En de wind steekt op!

Henk de Roest

www.uitgeverijmeinema.nl

Kleine ecclesiologie van de hoop

Er waait een nieuwe wind in de volle breedte van de kerken. In velegemeenten en parochies valt een opvallend creatieve geest waar tenemen. We zien een nieuwe interesse in missionaire communicatie, inhet willen uitkomen voor het christelijk geloof en bewust willen staan inde christelijke traditie. Het tobberige beeld dat de media schetsen wordtdoor het bestaan van deze nieuwe dynamiek krachtig weersproken. Wieer oog voor hebben spreken over een ‘opkomende kerk’, ‘elementairekerk’ of ‘vloeibare kerk’. Het gaat om meer dan de rimpelingen van eensteen in de vijver.

En de wind steekt op! gaat in op de spirituele binnenkant van dit nieu-we missionaire enthousiasme. Wat is de bestaansreden van de kerk?Welke vorm zal de geloofsgemeenschap van de toekomst aannemen?Wat is nodig om met bezieling kerk te zijn? Zijn er geloofsgemeenschap-pen te vinden die lijken op de eerste christelijke gemeenten? Welke rolspeelt de leiding? Is een crisisbesef nodig om tot vernieuwing te komen?Dat zijn enkele van de vragen die aan de orde komen. Ook de principi-ele vraag of missionair en diaconaal gemeente-zijn, getuigen én dienen,eigenlijk wel moeten, komt aan bod. Dit boek is bestemd voor lezers, die de kerken een warm hart toedragen.Soms komt de Geest die van Jezus is uitgegaan hun zomaar aanwaaien…Henk de Roest is als hoogleraar praktische theologie verbonden aanhet Theologisch Wetenschappelijk Instituut van de Protestantse Kerkin Nederland en werkzaam bij de Universiteit Leiden.

En de windsteekt op!

Hen

k d

e R

oest

En

de w

ind ste

ekt o

p!

NUR 707

Dit sterke en soepel geschreven boek laatzien wat er gebeurt als een gemeente zichniet laat verlammen, maar iets doet om deGeest te krijgen. Henk de Roest springt ophet toneel en geeft geestdriftig een paaraanwijzingen. En dan gebeurt het: degemeente danst.Maarten den Dulk, emeritus-hoogleraarPraktische Theologie, Universiteit Leiden

De theologische reflectie op de zoektochtnaar geestelijke vernieuwing voor de kerkenis van groot belang. Daar levert dit nieuweboek van prof. dr. Henk de Roest een gewel-dige bijdrage aan. Hans Eschbach, directeur EvangelischWerkverband binnen de PKN

Dit is een boek waarop wegewacht hebben. …Bezieling en vernieuwingworden in dit boek con-creet. Je voelt de windwaaien. Met dit boek volhoop zou elke gemeenteaan de gang moeten gaan.Bas Plaisier, algemeen secretaris van de PKN

Voor mijn vader, Sjoerd de Roest

60261_Wind steekt op 23-08-2006 13:01 Pagina 2

En de wind steekt op!Kleine ecclesiologie van de hoop

Henk de Roest

Tweede druk

Uitgeverij Meinema, Zoetermeer


www.uitgeverijmeinema.nl

Ontwerp omslag: Oblong, Jet FrenkenFoto omslag: Sabine Joosten

ISBN-10: 90 211 4080 2ISBN-13: 978 90 211 4080 3NUR 707

Tweede druk 2006

© 2005 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden ver-veelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestandof openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elek-tronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige an-dere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van deuitgever.


Inhoud

Inleiding 7

Hoofdstuk 1 24Vangnet, herberg of tempel?Christelijke gemeenschapsvorming in een geïndividualiseerde samenleving

Hoofdstuk 2 61De wind en het huisDe dynamiek van de Geest in het ontstaan van christelijkegeloofsgemeenschappen

Hoofdstuk 3 95Bruggen van hoopBouwen aan een netwerk van gemeenten en parochies

Hoofdstuk 4 129De wind die om de huizen isUitwegen uit de missionaire verlegenheid

Hoofdstuk 5 172Soms komt het mensen zomaar aanwaaien…Inspiratie, bezieling en gemeenschapsvorming

Hoofdstuk 6 205Schipbreuk als kansDe mogelijkheden van een doorstart in een crisis

5


Hoofdstuk 7 222De wind in de zeilen…Dubbel denken in christelijke gemeenschapsvorming

6


Inleiding

Dit boek gaat over de verschillende vormen van betrokken-heid en binding bij christelijke geloofsgemeenschappen. Wezien hoe binnen de breedte van de kerken opnieuw en metenthousiasme wordt gesproken over ‘zending en getuigenis’en ‘laten zien wat je bezielt’. Er wordt weer nagedacht overhet geven van aanleidingen aan anderen om zich te verwon-deren, vragen te stellen, nieuwsgierig te worden. We nemenwaar hoe mensen openlijker en meer ontspannen over Goddurven spreken. Het lijkt een begin te zijn van een nieuw mis-sionair elan, dat op den duur mensen uit geloofsgemeen-schappen van verschillende kerkgenootschappen misschienmeer met elkaar zal kunnen verbinden.

