1

EINDRAPPORT

Expertmeeting ‘Gendersensitief Beleid bij Gemeenten’

oktober 2015

2

Inhoud

1 Inleiding ............................................................................................................................................ 3

2 Aanpak project ................................................................................................................................ 4

3 Resultaten expertmeeting ........................................................................................................... 6

4 Conclusies en aanbevelingen ................................................................................................... 13

Bijlagen ................................................................................................................................................ 22

3

1 Inleiding

In dit eindrapport treft u de uitkomsten aan van de expertmeeting ‘Gendersensitief beleid bij

gemeenten’ die op 11 juni 2015 werd georganiseerd door de Nederlandse Vrouwen Raad, in

samenwerking met Atria, Mezzo en Movisie. Deze expertmeeting werd mogelijk gemaakt

door subsidie van het ministerie OCW, mede namens de ministeries SZW en VWS. De

expertmeeting maakt deel uit van het project Zorg M/V van de Nederlandse Vrouwen Raad.

De aanleiding voor de expertmeeting was de inwerkingtreding op 1 januari 2015 van het

lokale beleid na de decentralisaties naar het gemeentelijk sociaal domein. Vanaf dat moment

wordt voor ondersteuning aan ouderen, mensen met een lichamelijke of verstandelijke

beperking of een psychische stoornis en voor kinderen in de knel, in eerste instantie een

beroep gedaan op de sociale omgeving: familie, buren en vrienden, waarna wordt bekeken

wat in aanvulling daarop nodig is. Daardoor neemt de vraag naar informele zorg toe:

mantelzorg, vrijwilligerswerk en burenhulp. De bezuinigingen waarmee de decentralisaties

gepaard gaan, zetten de banen bij formele zorgorganisaties onder druk. Dat treft

voornamelijk vrouwen in deeltijdbanen omdat die in de zorg oververtegenwoordigd zijn. Zij

worden door gemeenten graag ontvangen als vrijwilliger voor de begeleiding van ouderen en

jongeren. Ook zullen mensen die nu afhankelijk zijn van een uitkering verder worden

gestimuleerd tot werk, eventueel in de vorm van te leveren informele zorg. Voor veel

Nederlanders verandert dan ook de verhouding tussen zorg en werk. De vraag is of het

nieuwe beleid voor vrouwen anders en minder gunstig uitpakt dan voor mannen.

De expertmeeting ‘Gendersensitief beleid bij gemeenten’ heeft als doel in kaart te brengen

op welke manier gemeenten hun sociaal beleid na de decentralisaties kunnen inrichten en

uitvoeren zodat de (mantel-)zorgtaken meer gelijkelijk over mannen en vrouwen worden

verdeeld, waardoor een zo optimaal mogelijke verdeling tussen mannen en vrouwen

mogelijk wordt.

In hoofdstuk 2 wordt de aanpak van de expertmeeting geschetst. In hoofdstuk 3 treft u een

overzicht van de resultaten aan en in hoofdstuk 4 volgen de belangrijkste conclusies en

aanbevelingen naar aanleiding van de expertmeeting. In de bijlagen vindt u

achtereenvolgens: het position paper (bijlage 1), de inleidingen die tijdens de expertmeeting

werden gehouden (bijlage 2) en het verslag van de expertmeeting (bijlage 3). Het artikel dat

op 11 juni 2015 in Trouw verscheen vindt u in bijlage 4.

4

2 Aanpak project

In het projectplan d.d. 13 maart 2015 dat door de Nederlandse Vrouwen Raad is aangeboden

aan de ministeries OCW, SZW en VWS staat de voorgenomen aanpak beschreven. Het project

is grotendeels volgens dat plan verlopen.

Position paper

Er is gestart met het samenstellen van een position paper. De volgende deelnemers werden

uitgenodigd recente onderzoeksresultaten samen te vatten en te delen:

- Dr. Ir. Alice de Boer - wetenschappelijk medewerker Zorg, Emancipatie en

Tijdsbesteding, Sociaal en Cultureel Planbureau

- Prof. Dr. Marjolein Broese van Groenou - hoogleraar Informele zorg, Vrije Universiteit

- Dr. Mariëlle Cloïn - wetenschappelijk medewerker Zorg, Emancipatie en

Tijdsbesteding, Sociaal en Cultureel Planbureau

- Drs. Wilco Kruijswijk - Expertisecentrum Mantelzorg en afdeling Sociale Zorg,

Movisie

- Dr. Ir. Rick Kwekkeboom - lector Community Care, Hogeschool van Amsterdam

Verder is in het position paper verslag gedaan van een korte - niet representatieve -

inventarisatie bij gemeenten van de implicaties in de praktijk van de transities in de zorg. Dit

position paper is toegezonden aan de deelnemers van de expertmeeting. Zo werd kennis al

vooraf met elkaar gedeeld en ontstond een gezamenlijk vertrekpunt voor alle deelnemers

aan de expertmeeting. Het position paper is voor een breed publiek beschikbaar gesteld

door publicatie op de websites van de Nederlandse Vrouwen Raad, Atria, Movisie en Mezzo.

Expertmeeting

Op 11 juni 2015 vond een expertmeeting plaats op de locatie 7AM aan het Buitenhof 47 in

Den Haag. Deelnemers zijn geworven bij gemeenten, rijksoverheid, maatschappelijke

organisaties, zorgorganisaties en vrouwenorganisaties. In totaal woonden 60 mensen de

expertmeeting bij, verdeeld over deze verschillende doelgroepen.

Tijdens de expertmeeting zijn, na een kort welkomstwoord door NVR voorzitter Dorenda

Gerts, korte inleidingen verzorgd door:

- Jantine Kriens (directievoorzitter Vereniging Nederlandse Gemeenten): Rollen en

kansen voor gemeenten

5

- Eelco Wierda (senior beleidsadviseur Atria): ‘Gratis’ mantelzorg m/v

- Dorly Deeg (hoogleraar Epidemiologie van de veroudering Vrije Universiteit): Oud

worden is normaal: epidemiologie, ouderen, jongeren en zorg

- Liesbeth Hoogendijk (directeur Mezzo): Mantelzorg en gender. Resultaten Nationaal

Mantelzorgpanel mei 2015

Vervolgens hebben de deelnemers zich in zes groepen gebogen over de volgende vragen:

waar staan we nu, waar willen we naartoe, hoe komen we daar?

