceptatie binnende gehele organisatie, het uitblijven van investeringen in energiebesparendevoorzieningen doordat zij niet financierbaar zijn.

B Succesfactoren: totaal inzicht in energieverbruik en voorzieningen van allelocaties (inventarisatie + portefeuillemanagement). Contractbeheer.Faalfactoren: Communicatie, onoplettendheid binnen de organisatie,administratie (besparing wordt uitgesmeerd over de hele organisatie).Financierbaarheid (als boven genoemd).

C Succesfactoren: reduceren van verbruik, zichtbaarheid van energieverbruik,goede voorbeelden

D Succesfactoren: samenwerking tussen betrokken afdelingen en bestuur.Gedragen visie ten aanzien van duurzaamheid. Bereidheid extra inspanningen televeren, enthousiasme medewerkers met milieudeskundigheid. Goedevoorbeelden.Faalfactoren: financierbaarheid (als boven genoemd).

E Succesfactoren: blijven monitoren, zorg voor simpele en gebruikersvriendelijkesystemen die voor de bewoners gemakkelijk te bedienen zijn. Duurzaamheideisenliefst boven de norm.Faalfactoren: communicatie, eenzijdig in plaats van integraal programmeren,nalaten om in de ontwerpfase te anticiperen op gevolgen of bijwerkingen in deexploitatie.

21

De succes- en faalfactoren bij integratie van energiebesparingin de bedrijfsvoering worden op 3 aspecten benoemd

Succesfactoren Faalfactoren

Financieel/administratief

• Inzichtelijkheid van de kosten enopbrengsten

• Zorgvuldige archivering enportefeuillemanagement

• Businesscases met een haalbareexploitatie bij energiezuinigevoorzieningen

• Onvoldoende financiële onderbouwingvan energiebesparing

• Te lange terugverdientijd en geennazorg

• Onduidelijkheid over dekostendragers

Operationeel • Technisch goed uitvoerbaremaatregelen, die geen groteinvesteringen vergen

• Enthousiaste medewerkers, dieaffiniteit hebben met duurzaamheiden energiezuinigheid

• Goede afstemming tussen deafdelingen (vastgoed, facilitairezaken, inkoop en financiën)

• Communicatie tussenmedewerkers/adviseurs mettechnische achtergrond en degebruikers

• Onvoldoende betrokkenheid binnende organisatie

• Onduidelijkheid over wat bij welkeafdeling thuishoort

Organisatorisch • Goede samenwerking tussen deafdelingen

• Gedragen visie ten aanzien vanduurzaamheid en bestuurlijkdraagvlak

• Inpassing in de onderhouds-programma’s en nieuwbouwplannen

• Onvoldoende betrokkenheid binnende organisatie

• Onvoldoende oplettendheid door delocaties zelf

• Onvoldoende relatie met de afdelingfinanciën

22

De meest genoemde succes- en faalfactoren voor de integratievan energiebesparing in de bedrijfsvoering

Succesfactoren

1. Inzichtelijkheid en meetbaarheid van de energiebesparing

2. Goed opdrachtgeverschap (contractbeheer en transparantie). Kennis en ondernemerschap ominvulling te geven aan energiebesparingambities. Voorwaarde hierbij is een zekere omvang van deorganisatie en centralisatie (bundeling van kennis).

3. Medewerkers die energiebesparing met enthousiasme oppakken en weten over te dragen binnen deorganisatie.

Faalfactoren

1. Financierbaarheid en lange terugverdientijd van energiebesparende voorzieningen

2. Integrale aanpak en verantwoordelijkheid: ineffectieve samenwerking tussen de betrokken afdelingenen locaties

3. Communicatie tussen technische deskundigen en gebruikers

23

(Energetische) kwaliteit van het vastgoed heeft een positieveinvloed op de kwaliteit van de zorg

Instelling De relatie tussen (energetische) kwaliteit van het vastgoed en dekwaliteit van de zorg

A Cliëntenverblijven moeten behaaglijk zijn, de behoefte van kwetsbare cliëntenaan warmte/koeling/buitenlucht is meer/anders dan gebruikelijk en de gebouwenworden intensief bewoond. Installaties en regelsystemen dienen hierop te wordenafgestemd (dus van bijzondere kwaliteit te zijn) Energiebesparing is ook kosten-en ruimte-efficiency en die werken positief door in de kwaliteit van de zorg.

