150

per

iod

e 19

74-2

00

6

Nederlandse Academy Award uitgereikt

voor zonder ernst

151

HELDENPLATZ, een stuk van Thomas Bernard, dat door Leonard Frank werd

geregisseerd bij het Nationale Toneel.

Ellen: 70 lentes In 1992 zond de NOS het televisieportret MARKANT uit; een aflevering gewijd

aan de 70e verjaardag en het 50-jarig toneeljubileum van Ellen. Voor dit pro-

gramma werd ze geïnterviewd door een goede bekende: Annemarie Oster, ac-

trice, schrijfster en dochter van Guus Oster en Ank van der Moer, die ook bui-

ten het werk met Ellen bevriend waren geweest.

Het televisieportret werd geïllustreerd met veel filmfragmenten van toneelpro-

ducties waarin Ellen had gespeeld. Bekende en minder bekende landgenoten

kregen het woord om hun herinneringen aan de tijd met Ellen te delen met het

Nederlandse publiek. Acteur en vriend Eric Schneider prees vooral in Ellen haar

ongelooflijke trouw aan het toneel en haar collega’s. Er waren volgens hem dan

ook maar weinig mensen te vinden die niet van haar hielden. Hoewel het toneel

een grote plaats in haar leven innam, was het voor haar niet overheersend ge-

worden:

Ik heb honderdduizend interesses en een ervan is toneel! 106

Zonder Ernst In september 1992 startte de televisieserie ZONDER ERNST, van Simon Brett,

in de regie van Berend Boudewijn. Ellen speelde de rol van de nieuwsgierige en

af en toe meer dan onsympathieke grootmoeder Frederique, die bij haar doch-

ter, een tweeënveertigjarige weduwe, intrekt. Na de vele dramastukken en het

serieuze werk dat Ellen had gespeeld, leek het haar heerlijk de blijspelkant weer

te kunnen gebruiken.

Het stuk handelde over drie generaties die zeer intensief met elkaar te maken

krijgen. Ellen vergeleek er ook haar eigen levenssituatie mee:

Ik hoop dat míjn kleinkinderen me wel een beetje een gezellig mens vinden. Je moet

ze natuurlijk niet teveel lastig vallen. Oma Ellen noemen ze me, want ze hebben er

drie, dat heb je in deze tijd, hè? Je kijkt anders naar ze, anders dan naar je eigen kind.

Met meer afstand.107

Het was tijdens de eerste opname voor de serie ZONDER ERNST dat Ellen

kennismaakte met de producent van de serie: Joop van den Ende. Hij informeer-

de het in de studio aanwezige publiek in het kort over het verhaal van de serie,

wat normaal niet de gewoonte was. Ellen dacht toen:

152

per

iod

e 19

74-2

00

6

God, wat een leuke man, die is de baas van het spul en hij is niet te beroerd om daar

even zelf te gaan staan ... dat vond ik enig en zo is het begonnen ...

Het seizoen 1993-’94 beloofde de opname voor een vervolg van dertien afleve-

ringen van de succesvolle serie ZONDER ERNST.

Ellen bij het Haarlems Toneel Na de zomer speelde Ellen naast Henk van Ulsen en Huib Broos een hoofdrol in

CLAIRE OBSCURE van Marguerite Duras en in diezelfde periode ging ze het

land in met HET MISVERSTAND, een moderne tragedie van Albert Camus

bij het Haarlems Toneel en geregisseerd door Joanna Bilska. Beide stukken had-

den ‘moord’ als thema. Over HET MISVERSTAND schreef de pers:

Ellen Vogels spel is stabiel en beheerst. Dat geldt ook voor het onberispelijke spel van

haar collega’s. Toch is zij van het drietal de enige die met haar onnadrukkelijke toon

en precieuze mimiek uiteindelijk zelfs de meest verstokte rochelende hoesters in de

zaal stil krijgt.108

Na de toneelrevolutie was er een soort overgangsfase geweest waarin veel men-

sen hadden afgehaakt. Nu had Ellen het gevoel dat de belangstelling voor het

toneel weer toenam.