En de wind steekt op! gaat over het vinden van bezieling, in-spiratie en passie. Over de momenten waarop mensen zichzó geraakt weten door de aanspraak van het evangelie dat zeer iets mee willen doen in hun leven en in de samenleving.Ze willen ervoor staan en ervoor gaan.

Kleine ecclesiologie van de hoop heet het boek. De christelijke be-weging (ecclesia = ‘geroepenen’) zie ik allereerst als een bre-de stroom mensen die zich aangesproken weten door de per-soon van Jezus Christus. Zij willen het hoopvolle visioen vanhet Koninkrijk van God, dat Hij op het netvlies had en dat deinzet vormde van zijn leven, vasthouden. Zij zien daarvan detekenen, maar verlangen er tegelijkertijd naar dat het zijn vol-le doorwerking in de breedte en in de diepte zal bereiken. InJezus zien zij de wil van God belichaamd. Jezus’ levensver-

7


haal, geworteld in Israël en uitlopend op kruis en opstanding,vormt de bron van hun bestaan.

In het boek gaat het over de manieren waarop mensen be-trokken kunnen raken bij deze beweging. We bespreken deverschillende gestalten die deze betrokkenheid kan aanne-men, de oorspronkelijke bezieling van de eerste christenen,nieuwe hedendaagse netwerken van kerken en principiëlevragen over de noodzaak van getuigenis en zending. Westaan ook stil bij de vraag: is inspiratie te regisseren? Kunnenmensen zelf iets doen, waardoor nieuwe bezieling kan ont-staan? Kunnen zij er zelf enigszins de hand in hebben en hoezit het daarmee wanneer een geloofsgemeenschap zodanigkrimpt, dat zij dreigt te worden opgeheven? Is het dan wer-kelijk afgelopen of is een ‘doorstart’ mogelijk? Het boek be-sluit met een hoofdstuk dat het opschrift draagt: ‘De wind inde zeilen…’ Dat beeld kenmerkt mijn toekomstverwachtingvoor de kerken…

Grote omslag

Ooit zal men de jaren tussen 1960 en 2020, schrijft een gods-dienstsocioloog, beschouwen als het tijdperk van de grote om-slag. Van een tijd waarin de kerken midden in de samenle-ving aanwezig waren en grote invloed hadden op hetmaatschappelijke leven, een tijd waarin velen vanzelfspre-kend lid waren, gaan we naar een tijd waarin de kerk veran-dert in een keuzekerk van een ‘kleine rest’.1

Ik neem deze voorspelling zeer serieus. Christen-zijn zalweer enigszins pionieren zijn. Er kan echter een nieuwenieuwsgierigheid ontstaan naar een volkomen onbekend enintrigerend verhaal. Het kan ook een onverwachte belang-stelling zijn naar de manier waarop mensen in het leven staan,dankzij dat verhaal. Essentieel zal zijn of er weer een nieuwe

8


wind zal opsteken en mensen met nieuwe bezieling kerk, inhet Grieks kyriakè, dat wil zeggen: ‘huis van de Heer’, ‘ruim-te en plaats van Jezus’ willen zijn. Een persoonlijke en cre-atieve toe-eigening van het christelijke geloof zal steeds be-langrijker zijn voor de ontwikkeling van een aansprekendechristelijke identiteit en voor de vernieuwing van de christe-lijke beweging.

Nieuwe missionaire beweging?

Welnu, zowel in West-Europa als in de Verenigde Statenmeen ik het begin van een nieuwe missionair-diaconale be-weging waar te nemen. Het tobberige beeld dat de mediaschetsen van de kerken wordt door het bestaan van de dy-namiek die de beweging kenmerkt krachtig weersproken. Hetis waar, de kerken verliezen leden en de actieve leden wor-den grijzer. De binding met de kerken wordt met elke nieu-we generatie zwakker. De druk op de leden om de taken goedte verdelen, neemt toe. Ook financiële mogelijkheden nemenaf. Niettemin spreken zij die er oog voor hebben over een ‘op-komende kerk’, een ‘elementaire kerk’ of ‘een vloeibare kerk’.Het gaat om meer dan de rimpelingen van een steen in de vij-ver. Er zijn nieuwe kerkelijke groepen, die ontstaan in in-loopcentra of voortkomen uit contacten tussen mensen. Kerk-leden bouwen aan relaties met anderen en werken actief meeaan de totstandkoming van sociale cohesie. Nieuwe, missio-naire gemeenten worden gesticht om een licht in een woon-wijk te zijn. Er zijn geloofsgemeenschappen die zoeken naarnieuwe vormen van kerk-zijn, met een grote openheid voorhun directe omgeving. Missionaire verkenners organiserenprojecten waarbij andere kerken aanhaken. Steeds meer ker-ken zoeken samenwerking met andere kerken, om over enweer van elkaar te kunnen leren. Er ontstaan netwerken vangeloofsgemeenschappen, ook over de grenzen van de kerk-

9


genootschappen heen. Zo blijken bijvoorbeeld in Engelandtientallen parochies en protestantse gemeenten elkaar te kun-nen vinden, juist in een gemeenschappelijke missionaireoriëntatie.

