12 VAKBLAD PROFIEL NUMMER 2

Een veilige leeromgeving binnen het mbo

Kennen

In welke mate zijn mbo-docenten in staat een leeromgeving te scheppen waarin leerlingen zich geaccepteerd voelen binnen een groep en gekend en (h)erkend worden door docenten? Uit het onderzoek Preventie in de Keten blijkt dat de randvoorwaarden waarbinnen mbo-docenten een veilige leeromgeving moeten bieden be-paald niet gunstig zijn. Niet elke leraar onder-schrijft ook de pedagogische opdracht die het onderwijs heeft.

Cathy van Tuijl

Als presteren meer op de voorgrond staat kan de verantwoor-

delijkheid van opleidingen en docenten voor een meer peda-

gogische opdracht, zoals leerlingen te leren samen werken en

verdraagzaam te zijn, wat op de achtergrond verdwijnen. Toch

is elke school of opleiding gebaat bij een leeromgeving waarin

leerlingen zich veilig en geaccepteerd voelen binnen een groep

en leraren en leerlingen met elkaar bekend zijn. De meer

didactische en pedagogische opdracht van opleidingen sluiten

elkaar niet zozeer uit maar bouwen op elkaar voort. Leerlingen

die zich veilig voelen kunnen meer profiteren van het

onderwijs dan leerlingen die zich onveilig voelen. Leerlingen

die succes in het leren ervaren bloeien op, zijn meer

13MAART 2015

Pedagogisch klimaat

betrokken en geven zich meer bloot dan leerlingen die falen.

Zich veilig voelen binnen een groep ontstaat op basis van

dagelijkse overwegend positieve interacties met docenten en

medeleerlingen, door relaties die met klas- en schoolgenoten

gevormd worden, en door verdraagzaam gedrag van anderen.

Er is geen ingewikkeld curriculum voor nodig. De leraar als rol-

model, die interesse toont in leerlingen en wat hen beweegt,

die conflicten en problemen oplost en leerlingen begeleidt

naar meer zelfstandig functioneren, vervult die pedagogische

opdracht. Een veilige leeromgeving is gebaat bij leraren en

leerlingen die bekend zijn met elkaar en met de regels binnen

de opleiding, waar docenten informatie hebben over leerlin-

gen en hun achtergrond en waar leerlingen zich vrij voelen om

informatie of ondersteuning te vragen aan docenten. En liefst

ook waar ouders actief betrokken worden bij de opleiding van

hun zoon of dochter.

Kleinschalige en herkenbare opleidingenWat docenten in het mbo kunnen doen om een veilige leerom-

geving te creëren is ingebed in de context van het mbo als or-

ganisatie, maar ook in de context van groepen (omvang en

samenstelling) en werkvormen waarin docenten leerlingen

ontmoeten. Deze randvoorwaarden beïnvloeden de mogelijk-

heden van de docent. Het mbo staat voor velen gelijk aan een

grootschalige organisatie met een veelheid aan opleidingen en

enorme leerlingaantallen. Niet bepaald een organisatie waarin

individuele leerlingen gekend worden. Toch slaagt een aantal

mbo’s erin om kleinschalige en herkenbare opleidingen te bie-

den: op een vaste plek in een gebouw met gecentreerde on-

derwijsruimtes dicht bij de lerarenkamers. Binnen het mbo als

mega-organisatie kan dus wel degelijk voor leerlingen een her-

kenbaar en kleinschalige opleiding gerealiseerd worden waar-

in docenten en leerlingen elkaar regelmatig zien. Hiernaast is

de mbo-docent in het bieden van een veilige leeromgeving ge-

bonden aan werkvormen. Werkvormen variëren van instructie

in klassikale settingen tot toezicht houden bij groepen van

70 leerlingen in een computerzaal, ieder met hun eigen regels.

Ten slotte heeft ook de samenstelling van de leerlingpopula-

tie invloed op de leeromgeving die een docent kan bieden. Het

mbo kent een oververtegenwoordiging van leerlingen van laag

opgeleide ouders en uit etnische minderheden, waarbij een

deel van de leerlingen bloot staat aan risicostapeling. Van risi-

costapeling is bekend dat het een negatief effect heeft op func-

tioneren en ontwikkeling van leerlingen in brede zin.

Maar uiteindelijk is het toch de docent die in contact met

leerlingen een leeromgeving creëert. Het klasklimaat geeft op

het niveau van de groep een indicatie van de sfeer in de groep.

