10

Steenhuis Bukman architecten

Emmen, Emmermeer, Aan de Bosrand

Grotendeels sloop en nieuwbouw, van Aan

de Bosrand zijn alleen twee-onder-eenkap-

woningen blijven staan

Programma

Aantal woningen voor sloop, type woningen:

140 een gezinswoningen en 14 twee-onder-

een-kapwoningen

Aantal woningen na sloop, type woningen:

132 een gezinswoningen, twee-onder-een-

kapwoningen, starterswoningen, patio-

woningen, levensloopbestendige woningen

en de 14 twee-onder-een-kapwoningen die

behouden bleven

Opdrachtverlening: 2000

Ontwerpperiode: 2000-2006

Bouwperiode: 2006-2008

Oplevering: 2007 (koop) – 2008 (huur)

Betrokkenen

Eigenaars voor transformatie: Stichting

Wooncom

Opdrachtgevers: Stichting Wooncom en

Bemog projectontwikkeling bv

Ontwikkelaar: Stichting Wooncom en Bemog

project ontwikkeling bv

Stedenbouw: Steenhuis Bukman architecten,

Roelf Steenhuis

Landschap/buitenruimte: Steenhuis Bukman

Architecten, Roelf Steenhuis; Gemeente

Emmen

Architectuur: Steenhuis Bukman

architecten, Roelf Steenhuis

Aannemer: Heijmans Bouw Assen bv,

Brands Bouwgroep bv

Constructeur: Ingenieursgroep Emmen bv

Installaties: Breenorm bv

Makelaar: Kamminga makelaars

Ooorspronkelijke situatie

Architect: J.F. Berghoef

Stedenbouw: Gemeente Emmen

Landschap/buitenruimte: Gemeente Emmen

Bouwdatum Aan de Bosrand: 1949-1950

Emmermeer, houd moed!Emmen, Aan de Bosrand

Catja Edens

Aan de Bosrand, Emmermeer, situatie

voor 2000

Stedenbouwkundige situatie:

jaren vijftig, jaren negentig, plan van

aanpak Aan de Bosrand

>

Topografi sche kaart Emmermeer, Emmen

Aan de Bosrand, Emmermeer, situatie voor

2000

Stedenbouwkundige situatie: hoofdstructuur

groen

Stedenbouwkundig plan Aan de Bosrand

Forum schreef in 1956: ‘Gaat dat zien! Gaat dat alles zien en publiceer het.’

Emmermeer was de eerste naoorlogse uitbreidingswijk van Emmen, een

lappendeken van buurtjes en buurten ontworpen met verschillende

bouwsystemen. In de jaren negentig werd duidelijk dat er iets in de wijk

moest gebeuren. Voornamelijk het noorden en noordoosten kampten

met de specifi eke problematiek van de naoorlogse wijk. Op uitnodiging

van corporatie Wooncom maakte Steenhuis Bukman architecten een

stedenbouwkundige analyse met voorstellen voor het verbeteren en

versterken van de structuur. Inmiddels liggen in het noorden van de wijk

twee nieuwe buurten, Aan de Bosrand en het onlangs gerealiseerde

Bospark, en wordt duidelijk hoe groot de mogelijkheden zijn die deze

plek te bieden heeft.

Onder leiding van burgemeester Gaarlandt ontwikkelde Emmen zich na

de Tweede Wereldoorlog van een arme plattelandsgemeenschap tot een

moderne provinciestad. Nieuwe industrieën zorgden voor werk gelegen-

heid en verschillende uitbreidingswijken boden moderne, nieuwe

woningen. Ontwerper Niek de Boer, later hoogleraar stedenbouw aan de

TU Delft, stond in deze periode aan het hoofd van de steden bouw kundige

dienst die de uitbreidingswijken Emmermeer, Angelslo, Emmer hout en

Bargeres realiseerde. Gedreven stuwde hij Emmen op in de vaart der

volkeren zodat het tijdschrift Forum in 1956 schreef: ‘Het is weldadig

een plaats tegen te komen, waar op sociale grondslag zo wordt

aan gepakt, waar met élan, met lef gebouwd wordt, – waar vaak in de

roos wordt geschoten en weinig architectonische bokken geschoten

worden. Gaat dat zien! Gaat dat alles zien en publiceer het.’1

In de jaren negentig krijgt men echter ook hier te kampen met allerlei

problemen. Reden voor gemeente en corporaties om zich te beraden op

de toekomst. In het kader van de campagne ‘Emmen revisited’ in 1997

werd onderzoek gedaan naar geschiedenis en achtergronden van de

wijken, sterke en zwakke punten en mogelijke toekomstperspectieven.

