Een uitgave van de stichting 'GRUELES' juni 1991, lie jaargang nr. 2

4Al^t/4.C.'-0Een uitgave van de stichting 'GRUELES' juni 1991, lie jaargang nr. 2

62

Bij de voorpaginaRijksweg 12 en 14. Nr. 14 werd laatstelijk bewoond door de tarn/lie Spronck-Scheepers.

Voorwoord redaktie

Met dit nummer gaan we ditmaal diep de put in. Hoe datkomt, kunt u lezen in het artikel van Archeologie, waarinverslag gedaan wordt van de ontgraving van de waterput bijde Molen van Gronsveld.Die molen werd overigens in een programmablaadje metbetrekking tot activiteiten rond de landelijke molendag,de Molen van Maastricht genoemd. Dat is natuurlijk eenbelachelijke naam. De molen staat weliswaar op hetgrondgebied van de gemeente Maastricht, maar heetoff icieel De Molen van Gronsveld. Dat moest ons even vanhet hart.

Wie wordt de vader van de Dochter van Sion?Om dat te weten te komen moet u het artikel "Verwerf uwonsterfelijkheid" (het tweede artikel van de rubriekDialect) nauwkeurig lezen.

Deze aflevering staat verder, zoals gebruikelijk, weer volmet interessante artikelen over onderwerpen waarvan wijdenken dat ze u na aan het hart liggen. Mocht dat pervergissing een keer niet het geval zijn, kunt u ons datgerust laten weten.

De redaktie.

63

Zuiimere

Oustied len d'n oerlog. Aal waor op de bon, zoe ouch 'tbroed. 't Rantsoen waor vuur de mieste hoeshawes te klejn.Bie Greet van Herrejet perbeerde ze dao get aon te doendoer de keender: Womke met de leftied vaan elf jaor en z'nawwer zusters An en Nele te laote zuamere. Greet sjmerdehon de boetramme. Aofgepas vuur eker twie sjnejkes mik metsjr6p en veer sjnejkes broed (allemaol gesjmerd op deklejnste kaant), oevan de helf met gebakke eij en deaander helf met fluetkies. De boeter wAor 't vet vaanoetgebraoje sjpek. Hie sjnooj 't mets vaan twie kaante. 'tSjpek waor vuur bie de noon. Dreenkes wAor e geemaljeerdmuetsje surrogaatkoffie (gebraande Os) met 'nne sjuataofgerodmde monk ien en twie flesse wdoter.Naodat ze vuur keuling oonder bonne sjtruuhood e groetroedmoosblOod hawwe gelaag, trok W6mke met de rOkzak, Anmet e kelbeske van 'nne melzak en Nele met e kelbeske vane tdofelldoke gemak, 't Vroendel ien. Op 't sjtak vaanMerle aonkoeme wAor 't koen, dat d'n dAog devuur wdoraofgedoen, gekas. W6mke laag de rOkzak en de kelbeskesoonder 'n kas en daijde 't muetsje oonder de groond. Zeboonte zich eker e klejn zekske 6m oe ze de losse aore iendoege en goange aon de geng. Hawwe ze 'n haamfelgezuamerd, daan boonte ze dy met e gedejlte vaan 't sjtruubieein en laagte dy zang (zoe neumde ze dat) langs derein. Twelf zange waore 'n zuamer. Vuur W6mke waor 't fleeteleng zuamere, her voelt zich hie ien 't paradies. De zon,dy gleujetig bron, es levendgevend, meh ze gaof Ileum 'tgeveul dat ze 'm aofbraok. Dat 'r z'n han en eenkele kepothaw van de sjtOppele en 't haoreenkele vaan de kloompe,doeg 'm niks. Her haw mie oiag devuur of teks kwakfrosje enjoang petryze oonder de kaste zaote. Oonder d'n tied datAn en Nele nog ien de loft aachter 'n kas zaote naodat ze

64

h6n boetramme op hawwe, trok WOmke langs de rein op.Havverwes sjtOk trok 'r e nes joang dwergmais oet de terf.Her daijde nes en aal ien e pOtteke dat 'r 6mmertoaw biezich haw en naom ze met heivers. Vuur Ileum wAore dy kaolmais joang bagke.Naodat 't sjtOk waor aofgezuamerd trokke ze nao de Koajl.D'n daog devuur hawwe ze Laamber gevraog vuur dao tezuamere. Dao aonkoeme wAor niks mie te zuUmere. Laamberhaw nao 't kaste 't sjt6k met d'n haijrek naogerek. Va giftrok Womke 'n haaf gerf oet 'n kas. Meh dao kreg her 'taon de sjtek met An. 'nne Fetsoendelikke zuUmerer doeg zoeget fleet. Dat doege mer eleng dy vaan Hier. Dy sjnojelangs 't MuUlewegske, 'nne havve meter 't sjtOk ien, deaore aof. Vuurdat ze heivers goange keulde Warlike nog 'nsz'n gif en daijde veer kaste Om. Dry wuekskes sjt6p aterzich laotend vaan 't sjtruu dat doer de m61 sjlepde,trokke ze Vroendelsweg op. W6mke kaom koelik met 'nnen erm6m de b6ssel. Naodat her aon de wej vaan Miensje vuur eker'n portezooj per haw geplok, (dy zoe hel waore es 'nnebrik), zatte ze zich op de bossel vuur de hek.Bie hon aonkoeme woerde de b6ssele op 't zolderke boeve 'tverkessjtelke gelaag vuur te druge. Zoe krege ze mills en't sjtoonk dao ouch behuurlik nao kattezeik.

65

Vuur te dese woerde ies de aore aofgesjnoeje. Dy woerde

ien 'nne zak gedoen oe ze met 'nne dikke kul op heve. Met

wanne woerd d'n deksten tied gewaach op weenderig wet..Daan woerde de vrochte met de kaof zoeget oonderhavve

meter de loch len gegoejd zoedat de mieste kaof droetwaor. Daonao woerd 't nog e paor kier op 'n vlaojplaotoetgebiaoze. 'nne Boer vraoge vuur 't doer de wanmuUle tedoen, dorfde ze fleet. Bang dat ze daan geine killo koen of

terf mie krege.Dao mog niks ien d'n oerlog. Dao woerd zjwert gemaole of

gebakke. Vuur te maole woerd de koffiemuUle gebruk. 't mel

woerd gezef ien e kiske vaan fynge vlegendraod. Vaan deklyje woerd pap gemak. Gewermde meilk met klyje waor 'ngooj boekv611ing. 't Mel woerd len 'n kosteek gedoen en

sjtiekem nao de bekker braag. 't Sjtruu waor vuur 't verke

te sjtrAije oevan ze bie Greet, boete tien hoonder, ei

mochte hebbe. 't Kerjeuze van dat verke 'Ardor dat 't, es devoedselkontroleur kaom, d'n deksten tied klejner waorwoerde ie plaots van groeter. Es zoe 'nne kontroleur kaom,en 't waor 'nne goje, daan doeg 'r zjus of 'r dat neet

zaog. Kaom zoe 'nne bier, daan zeugkde her 't gaans hoes

66

aof of 'r niks len 'n ton zaog ligke of aon 'nne baalkzaog hange. Veul verke woerde daan ouch ien besjlaoggenoeme. Ouch 'Baste opgeve wieveul erpele dats te geplaanthaws. Dy woerde daan mach gezudmerd, zoewaol es fruet.