B IdemVeel systemen zijn niet behaaglijk. Tegen elkaar inwerkende maatregelen gaanten koste van het comfort. Wellicht zou TOP koeling overal moeten wordendoorgevoerd.

C Klimaat en comfort zijn van belang voor de bewoner. Uitgangspunt is schonelucht en een temperatuur die binnenshuis permanent behaaglijk is. Onze ambitieis toe te werken naar optimalisatie van de binnencondities, healing environment,ecologisch bouwen.

D Het binnenklimaat is van belang voor de gezondheid van de bewoner. In alleverblijfseenheden moet het binnenklimaat goed zijn en er moet rekeninggehouden worden met individuele regelbaarheid (maar niet meer dan 3 standen).Koeling is een basisvoorziening in de verpleeghuiszorg.

E Goed klimaat werkt prettiger. Binnenklimaat moet goed georganiseerd worden endoor de gebruiker kunnen worden beïnvloed, maar zo simpel mogelijk “met eenknopje warm/koud”.

24

(Energetische) kwaliteit van het vastgoed en de kwaliteit van de zorgzijn niet eenvoudig ten opzichte van elkaar te vergelijken

• Ten behoeve van de kwaliteit van de zorg staat het comfort voor de bewoner centraal

• Een goed, schoon binnenklimaat draagt bij aan de kwaliteit van de zorg, zowel voor de bewoner alsvoor de verzorgende

• Energiezuinige gebouwen dragen (indirect) bij aan de kwaliteit van de zorg, bij structurelelastenvermindering, die komt namelijk ten goede aan het budget dat aan zorg wordt besteed

• Vermindering van CO2 uitstoot wordt niet in het bijzonder in relatie gebracht met de kwaliteit van dezorg, maar wel gezien als één van de kwaliteitscriteria van het vastgoed. Er wordt op gestuurd (via deprogramma's van eisen) en vanuit gegaan (via het bouwbesluit) dat de overheid deze criteria vastlegten de architect en bouwer de overheidsregels in acht nemen

• Individuele regelbaarheid van temperatuur is van belang, hetgeen specifieke eisen stelt aan dekwaliteit van de installatie (en regelsystemen)

Het vinden van de juiste balans tussen de specifieke eisen aan comfort voor de doelgroep

en de eisen die gesteld worden aan energiezuinigheid is een afstemmingsvraagstuk tussen

verschillende afdelingen, gebruikmakend van innovatieve kennis van deskundigen

25

1. Inleiding

2. De 5 deelnemende zorginstellingen

3. Uitkomsten van het onderzoek

– De motivatie van de zorginstellingen voor energiebesparing

– De wijze waarop instellingen energiebesparing hebben vormgegeven

– Succes- en faalfactoren bij de integratie van energiebesparing in de bedrijfsvoering

– Knelpunten bij de uitvoering van duurzaam (energie)beleid

– De relatie tussen (energetische) kwaliteit van het vastgoed en de kwaliteit van dezorg

4. Conclusies, aanvullende opmerkingen, aanknopingspunten en aanbevelingenvoor een vervolgaanpak

26

De motivatie voor energiezuinig vastgoedbeleid is groot

• Zorginstellingen in de V&V sector verbruiken relatief veel energie, vanwege het belang van eencomfortabel binnenklimaat voor haar bewoners, dag en nacht. De meeste bestaande verpleeg- enverzorgingshuizen zijn niet energiezuinig opgezet, ruimtelijke aanpassingen in de loop der jarenhebben die situatie niet verbeterd

• Aan de kosten voor energieverbruik werd nooit veel aandacht besteed, deze werden voorheen vianacalculatie vergoed en waren “onzichtbaar” voor de afdelingen vastgoed/facilitaire zaken. In hethuidige stelsel vallen ze binnen de ZZP vergoeding

• De interviewronde heeft inzichten opgeleverd over de wijze waarop de zorginstellingen afzonderlijk, inde meeste gevallen na een periode van fusies, hun vastgoedorganisatie hebben ingericht en over dewijze waarop zij een efficiencyslag maken of hebben gemaakt in de exploitatie en -ontwikkeling vanhun gebouwen.