Het verloop van deze discussies is in elke groep op flipovervellen bijgehouden en de

concrete uitkomsten zijn op kaarten genoteerd. Deze kaarten zijn geordend opgehangen in

een schema waarin complexiteit (van ‘eenvoudig’ naar ‘complex’) werd uitgezet tegen tijd

(van ‘nu’ naar ‘over 5 jaar’). Op deze manier werden de quick wins (eenvoudig en snel uit te

voeren) onderscheiden van de taaiere klussen (complex en kost tijd).

Sneldichteres Floortje Schoevaart van Humor Werkt! vatte de uitkomsten in een

humoristische – gesproken - column op geheel eigen wijze samen.

Minister J. Bussemaker (OCW) nam aan het eind van de bijeenkomst de eerste uitkomsten in

ontvangst en sprak de wens uit dat alles wat in de expertmeeting bedacht wordt ook bij

haar terecht komt. Zij gaf aan dat ze het dan kan bespreken met de collega’s in het kabinet

en met de actoren die samen met het rijk voor uitvoering kunnen zorgen.

Na afloop van de expertmeeting ontvingen alle deelnemers een verslag van de bijeenkomst

en een link naar de slides van de inleiders. Hen is toegezegd dat zij een exemplaar van het

eindrapport ontvangen.

Publicatie in Trouw

Op 11 juni 2015 publiceerde Trouw een paginagroot artikel over het onderwerp onder de

titel: ‘Moeten mannen meer mantelzorgen?’, door Maaike van Houten. Korte interviews met

Jantine Kriens, Rick Kwekkeboom, Liesbeth Hoogendijk en Dorenda Gerts werden aangevuld

met algemene informatie over de problematiek rond gendersensitief beleid en de

achtergronden van de expertmeeting.

6

3 Resultaten expertmeeting

Hieronder zijn alle plannen verzameld die tijdens de expertmeeting en in het position paper

zijn genoemd: rijp en groen, groot en klein, M/V-gerelateerd of niet, bruikbaar of (nog) niet,

inclusief overlap.

Keukentafelgesprekken

Gesprekken plannen buiten kantoortijden zodat ook werkende mantelzorgers (M/V)

gemakkelijker aanwezig kunnen zijn. (Bijkomend voordeel voor de

gemeenteambtenaar is dat deze wellicht onder kantoortijd mantelzorg in zijn eigen

privésituatie kan verlenen.)

Slimme vormen van samenwerking met hulp van moderne technieken zoeken tussen

gemeente, professionele zorgverleners, vrijwillige hulpverleners en familie, waardoor

de overlegtijd en de bureaucratie vermindert en ‘iedereen kan meedoen’.

Kennis bij Wmo-consulenten vergroten over traditionele familiegebonden patronen,

over de verschillende ‘soorten’ mantelzorg die mannen en vrouwen verlenen, hun

verschillende reacties op overbelasting als gevolg van die mantelzorg en het verschil

in ervaren belasting dat samenhangt met het opleidingsniveau.

In het gesprek moet de behoefte van ouderen centraal staan, niet het aanbod.

Aanwezigheid van een mantelzorger of andere betrokkene verplicht

Vraag ook naar zoons.

Maak een instructie/checklist voor loketmedewerkers, gericht op gendersensitiviteit

Leid genderbewuste Wmo-consulenten op die oog hebben voor het hele

(familie)systeem

Kennis van en inzicht bij de consulenten in de verschillende manieren waarop

mannen en vrouwen omgaan met mantelzorg en hun ervaren belasting.

Gemeentelijk beleid

Zorg voor een betere aansluiting formele en informele zorg

Maak gebruik van statistische gegevens (lokale, actualisatie)

Meet de urgentiebehoeften van alle ouderen rondom woon- en zorgwensen, dit

regelmatig meten

Bij migrantengroepen is vaak een slechtere positie van mantelzorgers

Vanuit beleid wordt alleen op onderdelen gekeken (kokers)

Voorkom bij instanties e.d. dat tegen vrouwelijke mantelzorgers gezegd wordt bij

zware belasting: “gaat u minder werken”

7

Met doelgroepenbeleid altijd vanzelfsprekendheid ter discussie stellen (bewust zijn)

en aandacht geven aan:

- delen zorgtaken (speciale aandacht voor migranten)

- economische zelfstandigheid (speciale aandacht voor migranten)

- voldoende betaalde arbeid (speciale aandacht voor migranten)

Overheid mag mantelzorg niet uitbuiten en moet ondersteuning bieden die

overbelasting voorkomt

Zorg voor voldoende vraag/aanbod in ondersteuningsaanbod

→ actief kwetsbare mensen opzoeken en goede en tijdige informatie bieden

Zorg dat je op intermediairniveau hoort wat mantelzorgers nodig hebben +

oplossingen

(maatschappelijke organisaties, wijkteam, kerken, e.d.)

Concretiseer het aanbod

Bied eigen kracht conferenties aan

Breid het dagbestedingsaanbod uit

Zorg ook voor mogelijke nachtopvang als dat de mantelzorger verlicht

Zorg voor diversiteit in de teams die mantelzorgers/mensen helpen (bijv. bij

keukentafelgesprek)

Breng partijen bij elkaar en sta open voor creatieve ideeën (bijv. jongeren wonen

goedkoop als zij iets doen voor ouderen)

Stimuleer tussenvormen tussen zorg en welzijn

Haal tegengestelde wet- en regelgeving eruit

Zorg voor samenwerking tussen afdelingen gemeente (SoZaWe/Wmo)

Onderzoek of persoonlijke dienstverlening achteruitgang of vooruitgang is: bij

aanstellen van ‘au pair voor ouderen’ creëer je een genderprobleem in andere landen

(buitenlandse vrouwen komen naar NL, maar laten gezin met kinderen achter)

Nodig meer mensen uit bij de keukentafelgesprekken

Verbeter de opleiding van Wmo-consulenten

Laat de overheid zich bewust zijn van gedeelde verantwoordelijkheid, maar zich niet

teveel achter de voordeur bemoeien

Verken het palet van ondersteuningsmogelijkheden: familie, buren, vrijwilligers,

professionals: zorg dat men van elkaar weet en elkaar steunt.

Help oplossingen vinden voor familieconflicten/ondersteunen van families (mentor

benoemen)

Vergroot de kennis over familiesystemen en doe aanvullend onderzoek indien nodig

Let op de ongelijkwaardige startpositie (werk/inkomen) M/V

Wees alert op een onvoorspelbare overheid en willekeur bij keukentafelgesprek,

zeker in de ogen van inwoners

8

Voer gesprekken met migranten om beeldvorming te beïnvloeden (rol gemeente:

publiekscampagne)

Betrek meer vrouwen bij lokale diensten

Ondersteun vrouwen bij heroriëntatie op de arbeidsmarkt

Empowerment van vrouwen via lokale democratie

Voorzieningen als dagbesteding overeind houden in voldoende mate!