En dat het W6mke en z'n zusterkes daan ouch hil get kieremotte

Gus

Verwerf uw onsterfelijkheid

Volgend jaar om deze tijd zal het weer "Groete Broonk"zijn.Grueles, de Koninklijke Schutterij Sint-Sebastianus en deKoninklijke Harmonie willen gezamenlijk proberen ow vOOrdie tijd aan het bekende en geliefde "De grenedeer" eentweede typisch bronklied toe te voegen.Daarvoor hebben wij de hulp nodig van iedereGronsveldenaar en Rijckholtenaar!Wij nodigen u alien uit uw dichtader te laten vloeien,waar ook ter wereld u woont. "Zjeneer uch neet vudr met tedoen." Wij hebben gekozen voor een melodie die goed in hetgehoor ligt en die al enige jaren tijdens de Bronk reuzepopulair is: "Singt dem Herrn em n neues Lied" van C.F.Handel, bij ons beter bekend als: "U zij de glorie", ookbekend als "Dochter van Sion". Voor de zekerheid vindt uop de volgende pagina.

67

68

Allegro moderato

4. MMOIMII11 MONliMM11W/MIS//8111V WIIIaNONIMI711711101UNIMISs =1111=WaINNINO.N.40 SiiYMII a. 1INIPME1= M,IMP.=.1 IIMuMmlOMB

ara.a.me- wimminimmwm. Prirm.N.m. =110.1M.1.11101:=.1M MICW11110IMPW LIIII:160.0101111 !It MISIMMI

111118TIMIIN awlINNOMMIL.=1171 CHEWER

De drie-hoofdige jury die de inzendingen zal beoordelen enhet winnende lied uitkiest, vertegenwoordigt de driegenoemde verenigingen.De heer Jean Bronckers, Kasteelstraat 13, Rijckholt, isbereid uw pennevrucht in ontvangst te nemen. Hij zal uwnaam en adres verwijderen en vervangen door een nummer.Daarna geeft hij uw inzendingen aan de jury, die krijgtdus anonieme inzendingen.Er zijn een paar spelregels:Uw lied is geschreven in ons dialect. (Correcte spellingis onze zorg).Het heeft maximaal drie coupletten.Uw inzending is vOOr septemberkermis bij de heer JeanBronckers.

De eerste prijs: uw onsterfelijkheid. Het lied zal door deeeuwen heen gezongen worden.

Stichting GruelesKoninklijke Schutterij Sint-SebastianusKoninklijke Harmonie van Gronsveld

Vogels bij de Fontein

De Fontein aan de Daorweg staat al jaren in het middelpuntvan de belangstelling van de Vereniging tot NatuurbehoudCadier en Keer. De Fontein wordt jaarlijks opgeschoond,vernielingen worden hersteld en de aanplant wordtverzorgd.In de directe omgeving heeft Wil Roosen een aantalnestkastjes opgehangen en gedurende strenge winterseperioden worden de vogels bijgevoerd. Deze maatregelenhebben ertoe geleid dat de Fontein een waar paradijs voorvogels is geworden.Drinkpoelen en dergelijke hebben altijd een grote aantrek-kingskracht op zowel onze fauna als op natuurliefhebbers.Er is altijd wel jets te zien. Zo ook bij de Fontein, enzeker afgelopen zomer.Tijdens de bijzondere droge maanden juli en augustus vanverleden jaar was het er goed toeven. Het was er een komenen gaan van allerlei soorten vogels. Tijdens de hittegolfin augustus heb ik bij de Fontein in enkele uren tijd heelwat vogels kunnen waarnemen. De koolmezen, pimpelmezen,winterkoninkjes, roodborstjes, glanskoppen, matkoppen,zanglijsters, merels, houtduiven, grauwe vliegenvangers,goudhaantjes, tjiftjafs, vinken, geelgorzen, boomkruipers,boomklevers, en staartmezen vlogen af en aan en zo nu endan kwamen de waterspitsmuizen uit hun holletjes om eenduikje te nemen. Zelfs de wielewaal is er waargenomen.Onze vrienden uit Cadier en Keer hadden me getipt dat deijsvogel ook regelmatig op bezoek kwam. In de Fontein ziteen grote hoeveelheid stekelbaars. Het is dus niet zoverwonderlijk dat dit vis-etende vogeltje hier verblijft.Toch is het steeds weer een belevenis wanneer je deijsvogel te zien krijgt. En zeker deze keer, want het

69

Het Usvogeltje.

vogeltje bleek een jong exemplaar te zijn, herkenbaar aande zwarte poten. Het was minder schuw dan zijn volwassensoortgenoten.Terwijl de ijsvogel op zijn uitkijkpost zat te turen naarhet wateroppervlak kreeg hij plotseling gezelschap vanmaar liefst vijf appelvinken.U zult begrijpen dat mijn dag geslaagd was.

Hub Reumers

70

Archeologie

Ontgraving van de oude waterput bij de Molen vanGronsveld

In 1618 werd onder het bestuur van Justus-Maximiliaan vanBronckhorst-Batenburg, graaf van Gronsveld, een begingemaakt met de bouw van de Gronsvelder molen. Er werdbegonnen met het graven en opmetselen van de waterput dienodig was voor de bouw van de molen zelf. (Zie ook:Grueles, 10e jaargang 1990, nummer 2, pagina 78.) 372jaren later begon de sectie Archeologie met het uitgravenvan de inmiddels geheel gedempte put. Een van dedoelstellingen van de ontgraving is het herstellen van deput en het puthuisje.De voorbereidingen van de werkzaamheden (onder andere hetverkrijgen van de benodigde vergunningen) zijn gestart inhet voorjaar van 1990. Op 19 mei van dat jaar ging deeerste schop de grond in. Tot en met 13 oktober werdvrijwel elke zaterdag gegraven, waarna een winterstop werdingelast tot het voorjaar 1991. 4 mei zijn we weerbegonnen.

Random de put

De eerste de beste graafdag werd vlak onder de graszodende eerste munt gevonden. Deze munt (een vijf gulden stuk)was van zeer recente datum en vrijwel heel Gronsveld wistna enkele dagen reeds af van deze wel zeer bijzonderevondst. Behalve deze zeer recente munt werden in deaangevulde grond rondom de put verscheidene serieuzevondsten gedaan: lege patroonhulzen, scherven van borden,vazen, potten enzovoort, stukken lei (afkomstig van hetdak van het oorspronkelijk puthuisje?) kleine stukkenmetaal (spijkers en dergelijke), ijzeren gereedschap

71

(fietssleutel), kleine skeletjes (kippen, konijnen endergelijke), delen van een leren schoentje en ook tweebijzonder mooie vuurstenen afslagen (een pijlpunt en\eenkrabber?).Verder werd een pad gevonden dat leidt van de put in derichting van de Kleine Molenweg. Waarschijnlijk werd ditpad vroeger gebruikt door boeren uit de omgeving die wateruit de put kwamen halen voor het vee of voor het land. Hetpad beyond zich ongeveer 50 centimeter onder het maaiveld.Vreemd is dat een dergelijk pad (nog?) niet isaangetroffen in de richting van de molenaarswoning ofmolen. De fundering van het puthuisje is ook nog nietterug gevonden. Inmiddels hebben we wel een oude foto vanhet puthuisje ontdekt. Ze stamt uit de tijd kort na detweede wereldoorlog, want op de foto staat de vernieldemolen. Het huisje is opgetrokken uit mergel en veldbrand;het is vrijwel vierkant. Het dak, eon houten constructie,was met leien bedekt. Het zal waarschijnlijk aan de oost-of aan noordkant open zijn geweest. Metingen aan de handvan de foto maakten duidelijk dat het huisje ongeveer driebij drie meter moet zijn geweest.

72

De molenromp met rechts het puthuisje.

