Een seconde voor de werkelijkheid
-
Upload
total-identity -
Category
Documents
-
view
215 -
download
1
description
Transcript of Een seconde voor de werkelijkheid
Over de auteurs
Hans P Brandt (1959) studeerde Visuele Communicatie aan de Berlijnse
Hochschule der Künste. Nog tijdens zijn studie werd hij daar aangesteld
als docent. In 1984 werd hij medewerker aan het Institut für visuelle
Kommunikation und Design (Berlijn). Na onder meer een gastdocent
schap aan de Kunstgewerbe Schule Zürich kwam hij in 1988 naar Total
Design (tegenwoordig Total Identity), waar hij nu directeur/aandeelhou
der is. Onder zijn leiding heeft Total Design een koerswijziging doorge
maakt van een bureau dat zich voornamelijk met design bezighield, naar
een bureau dat werkt aan corporate merken. Aan de basis van de werk
zaam heden van Total Identity staan strategische verkenningen op het
gebied van identiteit, imago en positionering en de visueelcommunica
tieve implicaties daarvan.
Jurjen Bügel (1958) is financieel journalist en publiceert in diverse eco
nomische vakbladen. Hij is gespecialiseerd op het terrein van accoun
ting, regulering van de financiële markten, financiële verslaggeving en
corporate communicatie. In samenwerking met Total Identity adviseerde
Jurjen Bügel beursgenoteerde ondernemingen bij het samenstellen van
wervende jaarverslagen en het articuleren van een consistente in ves tor
relations. Bügel werkte eerder bij het Financieele Dagblad en Elsevier.
Hij studeerde politieke wetenschappen, internationaal recht en journa
listiek.
5
Het metier van de ontwerper van visuele communicatie is door de krach
tige veranderingen die bedrijven en organisaties doormaken, aanzien
lijk breder en complexer geworden. Corporate design staat niet meer op
zichzelf, maar is een belangrijk instrument geworden waarmee verande
ring én continuïteit in één communicatieslag gevangen moeten worden.
Visuele communicatie wordt daardoor een uitdrukking van consisten
tie en transformatie tegelijk. Wanneer de ontwerper zijn werk goed wil
doen, zal hij alleen kunnen functioneren in een interdisciplinaire werk
omgeving, waar de persoonlijkheidskenmerken van de onderneming van
uit verschillende gezichtspunten worden belicht en vertaald.
Diep, instinctief niveau
De kracht van attractief en succesvol design ligt in een vorm die doel
treffend aansluit bij reeds bestaande beelden, percepties en onbewus
te vermoedens. Het appelleert aan de emotie van de waarnemer, die bij
het zien van een vorm direct een verband legt met eerder beleefde ge
voelens en ervaringen. Die eerste associatie is daarom beslissend voor
de ef fec tiviteit van alle visuele communicatie. In die ene seconde wordt
het succes van de boodschap beslist.
Maar hoe verbindt de waarnemer een variatie van kenmerken zoals
vorm, kleur en andere elementen van grafische ‘semantiek’ met het ka
rakter van een onderneming? Sterker nog: hoe kan een bedrijf met hulp
van visuele communicatie zijn kernvaardigheden en afzonderlijke pro
ductmarktcombinaties helder voor het voetlicht brengen van een poten
tiële cliënt? Het gaat hier om fundamentele vragen die zowel commercië
le strategen als ontwerpers intensief bezighouden. Vorm en beeld zijn al
lang niet meer het exclusieve domein van de ontwerper. Van hem wordt
dan ook interdisciplinair denken gevraagd.
6
Hij moet oog hebben voor de emotionele lading van het beeld en de in
bedding van design in de bestaande lexicon van publieke percepties. Iets
directer geformuleerd: visuele communicatie is pas effectief wanneer de
ontwerper zich rekenschap geeft van de latent aanwezige oordelen en
vooroordelen bij de ontvanger van het beeld: de consument, de relatie,
de potentiële klant.