In CLAIRE OBSCURE van Marguerite Duras speelde Ellen de rol van Claire,

Joop van den Ende met echtgenote

Janine en Ellen Vogel (2002)

Foto: Roy Beusker

153die een moord begaan had. Hoewel ze de gruwelijke daad had bekend, leek Claire

op het eerste gezicht geen motief te hebben. Henk van Ulsen probeert als de on-

verstoorbare ondervrager meer te weten te komen over de beklemmende gedach-

tewereld van deze mysterieuze vrouw. Ellen vond Claire een boeiende vrouw met

extremen. Maar hoe graag ze ook met handen en voeten acteerde, in deze rol

moest ze doodstil op een stoel zitten. Het vergde een grote concentratie:

Er is niets om je aan vast te houden, behalve de spanning.109

Er werd toneelspelers wel eens verweten vaak karakterloos te zijn; ze zouden

niet zo snel een oordeel over iemand hebben. Dat kwam volgens Ellen doordat

het misverstand

Hidde Maas en Ellen Vogel als

zoon Jan en zijn moeder

Foto: Jaap Pieper

een acteur zoveel uiteenlopende typen mensen speelde, waardoor je de verschil-

lende kanten, ook de slechte, van de mens leerde kennen en begrijpen.

Ik heb daarvan geleerd om niet meteen met een oordeel klaar te staan. Ik kan niet

zwartwit denken.110

drie grote vrouwen

Edda Barends en Ellen Vogel

Foto: Leo van Velzen

154

per

iod

e 19

74-2

00

6

Drie Grote Vrouwen Op vrijdag 22 december 1995 ging DRIE GROTE VROUWEN in première.

Ellen werd kort daarna 74 jaar en ze zag dit stuk van Edward Albee als een ge-

schenk van de goden.

In het nieuwe stuk van Albee, dat een jaar eerder voor het eerst in New York

opgevoerd werd, speelde Ellen een 92-jarige vrouw. Trots, aristocratisch, auto-

ritair en tegelijkertijd ook tragisch en kwetsbaar.

Ik heb haar inmiddels zo goed leren kennen dat ik haar niet alleen maar een vreselijk

mens vind. Aan het eind van haar leven staat ze met lege handen.111

Edda Barends en Caroline Almekinders vertolkten dezelfde vrouw, maar dan

respectievelijk op middelbare en jonge leeftijd. Op die manier kreeg het publiek

stapsgewijs inzicht in het leven van de bejaarde vrouw. Albee was volgens Ellen

een moralist in de goede zin van het woord.

Hij wil de mensen aan het denken zetten. Daar hou ik van. Anders heb je als een koe

geleefd.112

In het stuk moest Ellen als de oude vrouw tot het einde van de avond in coma op

bed liggen, volkomen roerloos. Dat was mogelijk gemaakt door een goed gelij-

kend afgietsel van haar hoofd te maken en dat tijdens de scènes te gebruiken.

Ellen zelf kwam dan op een bepaald moment als geestverschijning het toneel op

en keek bij het sterfbed terug op haar leven. Ze vond ‘haar eigen beeltenis in

coma’ geen pretje en kon er nauwelijks naar kijken.

En aanraken al helemaal niet. Echt afschuwelijk. Lig ik daar de hele tijd zelf als dooie

op bed. Dat is confronterend hoor! Toen ik zag wat ontwerper Sjoerd Didden had

gemaakt, dacht ik meteen: o God, dat ben ik. Het lijkt precies, maar ik lig er zo ones-

thetisch bij. Ik heb bedongen dat die kop na de tournee meteen wordt vernietigd.