De diepte in

De eerste meter graven verliep zonder al te veel moeite.Naarmate we dieper kwamen moesten we hulpmiddelen gaangebruiken om mensen en materiaal in en uit de put tekrijgen. In eerste instantie gingen de gravers met eenladder naar beneden en word het uitgegraven materiaal viaeen katrol naar boven gehesen. Na een diepte van ongeveerzes meter gebruikten we eon driepoot met lierinstallatie.De lierinstallatie eerst om materiaal naar boven tebrengen (de gravers gebruikten nog steeds de ladder). Naongeveer acht meter word ook de graver met delierinstallatie in en uit de put getakeld.Nadat de driepoot omviel bij het omhoog takelen van eonzwaar stuk hardsteen, (de graver had de put wel verlaten),zijn we voor alle zekerheid reddingsoefeningen gaanhouden. Het reddingswerk hebben we inmiddels onder deknie.

13 oktober 1990 bereikten we een diepte van ongeveer tienmeter.

Lichtspoormunitie

Zaterdag 4 augustus, een bloedhete dag. Het was wel 36graden. Na eon uurtje graven word geweermunitie naar bovengehaald. Het aantal patronen werd allengs groter en eer dekoffie er was (om 12 uur werden de archeologen verwend metheerlijke vers gezette koffie en vlaai) was er een emmergoed gevuld met munitie. Tijdens het koffiedrinkenontstond plotseling een flinke rookontwikkeling in de metmunitie gevulde emmer. Paniek alom, koffie bleef voor wathij was on een ieder zocht dekking. Maar ja, eon holemiddag in dekking tot de boel zou ontploffen, was ook geenoplossing. Een onzer sectieleden, eon luitenant-kolonelder marechaussee, b.d., begaf zich in tijger-sluipgangnaar de rokende emmer, en gooide er zoveel zand in dat hetroken ophield. De emmer werd vervolgens ingegraven. Wijverwittigden de Rijkspolitie, die schakelde onmiddellijkde Explosieven Opruimingsdienst in. Op maandag 6 augustuskwam een vier man sterke groep van de Explosievenopruimingsdienst poolshoogte nemen. Ze groeven de put een

73

halve meter verder uit, vonden nog enkele patronen engaven daarna groen licht om verder te graven, maar deschrik zat er bij ons toch wel even in. Analyse van degevonden munitie had het volgende resultaat: het wasDuitse lichtspoormunitie uit de tweede wereldoorlog.

De Explosieven Opruimingsdienst neemt poolshoogte.

De diepte van de put

Twee vragen die nog niet beantwoord zijn: Hoe diep moetenwe nog graven eer we aan de bodem zijn en bevindt er zichnog water in de put?Voorzichtige schattingen over de diepte van de put lopenuiteen van 12 tot 18 meter. Wij alien (lees: de leden vande sectie Archeologie) hopen dat het eerste getal dichterbij de waarheid ligt dan het tweede. Verder is het niet tehopen dat de put ooit is uitgediept. Het is bekend datvroeger waterputten wel eens droog kwamen te staan door

74

10

Dr

V.

Doorsnede van het ontgraven gedeelte van de put.- ,

Opgevuld met materiaal (scher-ven, spijkers, hulzen, oud lerenschoentje, kleine skeletten).

11. Zwarte aarde, brokstukken mer-gel/veldbrand, groen plastic map-le, aardappelzak, verfblikken, mes,lepel.

Ill. Mergelbrokken/poeder, recht ge-schaafde stukken afkomstig vande restauratie molen 1959 (?).

IV. Grond gemengd met verkoolderesten how', steenkoolgruis, oudijzerwerk.

. Lichtbruine grond, gemengd met(paarde?)mest, ijzerwerk, delenvan tractor-chassis.

Oud ijzerwerk, vooral oude tele-foonleidingen, prikkeldraad.

Diverse leren schoenen, oud ijzer-werk, flesjes, resten prikkeldraad,stukken fietsband (merk Maas-vogel), ongeveer 50 patronen.

Verschillende grondsoorten (zwar-te aarde, verkoolde resten, leemmet mest), stijgbeu gels, inktpotjemet inkt, glazen isolator.

Puin, veel mergel/veldbrand (oudputhuisje?), oud ijzerwerk, schoe-nen, theepot, fietszadel, stangen,aluminium pro fiel, lam petkan.

75

het zakken van het grondwaterniveau. Hierdoor was mengenoodzaakt de waterput uit te (laten) diepen. Het is niette hopen dat dit met "onze" put is gebeurd omdat andersecht oude vondsten (vanaf 1620 of daaromtrent) nietverwacht mogen worden. Of er nog water in de put zit,weten we dus ook nog niet.

De bouwwijze van de put Loodsdag

Een andere vraag is hoe de put bij de molen gebouwd is. Inde doorsnede is te zien dat de put vrijwel geheel isopgetrokken uit veldbrand. Om de twee meter is er een laagvan mergelstenen en ook de bovenste twee meter bestaat uitmergelstenen.Wanneer men tegenwoordig een put moet graven kan men ditonder andere doen met betonnen segmenten. Men ondergraafteen betonnen ring, plaatst daar een volgende ring op enondergraaft dan wederom de eerste ring, enz. Oak vroegerkende men een dergelijke bouwwijze, alleen werd dangebruik gemaakt van uit veldbrandstenen opgemetseldesegmenten.Een andere bouwwijze is de volgende: men groef een diepekegelvormige kuil tot aan het grondwater en vervolgensmetselde men van onderaf de putwand. Daarna werd de kuilweer aangevuld met grond. Deze laatste bouwwijze ishoogstwaarschijnlijk de methode geweest die bij de bouwvan de waterput bij de molen is gebruikt.

Ed Rousseau

76

j

V.I.n.r. Ber Houten, Roy Houten, Wim Cox, CO/ Dassen, Rim van de Weerdt, HansKengen, Toon van Baal, Huub Reumers.

Loodsdag, Beukdag, Kloesterdag! Wat zijn dat voor dagen?Beukdag: om de voormalige boswachterswoning in hetSavelsbos voor verder verval te behoeden, wordt er tweemaal per jaar onderhoudswerk aan "de Beuk" gedaan. Enomdat die beukdagen zeer effectief bleken te zijn, werdener ook een "kloesterdag" en een "loodsdag" georganiseerd.Op de "kloesterdag" werd de vergader- en expositieruimte"'t kloester" in Rijckholt opgeruimd, schoongemaakt enheringericht.

77

Cor Segers verzorgt de elektriciteit.

De sectie Streekmuseum wilde door middel van de loodsdagin een groter ploegverband dan normaal de werk- enopslagruimte aan de Oosterbroekweg een goede beurt geven.Vijftien leden van diverse secties waren aanwezig om dehanden uit de mouwen te steken. Een ploeg hield zich bezigmet verfwerkzaamheden aan de buitenkant van de loods. Ineen mum van tijd veranderde de zwarte loods in eenfrisgroene werkplaats.Binnen hield een groepje zich bezig metopruimwerkzaamheden en een derde ploeg zorgde ervoor datde elektriciteitsleidingen verlegd werden en dat deverlichting aangepast werd aan de nieuw ingerichtewerkruimte.Er werd stevig aangepakt op die eerste loodsdag en datbetekende voor onze ruimte dat er zelfs sprake is van eenmetamorfose. Bedankt a,llemaal en tot de volgende loodsdag.