Kleine groepen binnen geloofsgemeenschappen zijn vaakvoortrekkers. Zij doen ervaringen op met pionierswerk. In talvan kerken vinden gedurfde experimenten plaats. Er zijn jon-gerenkerken, waarbij alle publiciteit verloopt via de nieuwemedia. Groepen binnen geloofsgemeenschappen, maar ookbetrekkelijk los daarvan, organiseren Thomasvieringen, jon-gerenmissen, Alphadiensten, vieringen in winkelpanden, inkantoren, in restaurants en, zoals in Engeland, in pubs. Huis-gemeenten ontstaan, leerhuisgroepen en groeigroepen. Daar-naast zijn er cursussen waar mensen aan meedoen: kennis-makingscursussen, maar ook gespreksavonden waarin bijbel-en levensverhalen worden verteld, waar mensen ‘teruggaannaar de bron’ of zich bezinnen op de christelijke traditie. Inkatholiek Nederland en Vlaanderen komen bijvoorbeeld ver-schillende ‘Geloven-Nu-groepen’ van de grond. Velen tonenook interesse in kortstondige en intensief beleefde samen-komsten: pelgrimages, kloosterweekenden, een week inTaizé, een weekend charismatische spiritualiteit, een jonge-rendag, een festival, een lokale kerkendag of zelfs een dope-lingenreünie. Bovendien lijken steeds meer mensen die niettot de actieve parochianen of gemeenteleden behoren zich nietlanger te schamen om, incidenteel, bij overgangen in het le-ven, een beroep te doen op de kerk. Zij zijn meestal ook be-reid om enkele voorbereidende cursusachtige bijeenkomstente volgen.

Sommige gemeenten en parochies richten zich vooral op gees-telijke vernieuwing, door bijvoorbeeld groeigroepen op te zet-ten of kennismakingscursussen met het christelijke geloof aante bieden. Deze geloofsgemeenschappen leggen het accent op

10


het getuigen van Jezus Christus in het alledaagse leven. Deleden willen een ‘leesbare brief’ van Jezus zijn. Andere ge-loofsgemeenschappen ontwikkelen zich tot ondersteunendegemeenschappen, waar kwetsbare mensen een schuilplaatsvinden tijdens inloopochtenden en vieringen. Leden van de-ze gemeenschappen zien tot hun verrassing, dat geloof ookop straat te vinden is. Nog weer andere gemeenschappen heb-ben een meer liturgische, protestants-orthodoxe, katholiek-orthodoxe, evangelische, cultureel-vrijzinnige, bijbels-theolo-gische of juist een sterke pastorale identiteit. Ze leggen er eerin om deze kant van zichzelf een krachtig accent te geven enkrijgen daardoor een eigen gezicht.2 Voorgangers spelendaarin soms een gewichtige rol.

Daarnaast lukt het verschillende gemeenten en parochies dieal honderden jaren bestaan, om een nieuwe verbeelding opgang te brengen en een kerk te worden met een feestelijk enaanstekelijk karakter. Zij zien al snel aanleiding om een feestte organiseren. Zo komen ze dicht bij hun kern, bij hun ziel.

De beweging van deze geloofsgemeenschappen, niet langerin het centrum van samenleving en cultuur maar aan de rand,is in deze jaren bezig geboren te worden. De mensen die ikvoor dit boek heb gesproken en de leden van de geloofsge-meenschappen die ik heb leren kennen, tonen een nieuw elanen hebben vertrouwen in de toekomst. Zij willen de hoopvasthouden op het Koninkrijk van God, waar gerechtigheidwoont. Zij zien uit naar de Komende. Het is niet zo, dat ge-meenten en parochies allemaal groeien. Sommige zijn en blij-ven klein. Maar ze leven! Ze staren zich niet blind op het ver-leden en ze kijken ook niet louter naar voren, naar gedroomdeidealen. Ze staan bewust in het heden en ze zijn springlevend.Misschien wel, omdat ze oog hebben voor wat er om hen heenplaatsvindt en omdat zij zich telkens opnieuw in verbindingweten te stellen met de bijbel, zich laten uitdagen, bemoedi-

11


gen en troosten door de Geest die van Jezus is uitgegaan. De-ze kerkmensen slagen erin om zich te openen voor de vragenen concrete noden van mensen en ze staan open voor de ont-moeting met God. Ze laten zich voeden door de bron én zewillen bewust leren van hun omgeving. Door een brug tus-sen geloof en samenleving te slaan, ontstaat ruimte voor nieu-we creativiteit. Ze getuigen én ze dienen. Ze weten hun alle-daagse werkelijkheid, hun gemeenschap en de Schrift metelkaar te verbinden. Dat doet hen leven.