Emmermeer maakte als enige naoorlogse wijk geen deel uit van ‘Emmen

revisited’. Hoewel ook hier problemen waren, ging het verhoudingsgewijs

goed. Dit lijkt te danken aan enkele essentiële verschillen tussen Emmer-

meer en de andere naoorlogse wijken.

11Stadscahiers 20082009

12

meer van ongeveer veertig hectare bevond. Toen door de aanleg van het

Oranjekanaal het water daaruit was weggelopen, kwam er ruimte voor

een reeks landbouwpercelen, verbonden door zandwegen. Met de

aanleg van Emmermeer bleef deze structuur min of meer gehandhaafd:

de zandpaden werden verhard tot een netwerk van wegen, en de

percelen werden opgevat als bouwvelden die door verschillende archi

tecten konden worden ingericht. Daarbij werd gebruik gemaakt van

populaire bouwsystemen als MUWI en Airey, waarmee in hoog tempo

goede woningen konden worden gerealiseerd.

Met dit alles is Emmermeer een nogal atypische wijk. Vanaf de eerste

oplevering in 1948 fungeerde het als een soort kraamkamer voor

ver nieuwende stedenbouw en verkavelingprincipes die hier in combi na tie

met allerlei bouwsystemen op kleine schaal konden worden uitgevoerd.

In de neutrale hoofdstructuur van oude noord-zuid en oost-west

georiënteerde verbindingen ontstond zo een verzameling op zichzelf

staande buurten: een natuurlijk aandoend, stedelijk weefsel waarin de

typische monotonie van de naoorlogse wijk ontbreekt. Toch kreeg ook

Emmermeer na verloop van tijd te kampen met verschillende problemen,

zoals een afnemend aantal kinderen in de wijk, leegstand, drugsoverlast

en criminaliteit. Stichting Wooncom, de woningcorporatie van Emmen,

nam daarom al halverwege de jaren negentig het initiatief voor een

herstructurering.

In 1994 nodigde directeur Hulsegge van Stichting Wooncom (toen nog

ECW geheten) het bureau Steenhuis Bukman architecten uit om hun

visie te geven op de wijk. Zij begonnen met een ruimtelijke analyse

waarbij zich al snel een aantal duidelijke kwaliteiten aandiende. Eén

daarvan is de veelzijdige omgeving van de wijk met aan de zuidkant het

stadscentrum, ten westen de weilanden met een nabijgelegen hunebed,

ten noorden het dichte Valtherbos en aan de oostkant een gemengd,

kleinschalig verkaveld gebied. Een tweede kwaliteit is het netwerk van

brede, veelal doorgaande lanen met een mooie groenstructuur van oude

eiken. Wel waren er enkele knelpunten die de logische routing van dit

netwerk verstoorden.

Ondanks deze kwaliteiten moest Steenhuis Bukman architecten toch

concluderen dat dit netwerk als enige stedenbouwkundige drager onvol-

doende gewicht en structuur kon bieden. Aanvullende architecto ni sche

zwaartepunten ontbraken doordat voorzieningen als scholen, kerken en

winkels niet bewust waren gepositioneerd maar min of meer toevallig

hun plek hadden gekregen. Ook de randen van Emmermeer hadden een

diffuus en onnadrukkelijk karakter, waarin stedelijke wanden en sterke

architectonische gebaren ontbraken. Zo was een onnadrukkelijk weefsel

ontstaan dat door het ontbreken van architec to nische momenten te

neutraal van karakter was geworden. Naast dit alles hadden enkele

Situatie

A Valtherlaan

B Warmeerweg

C Valtherzandweg

Type C1, plattegrond begane grond, eerste

en tweede verdieping, doorsnede

1 entree

2 keuken

3 woonkamer

4 slaapkamer

5 badkamer

6 werkkamer/berging

Vanaf de eerste op-levering in 1948 fungeerde het als een soort kraam kamer voor ver nieuwen de steden bouw en verkaveling principes…