John van de Weerdt

78

Historic

"Twist en gevecht" te Rijckholt anno 1758

Reeds meerdere malen zijn in dit periodiek artikelenverschenen over gebeurtenissen die ontleend zijn aan deschepenbankarchieven van Gronsveld en Rijckholt. In dieartikelen gaat het niet zozeer om de beschrijving van dediefstal, vechtpartij of doodslag, maar is het veeleer debedoeling om aan de hand van het concrete voorval eenindruk te geven van de tijdgeest, gewoonten en gebruikenvan die dagen. Ook dit verhaal heeft deze intentie.Op "H. Cruijsdagh des jaers 1758" hebben ten huize vanJacques Goddelain (op het Rijckholter Broek) "de jonckmansen jonge dochters van Rickolt sigh gerecreert met hetmeijspel, gedroncken en gedanst". H. Kruisdag, 3 mei, waseen van de vele kerkelijke feestdagen die in vroeger jarengevierd werden. Een dag als zondag, waarop dus nietgewerkt werd.Alvorens de gebeurtenis op die derde mei te volgen, zullenwe nu eerst ingaan op de betekenis van het meispel. Invroeger tijden was het meispel in Gronsveld en Rijckholteen jaarlijks gebruik. Het meispel kan het beste wordenomschreven als de feestelijkheden rond het planten van eenmeiboom, gepaard gaande met zang en dans. Uit meerderearchiefbronnen blijkt dat dit gebruik in onze strekenalgemeen was. De meiboomplanting had plaats in elk dorp.Het planten van de meiboom was oorspronkelijk eenvegetatie-ritus, een plechtige handeling, die degroeikracht van de natuur moest overbrengen op demenselijke samenleving. De meiboom was het symbool vanvruchtbaarheid en nieuw leven. Het inhalen en opstellenervan betekende geluk en welvaart.Zoals bij zovele andere gebruiken het geval is geweest,werd de oorspronkelijke traditie in de loop der eeuwenomgeven met feestelijkheden. Tegenwoordig komt het plantenvan een meiboom nog voor in bijvoorbeeld Mheer en Banholt.

79

Hoe het meispel in Gronsveld en Rijckholt precies gevierdwerd, is niet meer bekend. Het zal echter niet veelihebbenafgeweken van wat er elders gebeurde. Uit hetgeenhieromtrent in andere Zuidlimburgse dorpen is overgeleverden in geschreven bronnen is vastgelegd, blijkt dat ditfeest door de jonkheid gevierd werd. Belangrijk elementdaarin vormde het "meileen": de meisjes die nog geenverkering hadden, werden symbolisch aan een jongentoegewezen (in sommige plaatsen zelfs bij opbod aan demeest biedende jongeman verkocht). Aldus werden"meijkOppelkes" gevormd.Daarnaast stond in de gebruiken rond het meispel ondermeer "diefstal" centraal: meibomen werden in denachtelijke uren "heimelijk" uit een wei, een tuin of eenlaan gestolen. Dat dit niet altijd bij iedereen in desmaak viel, blijkt uit rechtszaken die hierover voorplaatselijke schepenbanken werden gevoerd. Het stelen vaneen meiboom leidde nogal eens tot schade aan andermanseigendommen en gaf aanleiding tot vechtpartijen. Misschiendaardoor kwam het meispel door de eeuwen been nogal eensonder druk te staan van de plaatselijke overheid, waarbijhet voorkwam dat de feestelijkheden niet werden gedoogd.De nadruk die in de Gronsveldse en Rijckholtse schepen-bankprocessen van 1758 wordt gelegd op het al dan niethebben van toestemming van de baron van Rijckholt, getuigthiervan.

In Gronsveld is het meispel in de loop van de vorige eeuwteloor gegaan. Volgens Kasj Waber z.g. was dit vooral eengevolg van baldadigheid: plaatselijke jeugd schiep ergenoegen in om een pas geplante meiboom 's nachts om tezagen. In Rijckholt handhaafde het meispel zich tot in hetbegin van de twintigste eeuw, getuige ook bijgaande foto,gemaakt in 1908 in Rijckholt, waar op de achtergrondduidelijk een geplante meiboom te zien is.We keren thans weer terug naar de "H. Cruijsdagh des jaers1758", de dag waarop in Rijckholt het meispel gevierdwerd, en we volgen de processtukken van de Gronsveldseschepenbank.Waren de "jonckmans en de jonge dochters van Rickolt"alleen "ten huyse van Jacques Goddelain" geweest, dan wasde gebeurtenis op die "H. Cruijsdagh 1758" waarschijnlijknooit opgetekend en bewaard voor het nageslacht. Maar ook

80

Een vredtg dorpstalereel te Rijckholt anno 1908. Op de achtergrond links, steal degeplante ,meiboorn.

zijn "aldaer geweest ingesetenen van Gronsfelt", te wetenGiles Heuschen junior en Peter Schrijnemaekers, "beijdesonder wapens, geweer oft stocken". Deze laatstetoevoeging doet al het een en ander voor de rest van hetverhaal vermoeden.Als beide Gronsveldenaren tegen de avond besluitenhuiswaarts te keren, zijn zij "beijde singende naer hetdorp Rickolt opgegaen". Het lawaai dat zij daarbijveroorzaken, valt bij de achterblijvende Rijckholtenarenniet in goede aarde: "soo sijn bun naergekomen een grootgedeelte van de jonckmans van Rickolt die in voorschrevenhuijs sigh waeren recreerende en dansende". Heuschen enSchrijnemaekers worden achterhaald "ontrint de Linde intdorp Rickolt".Dit is weer een interessant punt in het verhaal om evenbij stil te staan, aangezien bier de Rijckholtse linde tersprake komt. In Rijckholt moet in vroegere eeuwen eenmarkante lindeboom hebben gestaan. In de processtukkenwordt telkens gesproken over "de Linde" (met hoofdletter).

81

Deze plaatsaanduiding was voor eenieder voldoende om teweten welke plek in Rijckholt bedoeld werd. Aangezien deRijckholtse linde reeds lang geleden verdwenen is, kunnenwe over de plaats waar de boom gestaan heeftgissen. Algemeen is evenwel bekend dat de linde als fraaieen decoratieve boom eertijds in heel Europa in hoogaanzien stond en veelal in het centrum van de dorpsge-meenschap werd geplant. Gelet hierop, en in aanmerkinggenomen de route die de beide Gronsveldenaren in hetverhaal uit 1758 volgen, is het waarschijnlijk dat deRijckholtse linde heeft gestaan op de hoek noordzijde vande huidige Rijksweg en de Steenstraat ("'t Sjtreutsje").Het feit dat deze plek in Rijckholt de "plej" genoemdwordt, maakt deze veronderstelling eveneens aannemelijk.Als meest in het oog springend voorbeeld van de centraleplaats die een linde in vroeger jaren in eendorpsgemeenschap innam, kan ook nog gewezen worden op demajestueuze lindeboom die de oude kern van Cadier en Keerin het begin van onze eeuw sierde. In mei 1929 werd detoen meer dan drie en een halve eeuw oude reus noodgedwon-gen geveld, omdat hij een direct gevaar opleverde voor deomliggende woningen. Zo wordt verteld dat de kroon bij eenstorm niet minder dan vijf wagens bout verloor.De linde in het centrum van het dorp vervulde eenbelangrijke sociale functie. Het was de plaats waarbekendmakingen en afkondigingen werden opgehangen. Ookwerden onder de linde vergaderingen gehouden en werd errecht gesproken. Later speelde onder de linde dedorpsfanfare en danste men rond de stam de cramignon. Opwarme zomerdagen zochten omwonende gezinnen er de luwteop. Overigens werd de bloesem van de linde vaak verzameldvoor het maken van geurige bloesemthee (in het Gronsvelds"lennetee").In Gronsveld hebben vroeger twee oude lindebomen gestaanop het kerkplein. Deze hebben in 1950 het veld moetenruimen omdat onder het speelkwartier een aantalschoolkinderen door een afgebroken tak werd getroffen. Inhet begin van de jaren tachtig werden op dezelfde plaatstwee nieuwe linden geplant.Na deze beschrijving van de betekenis en functie van delindeboom, vervolgen wij thans weer de gebeurtenis teRijckholt anno 1758, waar de beide Gronsveldenaren in de

82

Het kerkplein met vaor de kerk de twee oude lindebomen (±1910). Overigens isrechts onderaan nog een gedee/te van de kerkpoel te herkennen.

