Energiezuinig en bewonersgericht renoveren van

Nemavo-Airey woningenOptimaal comfort in energiezuinige woningen

Eindcolloquium Laura Oerlemans

21 april 2009

Begeleidingscommissie

prof. dr. ir. Jos Lichtenberg

ir. Michiel Ham

dr. ir. ing. Jos van Schijndel (bouwfysica)

Henri van de Kerkhof (woningbouwvereniging Volksbelang)

2

Naoorlogse rijtjeswoningenJan van der Spekstraat, Helmond

3

Nemavo-Airey woningenNemavo-Airey woningen in opbouw

Bron: Messchaert (2004). Pracht in prefab

4

Nemavo-Airey woningenFabricage en montage van stalen tralieliggers

Bron: Messchaert (2004). Pracht in prefab

5

Nemavo-Airey woningenCase study: Jeruzalem, Helmond

6

Probleem: weinig ruimte, weinig comfort

woonkamer23.8 m2

keuken4.8 m2

slaapkamer13.0 m2

slaapk.5.4 m2

slaapkamer9.1 m2

douche1.8 m2

5625 5625

7330

7330

VerdiepingBegane grond

Plattegronden case study woningen

7

Probleem: hoog energiegebruik

0 500 1.000 1.500

1.100

1.350

450

110

HAMBASE Jeruzalem Helmond

Gebouwd voor 1975 [1]

Nieuwbouw: EPC=0,8 [2]

Passiefhuis

[1] SenterNovem (2007). Voorbeeldwoningen bestaande bouw[2] Boonstra e.a. (2006). Passiefhuizen in Nederland

Energiegebruik voor ruimteverwarming [m3 gas/jaar]voor een rijtjeswoning met een gebruiksoppervlakte van 73,4 m2

8

Probleem: hoog energiegebruik

Gas: ± 1500 m3 per jaar

Ruimteverwarming ± 1100 m3

Tapwaterverwarming ± 400 m3

Kosten bewoners: ± € 90 per maand [1]

CO2: ± 2.700 kg per jaar

9[1] Gasprijs € 0,71 per m3 (prijs RWE per 1 april 2009, incl. regiotoeslag, energiebelasting en BTW)

Probleem: hoog energiegebruik

Toyota PriusFoto: Toyota

26.000 km

10[1] Gasprijs € 0,71 per m3 (prijs RWE per 1 april 2009, incl. regiotoeslag, energiebelasting en BTW)

Gas: ± 1500 m3 per jaar

Ruimteverwarming ± 1100 m3

Tapwaterverwarming ± 400 m3

Kosten bewoners: ± € 90 per maand [1]

CO2: ± 2.700 kg per jaar

Wat te doen?

Sloop en nieuwbouw

Grondige renovatie

Sloop Polynorm-woningen Eindhoven11

Wat te doen?

Sloop en nieuwbouw

Grondige renovatie

Sloop Polynorm-woningen Eindhoven12

Probleemstelling

Op welke wijze kunnen rijtjeswoningen die zijn gebouwd volgens het Nemavo-Airey systeem worden gerenoveerd, zodanig dat 1) het wooncomfort wordt verbeterd, 2) de woning in potentie geschikt wordt voor bewoning door huishoudens met uiteenlopende én veranderende woonbehoeften en 3) het jaarlijks energiegebruik in de woning significant afneemt, 4) waarbij tevens rekening gehouden wordt met de financiële haalbaarheid van de methode?

13

Probleemstelling

Op welke wijze kunnen rijtjeswoningen die zijn gebouwd volgens het Nemavo-Airey systeem worden gerenoveerd, zodanig dat 1) het wooncomfort wordt verbeterd, 2) de woning in potentie geschikt wordt voor bewoning door huishoudens met uiteenlopende én veranderende woonbehoeften en 3) het jaarlijks energiegebruik in de woning significant afneemt, 4) waarbij tevens rekening gehouden wordt met de financiële haalbaarheid van de methode?

14

Probleemstelling

Op welke wijze kunnen rijtjeswoningen die zijn gebouwd volgens het Nemavo-Airey systeem worden gerenoveerd, zodanig dat 1) het wooncomfort wordt verbeterd, 2) de woning in potentie geschikt wordt voor bewoning door huishoudens met uiteenlopende én veranderende woonbehoeften en 3) het jaarlijks energiegebruik in de woning significant afneemt, 4) waarbij tevens rekening gehouden wordt met de financiële haalbaarheid van de methode?