Een voorbeeld

In een klein dorp in Engeland komt een groepje leden van dedorpskerk iedere week bij elkaar rond de plattegrond van hundorp.3 Zij brengen hun ruimtelijke omgeving in kaart, ont-dekken waar hun kerk op grenzen stuit, welke andere ge-meenschappen er zijn, waar mensen wonen, naar school gaan,werken en winkelen. Ze zien waar mensen samenkomen – inde pub, het dorpshuis en de vereniging. Tegelijkertijd vertel-len ze elkaar verhalen, wisselen nieuwtjes uit, belichten deproblemen waarmee dorpsgenoten en zijzelf te maken heb-ben. Ze proberen mogelijkheden te verzinnen om eventueelenige ondersteuning te kunnen geven. De gemeenteleden zoe-ken naar wat hun omgeving ‘tot vrede strekt’ en wat hoopkan geven.

Soms komt het hen zomaar aanwaaien. Er wordt gesigna-leerd dat er iets gaande is. Daarover wordt een vraag gesteld.Het signaal wordt herkend en versterkt. De één brengt ver-volgens de ander op een idee. Ze menen te zien wat zou moe-ten gebeuren, wat hier en nu nodig is. Ze praten erover hoehet – gelet op hun beperkte mogelijkheden – wellicht zou kun-nen.

Iemand anders legt al associërend een verbinding met eengelijkenis uit het evangelie. Zij voelt zich, zegt ze, mede van-

12


uit die gelijkenis gemotiveerd. Een creatieve geest wordt overhen vaardig, waarin ze zich verbonden voelen. Er wordt eengebed uitgesproken, een lied gezongen, een tekst uit het evan-gelie gelezen en misschien nog een verhaal verteld.

Ze besluiten in beweging te komen en te vragen: ‘Watkunnen wij voor jullie betekenen?’ Zo ontdekken ze elke keeropnieuw wat het betekent om kerk te zijn binnen de ruimtevan hun eigen lokale omgeving, met gebruikmaking van detaal en de communicatiemiddelen van hun dorp en gerela-teerd aan alledaagse, actuele gebeurtenissen. Hun kerk is geenstatisch instituut, maar ontstaat telkens opnieuw in het krach-tenveld waarin de Geest van God (de ‘Spirit of Jesus’, zeggenze zelf) én het alledaagse leven verbinding met elkaar maken.De dorpelingen zien deze kleine ‘gemeenschap der heiligen’,ook al hebben ze hun tekortkomingen, als een teken van hoop.

Af en toe loopt er iemand bij hen binnen die, vanuit goe-de herinneringen aan eerdere contacten met de kerk, wil gaanmeedoen.

Deze dorpskerk staat in verbinding met andere dorpsker-ken én met enkele grootsteedse gemeenten en parochies. Zemaakt deel uit van een netwerk, waarin ervaringen en ideeënworden uitgewisseld. Hierdoor weet zij zich uit het isolementgehaald en wordt zij, mede dankzij de grensgangers die ver-bindingen leggen en onderhouden, een lerende gemeente.

Centrale vragen

Dit boek bevat het verslag van een zoektocht naar het hart,de spirituele binnenkant van de nieuwe missionaire bewe-ging, waarvan de gemeente in dit voorbeeld deel uitmaakt.Hoe ontstaat een nieuwe, gemeenschappelijke betrokken-heid? Hoe komt de inspiratie tot stand die leidt tot de wensom deelgenoot te zijn of te blijven? Dat zijn de vragen waarhet in dit boek om gaat.

13


Praktisch-theologische werkwijze

Hoe gaan we deze vragen in de volgende zeven hoofdstuk-ken aanpakken? Wat is de methode die wij hier als praktischtheoloog hanteren? Hoe nemen we de praktijk waar en waarhalen we onze gegevens vandaan?

Er zijn verschillende opties. In de praktische theologie tref-fen we verschillende benaderingen aan van de praktijk vangeloof, kerk en cultuur.

De ene praktisch theoloog begint bij de geloofspraktijk,doet empirisch onderzoek naar preken, naar gebeden, naarkerkelijke begrafenissen, naar rouwverwerkingsgroepen ofnaar de motieven om leiding te geven. Hij of zij legt vragenvoor aan mensen, neemt interviews af, legt vragen (items) vooraan mensen en leest documenten. Daarbij wordt de vraag naarGod Zelf buiten beschouwing gelaten. Het gaat om wat men-sen beweren over God.