buurt van de Rijckholtse linde worden achterhaald door deRijckholtse "jonckmans".Op de vraag "waarom sij songen" antwoorden Heuschen enSchrijnemaekers: "voor ons plaisier", uiteraard wetendedat dit geen afdoende verklaring was. Een van deRijckholtenaren, Hendrik Nelissen, wijst er dan ook op dat"dat singen een eijnde moet nemen" en "dat sij de moulensouden houden". Kennelijk zijn de Rijckholtenaren beduchtvoor het felt dat de baron zijn toestemming voor hetmeispel een volgende keer zou kunnen onthouden, hetgeenvooral ook blijkt wanneer Nelisssen eraan toevoegt: "gijhebt Dhr. Baron geschockeert".Peter Schrijnemaekers antwoordt schamper: "dat hij Dhr.Baron d'eere hadde gegeven die hem toequamp". En, in eenpoging het gesprek op een ander onderwerp te brengen,voegt hij eraan toe dat "hij soude wat gaen caresseren"("vryje"). Deze laatste opmerking zou echter een verkeerd

83

effect blijken te hebben. Alom was immers bekend dat Petersedert enige tijd kennis had met de nicht van ene PeterPleumeckers, woonachtig te Rijckholt, hetgeen zeker mettot genoegen was van de Rijckholtse "jonckmans".Plotseling vertrekken Nelissen en consorten en het duurtniet lang of zij keren terug "ten meesten deele gewaepentmet stocken". Intussen is Peter Schrijnemaekers inderdaad"gegaen aent huijs van Peter Pleumeckers en aldaer eenladdere aen de venster gestelt am de nichte vanvoorschreven Pleumeckers te caresseren".Deze vorm van verkering hebben, die in onze ogen wellichtamusant aandoet, was in die dagen heel gewoon. Daarbijplaatste de jongen een ladder tot aan hetslaapkamervenster van het meisje. Het meisje kwam aan hetvenster en de jongen stond op de ladder.Het woord caresseren is afkomstig van het Franse"caresser", hetgeen liefkozen of strelen betekent. In hetGronsveldse dialect sprak men vroeger van een"karressaant" (vrijer); "karressere" is eveneens een oudGronsvelds woord.

De Rijckholtenaren, tijdens latere zitting van deschepenbank worden de namen genoemd van Hendrik Nelissen,Giles Heijnen, Leon Frambacht en Toussaint Gerens, "sijnaengekomen tot aen en onder de ladder en terstonts hebbensij begonnen te slaen met stocken op de ladder, roependetot Peter Schrijnemaekers oft hij nogh nyet gedaen haddeen dat hij soude maecken dat hij aft quamp". Daaropdreigde "de voorschreven jonckmans hem de ladder onder hemuyttetrekken". Hendrik Nelissen: "Pieter komt aff, oft icksal de ladder affbruijen".Schrijnemaekers daalt af "om twist voor te koemen". Ditlaatste zal hem echter niet lukken. Als hij onder komt wilGiles Heijnen de ladder opklimmen. Schrijnemaekers beletdit echter: hij "wilde sulx niet permitteren, seggende dathij de ladder voor hun niet gehaelt had maar voor hem".Ruzie is dan een felt. Nelissen: "Schrijnemaekers, dousals soo weijnig opkommen als de anderen" en, terwijl hijzijn stok opheft, "Pieter, ick sal dich houwen dat dichden duijvel haele".

Schrijnemaekers, die zich samen met Giles Heuschen tegeneen overmacht ziet staan, zoekt een uitweg: "Waerom wiltgij mij slaen, gij zijt soo veel bij malcanderen gewaepent

8485

met stocken, wilt gij mij sooveel slaen en overvoeren?"Tegen Nelissen vervolgt hij: "compt met mij alleen op hetveldt, ick sal het met digh uijtmaecken". Intussen neemthij "een stock van sijnen cameraet Gilles Heuschen, 'tgenedito Heusschen int gaen naer Rickholt uijt eene heggegetrocken hadde om de honden van sig te keeren". Alsbeiden "t'saemen tot onder de Linde gingen en begonnennaar malkanderen te slaen", duurt het niet lang of ook deanderen zijn bij de vechtpartij betrokken.Dan is plotseling de nabij wonende "Jasper Pieters uijtsijn huijs koemen geloopen, roepende, jongens sijtvoorsichtigh wat gij doet". Pieters slaagt erin de ruziete sussen: hij "liep tusschen beijde en separeerde devechtenden", waarna "die van Rickolt vertrocken naar hetdorp op en Gilles Heusschen met Pieter Schrijnemaekersnaer Gronsfelt". De Rijckholtenaren kunnen het echter nietnalaten hun Gronsveldse tegenstrevers na te roepen: "Soowij vandag noch jemant vinden caresseren, hij moet wegh alwaer hij den Duijvel met Sijne moeder".Tijdens het proces voor de Gronsveldse schepenbank, dat op3 augustus 1758 gehouden wordt, wordt, naast directbetrokkenen als Peter Schrijnemaekers en Giles Heusschen,ook Nicolaes Schrijnemaekers (broer van Peter) gehoord.Hoewel de getuigenverklaring van Nicolaes niets toevoegtaan het eerdere verhaal, is ze toch aardig om vermeld teworden, ook weer omdat de details ons jets zeggen over hetleven van alledag in die tijd.Nicolaes getuigt voor de schepenbank op die bewuste H.Kruisdag 1758 "aan den avondt te sijn gegaen op degemeijnte (het Broek) naer den kant van Rickolt om hunneveulens te gaen soecken". Het was in vroeger jaren,gebruik dat de inwoners van Gronsveld en Rijckholt hun veelieten weiden op het Broek.Nicolaes hoort dan "int dorp van Rickolt eenigh gerucht,bij forme van questie". Hij "is oversulx gegaen tot in hetdorp van Rickolt tot op den mesthoff van Toussaint N.,herbergier aldaer, als wanneer gesien hij heeft dat aenthuijs van Peter Pleumeckers eene hoop volck bijmalcanderen waeren die questie hadden, en ten selven oockgehoort dat sij sigh met stocken sloegen sonder iemandt,ter oorsaecke van de duijstere nacht, daer van gekennt te

hebben". Nicolaes verklaart dat "naerdat hij ontrinteenighe paternosters tijdt aldaer gestanden hadde" hijweer naar huis is gegaan "sonder sigh met het voorschrevengevecht bemoeijt oft gemelleert te hebben".De "twist" tussen de hoofdpersonen uit het voorgaande isechter geen lang leven beschoren en wordt gauw weerbijgelegd.Op Pinksterdag "naer de vespers" gaat PeterSchrijnemaekers met broer Hubert en zwager JohannesBemelmans naar de herberg van zijn broer Machiel. Zoalsbeschreven is in het eerdere artikel over "De Keizer",(zie Grueles 8 (1988) nummer 2) kocht Machiel in 1759 hetpand, dat later "De Keizer" genoemd zou worden. Daarv6Or,en dus ook in 1758, was zijn huis (en herberg) gelegen opde hoek van de huidige Rijksweg en Hennemettenstraat(zuidzijde).

Aldaar treffen zij Hendrik Nelissen, Peters belangrijksteopponent bij de eerdere ruzie te Rijckholt, en zijn broerMathijs alsook Laurens Hermans, "alle van Rickolt".Nelissen was in de herberg aanwezig om "eenige verckens,die hij gekcocht hadde, aftewachten, die hem oockeffective waeren gebracht door eenen vreemden man, diedoens ook daer was".Hubert stapt meteen op Nelissen af om verhaal te halen envraagt, "waeromme dat hij sijnen broeder Pieter soogeaffronteert ende geslaegen had tot Rickolt".Hendrik Nelissen heeft kennelijk geen zin de zaak opnieuwop de spits te drijven en zegt dat "hij ongelijck hadde ende questie door dronkenschap en ophitsingen van anderegeschiet was". Vervolgens hebben zij alle "met malcanderenin vrintschap gedroncken en sigh van beijde sijde allesvergeven en gepardonneert".