Systemisch werken invoeren in het keukentafelproces

In de Wmo staat ‘gebruikelijke zorg’. Wat is dat? Hoe vullen gemeenten dat in?

Is de gemeente regisseur van de informele zorg? Of zijn de mensen dat zelf? Maar de

gemeente beslist of je het krijgt. Hoe eerlijk is dat? Als je zelf een netwerk hebt, gaat

het nog wel. Maar als je dat niet hebt, hoe krijg je dan hulp? En hoe eerlijk is het dat

die persoon dan wel hulp krijgt, terwijl bij de buurvrouw wordt gezegd dat haar

netwerk (= haar dochter) het maar moet doen? Bij wie ligt de verantwoordelijkheid?

Bij de mensen? Maar bij wie ligt de bevoegdheid? Bij de gemeente? Kun je dat

scheiden?

Goed inzicht verwerven in bestaande sociale systemen in gemeente, niet nieuwe

bouwen.

Meer mix van mannen en vrouwen in gemeentelijke ondersteunende teams.

Besef van eigen normen en waarden bij degene die het keukentafelgesprek voert.

Focus bij gemeenten op voorwaarden scheppen en beleid maken

Werkgevers

Ga als werkgever het gesprek aan met mantelzorger

Maak mantelzorg bespreekbaar op het werk

Aandacht voor verlofregelingen

Flexibele werkuren

Mantelzorgvriendelijk personeelsbeleid bij werkgevers

Werkgevers financieel compenseren uit potje waar werkgever en werknemer

gezamenlijk de kosten voor dragen:

- fiscaal aantrekkelijk (overheid)

- percentage loonsom

- fonds door ZZP’ers

Goed werkgeverschap = mantelzorgvriendelijk

Bedrijfsfonds (evt. % loonsom) om vervangende hulpdiensten in te huren zodat je niet

van je werk hoeft

Gemeenten positioneren als ‘mantelzorgvriendelijke’ werkgever: misschien een

goede ingang om het perspectief van de werkende ‘kind-mantelzorger’ (met in het

9

ongunstigste geval een zorgafhankelijke ouder ver weg) op het netvlies van

gemeenten te krijgen.

Techniek

Investeer in robotica en domotica

Investeren in techniek en daarmee mannen verleiden (dit doen mensen zelf m.b.v. de

markt)

Scholing

Vanaf basisschool een vak introduceren “omgangsvormen in de maatschappij”

Aandacht en bespreken binnen onderwijs en verenigingen dat zorgtaken uitvoeren

normaal is

Leer hulp te vragen op jonge leeftijd

Kansen maken voor laagopgeleide vrouwen in de zorg. Die vallen tussen wal en

schip. Scholing bieden voor vrouwen om een aanvullende opleiding te doen. Van MBO

naar HBO, bijvoorbeeld. Houd ze uit de kaartenbak van de gemeente, empowering en

economisch zelfstandig.

Zorg aantrekkelijker maken onder jongeren. Snuffelstages in onderwijs bij

zorginstellingen. Maatschappelijke stages richten op vrijwilligersorganisaties. Zorg en

vrijwilligerswerk moet ‘gewoon’ en ‘cool’ zijn.

Buitenland

Leren van andere landen en culturen

“Het Deense model” = kinderen (& jongens) leren om hulp te vragen op jonge leeftijd.

Model in NL is ‘autonoom’ = je moet het zelf redden, onafhankelijk

Onderzoek doen naar ontwikkelingen in het buitenland. In België is men verplicht

voor ouders te zorgen. Hoe organiseren ze dat? In Denemarken wordt kinderen al

vroeg geleerd om hulp te vragen, jongens en meisjes. In NL is men meer gericht op

autonomie: je moet jezelf redden. Dat kan een barrière zijn bij het vragen om hulp.

Communicatie

We hebben het over steun en niet over zorg

Neutrale taal en voorbeelden → niet seksespecifiek: mantelsteun of -hulp

Seniorenprogramma’s in de media → ‘Ik zorg voor jou” in GTST

Alternatief voor de term mantelzorger (geen structurele oplossing)

Voorlichting aan samenleving (Postbus 51) over genderspecifieke valkuilen

Gender hoort wel aan de familie-keukentafel, niet aan de gemeentelijke keukentafel

10

Merknaam ‘mantelzorg’ heeft negatief imago (zwaar, lastig, ongelijk verdeeld, het

‘overkomt’ je)

Positiever beeld van zorgverlening belichten: campagne (nationaal/lokaal)

Taal: zorg = informele zorg, geen persoonlijke verzorging. Het is meer hulp of steun.

Ander woord? Dat helpt wellicht ook M om te interesseren.

Campagnes ook op mannen richten: media, soaps, voetbal

Concreet communiceren welke verandering in sociale regels verwacht wordt van

burgers. Zijn we ‘verplicht’ persoonlijke verzorging te verlenen aan onze ouders? En

ook aan de buurvrouw? Of is mantelzorg meer een kwestie van hulp en

ondersteuning bij het huishouden? Wat verwacht de overheid van zorg voor ouders

die vele tientallen kilometers weg wonen? Zorgen mannen ook? En hoe dan? Welk

soort hulp kan een zorgvrager wel en niet verwachten van de overheid?

In de communicatie letten op de m/v-rolverdeling: laat ook een man zien die zorgt.

Bewustwording van de rol van mannen in de zorg op de lokale agenda zetten. Goede

voorbeelden uit de mantelzorg tonen en vanuit de verschillen tussen mannen en

vrouwen de verbinding zoeken.

Empowering mantelzorgers

Vrouwen moeten zelf kiezen; ruimte is er

Familie/netwerk is zo georganiseerd dat iedereen een evenredig deel kan leveren in

‘afwisseling’ met externe ondersteuning

Acceptatie van de ouder wordende mens

Iedereen is bewust van (hun) verantwoordelijkheid en rol in zorgen voor elkaar (alle

generaties)

Belasting in tijd/mentaal expliciet maken

Overbelasting/wederkerigheid en afhankelijkheid → vraagverlegenheid

Voorlichting (zo vroeg mogelijk) → “jezelf leren wapenen” via mantelzorgers,

mantelzorgcafé, huisartsen, gemeente

Vrouwen: ga eens emanciperen! En grenzen stellen

Mantelzorg zelf doen of betalen/inhuren: welke keuze maak je en waarom?