15

Probleemstelling

Op welke wijze kunnen rijtjeswoningen die zijn gebouwd volgens het Nemavo-Airey systeem worden gerenoveerd, zodanig dat 1) het wooncomfort wordt verbeterd, 2) de woning in potentie geschikt wordt voor bewoning door huishoudens met uiteenlopende én veranderende woonbehoeften en 3) het jaarlijks energiegebruik in de woning significant afneemt, 4) waarbij tevens rekening gehouden wordt met de financiële haalbaarheid van de methode?

16

Verbeteren wooncomfort

Wat is belangrijk?

Afmetingen van ruimtes en indeling van de woning

Thermische isolatie

Geluidsisolatie

Daglicht en uitzicht

Flexibiliteit en aanpasbaarheid

17

Verbeteren wooncomfort

woonkamer28.3 m2

installaties,wasruimte

4.8 m2

keuken10.1 m2

3641

Plattegrond begane grond case study woningen

18

woonkamer23.8 m2

keuken4.8 m2

5625 5625

7330

7330

RenovatieplanBestaande situatie

Verbeteren wooncomfort

slaapkamer13.3 m2

slaapkamer9.2 m2

badkamer3.8 m2

leidingen

slaapkamer13.0 m2

slaapk.5.4 m2

slaapkamer9.1 m2

douche1.8 m2

Plattegrond verdieping case study woningen

19

5625 5625

7330

7330

Renovatieplan, klein typeBestaande situatie

Verbeteren wooncomfort

slaapkamer16.7 m2

slaapkamer13.3 m2

leidingen

Plattegrond verdieping case study woningen

20

slaapkamer9.2 m2

badkamer3.8 m2

slaapkamer13.0 m2

slaapk.5.4 m2

slaapkamer9.1 m2

douche1.8 m2

5625 5625

7330

7330

Renovatieplan, groot typeBestaande situatie

3641

Verbeteren wooncomfortCase study woningen, huidige situatie

21

Verbeteren wooncomfortCase study woningen, na renovatie

22

Verbeteren wooncomfortCase study woningen, na individuele aanpassingen

23

Verbeteren wooncomfortCase study woningen, na ingrijpen woningbouwvereniging

24

Reduceren energiegebruik

0 50 100 150 200

145

180

60

15

30

HAMBASE Jeruzalem Helmond

Gebouwd voor 1975 [1]

Nieuwbouw: EPC=0,8 [2]

Passiefhuis

Doelstelling

[1] SenterNovem (2007). Voorbeeldwoningen bestaande bouw[2] Boonstra e.a. (2006). Passiefhuizen in Nederland

Energiegebruik voor ruimteverwarming [kWh/(m2a)]voor een rijtjeswoning

25

Reduceren energiegebruik

woonkamer

was- en droogruimte

keuken

douchewtw

MK

ketel

douchepijp-wtw

wateraansluiting

riool

27 oC 65 oC

40 oC

28.7 oC

10 oC

21.3 oC

Werking douchepijp-wtwBron: Technea

Plattegrond begane grond na renovatie26

Reduceren energiegebruik

Goede thermische isolatie

Schil: R ± 5 m2K/W

HR++ glas: U = 1,1 W/m2K

Kozijnen: U = 1,0 W/m2K

Goede luchtdichtheid

Balansventilatie met warmteterugwinning ?

Kozijnhout met koudebrugonderbrekingBron: Withagen Houtprodukten 27

Reduceren energiegebruik

➜ Verwarmd ➜ Onverwarmd (m.u.v. douche)

Plattegronden case study woningen, huidige situatie

28

woonkamer23.8 m2

keuken4.8 m2

slaapkamer13.0 m2

slaapk.5.4 m2

slaapkamer9.1 m2

douche1.8 m2

5625 5625

7330

7330

VerdiepingBegane grond

Reduceren energiegebruikPlattegronden case study woningen, huidige situatie

➜ Bij koud weer ramen ± 1,5 uurper dag open

➜ Bij koud weer ramen ± 11,5 uurper dag open

29

woonkamer23.8 m2

keuken4.8 m2

slaapkamer13.0 m2

slaapk.5.4 m2

slaapkamer9.1 m2

douche1.8 m2

5625 5625

7330

7330

VerdiepingBegane grond

Reduceren energiegebruik

woonkamer28.3 m2

installaties,wasruimte

4.8 m2

keuken10.1 m2

3641

Plattegronden case study woningen, na renovatie (klein type)