Aldus wordt de gebeurtenis tot een goed einde gebracht.Het is dan ook zeer opmerkelijk dat over deze zaak zowelvoor de Rijckholtse als voor de Gronsveldse schepenbankeen officieel proces gevoerd is. Maar hoe het ook zij,zonder deze processen hadden we wellicht nooit van ditvoorval en de daarbij voorkomende gebruiken en gewoontenvernomen en was dit artikel nooit geschreven.

Piet Daemen

86 87

Zjeng van de Sjnyder

Joannes Henricus Joseph Willigers (Zjeng van de Sjnyder)werd geboren te Gronsveld op 14 mei 1915. Zijn ouderswaren Frens Willigers en Fien Peeters en zijn geboortehuisstond boven aan de Hennemettenstraat. Naast zijngeboortehuis stond dat van zijn vader waar opa "'t aadSjnyderke" en oma Trensje Dresens nog woonden met hundochter en zoon, Augustine ("Sjtieneke") en Zjang.Al heel vroeg werd Zjeng met de hardheid van het levengeconfronteerd. In 1918 stierf zijn vader aan de Spaansegriep die in deze streken veel slachtoffers maakte. Voorhet gezin braken nu zware tijden aan. Naast het verdrietkwam toen ook nog eens het verlies van inkomen. Gelukkigwoonden ze naast opa en oma waar de kinderen graag waren

+1920. Voor het huis van oma. In de deur: Trensje. V.I.n.r. Alice, Zjeng, Catharine.

en waar ze veel steun van hadden. Opa was nog actief alskleermaker en Trensje was de kraamvrouw van het dorp.Fien, de moeder van Zjeng, stond bekend om devoortreffelijke taarten die ze bakte. Ze leverde opbestelling bij communie, feesten, bruiloften of anderegelegenheden haar prachtige baksels die naast veel lof ooknog geld opleverden. Bovendien breide en stopte ze desokken voor de paters van Rijckholt. Zo sloeg men zich erdoorheen. Tot in 1930 Fien na een slepende ziekte haarkinderen Alice, Zjeng en Catrine alleen moest achterlaten.Voor Zjeng betekende dat een grote verantwoordelijkheid opzijn tengere schouders.Hij was de man en dus kostwinner in het ouderloos gezin.Hij werkte twee jaar bij het timmerbedrijf firma Bancken

88 89

:0;111

1928. Voor het ouderlijk huis. In het raam: Zjeng. V.Ln.r. Alice, Fien (moeder), Trensje(oma), Sjtieneke (tante).

in de Rechtstraat te Maastricht. Daarna nog zeven jaar inhet timmerbedrijf van Jeu Waber in Gronsveld, tot hij in1938, pas 23 jaar oud, besloot om zelfstandig te gaanwerken. Hij begon in de kleine werkplaats naast hun huismet een minimum aan gereedschap. Aanvankelijk kreeg hijkleine opdrachten van vrienden en bekenden; het zijn demagere jaren van voor de oorlog. Toch kreeg hij in 1939 alversterking van Jean van de Weerdt (van d'n Dikke) die ookbij Waber met hem werkte. Zjeng kreeg toen wat meer tijd

90

om op werk uit te gaan. Hij bleek meer koopman dantimmerman te zijn. Al snel moesten er mensen maar vooralmachines bijkomen. De tweedehands machines die hij op hetoog had kostten slechts enkele honderden guldens maar hetgeld was er nog niet. Toen hij dan een complete slaapkamerin Maastricht had geleverd dacht hij de nodige machines tekunnen kopen. Helaas, toen de schaafbank, lintzaag enschuurmachines werden geleverd had hij nog steeds geen

1941. Trouwfoto van Zjeng en Mia.

91

geld ontvangen. Zus Catrine die in het dorp wat geldverdiende als kapster kwam ook op het kasteel bij juffrouwAnna Gadiot. Ze vertelde van de problemen thuis, over demachines die betaald moesten worden. Juffrouw Anna, diewist in welke omstandigheden de drie wezen verkeerden,besloot te helpen. Ze haalde het benodigde geld en gaf hetaan Catrine mee met het verzoek er met niemand over tespreken.In 1941 trouwde Zjeng met Joanna Maria Gerardina Baatenuit Weert bij Meerssen, en ze gingen wonen in zijngeboortehuis. Na de oorlog ging het steeds beter met hetbedrijf. Zjeng zag al snel dat het maken van meubels voorparticulieren geen toekomst had, omdat de fabriekenconfectiemeubels op de markt brachten die veel goedkoperwaren dan zijn ambachtelijke produkten. Hij begreep dat ergespecialiseerd moest worden in sectoren waar de confectiegeen kans had. Hij kreeg contracten van zes brouwerijen enmaakte vooral in Maastricht en Heerlen zeer exclusievebetimmeringen voor cafés en restaurants. Later legde hijzich vooral toe op het inrichten van apotheken. Zijn faamin deze specialisatie bezorgde hem kapitale opdrachten totver over de landsgrenzen.

30 juli 1939. De "wejzaank" marcheert naar de concertwei. Op de voorgrond hetbestuur. V.Ln.r.: Pierre Pinckaers, Zjeng Willigers, Mathieu Pinckaers, ? , ErnestDoyen (met vaandel). Links achter Pierre Pinckaers: Theofiel Goessens.

Later werden ook alle Amro-filialen in het zuiden van hetland door de firma Willigers ingericht. Hij werkte samenmet bekende architecten die hem verkozen omdat hij hunzucht naar perfectie deelde, en de mensen in zijn bedrijfhad die dat ook konden uitvoeren. Een bijzondere opdrachtwas ook de inrichting van het directiekantoor van deK.L MEr werden lange dagen gemaakt door Zjeng maar ook door"zijn jongens" zoals hij zijn personeel (30 personen)noemde. Als er ver buiten de provincie geplaatst moestworden betekende dat vaak overwerk en soms dagen van huiszijn maar steeds werden de moeilijke opdrachten perfectuitgevoerd. Tientallen jaren werkte hij 60 tot 70 uur perweek.

Zo mateloos als in zijn werk, was hij ook in zijn uitgaan.Als hij vrijdags met Zjeng Goessens en Jean van de Weerdtnaar Yngelke ging om zijn duiven in te zetten vergat hijalle beslommeringen van zijn enerverende werk. Hierontmoette hij goede vrienden zoals Theofiel Goessens, GeelLemmens, de kastelein Hellemie en vele anderen met wie hijdan hevig "klasjeneerde" en het tot stevige drankgelagenkwam. Hij vergat dan werkelijk alles, wist niet van ophou-den en werd meestal door zijn companen thuis bezorgd.Wior de oorlog was hij lid van het roemruchte mannenkoor(de "wejzaank"). Als lyrisch tenor zong hij mee in diverse

-

1939. Wejzaank. In Oudenaerde op weg naar London. V.I.n.r. Ber Doyen (SjtOske),Jean van de Weerdt (van d'n Dikke), Ber Pinckaerts (Heugem), Mat van de Weerdt(van Door), Berke Hofman (van Janna van Siemeke), Zjeng.

9293

Zjeng bij zijn duiven.

±Zjeng achter de werkplaats. Links het huis van oma, in het midden zijn ouderlijkhuis.

94

±1950. Uit de kerk.

V.I.n.r. Zjeng Goessens, Zjeng, Mia.

1948. Fancy fair op het Broek.

Zjeng, Mia, Car/a, Hanny, Toos.