Op individueel niveau is er de relatie die leraren met ieder van

hun leerlingen opbouwen. Niet onbelangrijk ook zijn de onder-

linge contacten tussen klas- en leeftijdsgenoten.

Resultaten uit het onderzoekIn het onderzoek Preventie in de Keten zijn leerlingen van ver-

schillende leeftijden en uit verschillende onderwijssectoren en

hun docenten drie jaar lang gevolgd (zie kader). Leraren in het

mbo die aan het onderzoek meededen zijn met gemiddeld 55

jaar ouder dan de leraren uit de overige sectoren (basisschool

en vmbo). Ook zijn mannelijke leraren duidelijk oververtegen-

woordigd. Dit is wellicht beïnvloed door de meer door mannen

gedomineerde afdelingen (zoals Bouw) die aan het onderzoek

wilden deelnemen.

In gesprekken blijkt dat veel docenten de onderwijsontwik-

kelingen van de afgelopen jaren, zoals zelfsturend onderwijs

of momenteel de referentieniveaus, meer dan beu zijn. Ook

voelt een deel zich in de eerste plaats vakdocent en is er min-

der affiniteit met de pedagogische opdracht. Docenten ervaren

weinig autonomie in het lesgeven binnen het mbo: zo wordt

de keuze van taalmethoden soms mbo-breed vastgesteld. Bij

sommige docenten leeft het idee ‘we mogen geen instructie

meer geven’. Zij voelen hun docentschap gereduceerd tot toe-

zichthouder bij anonieme lessen achter de computer. Ouders

zijn grotendeels uit beeld bij docenten. Gedurende het onder-

zoek werd het beleid van het mbo op dit punt gewijzigd, met

meer ruimte voor ouderbetrokkenheid. De vraag is in hoeverre

dit gedragen wordt op de werkvloer.

Uit de vergelijking van het klasklimaat tussen de onder-

wijssectoren blijkt, wellicht anders dan verwacht, dat naar-

mate leerlingen ouder worden ze minder inspraak en invloed

krijgen, minder respect tonen en minder goede vriendschaps-

betrekkingen hebben. In vergelijking tot leraren uit andere

sectoren voelen mbo-docenten zich gemiddeld genomen iets >>

en gekend worden

Niet elke leraar onderschrijft de pedagogische opdracht die het

onderwijs heeftFoto: S

hutterstock

4 nieuwe methoden

De kracht van structuurMethoden

Straks het bestestudieresultaat

NU Juridisch

De complete methode voor de opleiding Juridisch Administra-tieve Beroepen en de profi elen Juridisch Administratief Dienst-verlener en Medewerker Human Resource Management.

NU Financieel

De complete methode voor de opleiding Financiële Beroepen en de profi elen Bedrijfsadministrateur en Junior Assistent Accountant. De basisboeken zijn ook geschikt voor het profi el Financieel Administratief Medewerker.

NU Commercieel

De complete methode voor de opleiding Marketing, Communica-tie & Evenementen en de profi elen Marketingcommunicatie en Evenementenorganisatie.

NU Pedagogisch Werk

De complete methode voor de nieuwe opleiding Pedagogisch Werk en de profi elen Onderwijsassistent, Pedagogisch Medewerker Kinderopvang en Gespecialiseerd Pedagogisch Medewerker.

NU PEDAGOGISCH WERK

LEERBOEKBasisboek Opvoeding en Ontw

ikkeling

PEDAGOGISCH WERK

PEDAGOGISCH WERKCOMPLETE BEROEPSGERICHTE METHODE VOOR HET MBO• Sterk praktijkgerichte voorbeelden en reële beroepssituaties • Ontwikkeld door en voor het MBO• Effi ciënt en effectief leren, oefenen en toetsen met een combinatie van boek en online

• Makkelijker studeren door een duidelijke structuur, heldere uitleg en theorie opgedeeld in korte, leesbare stukken• Goed voorbereid het examen in

FOCUS OP BEROEP

www.nupedagogischwerk.noordhoff.nl

LEERBOEK

BasisboekOpvoeding en Ontwikkeling

NU Pedagogisch Basisboek Opvoeding en Ontwikkeling LB.indd 1

24-12-14 11:12

NU JURIDISCHLEERBOEK

Basisboek A

JURIDISCH

JURIDISCHCOMPLETE BEROEPSGERICHTE METHODE VOOR HET MBO• Sterk praktijkgerichte voorbeelden en reële beroepssituaties • Ontwikkeld door en voor het MBO• Effi ciënt en effectief leren, oefenen en toetsen met een combinatie van boek en online