Vooral vanaf de jaren zestig waren uitbreidingswijken in Nederland steeds

minder verbonden met hun locatie. Het waren min of meer auto nome

systemen, gerealiseerd vanuit een omvattende steden bouwkundige visie

en van het grootste tot het kleinste schaalniveau uitgedacht. Dikwijls

werden ze als satellieten van bestaande steden opgetrokken en was er

in structuur nog nauwelijks verband met de landschappelijke onder grond.

Dit gold in zekere mate ook voor de wijken in Emmen, hoewel allerlei

groene elementen als boomwallen hier wel bewaard bleven.

Emmermeer kan worden beschouwd als een voorloper van dit soort

wijken en heeft een wat losser en anekdotisch karakter. Het ligt even ten

noorden van het stadscentrum op de plek waar zich ooit een ondiep

A

C

B

1

2

3

4

4 4

5

6

13Emmen, Aan de Bosrand

Naast deze ouderen bestond de instroom uit sociaal zwakkere groepen met allerlei problemen zoals alcoholisme.

14

specifi eke buurten langs de noordrand en in het noordoostelijke deel dus

te kampen met verschillende sociale problemen.

Steenhuis Bukman architecten ontwierp een strategie voor de hele

wijk en deed daarnaast enkele specifi eke uitwerkingen: twee senioren-

complexen (koop en sociale huur) aan de Flintstraat in de zuidwestelijke

punt en twee nieuwe buurten in het noorden waarvan Aan de Bosrand

de meest recente is. Daarbij was het belangrijk dat alle wegen uit de

hoofd structuur een doorgaand karakter zouden krijgen, zodat geen

enkele hoek of buurt in Emmermeer nog afgezonderd zou liggen. Ook

werd voorgesteld een tweede stedenbouwkundige drager toe te voegen

door de randen van de wijk architectonisch meer te prononceren.

Daarmee zou de wijk een duidelijke eenheid worden met uitgesproken

randen en een neutraler binnengebied. De seniorencomplexen aan de

Flintstraat zijn daar een uitwerking van.

Aanpassing en verbetering van Emmermeer was een initiatief van

stichting Wooncom die in het hele proces de voortrekker zou blijven. Als

grootste woningeigenaar in Emmen was Wooncom de partij die het

meest direct in aanraking kwam met problemen in de naoorlogse wijken.

Zij vond een partner in de gemeente die de voorstellen van Steenhuis

Bukman architecten verwerkte tot het zogenaamde ‘Masterplan Ruimte-

lijk’ dat sindsdien wordt gehanteerd.

Het eerste bouwproject van Steenhuis Bukman architecten in Emmer meer

betrof sloop en nieuwbouw langs de bosrand in het uiterste noordoosten

van de wijk. Daar was in de jaren vijftig een buurt met rijwoningen,

twee-onder-een-kapwoningen en drielaagse fl ats van archi tect Strikwerda

gerealiseerd. De stedenbouw was naar Scandinavisch voorbeeld en

kenmerkte zich door een informele structuur van woon paden in de

uit lopers van het Valtherbos. De buurt vormde aanvankelijk een idyllische

woonomgeving voor gezinnen met kinderen maar veranderde geleidelijk

van karakter. Aan het begin van de jaren negentig was nog een deel van

de oorspronkelijke bewoners over gebleven. Naast deze ouderen bestond

de instroom uit sociaal zwakkere groepen met allerlei problemen zoals

alcoholisme. De losse ruimtelijke structuur en de enigszins afgezonderde

positie van de buurt boden voorheen een voedings bodem voor gemeen-

schapsgevoel. In de jaren tachtig en negentig lokten ze juist allerlei

Type A, plattegrond eerste verdieping,

begane grond, doorsnede

1 entree

2 keuken

3 woonkamer

4 slaapkamer

5 badkamer

6 berging

7 slaap/werkkamer

7

7

4

3

2

6

5

1

15Emmen, Aan de Bosrand

16

vormen van ongewenst en crimineel gedrag uit. De ontspannen woon -

buurt aan de bosrand was verworden tot een rommelige en sleetse

omgeving, die zeker door de oudere bewoners als onveilig werd ervaren.