30

5625

7330

Begane grond

slaapkamer13.3 m2

slaapkamer9.2 m2

badkamer3.8 m2

5625

7330

Verdieping

Reduceren energiegebruikSchematische weergave verwarming en ventilatie

31

Technische uitwerking

Doorsnede met weergave ventilatiesystemenStalen tralieliggers

onverwarmde zone

verwarmde zone

32

Technische uitwerking

7122

255

2819

7122

255

2819

35 40 250 40 35

Verticale doorsnede verdiepingsvloeren woningscheidende wand

Verticale doorsnede compartimenteringsdeuren verdiepingsvloer

droge zwevendedekvloer

droge zwevende dekvloer met 30 mm isolatie

tralieligger

tralieligger

tochtdichting

tochtdichting

lichte scheidingswand

steenwol

voorzetwand

plafondgipskartonplaat

bestaande wandholle betonblokken

33

Technische uitwerkingBouwwijze uitbreiding

34

Technische uitwerkingBouwwijze uitbreiding

35

Technische uitwerkingBouwwijze uitbreiding

36

Technische uitwerkingBouwwijze uitbreiding

37

Technische uitwerkingBouwwijze uitbreiding

38

Technische uitwerkingBouwwijze uitbreiding

39

Technische uitwerkingBouwwijze uitbreiding

40

Technische uitwerkingBouwwijze uitbreiding

41

Technische uitwerkingBouwwijze uitbreiding

42

Technische uitwerkingVerticale doorsnede achtergevel en verdiepingsvloer

stalen portaal

150

172

3050

120 30

houtskeletbouw gevelvulling

houtskeletbouw gevelvulling

buitengevelisolatie

isolatievloerplaat prefab beton

houten kozijn en deur met koudebrugonderbreking

HR++ beglazing

zonwering

anhydriet dekvloer

43

Resultaat: meer wooncomfort

Verbeteringen

Meer ruimte, meer voorzieningen

Zeer goede thermische isolatie

Goede geluidsisolatie

Voldoende daglicht en uitzicht

Aanpasbare woningen

44

Resultaat: meer wooncomfort

tijd (aantal dagen)

luch

ttem

pera

tuur

[o C]

renovatieplan

bestaand

Verbeteringen

Meer ruimte, meer voorzieningen

Zeer goede thermische isolatie

Goede geluidsisolatie

Voldoende daglicht en uitzicht

Aanpasbare woningen

Temperatuur in de onverwarmde zone volgens HAMBASE simulatie

buiten

45

Resultaat: grote reductie energiegebruik

[1] SenterNovem (2007). Voorbeeldwoningen bestaande bouw[2] Boonstra e.a. (2006). Passiefhuizen in Nederland

Energiegebruik voor ruimteverwarming [kWh/(m2a)]voor een rijtjeswoning

0 50 100 150 200

180

145

60

15

30

18

19

Gebouwd voor 1975 [1]

HAMBASE Jeruzalem Helmond

Nieuwbouw: EPC=0,8 [2]

Passiefhuis

Doelstelling

HAMBASE klein woningtype

HAMBASE groot woningtype

46

Resultaat: grote reductie energiegebruik

Groot type

Gas: ± 340 m3 per jaar (was ± 1500 m3)

Ruimteverwarming ± 210 m3 (-80%)

Tapwaterverwarming ± 130 m3 (-70%)

Elektriciteit t.b.v. ventilatie: ± 400 kWh per jaar

Kosten bewoners: ± € 30 per maand (-€ 60) [1]

CO2: ± 800 kg per jaar (was ± 2.700 kg, -70%)

[1] Gasprijs € 0,71 per m3, elektriciteitsprijs € 0,24 per kWh (prijzen RWE per 1 april 2009, incl. regiotoeslag, energiebelasting en BTW) 47