De ander zet in bij de Schrift, bij de christelijke traditie enprobeert deze in relatie tot de concrete geloofspraktijk te ont-sluiten ten behoeve van een creatieve vernieuwing van de ge-loofscommunicatie.

Een derde zet in bij de cultuur en stelt dat praktische theo-logie als cultuuranalyse of, meer gedifferentieerd, als analy-se van culturele milieus bedreven moet worden. Het oogmerkvan deze analyse is om het spreken en handelen van de kerk,haar spreken over God en heil, daaraan aan te passen.

Een vierde beschouwt de geloofspraktijk vanuit de over-tuiging dat God daarin werkzaam is. In deze visie is prakti-sche theologie op te vatten als ‘theologische praktijkanalyse’.Ook dan behoren interviews en vragenlijsten tot de onder-zoeksmethoden.

Onze benadering beweegt zich op deze laatste lijn. De wer-kelijkheid die we onderzoeken staat open voor de inwerkingvan God en als praktisch theoloog maken we gebruik van

14


theologische begrippen die deze werkzaamheid van God ver-onderstellen. Ik leg er echter sterker de nadruk op dat de ge-loofspraktijk evenzeer wordt waargenomen en aangestuurdvanuit het interpretatiekader van de Schrift, vanuit de door-werking van de boodschap van het evangelie. Dat geldt in elkgeval voor de praktijk van geloofsgemeenschappen, maar ookvoor het individuele geloofsleven. De bijbel vormt voor veelmensen een referentiekader. Ze meten er hun handelen en datvan anderen aan af en vinden er oriëntatie voor de omgangmet elkaar, met de samenleving en met de grote vragen vanhet leven. Als praktisch theoloog ben ik derhalve, omdat hetmij om een bijbels-theologische praktijkanalyse gaat, gehou-den om te laten zien hoe ik de Schrift interpreteer én hoe ikde situatie waarin de kerken zich op dit moment bevinden,interpreteer. Deze twee interpretaties werken op elkaar in. Indit boek laveer ik dan ook tussen de bijbel aan de ene kant ende kerk van nu aan de andere kant. Vanuit de ontdekkingendie we in de ontmoeting met de Schrift opdoen, kijken wenaar het heden en omgekeerd: vanuit de terminologie van hetheden smeden we een perspectief waarmee we kijken naar deteksten van de Schrift. Het zijn voor mij de praktische vragenvan kerkopbouw vandaag die het mogelijk maken dat de tekstvan de Schrift voor ons kan verschijnen als een nieuw bete-kenisontwerp.

Het moment van de kairos

Met mijn onderzoeksvragen neem ik een programmatischelijn op, waarmee de praktische theologie reeds in het beginvan de jaren zeventig getypeerd werd als kairologie, als leervan de kairos, het moment waarop Schriftinterpretatie en si-tuatieanalyse elkaar dynamiseren en aanleiding geven totnieuwe beweging. Het ‘kairologisch moment’, waarin de mo-tivatie ontstaat om zich zowel met het evangelie als met de

15


ander te verbinden, acht ik wezenlijk voor de praktische theo-logie en daarmee ook voor praktisch-theologische vakken alspastoraat, liturgiek, homiletiek, catechetiek en kerkopbouw.4

Onderzoek naar wat er in dat moment bij mensen gebeurt ennaar de voorwaarden die mensen kunnen realiseren om datmoment mogelijk te maken, geeft aan de vakken van de prak-tische theologie tevens een apostolaire of missionaire spits.

De hoofdstukken van het boek zijn te beschouwen als voor-werk voor nader empirisch onderzoek naar de ‘spirituelebinnenkant’ van de kerk van morgen. Op verschillende theo-logische opleidingen in Nederland zijn recent promotieon-derzoeken gestart naar jongerenkerken, naar vernieuwing incharismatische en evangelische gemeenten, naar de rol die dekerk speelt in de totstandbrenging van sociale cohesie en naarde manier waarop in nieuwbouwwijken (VINEX-locaties) ker-ken van de grond komen. Ook is onderzoek gedaan naar debeweegredenen van zogeheten ‘nieuwe katholieken’. En dewind steekt op! beweegt zich in dit veld.

Opbouw van het boek

Wat kunnen we verwachten van dit boek? Het eerste hoofd-stuk (‘Vangnet, herberg of tempel? Christelijke gemeen-schapsvorming in een geïndividualiseerde samenleving’) be-gint met een samenlevingsanalyse. Uit onderzoeken blijkt, datlangetermijnbinding aan organisaties en verenigingen in on-ze westerse samenleving afneemt. Cultuurpsychologen en so-ciologen spreken over een ‘crisis van betrokkenheid’. Dezetendens geldt ook nog steeds voor de kerken en heeft gevol-gen voor de manier waarop kerken zich lokaal vormgeven.Incidentele deelname aan kortstondige activiteiten lijkt de be-langrijkste vorm van participatie te zijn.