Hoe doen mannen het en hoe doen vrouwen het? → minder werken → waarom doen

vrouwen dat?

Hardnekkige patronen en verwachtingen in de samenleving

Ook verschillen tussen zorgontvangers (mannen: moet ik dat huishouden ‘zelf’ doen,

vrouwen: liever zorg door een dochter)

Schaamte en onwetendheid meer bij vrouwen → taboesfeer

Mannen die niet voor iemand gezorgd hebben voor wie ze wel wilden zorgen

Mantelzorger: zorg goed voor jezelf M/V

11

Zorgvrager: autonomie → regie houden

Mantelzorger → grenzen stellen

Kennis verzamelen over familiesystemen en verschillende manieren van omgaan met

zorgbelasting door M/V. Mensen helpen om zichzelf te helpen.

Leren over eigen begrenzingen: wat doe je wel wat doe je niet?

‘Empoweren’ van mantelzorgers in het overzien van de omvang en intensiteit van de

mantelzorg, zodat ze hun draagkracht goed inschatten en bewust keuzes maken over

de verdeling en planning van zorg en werk.

Algemeen

Palet van ondersteuningsmogelijkheden verkennen: welke mogelijkheden zijn er

allemaal?

Combi’s van betaalde en onbetaalde steun onderzoeken (kenniscentra+overheid+

VNG)

Iedereen een basisinkomen i.v.m. verdeling zorg – werk

Tegengaan bureaucratisering: bij aanvragen van hulp bewijzen dat je mantelzorger

bent

Als onderliggende voorwaarde: economische zelfstandigheid vrouwen vergroten

Kennis over familiesystemen en conflicten met het oog op gender (onderzoek nodig

door NWO →WO/HBO)

Bewustwording, breed: m/v, beroepskrachten, zorgontvangers, overheden,

DOORLOPEND over de prijs die je betaalt als je zorg ten koste laat gaan van je werk

Mannen willen ook graag mantelzorgen

Wat gebeurt er als het zorgpotentieel daalt en je doet niets aan de scheve M/V-

verdeling? Verhoogt dat de (morele) belasting op V? Wordt er dan gewoon geen zorg

meer verleend?

Verschillende mogelijkheden onderzoeken: combinaties van zelf steun geven,

buurman van je ouders erbij betrekken, iets inkopen, vrijwilligerswerk, etc.

Kansen voor bedrijven in persoonlijke dienstverlening. Kwaliteit? Of is dat ‘terug naar

het dienstmeisje’? En alleen te betalen voor welgestelden.

Onderzoek (laten) doen naar M/V-verschillen. Ook in VUmc LASA-onderzoek?

Kennis verzamelen over de verschillende manieren waarop M/V omgaan met

zorgbelasting en over familiesystemen en omgaan met conflicten met het oog op

gender.

Kennis breed verspreiden onder verschillende doelgroepen: zorgorganisaties,

gemeenten, vrijwilligersorganisaties en alle mensen. Mensen helpen om zichzelf te

helpen door kennis te vergroten.

12

Onderzoek en monitoring van de economische zelfstandigheid van vrouwen. Hoe

ontwikkelt hun arbeidsparticipatie zich verder? In welke sectoren verdwijnen banen

M/V? Onderliggende voorwaarde voor uitbreiding van mantelzorg.

Oog voor overbelasting. Onderzoek, monitoren van mogelijke overbelastingsignalen.

Kennis verspreiden onder iedereen (herken je stress, hoe deel je de zorg?)

Persoonlijke dienstverlening. Au pair voor ouderen. Combinaties van betaalde en

onbetaalde zorg door verschillende partijen: kinderen, vrienden, buren, ingekocht,

etc. Wat werkt? Goede voorbeelden?

Mogelijke effecten van de decentralisatie van de zorg specifiek gaan monitoren.

Meten = weten. Wat we niet meten, weten we niet. Dat is zoals we weten uit de

emancipatiegeschiedenis ook een politieke keuze: de onbetaalde arbeid van vrouwen

onzichtbaar houden want het is een onderdeel van de privésfeer.

Een groot deel van de werkenden kan werk en zorgtaken goed combineren en blijft

gevrijwaard van negatieve effecten, zoals structurele vermindering van de

arbeidsduur of een gezondheidsverslechtering. Een beperktere groep, vooral te

vinden onder degenen die intensieve of langdurende hulp geven, werd wel

geconfronteerd met een gezondheidsachteruitgang en/of langdurend verzuim (zie

tabel 3.2.1). Bij hen zitten hulp aan naasten en betaald werk elkaar dus duidelijk in

de weg. Dit onderzoek roept de vraag op waar de grens ligt van wat er gevraagd

wordt van de “participerende burger”. Het laat zien dat er nu al een groep werkende

mantelzorgers is die door de druk van de combinatie van taken uitvalt of minder gaat

werken.

Mantelzorg benaderen als een onderwerp dat zich niet afspeelt tussen één

mantelzorger en één zorgontvanger, maar iets dat zich afspeelt in een familie of in

het bredere sociale netwerk, Daarbij stimuleren om te expliciteren hoe de ‘organisch’

gegroeide zorgverdeling tot stand is gekomen.

13

4 Conclusies en aanbevelingen

In dit hoofdstuk vatten we de belangrijkste uitkomsten van de expertmeeting samen en doen

we enkele aanbevelingen voor de praktijk. Niet alleen voor gemeenten, maar ook voor

andere partijen die betrokken zijn bij en invloed kunnen hebben op de evenwichtige

verdeling van (mantel)zorgtaken tussen mannen en vrouwen. We combineren daarbij

informatie uit het position paper, de inleidingen die werden gehouden tijdens de

expertmeeting en de discussies tussen de deelnemers tijdens de expertmeeting. Zo komen

we tot negen thema’s die aandacht verdienen bij het stimuleren van gendersensitief beleid.

Bij elke aanbeveling staan partijen benoemd die betrokken kunnen worden bij de uitvoering.