• Makkelijker studeren door een duidelijke structuur, heldere uitleg en theorie opgedeeld in korte, leesbare stukken• Goed voorbereid het examen in

FOCUS OP BEROEP

www.nujuridisch.noordhoff.nl

LEERBOEK

Basisboek AJasper Brik

NU Juridisch Basisboek-A LB.indd 1

24-12-14 11:18

NU FINANCIEELLEERBOEK

Basisboek Bedrijfseconomie

FINANCIEEL

FINANCIEEL

www.nufi nancieel.noordhoff.nl

LEERBOEK

BasisboekBedrijfseconomie

COMPLETE BEROEPSGERICHTE METHODE VOOR HET MBO• Sterk praktijkgerichte voorbeelden en reële beroepssituaties • Ontwikkeld door en voor het MBO• Effi ciënt en effectief leren, oefenen en toetsen met een combinatie van boek en online

• Makkelijker studeren door een duidelijke structuur, heldere uitleg en theorie opgedeeld in korte, leesbare stukken• Goed voorbereid het examen in

FOCUS OP BEROEP

NU Financieel Bedrijfseconomie LB.indd 1

17-12-14 14:53

NU COMM

ERCIEELLEERBOEK

Basisboek De Klant

COMMERCIEEL

COMMERCIEELCOMPLETE BEROEPSGERICHTE METHODE VOOR HET MBO• Sterk praktijkgerichte voorbeelden en reële beroepssituaties • Ontwikkeld door en voor het MBO• Effi ciënt en effectief leren, oefenen en toetsen met een combinatie van boek en online

• Makkelijker studeren door een duidelijke structuur, heldere uitleg en theorie opgedeeld in korte, leesbare stukken• Goed voorbereid het examen in

FOCUS OP BEROEP

www.nucommercieel.noordhoff.nl

BasisboekDe Klant

NU Commercieel De Klant LB.indd 1

17-12-14 14:49

Kies voor de NU Methoden:• Leerboeken, werkboeken en online leeromgeving• Gebruiksvriendelijk en volop grip: één doel, één structuur,

één didactiek• Praktijkgericht en toegankelijk door helder taalgebruik• Uitgebreide online toetsenbank• Vele online extra’s voor de docent

www.nupedagogischwerk.nl/mbowww.nucommercieel.nl/mbo

www.nufi nancieelmbo.nlwww.nujuridisch.nl/mboVraag een beoordelingsexemplaar of presentatie aan op

Vraag een beoordelingsexemplaar of presentatie aan op

Vraag een beoordelingsexemplaar of presentatie aan op

Vraag een beoordelingsexemplaar of presentatie aan op

Maak kennis met de 4 nieuwe beroepsgerichte methoden voor het mbo

473-017_NH_adv_Profiel_A4_v3.indd 1 13-02-15 12:19

15MAART 2015

minder competent in het omgaan met gedrag- en leerproble-

men. Het gaat in dit onderzoek om een betrekkelijk kleine

groep docenten, maar de bevindingen van jaar tot jaar waren

consistent. Binnen deze context moeten de gegevens over de

leerlingen bezien worden.

RelatiekwaliteitDocenten vinden het benoemen van met name persoons-

gebonden en gezin- en omgevingsrisico’s van leerlingen lastig

omdat zij de leerlingen daarvoor onvoldoende goed kennen.

Ook als zij studieloopbaanbegeleider zijn van de leerling. De

antwoordcategorie ‘vermoedelijk’ deed daar niets aan af. Bij

circa de helft van de leerlingen is onbekend of er gezin- en om-

gevingsrisico’s zijn en bij 15-30 procent van de leerlingen zijn

de vragen over risico’s niet ingevuld. Van de mbo-leerlingen

waarvan wel gegevens ingevuld zijn heeft 10-20 procent te ma-

ken met risicostapeling. Gezien de ontbrekende gegevens is dit

een duidelijke onderschatting van het daadwerkelijke aantal

leerlingen met risicostapeling.

De relatiekwaliteit binnen het mbo is minder gunstig dan in an-

dere onderwijssectoren, met relatief minder nabijheid en meer

conflicten. Ongetwijfeld werken hier de puberteit en wisselin-

gen van leraar van les tot les in door, maar ook dan is het beeld

iets ongunstiger dan bij het op dit punt vergelijkbare vmbo.