95

operettes. Bij de "Wejzaank" groeiden vriendschappen voorhet leven. Als deze broeders elkaar later in het cafétegenkwamen was het feest.Ik herinner me dat er in een zomer, na dezondagswandeling, veel echtparen met kinderen bij VeusHouben op het terras waren neergestreken. De vaderszochten de toog op vanwaar na enige tijd de mooisteliederen naar buiten klonken. Zjeun Mingels, Jean van deWeerdt, Mr Doyen en Pa Willigers waren de vocalisten.Deze ontmoeting leverde naast hartverscheurende samenzangook een stevige drinkpartij op die pas vele uren latereindigde als de moeders met de kinderen al lang naar huiswaren. Zo'n wild concert werd vaak besloten met tranen vanweemoed en drank. De keiharde zakenman was dan weer degevoelige dorpsjongen.Zo gedisciplineerd als hij was in zijn werk en prive, zowild en onvoorspelbaar was hij als hij op stap was. Dedolste dingen haalde hij dan uit en hij stopte pas als hijecht niet meer kon. Maar maandagmorgen was hij weer opzijn post en dan voor meer dan 100%. De weinigen die hem,zoals Luus en Jean, zowel meemaakten op het werk als bijhet uitgaan, kenden twee totaal verschillende personen.Hoogtepunten in zijn leven waren zijn eerste auto, een

±1955. Boven: Carla. Zittend v.I.n.r. Tiny (Houten), Zjeng, Nanny, Frans (Houten),Toos, Mia, Frans, Zjeng Houten (van d'n Dobbele).

96

Zjeng op zondag. V.Ln.r. Co Ku/is (Door van de Weerdt), ?, Zjeng, Door van de Weerdt,Annie Schiepers (Frans van de Weerdt), Zjir Doyen, Sjel van den Boom.

97

98

grote Chevrolet "Belair" in 1956, de bouw van zijnprachtige nieuwe huis in de Dr. Poelsstraat in 1959 en de

grote verbouwing van de werkplaats waarbij zijn ouderlijkhuis en dat van zijn opa geofferd moesten worden aan devooruitgang. Een andere grote dag was die waarop zijn zoonwerd geboren. Na drie dochters Toos, Hannie en Carla werdin 1951 zijn enige zoon Frans geboren. Apetrots rende hijde werkplaats in en riep: "Ich heb eine met 'n tuetelkeaon."

Lang mocht hij echter niet van het succes genieten.In het tempo waarin hij geleefd had kwam ook zijn dood.Hoewel hij zich al enige tijd niet goed voelde, werkte hijkeihard door tot hij op 15 maart 1967 voor een onderzoeknaar het ziekenhuis ging. Vijf weken later is hij na eenkorte maar hevige doodstrijd, gestorven, familie en veleechte vrienden in verslagenheid achterlatend.

Wallie van de Weerdt

Foto

1943. Man boven: Zjang Cae/en. Middelste Mina Boreas (Cae/en), broeder uit hetDominicanenklooster te Rijckholt, Fie Cae/en (Pricken), familielid van de afgebeeldebrooder. Voorste rij: Maria Cae/en, Zjef Cae/en, Jeanne Frambach (Bastin), CorryCaelen (Schnjnemaekers), Nieke Frambach (De Wit).

99

Zw

emze

skam

p 16

dec

embe

r 19

90

1 Y

vonn

e va

n de

Wee

rt 2

Ivo

Bre

uker

3 B

art A

erts

4 J

oris

Sch

arni

gg 5

Bas

van

Soe

rland

6 T

inek

e va

n B

aal 7

Cin

dy v

anLo

o8

Fon

s va

n de

Wee

rdt 9

Pau

la H

erm

ans

10 M

. Bas

tin (

Nijs

ten)

11

Ral

ph B

oost

en 1

2 Li

nda

Mar

tens

13

Mic

hiel

Kni

psch

eer

14 R

osal

ie R

ooye

n 15

Eef

ke T

hom

asse

n 16

Ser

ge H

euts

17

Guy

Vro

emen

.

1952. V.I.n.r. Huub van de Weert, Martin Schiepers, Zjef Pinckaers, Nico van deWeerdt.

+1930. Uitstapje naar Moresnet. V.1.n.r. Maj Roosen (Jaspars), Net van de Weerdt(Vliegen), Marie Dodemont, Jeannet Clairbois (Huts), Jes Pleumeekers.

102

Toponiemen't Rekaat

Het zuidelijk deel van wat nu "De Heeg" beet, heettevroeger "'t Rekaat". Volgens "De Groene Allesweter" ookwel "Rekout" of "Op rekaut" genoemd. (Op de Tranchot-kaartuit 1805 heet het gebied overigens "De Heeg".) Waar komtde naam "'t Rekaat" vandaan? Op die vraag geeft "De GroeneAllesweter" geen antwoord.

Bij de "Reconstructie van de Wijngaardshof" heb ikverschillende akten gebruikt, waarin beschrijvingen vanpercelen voorkomen. Diverse percelen heb ik aan de handvan "kaartjes" en kadasterkaarten kunnen identificeren enterug vinden. Op die manier ben ik ook een zeer oudebenaming van 't Rekaat op het spoor gekomen. Uit diebenaming is de betekenis van "Rekaat" af te leiden.In 1444 verpachtte de kanunnik Hendrick van Heer zijnlandgoed aan Johan Mour. Dat landgoed bestond uit 49percelen, waarvan 10 percelen hoorden tot de"Wijngaardshof". Die 10 percelen heb ik kunnenidentificeren met evenzoveel "kaartjes" van de 29 die zichin mijn archiefmateriaal bevonden. Die identificatie heeftertoe geleid dat ik kon vaststel1en dat de tweedeoppervlaktemaat van de "kaartjes" nagenoeg in allegevallen overeen komt met de oppervlakte van dedesbetreffende percelen van het landgoed van Hendrick vanHeer, althans voor wat de percelen betreft die tot de"Wijngaardshof" behoorden.Het landgoed van Hendrick van Heer was echter groter dande Wijngaardshof, en ook zijn er meer kaartjes dan die 10van de Wijngaardshof. Zouden er nog kaartjes zijn waarvande tweede oppervlaktemaat overeenkomt met andere stukkenvan het landgoed van Heer Hendrick van Heer?

103

Of het toeval is, weet ik niet (omdat ik de herkomst vande "kaartjes" niet ken) maar dat is inderdaad het geval.Zo is er een kaartje met de volgende gegevens:

op het Reekalt1 - 8 - 1

volgens leenboek1 - 9 - 6

11 7. 411- istff,!

Het kaartie.

Ook is er een "item" van het landgoed van Hendrick vanHeer dat wordt beschreven als:

boven hoegem geheijten Reijgairt,dat belt negen en twintich grooteende sesse cleijne roeden

IreSsirv -rv N.Ct:`,9

enn,,7f)

De tekst van de akte.

104

.97.9-145-0,2..e!,,,, 4)

el 1(',11/.'ItbV4tTh(4.4 fotUJ

Ls te.

N-esAlip-rt, %At,

Wie nog lets weet van bunders en roeden (zie andersGrueles, 10(1990) afl. 4) weet dat 29 grote en 6 kleineroeden gelijk is aan:

1 - 9 - 6

en dat is nu precies de tweede maat van het kaartje. Geenander kaartje heeft dezelfde maat en ook geen ander stukvan het land van Hendrick.