Want wat moeten ze er anders mee? Naar het Toneelmuseum? Alsjeblieft niet zeg! 113

Ellen gehuldigd met roos en ridderorde Ellen viert ook in dit jaar haar 50-jarig toneeljubileum. Na afloop van de première

van DRIE GROTE VROUWEN werd ze geheel onverwacht bevorderd tot

‘Officier in de Orde van Oranje Nassau’. Als bekroning van de avond kreeg Ellen

een prachtige bloemenmand met rozen uitgereikt. Voor de gelegenheid had een

Uithoornse bloemenkweker een nieuwe roos naar haar vernoemd: de ‘Ellen

Vogel-roos’. Ellen was enorm verrast, vooral toen ze hoorde dat zij en haar man

een aantal van deze rozenstruiken kregen voor hun tuin op Mallorca. Stiekem

vond ze die roos bijna nog leuker dan de ridderorde.114

155

Om Ellen te eren werd er een nieuwe

roos naar haar vernoemd: ‘de Ellen

Vogel-roos’. Na de voorstelling van

drie grote vrouwen: de rozen

bij Ellen thuis

Onderscheiding Officier in de orde

van Oranje-Nassau

156

per

iod

e 19

74-2

00

6

157

Recensie over Drie Grote Vrouwen In de Haagsche Courant verscheen over DRIE GROTE VROUWEN de volgen-

de recensie:

Het ‘Haagse’ van Couperus is op een of andere manier altijd aan Ellen Vogel blijven

hangen. Wel begrijpelijk, omdat Couperus haar hele familie al had bezig gehouden:

haar ouders die voordrachtskunstenaars waren en haar broer Albert die Couperus

schrijvend en spelend hield. Dat ‘Haagse’ valt het best te lezen als een compliment, te

vertalen als stijlvol, met allure. Een keurmerk van klasse voor een Grote Vrouw.115

In april 1996 werd de honderdste en tevens laatste voorstelling van DRIE GRO-

TE VROUWEN in het Nieuwe De la Mar gespeeld. Als Ellen op dit moment op

het toneel plaats had moeten maken voor jongere mensen zou ze daar alle be-

grip voor hebben gehad.

Ik moet toegeven dat ik nog wel last zou hebben van nostalgische gevoelens. Ik ben

toch, en die term heb ik geleerd van Laurence Olivier, een oud circuspaard.

Relativeren Ellen sprak in die tijd in interviews regelmatig over de ‘betrekkelijkheid’ van din-

gen. Bij toneel bestaat niet zoiets als ‘tijdloze kwaliteit’. Een goed schilderij behoudt

zijn waarde. Ook eeuwen na de dood van de schilder. Kijk maar naar Vermeer. Bij

toneel kan je niet zeggen: ‘Als het publiek het nú niet pikt, pikken ze het wel over

vijftig jaar. Toneel is hier en nu! Daarna is het wég. Dat is de essentie en het geheim

van toneel. Wie een prachtvoorstelling van vroeger wil reconstrueren, hecht waarde

aan iets dat nu per definitie geen waarde meer heeft.’ 116

Ik ben er, dat is al mooi genoeg! Ellen constateerde een verandering bij het toneel; het beeld van ‘eeuwig jong en

mooi’ was niet meer zo’n heet hangijzer. Het ging nu ook bij de vrouwenrollen

meer om de persoonlijkheid dan om het romantische verhaaltje.

En ik ben gelukkig op een leeftijd dat ik me geen zorgen meer hoef te maken of ik nog

begerenswaardig ben. Ik bén er, dat is al mooi genoeg! 117

Verlies van een zuster In 1998 overleed Ellens zuster Tanja na een kort ziekbed op 79-jarige leeftijd. Ze

werd begraven en bijgezet in het familiegraf ‘Anthing Vogel’. Ellen zou Tanja en

Albert altijd blijven missen. Zelf had Ellen overigens niets met graven.

Nee, laten ze mij als zoveel mensen maar over de zee uitstrooien en er dan een heer-

lijke fles champagne op drinken! Het nare van het ouder worden vind ik dat het steeds

Affiche drie grote vrouwen,

met v.l.n.r. Caroline Almekinders,

Edda Barends, Ellen Vogel