Voor leerlingen met risicostapeling wordt, net als in andere on-

derwijssectoren, een beduidend slechtere relatie kwaliteit ge-

vonden: meer conflicten en minder nabijheid. Leraren hebben

ook ouderbetrokkenheid beoordeeld: het algemene patroon is

dat ouders in het eerste jaar meer betrokken zijn dan de jaren

erna. Bij leerlingen met risicostapeling zijn ouders minder be-

trokken dan bij leerlingen zonder risicostapeling.

Ongunstige randvoorwaardenKortom, de context of randvoorwaarden waarbinnen mbo-

docenten een veilige leeromgeving moeten bieden is gemid-

deld genomen ongunstig, met duidelijke variaties tussen oplei-

dingen en/of niveaus binnen opleidingen. In leeftijd is er een

grote kloof tussen leraren en leerlingen. Een aantal aspecten

van de organisatie en de werkvormen daarbinnen wordt als

beperkend ervaren door een deel van de leraren. Niet elke le-

raar onder schrijft de pedagogische opdracht die het onderwijs

heeft. Het klasklimaat biedt mogelijkheden voor verbetering

in termen van autonomie en relatie. Gemiddeld genomen

ervaren de mbo-docenten zich matig tot voldoende compe-

tent in het omgaan met gedrag- en leerproblemen. Minimaal

20 procent van de leerlingen staat bloot aan risicostapeling.

Risicostapeling heeft een negatief effect op de relatie tussen

leraar en leerling naast andere aspecten van schools functio-

neren. Ouderbetrokkenheid staat in het mbo pas sinds kort op

de agenda en meer bij het bestuur dan bij leraren.

Eigenaar van onderwijsDe focus binnen het mbo dient er meer op gericht zijn de leer-

ling goed onderwijs in brede zin te bieden, zowel didactisch als

pedagogisch. Docenten moeten weer of meer eigenaar kunnen

zijn van het onderwijs dat zij leveren. Docenten moeten op het

gebied van pedagogische ondersteuning scholing kunnen krij-

gen om meer nabijheid en minder conflicten te realiseren.

Bij aanmelding en intake kan beter gekeken worden, naar de

leerling en diens omgeving, bijvoorbeeld in hoeverre de leer-

ling een ondersteunende of juist problematische omgeving

heeft. Dergelijke gegevens dienen bij studieloopbaanbegelei-

ders bekend te zijn.

Als leerlingen naar zelfstandigheid begeleid worden dan is het

aan te bevelen dat zij met inspraak en invloed kunnen oefenen

binnen het mbo.

Door ouders actief uit te nodigen bij de aanmelding van hun

zoon of dochter en hen rond te leiden en te informeren op de

opleiding hebben ouders handvatten om thuis het gesprek aan

te gaan.

Cathy van Tuijl is lector Gedrag- en Leerproblemen bij Saxion, Academie

Pedagogiek en Onderwijs

Preventie in de KetenIn het onderzoek Preventie in de Keten zijn leerlingen van

verschillende leeftijden en uit verschillende onderwijssecto-

ren en hun docenten drie jaar lang gevolgd. In dit onderzoek

was veel aandacht voor het sociale aspect van de school-

bestaan. Een mbo participeerde met vier afdelingen in dit

onderzoek. Drie jaar lang rapporteerde een beperkte en wis-

selende groep docenten (10-12 per meetronde) op groeps-

niveau over klasklimaat en hun ervaren competentie in het

omgaan met leer- en gedragsproblemen. Ook rapporteerden

docenten drie jaar lang over 100-200 leerlingen in termen

van risicostapeling, leraar-leerling relaties en ouderbetrok-

kenheid. Risicostapeling werd vastgesteld aan de hand van

16 vragen verdeeld over persoonsgebonden risico’s (een

laag IQ), gezin- en omgevingsrisico’s (omgeving met grote

armoede), en schoolgebonden risico’s (de leerling loopt

achter in vergelijking met leeftijdsgenoten). Voor de leraar-

leerling relatie en ouderbetrokkenheid werden bestaande

reeds beproefde instrumenten gebruikt.

Ook is dossieronderzoek uitgevoerd. De intakes waar mbo’s

veel tijd in stoppen zijn beperkt tot vaardigheids- en attitude-

tests van leerlingen en omvatten geen informatie zoals die bij

het basisonderwijs gebruikelijk is van ouders over opleidings-

niveau en werk of samenstelling van het gezin.

Docenten moeten weer of meer eigenaar kunnen zijn van het

onderwijs dat zij leveren

Pedagogisch klimaat