• De vastgoedafdelingen zijn zich de laatste jaren veel bewuster geworden van de voordelen dieenergiezuinigheid biedt, zeker nu de zorginstellingen zelf (financieel) verantwoordelijk zijn voor deexploitatie van hun gebouwen

• De motivatie voor energiezuinig beleid is groot en wordt onderbouwd vanuit kostenbesparing

De uitkomsten van dit onderzoek zijn een momentopname; het vastgoedbeleid en devastgoedorganisatie is bij de zorginstellingen (naar aanleiding van de wijzigingen in hetbekostigingsstelsel, de afschaffing van het bouwregime, fusies, et cetera) sinds korte tijd aangepast.Ervaringsgegevens, zoals structurele resultaten van inspanningen die zij hebben gedaan op het gebiedvan energiebesparing, zijn bij de meeste organisaties nog niet volledig uitgekristalliseerd.

27

Aanvullende opmerkingen (1)(van de geïnterviewde vertegenwoordigers van de 5 zorginstellingen)

• Zorgorganisatie AOm het energieverbruik onder controle te houden, moeten verschillende terreinen worden aangepakt.Ook minder volume, minder transport, het bundelen van activiteiten levert energiebesparing op!Binnen de businesscases dienen de jaarlijkse exploitatiekosten te worden geprognosticeerd om deinvesteringen in de gebouwen naar waarde te kunnen bepalen. Zorg voor continuïteit in devoorlichting en communicatie naar alle betrokken medewerkers.Een belemmerende factor is dat de vastgoedportefeuille in de V&V sector een substantieel "oude"gebouwen bevat. Losse investeringen in deze gebouwen leveren vaak niet het gewenste resultaatomdat het gaat om een integrale aanpak van bouwkundige, installatietechnische engedragsmaatregelen. Als er bouwkundig moet worden ingegrepen zijn de kosten vaak erg hoog. Ditkan dan pas worden meegenomen in een renovatie.In het presenteren van potentieel is het raadzaam hier rekening mee te houden.

• Zorginstelling BDuurzaamheid en energiebesparing zijn uitgangspunten, maar het resultaat komt niet terug bij deafdeling die de maatregelen uitvoert. Energiebesparing is thema voor verschillende organisatie-onderdelen: bestuur, vastgoed, facilitaire zaken, inkoop, financiën en de locaties. Voor professioneelenergiezuinig beleid dient een administratie te worden gevoerd die door de afdeling financiën wordtondersteund en onderbouwd.

28

Aanvullende opmerkingen (2)(van de geïnterviewde vertegenwoordigers van de 5 zorginstellingen)

• Zorgorganisatie CWij willen onze nieuwe huizen ecologisch verantwoord bouwen. Wij laten ons graag adviseren doorexperts, zoals energieleveranciers, die groene energie hoog in het vaandel hebben staan. Daarnaastzijn wij voorstander van een “healing environment” voor onze bewoners. De initiatiefnemer van denieuw- en verbouwprojecten is ook verantwoordelijk voor het beheer ervan. Op die wijze komen deterugverdieneffecten van gedane investeringen op de goede plaats terug. Gezien de specifieketechnologische ontwikkelingen en de veranderingen binnen de zorgsector is continuïteit in informatie-en kennisuitwisseling over deze onderwerpen zeer nuttig en noodzakelijk.

• Zorggroep DDuurzaamheid en energiezuinigheid is een zaak die door de gehele organisatie moet wordenondersteund. Alle zaken die tot verbetering leiden dienen (financieel) te worden onderbouwd en bijeen positieve uitkomst zal het streven zijn die tot uitvoering te brengen, ook al vergt dat extrainvesteringen. Het comfort van de cliënt staat voorop. Mocht er geen (financieel) haalbare oplossingvoor een energievraagstuk worden gevonden, dan zullen wij die niet uitvoeren.