Stimuleren van bewuste keuzes

De grotere rol van vrouwen in de mantelzorg is cultureel bepaald, daarom zullen

veranderingen in deze taakverdeling niet snel gaan. Het is dan ook niet aan overheden om

persoonlijke keuzes van burgers te beïnvloeden1. Toch beïnvloedt overheidsbeleid de ruimte

voor persoonlijke keuzes altijd. In het decentralisatiebeleid rondom de zorg constateren

deelnemers aan de expertmeeting dat lokale overheden de neiging hebben die ruimte voor

vrouwen (impliciet, maar niet minder werkelijk) te beperken door een beroep te doen op de

‘familie’.

Keuzes in de combinatie van werk en zorg maken vrouwen dus zelf. Een valkuil is echter dat

mantelzorg vaak op een niet-gepland moment ‘erbij’ komt. Deze extra taak is niet voorzien,

maar wel noodzakelijk. Het is een keuze-die-geen-keuze-is omdat zorg veelal vanuit een

mengeling van vanzelfsprekendheid en plicht verleend wordt. Ook ervaren vrouwen dat

familieleden en de overheid meer van hen verwachten dan van mannen als het gaat om

zorgen voor een ander2,

In veel gevallen is de vraag om mantelzorg een ‘nieuwe’ discussie binnen families en met

vrienden, buren en verbonden gemeenschappen. Hoe verdelen we de mantelzorgtaken

onderling? Voor welke combinaties met betaalde zorg wordt eventueel gekozen? Traditionele

patronen spelen vaak een rol bij deze discussies3. Onderzoek naar deze traditionele

patronen en tips over hoe daarmee in familieverband om te gaan, kan helpen om ‘gender’

aan de familietafel bespreekbaar te maken.

1 Rick Kwekkeboom in position paper (bijlage 1)

2 Mezzo Mantelzorgpanel in inleiding expertmeeting door Liesbeth Hoogendijk (bijlage 2) 3 Wilco Kruijswijk in position paper (bijlage 1)

14

Belangrijk is dat de keuzes tussen werk en zorg bewust gemaakt worden, met een goed zicht

op de consequenties. Wat betekent de extra mantelzorgtaak voor mijn werk? Welke

mogelijkheden biedt mijn werkgever? Wat zijn wettelijke regelingen? En waar kan ik in

onderling overleg op uitkomen? Kan ik ‘een dagje minder’ werken en later weer ‘een dagje

meer’? Welke consequenties heeft dat voor het inkomen? Voor het carrièreperspectief? Voor

het pensioen? Maar ook bewuste keuzes omtrent de te leveren zorg zijn van belang. Om

welke zorgtaken gaat het, op korte en op langere termijn? Hoeveel tijd kost dat? Hoe

belastend is het? Overheden kunnen stimuleren hierin bewuste keuzes te maken. Ook

werkgevers kunnen hier hun aandeel in hebben: bekendheid geven aan regelingen,

openstaan voor flexibele oplossingen. Ze krijgen er vaak een gemotiveerdere werknemer

voor terug.

Bewuste keuzes tussen verschillende waarden (zorgen voor een naaste biedt voldoening, ook

werk biedt voldoening) en praktische noodzaak (werk is nodig voor brood op de plank)

kunnen helpen om de mantelzorg voor alle betrokkenen zo goed mogelijk te regelen.

Empowering van vrouwelijke én mannelijke mantelzorgers in het overzien van de omvang en

intensiteit van de mantelzorg is daarom van belang. Zo kunnen zij hun draagkracht goed

inschatten en weloverwogen keuzes maken in de verdeling en planning van zorg en werk.

Dat verkleint wellicht ook de risico’s op ziekteverzuim en overbelasting bij mantelzorgers die

Alice de Boer en Edith Josten in het position paper signaleren.

Aanbevelingen:

- Brede bewustwording stimuleren bij lokale bestuurders, beroepskrachten,

zorgontvangers en mantelzorgers over de effecten van beleidsmatige keuzes rondom

werk, (mantel)zorg en economische zelfstandigheid op gemeentelijk niveau. Lokale

vrouwenorganisaties kunnen een verbindende en aanjagende rol spelen bij het

opzetten van deze discussies. (Betrokkenen: lokale vrouwenorganisaties,

bestuurders, raadsleden, zorgverleners, mantelzorgers)

- Bewustwording stimuleren bij werkgevers en werknemers over de wettelijke

regelingen en praktische mogelijkheden die de organisatie kan bieden om

werknemers in staat te stellen mantelzorg met werk te combineren. (Betrokkenen:

werkgevers, werknemers)

- ‘Empoweren’ van vrouwelijke mantelzorgers in het overzien van de omvang en

intensiteit van de mantelzorg, zodat ze hun draagkracht goed inschatten en bewust

keuzes maken over de verdeling en planning van zorg en werk. (Betrokkenen:

mantelzorgorganisaties, vrouwenorganisaties, gemeenten, werkgevers)

15

Gedeelde beelden over begrippen en verwachtingen

Bij begrippen als ‘participatiesamenleving’, ‘zelfredzaamheid’ en ‘mantelzorg’ bestaan veel

verschillende interpretaties; iedereen heeft daar zijn eigen beelden bij. Maar welke beelden

zijn dat? En komen die overeen met wat de overheid van ons verwacht? Heeft ‘de overheid’

daar eigenlijk een gemeenschappelijk beeld van? Welke normen hanteert een gemeente voor

een begrip als ‘zelfredzaamheid’ of ‘gebruikelijke hulp’? Hoe groot zijn de verschillen

onderling tussen gemeenten? Móet je met een pannetje soep naar de zieke buurvrouw? Wat

zijn de gevolgen voor de toedeling van zorg als je tientallen kilometers van je naasten woont

in een heel andere gemeente?

Concrete communicatie over de veranderingen in sociale regels die de overheid van burgers

verwacht, kan helpen daarover een ‘gedeeld beeld’ te ontwikkelen. Aansprekende

voorbeelden over de aanpak en de verdeling van zorg kunnen op de lokale agenda gezet

worden. Ook de rijksoverheid kan hierin een aandeel hebben.