Mijn eerste vraag luidt nu of het christelijk geloof het kan

16


stellen zonder duurzame geloofsgemeenschappen, zonderkerken in welke vorm dan ook. Is de kerk nodig voor de con-tinuering van het christelijk geloof?

De tweede vraag van dit hoofdstuk is hoe kerkelijke bin-ding ontstaat. Wat bezielt mensen om zich in een geïndivi-dualiseerde samenleving in te zetten voor een christelijke ge-loofsgemeenschap of daarin actief te zijn? Welke redenengeven mensen op als ze gevraagd worden naar hun motievenom een sterke of zwakke binding met de kerk te hebben?

De bespreking van deze twee vragen loopt uit op een vraagnaar de vormgeving van lokale kerken. Als de kerken inder-daad delen in de crisis van betrokkenheid die kenmerkend isvoor verschillende organisaties in het maatschappelijk mid-denveld, welke vorm kan een geloofsgemeenschap dan aan-nemen?

Ik construeer drie kerktypen of -modellen. Ten eerste, eenmodel van totale betrokkenheid, zoals we dat herkennen inveel ‘evangelische’ of ‘evangelicale’ geloofsgemeenschappen.Ten tweede, een model van graduele betrokkenheid, zoals wehet terugzien in kerken die zich als afficheren als ‘herberg’ of‘open kerk’. Ten derde, een model van incidentele betrok-kenheid, zoals we het geformuleerd zien in kerken die zichals service-instituut profileren of als ‘geestelijke tempel’. Bijdit laatste model constateren we dat het opluchting geeft omaf te zien van het appèl op mensen om betrokken te zijn. Mijnvraag hierbij luidt echter of duurzame gemeenschapsvormingniet een blijvende opgave is voor de kerken.

De modellen lopen in de praktijk enigszins door elkaar enelementen van het ene kom je tegen in het andere. Maar hethelpt om de blik scherp te stellen en vooral om helder te krij-gen wat de vorm van de geloofsgemeenschap van de toe-komst zou kunnen zijn. Is het mogelijk om de sterke puntenvan de drie modellen mee te nemen in een vierde model? De-ze vraag komt in het laatste hoofdstuk van dit boek terug. Hetvierde model, waarin ik voorstel om bij kerkopbouw dubbel

17


te denken, komt op die manier óp uit de tussenliggendehoofdstukken. Niet als de meest effectieve vorm wellicht, welals een kerkvorm die recht doet aan een dubbele dynamiekvan de christelijke beweging. Kerken zijn gericht op vierenen, in hun opstelling naar buiten, op getuigen én dienen. Hetis goed deze laatste twee ‘elementen’ glashelder te onder-scheiden.

De vraag naar het ontstaan van betrokkenheid, participatieen binding in het heden, met het oog op de toekomstige vorm-geving van de kerken, doet ons in het tweede hoofdstuk (‘Dewind en het huis’) terugkeren naar de oorsprong. We onder-zoeken het ontstaan van de eerste christelijke geloofsge-meenschappen vanuit een hedendaags kerkopbouwkundigperspectief. Wie vraagt naar wat mensen zich nu aan een kerkdoet verbinden, komt vroeger of later uit bij de fundamente-le vragen die samenhangen met haar prille begin. Wat is debestaansgrond van de kerk, haar raison d’etre? Waartoe neemtde kerk ruimte in? Wat komt zij in de wereld doen? Om de-ze ecclesiologische vragen te beantwoorden, zullen we onder-zoeken hoe de eerste christelijke gemeenten zijn ontstaan,voorzover we dat uit het Nieuwe Testament en het nieuw-testamentisch onderzoek kunnen achterhalen. Daarbij nemenwe uiteraard ook de verbinding met het joodse volk onder deloep en analyseren we de dynamiek van de allervroegste kerk,een dynamiek die kenmerkend was voor de eerste eeuw vanhaar bestaan. We kijken vooral naar de manier waarop dewerking van de Geest wordt beschreven, naar de betekenisvan missionaire voortrekkers en reizigers en we onderzoekenhoe de kerk zich ontwikkelde tot een beweging die zich alszaaiend zaad verspreidde. Paulus kunnen we naast ‘tenten-maker’, zo blijkt, ook ‘netwerker’ noemen.

De vraag naar het ontstaan van betrokkenheid voert ons inhet derde hoofdstuk over de grenzen. In Groot-Brittannië

18


heeft een onderzoek naar missionaire en diaconale geloofs-gemeenschappen geleid tot een nieuw netwerk van gemeen-ten en parochies, met als motto: bruggen bouwen van hoop(Building Bridges of Hope). Hoe is dit netwerk van de grond ge-komen? Wat brengt in dit netwerk binding teweeg? We be-vinden ons dan in het hoofdstuk ‘Bruggen bouwen van hoop’.