• Zorginstelling EEnergiebesparing zou onderdeel moeten zijn van een totaal gebouwbeheersysteem, waarin deinstallaties worden gestuurd en via monitoring de energieprestaties worden gemeten. Bijnieuwbouwplannen worden alle investeringsvoorstellen integraal afgewogen. Exploitatie wordt/ishierbij een bepalende factor.NB De toerekening van stookkosten is in het gewijzigde kostenstelsel (nog steeds) niet geregeld

Aanknopingspunten voor een vervolgaanpak

Door de 5 geïnterviewde zorginstellingen is een reeks van onderwerpen (organisatie aspecten enconcrete aanpakken) genoemd die een bijdrage leveren aan energiezuinig beleid. Aanknopingspuntenkomen neer op de ambitie en communicatie binnen de organisatie en op de professionaliteit vande betrokken afdelingen

•Ondernemend bestuur, enthousiasme van betrokken medewerkers•Draagvlak en betrokkenheid binnen de organisatie•Inzichtelijkheid van de effecten van de energiebesparende maatregelen op het energieverbruik (pergebouw/locatie)

Andere aanknopingspunten richten zich op ondersteuning/stimulering van partijen die een stap verder zijnen gaan vooral over de overdracht van kennis en het uitwisselen van ervaringen/voorbeelden:

•Heldere afgebakende afspraken met externe bureaus/installateurs, consistent contractbeheer,professionele uitvraag (ook bij nieuwbouw)•Alert blijven, systematisch meten en monitoren van gegevens•Goede voorbeelden van energiezuinige gebouwen•Kwaliteitszorg en kennisuitwisseling bijvoorbeeld via expertmeetings•Terugverdientijd van extra investeringen voor energiebesparing•Financieringsmogelijkheden van de extra investeringen•Voorbeelden van organisaties die energiebesparing doorvoeren

30

Aanbevelingen voor een vervolgaanpak ter uitvoering door hetAgentschapNL

De op de vorige pagina aangegeven aanknopingspunten richten zich in eerste instantie op de organisatieszelf; die betreffen de ambitie van de zorginstellingen (in algemene zin) en de professionaliteit of de wijzevan werken van de afdeling(en) die betrokken zijn bij energieverbruik en –besparing in relatie totvastgoedbeheer en -ontwikkeling.

Aanbeveling 1•Ten aanzien van de ambitie van zorginstellingen en professionele kennis op het gebied vanenergiebesparing bevelen wij aan dat het AgentschapNL deze ondersteunt door te blijven “zenden” : viaaansprekende brochures, publicaties met voor zorginstellingen herkenbare praktijksituaties, actueleinformatie over duurzaamheid, meetmethoden et cetera.

In tweede instantie richten de aanknopingspunten zich op de organisaties die verder zijn; hier gaat het omkennis overdragen en ervaringen uitwisselen. Geconstateerd is dat de vastgoedorganisaties behoeftehebben aan kennis- en ervaringsuitwisseling, bijvoorbeeld over vraagstukken die het investeren inenergiebesparende voorzieningen bemoeilijken, zoals de haalbaarheid ervan, terugverdientijd,financieringsmogelijkheden, maar ook over (het selecteren van) externe deskundigheid, contracten metleveranciers, het werken met adviseurs op het gebied van energiebesparing, het monitoren et cetera.

Aanbeveling 2•Ten aanzien van kennisoverdracht en –uitwisseling bevelen wij aan dat het Agentschap activiteitenfaciliteert, bijvoorbeeld door het organiseren van expertmeetings en cursussen. Het AgentschapNL vervultonzes inziens hierin een zeer passende rol, enerzijds vanwege haar onafhankelijkheid, anderzijds vanwegede informatie en kennis waarover zij beschikt op het gebied van energiebesparing en duurzaamheid, oplandelijk niveau.