Financiële haalbaarheid

48

Kosten exclusief BTW [€]Kosten exclusief BTW [€]Kosten exclusief BTW [€]

Hoofdgroep Klein type Groot type Verbouwing

1. Voorbereiding € 1.000,00 € 1.000,00 € 1.000,00

2. Sloop 4.079,37 4.447,03 842,86

3. Vloeren 5.893,41 7.316,85 437,70

4. Plafonds 4.260,00 4.260,00 0,00

5. Daken 5.869,16 5.305,48 2.306,90

6. Buitenwanden 9.784,44 11.722,30 3.730,32

7. Trap 280,26 280,26 0,00

8. Buitenkozijnen 7.364,40 9.001,20 2.978,40

9. Beglazing 1.328,70 1.586,20 566,50

10. Ventilatieroosters 216,29 300,40 192,00

11. Zonweringssystemen 2.212,98 3.054,24 2.083,12

12. Fundering 3.637,69 3.637,69 0,00

13. Staalconstructie 1.101,01 1.311,49 742,95

14. Aftimmeringen 66,96 133,92 66,96

15. Buitenriolering 168,66 168,66 0,00

16. Binnenwanden 8.311,10 9.429,10 1.118,00

17. Binnendeuren 3.118,60 3.493,00 305,00

18. Inrichting 4.389,99 4.389,99 0,00

19. Installaties 11.671,95 11.671,95 0,00

20. Tuinberging 1.750,00 1.750,00 0,00

21. Diverse afwerkingen / onvoorzien 4.000,00 4.000,00 1.500,00

Totaal € 80.504,97 € 88.259,76 € 17.870,71

Algemene kosten (4%) 3.220,20 3.530,39 714,83

Sociaal plan 5.800,00 5.800,00 0,00

Tijdelijke huisvesting (huurderving) 1.200,00 1.200,00 0,00

Totaal € 90.725,17 € 98.790,15 € 18.585,54

Winst en risico (3%) 2.721,76 2.963,70 557,57

Totaal excl. BTW € 93.446,92 € 101.753,85 € 19.143,10

Totaal incl. BTW € 111.201,84 € 121.087,09 € 22.780,29

Begrotingen

Financiële haalbaarheid49

Case study woningen, huidige situatie

€ 340 per maand

huurprijs:huidige situatie

Financiële haalbaarheid50

Case study woningen, na renovatie

€ 510 per maand € 170 +€ 60 -

huurprijs:

huur t.o.v. bestaand:energie t.o.v. bestaand:

groot type€ 460 per maand € 120 +€ 60 -

huurprijs:

huur t.o.v. bestaand:energie t.o.v. bestaand:

klein type

Financiële haalbaarheid

renovatie klein type:verbouwing: totaal:

renovatiekosten: € 120.000

51

Case study woningen, na individuele aanpassingen

€ 110.000€ 20.000€ 130.000

renovatiekosten: € 110.000klein type groot typeklein ➜ groot

€ 510 per maand € 170 +€ 60 -

huurprijs:

huur t.o.v. bestaand:energie t.o.v. bestaand:

groot type€ 460 per maand € 120 +€ 60 -

huurprijs:

huur t.o.v. bestaand:energie t.o.v. bestaand:

klein type

Kosten en financiële haalbaarheid

Toetsen jaarlijkse kasstromen aan vereist rendement van 5%

Klein type (en verbouwing): niet haalbaar

Groot type: haalbaar

Extra bezuinigingen

Levensduurverlenging circa 50 jaar

52

Nabeschouwing

(Financiële) haalbaarheid

Optimalisatie kosten - baten van maatregelen (bezuinigen)

Onderzoeken voor- en nadelen renoveren / doorexploiteren

Toepasbaarheid bij andere bouwsystemen

53

Nabeschouwing

Energiezuinig en bewonersgericht renoveren van Nemavo-Airey woningen

Financieel haalbaar (groot type)

Meer wooncomfort

Grote reductie energiegebruik

➜Alternatief voor sloop en nieuwbouw

54

Energiezuinig en bewonersgericht renoveren van

Nemavo-Airey woningenOptimaal comfort in energiezuinige woningen

Eindcolloquium Laura Oerlemans

http://www.slideshare.net/ljoerlemans/nemavoairey