Aanbevelingen:

- Helderheid bieden over sociale regels en de daaruit door de gemeente toe te passen

beoordelingsnormen. Maatwerk in de beoordeling van elk individuele situatie is

belangrijk, maar biedt de samenleving niet altijd concreet houvast. Ook kan de

toepassing van maatwerk ertoe leiden dat mogelijke verschillen binnen een gemeente

tussen de toedeling van zorg aan individuen onverklaard blijven. (Betrokkenen:

gemeenten)

- Voorlichting aan de samenleving bieden over genderspecifieke valkuilen: de

traditionele m/v-patronen die vaak optreden bij de verdeling van zorg en werk

tussen mannen en vrouwen. Herkenbare voorbeelden presenteren van minder

traditionele verdelingen van zorg en werk tussen mannen en vrouwen: een

voorlichtingsspotje waarin een man de zorg verleent. (Betrokkenen: kenniscentra,

vrouwenorganisaties, rijksoverheid)

- Positief beeld van zorgverlening belichten. Geslaagde zorgprojecten verzamelen en

deze bekendheid geven. (Betrokkenen: gemeenten, zorgaanbieders)

- Het imago van mantelzorg verbeteren. Minder nadruk op negatieve connotaties als

‘belastend’, ‘zwaar’, maar meer aandacht voor de positieve kanten: ‘dankbaar werk’,

‘aandacht en zorg voor elkaar’. Dit imago ook stimuleren via minder voor de hand

liggende mediakanalen zoals bijvoorbeeld in soaps, seniorenprogramma’s of rondom

films en voetbalwedstrijden - bij uitstek een moment waarom met name mannen

bereikt worden. Het positievere imago kan mannen stimuleren meer oog en aandacht

voor zorg te krijgen en zo helpen de m/v-verdeling tussen zorg en werk

evenwichtiger te maken. (Betrokkenen: rijksoverheid, kenniscentra,

vrouwenorganisaties)

16

Keukentafelgesprekken meer gendersensitief

Via keukentafelgesprekken bepalen gemeenten welke zorg en ondersteuning passend is.

Beoogd wordt maatwerk te leveren. Elke gemeente vult deze gesprekken op haar eigen wijze

in. Sommige nodigen altijd een mantelzorger uit, anderen niet. De meeste gemeenten voeren

de gesprekken onder kantoortijd4. In de gesprekken is de m/v-verdeling van het sociale

netwerk geen issue5. Deelnemers aan de expertmeeting constateerden voorbeelden van

drastische vermindering van zorg en onvoorspelbare gemeentelijke beslissingen. In de

discussies tijdens de expertmeeting bleek ook dat de indruk bestaat dat de

bezuinigingsdoelstelling soms belangrijker is dan de inhoudelijk meest passende

maatwerkoplossing. Het Wmo-begrip ‘gebruikelijke hulp’ biedt ruimte voor de invulling van

maatwerk in individuele gevallen, maar deelnemers aan de expertmeeting spraken hun zorg

uit dat dit kan leiden tot (grote) verschillen in toegekende hulp omdat verschillende

gemeenten het begrip op eigen wijze invullen. Deze observaties vanuit de expertmeeting

sluiten aan bij de uitkomsten van de digitale raadpleging ‘Zorg naar gemeenten’ die in het

kader van het programma Aandacht voor Iedereen werd gehouden. Procedures verlopen

moeizaam en de ondersteuning schiet tekort. Men klaagt over te weinig informatie over de

spelregels en te weinig deskundigheid bij de gemeente.

Aanbevelingen:

- Gesprekken desgewenst plannen buiten kantoortijden zodat ook werkende

mantelzorgers (m/v) gemakkelijker aanwezig kunnen zijn. (Betrokkenen: gemeenten)

- Slimme vormen van samenwerking met hulp van moderne technieken zoeken tussen

gemeente, professionele zorgverleners, vrijwillige hulpverleners en familie, waardoor

de overlegtijd en de bureaucratie vermindert en ‘iedereen kan meedoen’.

(Betrokkenen: gemeenten, professionele en vrijwillige zorgaanbieders, familie)

- Kennis verzamelen over familiesystemen en -conflicten met het oog op gender

(Betrokkenen: kenniscentra, NWO, WO/HBO)

- Vanuit deze verzamelde kennis de inzichten bij Wmo-consulenten vergroten over

traditionele familiegebonden patronen, over de verschillende ‘soorten’ mantelzorg

die mannen en vrouwen verlenen, hun verschillende reacties op overbelasting als

gevolg van die mantelzorg en het verschil in ervaren belasting dat samenhangt met

het opleidingsniveau. (Betrokkenen: kenniscentra, gemeenten, zorgaanbieders)

- Kennis op lokaal niveau bij gemeenteraadsleden vergroten over de doelen,

uitgangspunten, resultaten en opbrengsten van het gemeentelijk zorgbeleid, zodat

zij in staat zijn effectief toezicht te houden op de uitvoering van dat zorgbeleid.

(Betrokkenen: gemeenten, politieke partijen, gemeenteraadsleden)

4

Inleiding bij expertmeeting door Jantine Kriens , VNG

5

Position paper ‘Gendersensitief beleid bij gemeenten’, juni 2015 (bijlage 1)

17

Scheve m/v-verdeling mantelzorg wordt nog schever

Van alle mantelzorgers van (schoon)ouders in de arbeidzame leeftijd (18-64 jaar) is bijna

twee derde vrouw6. Bij intensieve mantelzorg neemt het aandeel vrouwen toe: 70% wordt

door vrouwen verleend en 30% door mannen7. Naarmate de mantelzorg intensiever wordt,

wordt de m/v-verdeling dus schever.

De arbeidsparticipatie van vrouwen van 50-plus (de grootste categorie mantelzorgers) is nog

nooit zo hoog is geweest en neemt elk jaar met één procentpunt toe. We hebben te maken

met een historische stijging van de arbeidsparticipatie (en dus de economische

zelfstandigheid) van vrouwen van 50-plus omdat een nieuwe, moderne en hoogopgeleide

generatie vrouwen deze leeftijd bereikt en waarvan een groot deel blijft werken tot hun

pensioen8. Het traditionele beeld van de ‘beschikbare’ vrouwelijke mantelzorger gaat dus

niet meer op. Dit betekent dat ook vrouwelijke mantelzorgers hun participatie in de

informele zorg veelal moeten combineren met formele arbeidsparticipatie.

De transities in de zorg, gecombineerd met de bezuinigingen, leiden tot ontslagen die

relatief meer vrouwen treffen dan mannen omdat zij in deze sector oververtegenwoordigd

zijn. Een recente schatting9 geeft aan dat er in de komende twee jaar nog 27.000 banen

zullen verdwijnen, met name in de verzorging en de thuiszorg. Dat komt bovenop het verlies

van 22.000 banen dat in de afgelopen drie jaar al plaatsvond in de zorgsector.

Dit banenverlies samen met het extra beroep op informele zorg, heeft een negatieve invloed

op de arbeidsparticipatie en de economische zelfstandigheid van vrouwen en kan de

bestaande scheve m/v-verdeling in de mantelzorg nog schever trekken. Aandacht in het

beleid voor deze gevolgen voor met name vrouwen, lijkt dan ook gewenst.