Als we dus het kaartje identificeren met hetdesbetreffende stuk van Hendrick van Heer (Wie zou ons datbeletten?), dan weten we dat "op het Reekalt" (kaartje) in1444 "Reijgairt" heette. De stap van "Reekalt" naar"Rekaat" of "Rekout" is wat herkomst betreft een bekendestap: de uitgangen -alt, -aat, -aut, -out zijn namelijkverwant.Dat betekent dat de 15e-eeuwse naam voor 't Rekaat"Reijgairt" is (spreek uit: ree-gaard).De naam Reijgairt is heel goed te verklaren: "reij" of"reijn" is "grens". "gairt" of "gaard" treffen we ook aanin bijvoorbeeld boomgaard, wijngaard, vlasgaard, enbetekent oorspronkelijk "omheinde ruimte". Reijgairt isdus een "omheinde ruimte" die aan een "grens" ligt. En datis nu precies waar 't Rekaat ligt: aan de grens van"jurisdictie Heugem" en "district Gronsveld". Die grenswas daar vermoedelijk in 1363 al

Piet van Caldenborgh

105

Kroedwesj wyje

106

Van aalen flog.

"kroodwesj wyje" is een oud gebruik, dat tegenwoordigin meerdere plaatsen in ere hersteld wordt. Al is debetekenis van de gewijde kruidenbos bijna geheel verlorengegaan.Op "Slevrouwendaog", 15 augustus, wordt "de kroedwesj"tijdens de hoogmis gezegend en mee terug naar huisgenomen. Hier hangt men de kruidenbos op een droge plek,

bijvoorbeeld de zolder. De kruidenbos is een boeket vanallerlei planten die in augustus in de natuur voorkomen.De samenstelling van de "kroed-wesj" was vroeger zeerbelangrijk, al waren er plaatselijke verschillen. Deruiker bestond altijd uit minstens twee broodgranen,bijvoorbeeld rogge en haver, een tak van een vruchtboom,bijvoorbeeld noot en appel, twee geneeskrachtige kruiden,bijvoorbeeld salie en smeerwortel, en twee onheilwerendekruiden. Deze planten in "de kroedwesj" hadden ieder huneigen betekenis. Zo werden de korrels van de broodgranengemengd met het nieuwe zaaigoed voor een rijke oogst.De geneeskrachtige kruiden moesten het gezin en het veebeschermen tegen ziekten. Van de vele geneeskrachtigekruiden, zoals kamille, salie, bijvoet, alsem ensmeerwortel, is het boerenwormkruid wel het meest bekendin de ruiker. In het dialect draagt hij niet voor niets detoepasselijke naam "kroedwesj".Bij veeziekten werden enkele kruiden van "de kroedwesj"onder het voer van de dieren gemengd, in de hoop op eensnelle genezing. "Es 'n koo opleep" (trommelzucht), eengevaarlijke ziekte waarbij zich gassen in de maag vormen,werd het lint van "de kroedwesj" om de buik van de koegebonden. Van Lieske Goessens z.g. kregen we de

"nne Kroedwesj" met boerenwormkruid, duizendblad, knoopkruid, Sint-Janskruid,wilde marjolein, kaasjeskruid, hemelsleutei, cichorei, wilde peen, knautia (schurft-

kruid), margriet, haver, bijvoet, gerst en een koolblad.

107

uitdrukking, "ich mat mich 't leent van de kroedwesjomdoen." Of dit hetzelfde is als "de buikriem aanhalen",weet ik niet, maar laat het ons weten.Het meest bekende gebruik van "de kroedwesj" is hetverbranden van kruiden uit "de kroedwesj" bij een onweer.Va.& het verbranden werden ze vaak natgemaakt metwijwater. De rook die hierdoor ontstond zou het huisbeschermen tegen onweer. De onheilwerende kruiden diehiervoor in de ruiker werden verzameld waren meestal wildemarjolein, (plaatselijk ook wel "hommelkroed" genoemd),huislook, klaproos en leverkruid. Bij een onweer werd nietalleen het kruid verbrand, maar ook "'n gewyjde kiets"ontstoken, de "roezekraans" en het evangelie van Sint-Jangebeden of het gebed tot Sint-Donatius, beschermheiligebij noodweer. De angst voor onweer was vroeger ergbegrijpelijk. Denk maar aan de strodaken en velehooizolders. Het blussen van een brand was vaak eenonbegonnen karwei. Vandaar dat de mensen alles deden omzich dit onheil te besparen.Het gebruik van de kruidenbos werd door de jaren heensteeds minder belangrijk, vooral door de vooruitgang vanwetenschappen als de geneeskunde, de natuurkunde en detechniek.Gelukkig zijn er nog mensen die op 15 augustus "hbnnekroedwesj" laten wijden, wat tijdens de hoogmis een zeeraparte geur geeft en ook in huis is zo'n gekleurde ruikererg moot.

Ina van de Weerdt-Roosen

Literatuur: Oet vreuger jaore; H.W.A. Lemmerling deel 6.

108

Situatieschets.

kattebreukske

Het kruis aan het "Kattebreukske"

Een van de doelstellingen van Grueles is het beschermen enzoveel mogelijk behouden van de karakteristieke en oudegebruiken van Gronsveld en Rijckholt. Hiertoe behoortzeker het instandhouden van wegkruisen.In Gronsveld en Ryckholt staan of hangen momenteelachttien wegkruisen. Slechts de helft hiervan wordt doorparticulieren onderhouden, zodat Grueles zich het lot vande resterende negen kruisen heeft aangetrokken.Daarbij trachten we ook het oude gebruik in stand tehouden. Dit doen we door, op plaatsen waar vroeger eenwegkruis heeft gestaan, danwel op plaatsen die van oudsherdaarvoor in aanmerking komen, alsnog een nieuw kruis te(her)plaatsen.Zo werd een aantal jaren geleden ontdekt dat er op de hoekvan de Maarlanderweg (ook wel Greuneweg genoemd) en deOudeweg, recht tegenover het zogenaamde "Kattebreukske",

heugem

109

vroeger een wegkruis heeft gestaan. De restanten van hetoude wegkruis zaten nog in de grond. Daaruit viel op temaken dat het vermoedelijk een smal smeedijzeren kruis isgeweest.Er is mij verder niets bekend over dit oude kruis maar ikveronderstel dat er nog we1 mensen zijn die zich dit kruiskunnen herinneren en misschien heeft er nog wel iemand eenfoto waarop het staat afgebeeld.

110

Omdat deze plaats zowat op de grens van ons "verzorgings-gebied" ligt, is er begin 1988 contact opgenomen met deStichting Uit Eijsdens Verleden, waarna er, in goedesamenwerking, op deze plaats opnieuw een wegkruis is

geplaatst.Het is een zwart/wit geverfd smeedijzeren kruis, 183centimeter hoog en 97 centimeter breed. Er hangt eenzilverkleurig korpus aan en onderaan het kruis is eenijzeren plaat bevestigd met de tekst: "Geloofd zij Jezus

Christus".Dit kruis is afkomstig van het kerkhof in Eijsden. Degemeente Eijsden had ons dit geschonken. De heer HarryFeijs uit Eijsden heeft het opgeknapt, waarna de gemeentehet voor ons heeft geplaatst.De historie van het oude kruis is mij niet bekend, zodater vooralsnog van uitgegaan kan worden dat het vroeger alsdevotiekruis of als hagelkruis werd geplaatst.Dit wegkruis staat op een zeer mooie plek, midden in hetveld, op een driesprong, in de schaduw van eon mooiehazelaar. Het is beslist de moeite waard er een keer langste wandelen.

Leon Olislagers

111

Rectificaties

Grueles 11 (1991), 1. pag 43.Lijst 4. In de 4e omschrijving:1 - 16 - 4 moet zijn 1 - 16 - 14

Copyright Stichting Grueles.Secretariaat: Rijksweg 92, 6247 AK Gronsveld. Tel. 04408-2880/1575.Abonnementen-administratie: Rijksweg 86a. Tel. 04408-1662.Abonnementsprijs f 19,50 per jaar. Losse nummers f 6,00.Rabobank Gronsveld, rek. nr. 11 75 15 00 / Postgiro 25 35 375 t.n.v. Stichting Grueles.

112