Een stukje geschiedenis van de Utrechtse Sterrenwacht

(met dank aan Kees de Jager)

15 september 2013

Ed van den Heuvel, Universiteit van Amsterdam

De Utrechtse Universiteit werd opgericht in 1636en de Sterrenwacht in 1642. Na Leiden (1632) was dit de tweede universitaire sterrenwacht ter wereld

Na zeven eeuwen werd de Smeetoren wel heel bouwvallig (schilderij uit 1822)

1848: Buys Ballot: nieuwbouw sterrenwacht en meteorologisch instituut op het bolwerk Sonnenborgh

eerste steen 15 september 1853

De sterrenwacht in 1853. Twee sterrentorens en daartussen de noord-zuid liggende meridiaanzaal

Sterrenwacht en KNMI omstreeks 1870

Oudemans (1827-1906) ging op 16e in Leiden sterrenkunde studerenbij Frederik Kaiser, was vanaf 19e gymnasiumleraar wis-en natuurkunde,Promoveerde in 1852 op bepaling breedtegraad van Leiden, werd in 1856 hoogleraar-directeur Utr. Stw., 1857-1874 Hoofd-ingenieur –land-meter in Indie, na 1875 tot 1898 weer directeur Utrechtse sterrenwacht,waar hij, op contracten van de Marine, de Indische metingen uitwerkte .

De eerste Directeur van Sterrenwacht Sonnenborgh

VAN DE BEPALING DER GEOGRAPHISCHE LIGGING VAN DIE PLAATSEN OP JAVA, WAAR TELEGRAAFKANTOREN GEVESTIGD ZIJN, OPGEMAAKT door den hoofd-ingenieur van de geograpischie dienst in Nederlandsch-Indië , dr- J. A..C. Oudemans- In het bovengenoemde verslag, dat in het XXIVe deel van het Natuurkundig Tijdschrift is bekend gemaakt, heb ik medegedeeld, dat eene oogziekte, door het vele obser- veren opgedaan, mij in September van het jaar 1859 verpligtte de lengtebepalingen , door middel van den electromagnetischen telegraaf, te staken. Eerst in September 1862 werden zij weder voortgezet. Den adsistent Jaeger, die in het jaar 1859 de korresponderende waarnemingen verrigtte, was op zyne dienstreis in 1861 een gelijk lot getroffen, als mij twee jaren vroe- ger, doch veel ernstiger, daar eene nagenoeg geheele blindheid van het regter-, zich paarde aan eene verzwakking van het linker oog, en een tweejarig verlof naar Europa voor hem dringend noodzakelijk werd geacht. Hij werd vervangen door den luitenant ter zee tweede klasse F. W. Voswinkel Dorselen. In een vorig verslag is vermeld, dat deze van 5 Augustus tot 16 September 1862 eene expeditie naar Belitong gemaakt had ter bepaling van eenige punten aldaar en van het Ondiepwater-eiland.

1874: leider expeditie Venusovergang op Réunion (Oudemans staande inwitte pak, naast hem van den Sande Backhuysen (latere dir. Leidse Stw.)

Martinus Hoek

(1834-1873)Directeur 1859-1873. Studeerde in Leiden waar hij Oudemans opvolgde als assistent(overleed aan tuberculose,net als zijn 3 zusters)

Beroemd om zijn poging de “etherwind” als gevolg van de beweging van de Aarde met 30km/sec om de zon te meten(1868)

Uitbreidingen onder Hoek (1859-’73), Oudemans (1875- ‘98) en Nijland (1898 -1936): collegezaal, bibliotheek

en woonhuis

De Utrechtse sterrenkunde blonk altijd uitdoor zijn uitstekende didactische opleiding

Voorbeelden van door Nijland opgeleide Internationaal werkzame sterrenkundigen (astrometristen):

Adriaan van Maanen (1884-1946) (Sinds 1912 op Mount Wilson ster-renw., California), onder meer be-kend van de Ster van van Maanen

A.A. Nijland (1868-1936), Directeur-hoogleraar1898-1936

Piet van de Kamp (1901-1995), die al in 1923 naar Amerika vertrok, en later Directeur werd van de Sproul Sterrenwacht in Pennsylvania (1937-1972). Hij werd in 1937 gevraagd Nijland op te volgen, maar verkoosSproul Observatory (Swarthmore College).

Nijland bepaalde met de Merzkijkernauwkeurige visuele lichtkrommen van meer dan 40 Lang

Periodieke Veranderlijken

Jan van der Bilt (1876-1962); lector 1920-1938

Was Luitenant ter Zee (1895-1903).In 1903 op de Sterrenwacht aangesteld alsObservator, studeerde Sterrenkunde (1903-1911), Promoveerde in 1915

Voortreffelijke docent en popularisator van de sterrenkunde

(Piet van de Kamp: “Hij was een prachtkerel”)

• In zijn plaats werd Minnaert benoemd tot directeur van de sterrenwacht

• Hij had juist daarvóór een prachtig aanbod voor Chicago met de Yerkes sterrenwacht afgeslagen

• Met Minnaert deed de astrofysica zijn intree in Utrecht

Nijland overleed in 1936

Minnaert, Vlaamse bioloog die 1918 naar Nederland vluchtte en een plaats vond in het Fysisch Lab. In Utrecht

Marcel G.J.Minnaert (1893-1970) , directeur 1937 -1963

Minnaert en Donald Menzel (Harvard University) ontwikkelden rond 1930 onafhankelijk van elkaar de methode waarmee men uit het spectrum (het licht) van Zon en sterren kan bepalen HOEVEELvan elke stof er in deze hemellichamen aanwezig is: de zgn. “Groeikromme- methode” (de naam is afkomstig van Minnaert, oorspronkelijk bioloog).

Minnaert zette met kracht de Utrechtse traditie van popularisering van wetenschap van Oudemans, Nijland en van der Bilt voort.

Minnaert was in 1942 gevangen gezet in een gijzelaarskamp. Keerde april 1944 terug. Verwelkomd door het personeel,

inclusief de onderduikers

In 1961 ontstond de Utrechtse afdeling Ruimteonderzoek onder leiding van Kees de Jager, die in 1963 Minnaert opvolgde als Directeur van der Sterrenwacht. Het

Ruimteonderzoek lab groeide in tien jaar uit tot het grootste van Nederland, met thans ca 170 personeelsleden.

In1983 werd dit , tezamen met de Leidse en Groningse Ruimte laboratoria, een onafhankelijk instituut onder NWO, met de naam SRON.

Utrecht ontwikkelde veel nieuwe instrumenten waaronder de eerste ultraviolet sterspectrograaf ter wereld in een satelliet (1972), en Röntgentelescopen in eerste

Nederlandse satelliet ANS (1973-1975), later: in de BeppoSAX satelliet , in het XMM-Newton Observatorium van ESA en het Chandra Observatorium van NASA

Kees de Jager(geb. 1921)

Een camera voor de fotografie van zonnevlammen in harde Röntgenstraling in de Amerikaanse Solar Maximum Mission(in

laboratorium op de Beneluxlaan)

Het laboratoriumbegon op Sonnen-borgh, in het witte gebouwtje,breidde uitnaar Servaesbol-werk, daarna naarHuizingalaan, dan naar Beneluxlaan(Kanaleneiland) enten slotte naar Uithof.

Een bloeiend instituut dat in 1993 haar 350ste verjaardag vierde,na in de jaren 80 naar de Uithof te zijn verhuisd