Aanbevelingen:

- De ontwikkeling van ‘mantelzorgfondsen’ bevorderen, waardoor werknemers,

werkgevers en eventueel overheid gezamenlijk financiële ruimte scheppen aan

werknemers om vervangende hulpdiensten voor mantelzorg in te huren. Goed

werkgeverschap en mantelzorgvriendelijk beleid kunnen zo gecombineerd worden.

Dit kan op brancheniveau of binnen een organisatie plaatsvinden. (Betrokkenen:

werkgevers, werknemers, rijksoverheid)

- Monitoren van de ontwikkeling van de werkgelegenheid in de zorg, met name in de

verzorging en thuiszorg. (Betrokkenen: kenniscentra, rijksoverheid, gemeenten)

- Monitoren van ontwikkeling van arbeidsparticipatie en economische zelfstandigheid

van vrouwen en deze ontwikkelingen expliciet vergelijken en verbinden met de

6

Alice de Boer en Edith Josten in position paper (bijlage 1)

7

Alice de Boer en Edith Josten in position paper (bijlage 1)

8

Inleiding bij expertmeeting door Eelco Wierda, Atria (bijlage 2)

9

UWV Arbeidsmarktprognose 2014-2015

18

ontwikkeling van de m/v-balans in de mantelzorg. (Betrokkenen: kenniscentra,

rijksoverheid)

Zorgpotentieel neemt af

Aan de Vrije Universiteit wordt sinds 1991 het LASA-onderzoek uitgevoerd: een

grootschalig onderzoek naar het dagelijks functioneren van ouderen vanaf 55 jaar dat zich

richt op fysieke, cognitieve, emotionele en sociale aspecten, het opsporen van risicogroepen

en vroege signalering van knelpunten. Professor Dorly Deeg, hoogleraar Epidemiologie van

de veroudering aan het VUmc, presenteerde tijdens de expertmeeting enkele resultaten uit

dit onderzoek10:

- De groep mensen tussen 65 en 79 jaar en de groep 80+ers is toegenomen in de

afgelopen 20 jaar. De groep tussen 45 en 64 jaar werd kleiner. Verder nam het aantal

mensen met een complexe ziektelast - twee of meer chronische ziekten - toe in alle

categorieën. Deze combinatie leidt ertoe dat het ‘zorgpotentieel’ (de mensen die -

gezond en wel - in staat zijn te zorgen voor de hulpbehoevende oudste categorie

80+ers) sterk afneemt, zelfs met 35% in de afgelopen 20 jaar.

- Het type zorg dat mensen ontvangen in de laatste drie maanden van hun leven, is

veranderd in de periode 2005-2009, vergeleken met de periode 1995-1999. Het

aantal mensen dat geen zorg nodig heeft in die laatste drie maanden bedroeg 39%

tussen 1995-1999. Tien jaar later was dat aantal gedaald tot 12%. Het aantal mensen

dat formele en informele zorg thuis kreeg, steeg van 13% naar 27%. Het aantal

mensen dat zorg in een kliniek kreeg, bleef vrijwel gelijk: van 37% naar 36%.

- Het zorgpotentieel bestaat voor een groter deel uit vrouwen dan uit mannen.

Vrouwen hebben een langere levensverwachting, maar leven ook langer in slechtere

gezondheid.

Statistieken bieden inzicht in trends en kansen, ze geven geen informatie over individuele

situaties. Maar de resultaten van het LASA-onderzoek geven, zeker in combinatie met de

grotere nadruk op informele zorg en de begrenzing van de formele thuiszorg, een

verontrustend beeld. Het lijkt erop dat de verhouding tussen ‘zorgvragers’ en ‘zorgbieders’

uit het lood raakt, juist op het moment dat het aanbod aan formele thuiszorg is

teruggebracht. Dit is een kwestie met een lange levensduur; de verhoudingen zullen nog

lange tijd scheef blijven.

Aanbevelingen:

- Monitoren van deze ontwikkelingen door - met behulp van de gegevens uit het

LASA-onderzoek - de gevolgen van het veranderende zorgbeleid voor vrouwen in

10

Inleiding bij expertmeeting door Dorly Deeg, VU (bijlage 2)

19

leeftijdsgroepen 45-65, 65-79 en 80+ in kaart te brengen. (Betrokkenen:

kenniscentra, rijksoverheid)

- Monitoren van veranderingen in de balans tussen ‘zorgvragers’ en ‘zorgbieders’ en

deze in verband brengen met de m/v-verhouding in beide groepen. (Betrokkenen:

kenniscentra, rijksoverheid)

Impact van initiatieven voor informele zorg

Er zijn verschillende voorbeelden van - vaak particuliere - initiatieven voor het inhuren van

hulp voor informele zorg (begeleiding, boodschappen doen, vervoer, huishoudelijke hulp,

etc.). Daarin wordt gebruik gemaakt van alternatieve muntsystemen, wederkerigheid en

grotendeels vrijwillige inzet. Ook ontstaan steeds meer verschillende vormen van particuliere

hulp die ingekocht kan worden.

Aan deze initiatieven kleven enkele risico’s, volgens de deelnemers aan de expertmeeting.

De inkoop van particuliere zorg is voorbehouden aan redelijk welgestelden en vergroot

daardoor de verschillen tussen arm en rijk in de mogelijkheden voor het ontvangen van

goede zorg. Ook zou het effect op de verdringing van bestaande arbeid in het oog gehouden

moeten worden, evenals de vraag of het mogelijk is hiermee een volwaardige baan met

economische zelfstandigheid te bereiken of dat de positie van ‘het dienstmeisje’ terugkeert.

Beide soorten initiatieven bieden echter mooie kansen voor werkloze vrouwen (en mannen)

om dienstbaar te zijn, aan de slag te komen en zo een gewaardeerde bijdrage aan de

maatschappij te leveren. Belangrijke voorwaarde is dat dit met zakelijke en goede

arbeidsvoorwaarden wordt omgeven.

Aanbevelingen:

- Monitoren van het verdringingseffect op de arbeidsmarkt door de inzet van

mantelzorg. Hierbij met specifieke aandacht voor de positie van vrouwen omdat zij

oververtegenwoordigd zijn in de zorgsector. (Betrokkenen: kenniscentra,

rijksoverheid)

- Toezicht van de overheid op eerlijke arbeidsvoorwaarden, zodat banen echt bijdragen

aan het vergroten van de economische zelfstandigheid van vrouwen. (Betrokkenen:

kenniscentra, gemeenten, rijksoverheid)

Aanvullende scholing specifieke doelgroepen

Met name lager opgeleide vrouwen in de zorg lopen het risico tussen wal en schip te vallen.