De vraag naar betrokkenheid, commitment en binding bena-deren we vervolgens vanuit een meer normatieve kant. In al-le kerken, zo is mijn indruk, klinkt steeds sterker de roep ommissionaire bevlogenheid, om ‘revitalisering’ en toekomstge-richt denken. In dit vierde hoofdstuk (‘De wind die om de hui-zen speelt’) verkennen we de patstelling waarin veel gemeen-ten en parochies zich momenteel bevinden, wanneer het gaatom ‘evangelisatie’ en ‘missionaire communicatie’. Er is groteverlegenheid én er is elan. Beide is tegelijkertijd aanwezig,soms in dezelfde mensen. Ze willen ervoor gáán, zoals datheet, én ze voelen zich geremd. Hoe komen we hier verder?Ik denk door eerst de vraag te bespreken of er wel een nood-zaak is voor christenen om andere mensen ertoe te bewegenzich te verbinden aan de kerk. Er is de opdracht vanuit hetevangelie, maar moet een geloofsgemeenschap wel missionairzijn? Waarom kunnen we niet vertrouwen op de werking vande Geest? De Geest zal immers wel wegen vinden om mensenin aanraking te brengen met God? Zo is het toch altijd nog ge-gaan? Bovendien, kunnen en mogen (!) we in deze tijd nog welwerven voor het evangelie? Het zijn prangende vragen. De be-spreking doet mij echter uiteindelijk uitkomen bij een pleidooiom juist nu voluit missionaire kerk te zijn, zonder dat het totdrammerigheid hoeft te leiden. Ik pleit voor een herwaarde-ring van het begrip ‘getuigen’, maar ontwikkel vanuit mijn be-spreking wel drie normerende criteria. Ik kom tot drie toets-stenen waaraan de getuige zich gebonden weet, omdat hij ofzij precies op deze drie punten vragen krijgt te beantwoorden.

19


Het vijfde hoofdstuk (‘Soms komt het mensen zomaar aan-waaien’) vormt een peiling naar het ontstaan van gemeen-schappelijke bezieling. Hier komt ook het gedicht naar voren,waarvan de slotregel de titel vormt van dit boek. Inspiratie,bezieling en het ontstaan van binding zijn niet te regisseren,zo lijkt het. Inspiratie laat zich niet afdwingen en is niet te ma-nipuleren. Toch kunnen we er meer over zeggen dan we ineerste instantie zouden denken. Ik probeer het begrip ‘inspi-ratie’ via twee omwegen te benaderen. Allereerst is de vraaghoe in het nadenken over het creatieve proces van het makenvan een preek over inspiratie en bezieling wordt gesproken.Vervolgens maken we een excursie naar de wereld van hettheater. Inspiratie valt niet te ‘regisseren’, zo luidt de opvat-ting. Wat zeggen regisseurs hier echter over? Wat zien zij alsvoorwaarden? We beschouwen de gemeente vervolgens,door de bestuiving met de inzichten van het theater, eventjesals een acteursensemble en doen daardoor enkele ontdekkin-gen voor een creatieve en collectieve communicatie van hetevangelie.

In het zesde hoofdstuk (‘Schipbreuk als kans’) keren we te-rug naar de Schrift. Alle enthousiasme over missionaire ver-nieuwing ten spijt worden veel lokale gemeenten en parochiesgetekend door de zorg om een op termijn naderende onder-gang. De alarmbel klinkt echter pas echt, wanneer de admi-nistratieve structuur en de financiële mogelijkheden het nietlanger mogelijk maken om de problemen die met de aanstu-ring van de gemeente te maken hebben, te beheersen.5 Aan-zienlijk ledenverlies, afnemende deelname aan de samen-komsten en financiële problemen veroorzaken dan een ma-laisestemming. Hoe is in deze situatie nieuwe moed te vin-den? Wanneer de omstandigheden uiterst negatief zijn, waarvinden kerkmensen dan weer inspiratie? Met deze vragen kij-ken we in dit voorlaatste hoofdstuk naar de schipbreuk vande apostel Paulus bij Malta. Hoe treedt hij op als het schip ten

20


onder dreigt te gaan en de hoop op een ‘doorstart’ moet wor-den vastgehouden? De vraag van dit hoofdstuk luidt: onderwelke voorwaarden kan een op handen zijnde ondergangvruchtbaar zijn voor een nieuw begin?

In het zevende en laatste hoofdstuk (‘De wind in de zeilen’)komen de lijnen uit de eerdere hoofdstukken samen. Ik be-spreek hier, naast de in het eerste hoofdstuk geschetste kerk-modellen, een vierde kerkmodel. Het heeft de vorm van eenellips met twee brandpunten. De kerk heeft in dit model weliets weg van een kwetsbare (zeil)boot met twee zeilen, dieapart gehesen worden. In het brandpunt van de ‘toegewijden’is er een open, alerte gerichtheid op God, op Jezus Christus,op het verhaal van een Levende. Er is een bereidheid om vanHem te getuigen. In het brandpunt van de ‘toehoorders’ is ereen dienstverlenende oriëntatie op hen, die zich ‘liefhebbers’weten van de christelijke religie, maar erop gesteld zijn omtoehoorders te blijven.