Steenhuis Bukman architecten kwam tot de conclusie dat de woningen

op zichzelf niet slecht waren maar in deze setting niet goed functio neer den.

Ook was het aanbod wat eenzijdig. De ontspannen stedenbouw kundige

structuur was daarentegen een belangrijke kwaliteit waarmee het

gebied zich kon onderscheiden van de rest van Emmer meer. Daarom

werd voorgesteld de oude woonblokken te vervangen door een reeks

nieuwe gebouwen op min of meer dezelfde footprints in het gebied. De

eengezinswoningen kwamen in een samenhangende structuur te staan

met heldere scheidingen tussen openbaar en privé en collectieve

voorzieningen zoals een speeltuin. Vooruitgeschoven in het bos staan

enkele urban villa’s. Door een geraffi neerde uitvoering in donkere

bak steen met veel glas en donker hout versmelt de architectuur met de

bosrijke omgeving. Het betreft overwegend koopwoningen voor een

relatief hoge prijs; de kosten voor een eengezinswoning zijn vergelijk-

baar met die voor een vrijstaand boerderijtje in één van de omringende

dorpen. Dit bleek echter geen bezwaar bij de verkoop.

Het meest recente project dat Steenhuis Bukman architecten in Emmer-

meer realiseerde is Aan de Bosrand. Oorspronkelijk lag op deze plek

direct ten zuiden van Bospark een woonbuurt van architect Berghoef. De

woningen, opgetrokken met het Airey bouwsysteem, stonden hier in een

relatief hoge dichtheid met een krap gedimensioneerde publieke ruimte

vaak vlak aan de weg. Bij een renovatie in de jaren tachtig ver dwenen

de karakteristieke betonnen gevels onder een laag metsel werk en werden

verschillende verbeteringen doorgevoerd. De kosten van 20.000 euro

per woning bleken echter weggegooid geld, want de problemen namen

toe en de toestand in de jaren negentig was vergelijk baar met die in

het noorden van de wijk. Er was een getto achtige situatie ontstaan met

winkel wagentjes in de tuinen, afval en allerlei zelfgemaakte erf -

scheidingen.

Opnieuw pleitte Wooncom voor sloop en nieuwbouw. De kwaliteit van

de oorspronkelijke woningen was dan ook zeer matig en het aanbod

een tonig. Bovendien was het van cruciaal belang het systeem van publieke

ruimte grondig te herzien. De locatie vlakbij het Valtherbos en het uitzicht

op het overdadige groen van de begraafplaats in het oosten boden

volop omgevingskwaliteiten. De bestaande structuur werd aangepast,

waarbij twee straten zijn verwijderd en alle andere straten werden

Type B, plattegrond begane grond, eerste en

tweede verdieping, doorsnede

1 entree

2 keuken

3 woonkamer

4 slaapkamer

5 badkamer

6 slaap/werkkamer

7 parkeren

Wooncom is een constante speler met een lang geheugen, maar daarnaast is het belangrijk dat de gemeente nauw betrokken blijft bij de ontwikkelingen…

7

1 3

2

4

5

5

1

17Emmen, Aan de Bosrand

aan gesloten op het netwerk van hoofdwegen dat Emmermeer door -

kruist. Daarmee kreeg de buurt lucht. Het hart werd gevormd door een

reeds bestaand wigvormig parkje met prachtige oude kastanjes, het

Gratema plein.

In verhouding tot Aan de Bosrand heeft de bebouwing van Bospark

een veel uitgesprokener karakter. Hier is het niet de bosrijke omgeving die

het beeld bepaalt maar het wonen zelf. Met een familie van uitge sproken

en herkenbare architectuur manifesteert Bospark zich als een frisse,

hedendaagse tuinwijk met twee-onder-een-kapwoningen, levens loop-

bestendige woningen, starterswoningen en patiowoningen. Aan de zuid -

rand staat een oud schooltje van architect Y.S. Dijkstra dat de eerste

inspiratie moet hebben geboden voor het gekozen beeld van rode bak steen

met witte lessenaarsdaken die vaak dubbel en gespiegeld zijn toegepast.