Deelnemers aan de expertmeeting geven aan dat de hoeveelheid banen in de zorg op MBO-

niveau afneemt doordat banen in de thuiszorg vervallen. Er is echter juist meer vraag naar

20

banen op HBO-niveau, bijvoorbeeld in de wijkverpleging. Gerichte aanvullende scholing

bieden voor juist deze lager geschoolde vrouwen houdt hen uit de kaartenbak van de

gemeente, vervult openstaande vacatures en geeft ze de mogelijkheid economisch

zelfstandig te blijven. Aandacht voor (de kwaliteit van) de werkgelegenheid van deze

kwetsbare groep vrouwen op de arbeidsmarkt in de laaggeschoolde uitvoerende beroepen

lijkt gewenst. Zeker omdat daar vaak nog traditionele opvattingen leven over de omvang van

banen en de prioriteit van het gezin.

Mantelzorg treft uiteindelijk iedereen: vroeg of laat geef je mantelzorg of heb je het nodig.

Bewustwording hiervan bij jongeren en bij (aankomende) professionals is van belang. Omdat

mantelzorg iedereen - mannen èn vrouwen - aangaat, is een brede discussie over de

verdeling en aanpak van de taken gewenst. Daar zou al bij de scholing van toekomstige

generaties rekening mee gehouden kunnen worden.

Aanbevelingen:

- Gerichte informatie over, (financiële) stimulering van en aangepaste

bijscholingstrajecten bieden aan vrouwen die hun MBO-baan in de zorg verliezen en

willen bijscholen naar HBO-niveau. (Betrokkenen: gemeenten, zorgaanbieders, MBO-

en HBO-opleidingsinstituten)

- Aandacht voor invulling van kwalificaties bij MBO- en HBO-opleidingen: welke

competenties zijn nodig? Aansluiten bij veranderende behoefte in de zorg.

(Betrokkenen: MBO- en HBO-opleidingsinstituten)

- In het primair en secundair onderwijs in het lesprogramma (in de lessen

maatschappijleer, snuffelstages, maatschappelijke stages) aandacht besteden aan

‘zorgen voor elkaar’. Kinderen (meisjes èn jongens) op jonge leeftijd leren hulp te

vragen en te bieden, zodat ‘zorgen voor elkaar’ doodgewoon en wellicht zelfs cool

wordt. (Betrokkenen: kenniscentra, primair en secundair onderwijs)

Aandacht voor migrantenvrouwen

Speciale aandacht is wenselijk voor allochtone vrouwelijke mantelzorgers. In allochtone

bevolkingsgroepen is de zorg nog veel meer traditioneel verdeeld tussen mannen en

vrouwen dan onder de autochtone bevolking. Regeltaken worden veelal door mannen

verricht, zorgtaken door vrouwen, ook als op basis van de competenties van de betrokken

personen een andere verdeling wellicht doeltreffender zou zijn. Dit speelt met name bij

hoger opgeleide allochtone vrouwen: de bespreking met familieleden van een andere

verdeling van zorgtaken en werk is voor hen vaak niet gemakkelijk. Het risico van

overbelasting als gevolg van de combinatie van mantelzorg en werk is in deze groep

migrantenvrouwen wellicht nog groter dan in andere groepen vrouwen.

21

Ook wordt gewezen op de mogelijke gevolgen van de ‘au pair voor ouderen’11. Buitenlandse

vrouwen laten in het land van herkomst hun gezin achter en komen in Nederland zorg voor

ouderen verrichten.

Aanbevelingen:

- Monitoren van de belasting door de combinatie van mantelzorg, zorg voor eigen

gezin en werk bij migrantenvrouwen. (Betrokkenen: gemeenten, rijksoverheid,

migrantenorganisaties)

- Monitoren van de gevolgen van de ‘au pair voor ouderen’ in zowel Nederland als in

het land van herkomst. (Betrokkenen: kenniscentra, rijksoverheid)

M/V-agenda in bestaande en nieuwe projecten

Er worden door veel verschillende organisaties op veel verschillende niveaus projecten

georganiseerd rond de transities in de zorg en de verdeling van zorg en werk. Het verdient

aanbeveling om in deze projecten de ‘m/v-agenda’ aan te brengen: aandacht voor

verschillende effecten voor mannen en vrouwen. Mogelijk is dat zelfs effectiever dan

projecten zuiver op ‘gender’ te richten. Mannen en vrouwen zullen immers samen de keuzes

over de verdeling van werk en zorg moeten maken, maar kunnen gestimuleerd worden dat te

doen met oog voor de valkuilen van de traditionele patronen.

Aanbevelingen:

- Vrouwen stimuleren aan mannen ruimte te bieden om te zorgen. Aandacht voor

valkuilen zoals het ‘claimen’ van de zorg omdat vrouwen vinden dat zij dat het beste

zouden kunnen. (Betrokkenen: kenniscentra, rijksoverheid, vrouwenorganisaties)

- Extra aandacht voor de combinatie ‘mannen en zorg’. Aansprekende voorbeelden

verzamelen waardoor het beeld van mannen die zorgen voor iedereen herkenbaar en

stimulerend is. (Betrokkenen: kenniscentra, rijksoverheid)

- In nieuwe en lopende (mantel)zorgprojecten de ‘m/v-agenda’ meenemen: aandacht

voor de verschillende effecten op mannen en vrouwen als onderdeel van het project.

(Betrokkenen: gemeenten, rijksoverheid, vrouwenorganisaties, kenniscentra,

zorgaanbieders, zorgverzekeraars)

11

Onderzoek naar deze ontwikkelingen is te vinden in:

http://www.expertisecentrummantelzorg.nl/Site_EM/docs/pdf/Live-in-migrant-care-workers-in-the-Netherlands-

Exploration-of-the-field.pdf

22

Bijlagen

1 Position paper ‘Gendersensitief beleid bij gemeenten’, juni 2015

2 Inleidingen expertmeeting: Eelco Wierda, Dorly Deeg, Liesbeth Hoogendijk

3 Verslag expertmeeting

4 ‘Moet de man meer mantelzorgen?’ Maaike van Houten, Trouw, 11 juni 2015