Voor wie is dit boek geschreven?

Als ik aangeef voor wie dit boek is geschreven, kom ik terugop de ondertitel. ‘Kleine ecclesiologie van de hoop’ heet het boek.Voor de kleine gemeenschappen van christenen van het eer-ste uur was een vurig verlangen naar het Koninkrijk van Goden een ‘wachten op de Komende’ kenmerkend. Bovendienhad men de overtuiging dat de heerschappij van God in hetoptreden van Jezus was begonnen. Welnu, wachten op zijnterugkeer doen christenen nog altijd. Kerken kunnen nog al-tijd worden beschouwd als ruimten waarin mensen de hoopvasthouden op een nieuwe hemel en een nieuwe aarde. Ditboek heb ik geschreven voor allen die deze kerken een warmhart toedragen. Dat zijn er in onze samenleving nog altijd zeervelen. Het zijn mensen die van de kerk houden, ondanks al-

21


les wat hen in de kerk tegenstaat (en dat kan veel zijn!). Hetzijn mensen die zich op één of andere manier aangesprokenvoelen door het evangelie, de bijbel, het Woord, de beloftenvan het Koninkrijk van God, de boodschap van vrede en ver-zoening en als concentratiepunt van dat alles door die enemens, leidsman én lotgenoot, Jezus van Nazaret. Het zijnmensen die zich aangeraakt weten door het waaien van GodsGeest.

Dankwoord

Mijn dank gaat uit naar verschillende studenten van de Ker-kelijke Opleidingen van Leiden en Utrecht, met wie ik in-spirerende gesprekken mocht hebben, die resulteerden in‘voortschrijdende inzichten’. Voorts bedank ik de leiding vanhet project Building Bridges of Hope, met name Simon Barrowen Terry Tennens, voor hun informatie en bedank ik de deel-nemers aan de conferentie in Hoddesdon (GB) voor de in-terviews die ik mocht afnemen en voor de documenten dieik ontving. Dankbaar ben ik ook de leden van de ProtestantseGemeente van Soesterberg met wie ik de inhoud van eenhoofdstuk mocht delen, de pastores uit VINEX-wijken aan wieik tijdens een studiedag de vier modellen voor kerkopbouwpresenteerde, evenals de leden van het oud-katholieke ‘Dia-sporaberaad’ met wie ik van gedachten wisselde over net-werkvorming. Ik bedank mijn collega’s van het Leids-Utrechtse beraad van protestantse praktische theologen voorhun commentaar en het Rectorium van het Theologisch We-tenschappelijk Instituut van de Protestantse Kerk in Neder-land voor het mogelijk maken van mijn studieverlof. De uit-gever, Kees Korenhof van uitgeverij Meinema, dank ik voorkritische vragen en toespitsingen. Maarten den Dulk, HansEschbach en Bas Plaisier dank ik voor hun commentaar. Sa-bine Joosten en Noor van Gennep bedank ik voor de foto, die

22


het boek siert. Mijn vader, aan wie ik dit boek opdraag, dankik voor zijn geloof, zijn liefde en zijn hoop.

En de wind steekt op… Kleine ecclesiologie van de hoop.Zo luidt de titel van dit boek.Opdat de kerk ‘de wind in de zeilen’ krijgt.

AmersfoortPinksteren 2005 Henk de Roest

Noten

1. Staf Hellemans, ‘De katholieke kerk in Nederland 1960-2020. Vanvolkskerk naar keuzekerk’, in: Staf Hellemans, Willem Putman& Jozef Wissink, (red.), Een kerk met toekomst. De katholieke kerk inNederland 1960-2020, Zoetermeer 2003, 9.

2. Zie: Peet Valstar & Douwine Zoutman, Een kerk met smoel. Twaalfgeloofsgemeenschappen tonen hun gezicht, Kampen 2000.

3. Vgl. Jeanne Hinton & Peter B. Price, Changing Communities.Church from the grassroots, London 2003, XV. Zie ook: Idem, 62vv.

4. ‘In de praktische theologie is enkele jaren geleden het woord kai-rologie en kairologisch moment opgedoken. (…) Het is juist hetkairologisch moment als essentieel voor de praktische theologiete zien.’ Jaap Firet, ‘Enkele aktuele thema’s in de praktische theo-logie. Een kroniek’, in: Praktische Theologie 1990/5, 608-625.

5. Vgl. Henk de Roest, ‘Crisiscommunicatie en vernieuwing’, in:Gerrit Immink & Henk de Roest, Praktische theologie in meervoud.Identiteit en vernieuwing, Zoetermeer 2003.

23


En de wind steekt op!

Documents

Transcript of En de wind steekt op!