In het westen kreeg de buurt een strakke begrenzing met een reeks

rijwoningen die hier in vier clusters van negen woningen zijn toegepast.

De woningen kregen een fl inke hoogte en werden bekroond met witte

kappen voorzien van lessenaarsdaken. Tussenwoningen kregen een

smalle hoge erker aan de straat ter hoogte van de keuken en eetkamer,

eindwoningen hebben keuken en eetgedeelte aan de tuinkant en kregen

aan de straat een brede erker, terwijl de entree zich in de zijgevel

bevindt. Door de toepassing van de verschillende erkers die zich hier en

daar over de totale gevel uitstrekken, ontstaat een ritmisch gevelbeeld.

Ook langs de noordrand van Bospark staan deze eengezinswoningen.

Aan de oostelijke rand staan levensloopbestendige woningen, de

enige huurwoningen in deze buurt. Ze werden merendeels per vier

gekoppeld en staan in een getrapte verkaveling die de individuele woning

benadrukt. In deze woningen bevinden zich het wonen, slapen en baden

op de begane grond met aanvullende kamers op de verdieping. Ook is

er een achterdeur, zodat hier volgens Drents gebruik bezoek via die kant

kan worden ontvangen.

Aan het centrale plein staan in het westen bungalows voorzien van

patio en garage, en in het oosten starterwoningen van twee lagen die met

hun gespiegelde lessenaarsdaken een opvallende stedenbouw kundige

wand vormen. In het middengebied ten noorden van het Gratemaplein

liggen de twee-onder-een-kapwoningen, de grootste woningen in deze

buurt. Voor Aan de Bosrand en Bospark geldt dat de meeste oor spronke-

lijke bewoners zijn vertrokken. Zij maakten gebruik van de ruimhartige

verhuispremie en vestigden zich op allerlei plekken elders in Emmen. In

Bospark konden de senioren terecht in de nieuwe levensloopbestendige

huurwoningen.

Tegenwoordig heeft Emmen een werkloosheidscijfer van acht tot negen

procent, wat het investeren in wonen en openbare ruimte juist hier heel

belangrijk maakt. Stichting Wooncom nam het initiatief om in een relatief

vroeg stadium de problematiek van de naoorlogse wijken in Emmen te

lijf te gaan. Voor Emmermeer werd een omvattende ruimtelijke strategie

gekozen die een fl inke investering vereiste, maar zich op de lange

termijn ook terug zou verdienen. Wooncom koos voor sloop en nieuw bouw

en gaf daarmee niet alleen architectuur en wonen een brood nodige

injectie maar ook de openbare ruimte, aangezien zij voor elke gesloopte

woning vijfduizend euro bijdroeg aan het budget voor de openbare

ruimte. Ook kocht de corporatie het centrale winkelcentrum van Emmer-

meer om daar de stedenbouwkundige situatie te kunnen verbeteren, het

aanbod te vergroten en de architectuur op te waarderen.

Dat deze omvattende strategie de juiste is, blijkt inmiddels zonder

meer. De koopwoningen van Aan de Bosrand en Bospark gaan grif van

de hand en er ontstaat weer een optimistische sfeer. Belangrijk voor de

kwaliteit van de ingrepen van Steenhuis Bukman architecten is de

passende stedenbouwkundige basis die per buurt werd gekozen en de

omvattende stedenbouwkundige visie die weer daaraan ten grondslag

ligt. Wooncom is een constante speler met een lang geheugen, maar

daarnaast is het belangrijk dat de gemeente nauw betrokken blijft bij de

ontwikkelingen en niet bij wisselingen van de wacht haar eigen plan

gaat trekken. Dat kan leiden tot ongepaste ingrepen zoals het villawijkje

dat onlangs in de uiterst noordoostelijke hoek verrees en in architec-

tonische kwaliteit en stedenbouwkundige opzet de mooie plannen van

Wooncom saboteert.

1 W. Bruin, Forum 11 (1956) p. 2/3.