Het succes van uitingen van visuele en verbale communicatie staat of
valt met de context waarin ze verschijnen. Wie resultaat wil oogsten,
doet er goed aan zich te verdiepen in de normatieve en reflexmatige pa
tronen die aan het oordeel van de waarnemer vooraf gaan. Vernieuwing
en verrassing zijn belangrijke, transcendente krachten van design. Maar
het slaagt pas – en vooral dan – wanneer de ontwerper een brug weet
te bouwen tussen het meetbare weten en de onbewuste associatie. Het
publiek ondergaat honderden gebruiksmomenten op een dag en even
zoveel gewaarwordingen van attractie en afstoting. Een feit is dat ons
emotionele kompas een luttele seconde vóór we zien, voelen en proe
ven al is geactiveerd. Op een diep, instinctief niveau van ons bewustzijn
heeft design dan al de koppelingen gelegd met onze emoties en waar
deoordelen.
Ingebouwde filters
Wanneer ons iets opvalt, betekent dit niet dat we het ook werkelijk ‘zien’
En wanneer we iets zien, is het nog maar zeer de vraag of we dat wat we
zien ook bewust herkennen en weten te duiden. In het indrukwekkende
bombardement van visuele prikkels, die de waarnemer bijna lijdzaam on
dergaat, is opvallen al lang niet meer een verdienste. Als een passant op
straat of een tvkijker tijdens een reclameuitzending iets waarneemt,
wil dit beslist nog niet zeggen dat hij het beeld ook bewust opmerkt. Dat
7
gebeurt pas als zijn zintuigen worden geprikkeld. Die ene seconde vóór
de werkelijkheid, het moment waarop het passieve kijken overgaat in
een actief zien – dat ogenblik is bepalend voor de vraag of het verzonden
beeld bij de waarnemer uitgroeit tot een bewuste herkenning.
Het is echter naïef om te veronderstellen dat die herkenning bij de be
oogde doelgroep spontaan tot stand komt. Niets is minder waar: lezers,
tvkijkers en voorbijgangers in het publiek domein hebben een geraffi
neerd afweermechanisme ontwikkeld om de continue stroom van audio
visuele impressies te schiften in onzin of ruis, in irrelevante, onbedui
dende, interessante of zelfs opmerkelijke boodschappen.
Hoe overstelpender de informatiestroom, des te sterker dit selectieme
chanisme wordt. En vooral: des te instinctiever, reflexmatiger en moei
lijker te beredeneren dit mechanisme te werk gaat.
De menselijke waarneming is dan ook veel minder absoluut dan men
sen in het algemeen veronderstellen; percepties vormen een glijdende
schaal. Het gros van de duizenden merken, kleuren en andere vormen
van corporate design dringt nog niet eens door tot de buitenste schil van
ons bewustzijn. Nog meer contrasten, schokeffecten of emotionele prik
kels bieden geen soelaas meer in het gevecht om de aandacht. De serieu
ze ontwerper zal dieper in zijn ambachtelijke gereedschapskist moeten
duiken wanneer hij een product van blijvende waarde wil leveren; een
impressie die beklijft op het netvlies van de waarnemer. Immers, het be
oogde resultaat is een bewuste gewaarwording. Maar om zo ver te ko
men is aandacht nodig voor het proces dat daar in een fractie van een
seconde aan vooraf gaat: de combinatie van prikkels en emoties die er
voor zorgt dat een momentopname door onze ingebouwde filters dringt
en zich in ons bewustzijn vestigt. Pas dan is het doel van het corpora
8
te design bereikt: er is een waarneming, de boodschap is verzonden en
ontvangen. Niet voor niets kent onze taal daarvoor de grafische begrip
pen ‘indruk’ en ‘inprenten’.
Een effectief visueel ontwerp bevat een combinatie van prikkels waar
mee het bewuste zien wordt geactiveerd, zodat er ‘iets blijft hangen’. Pas
dan is er sprake van een cognitieve ervaring. De beslissende slag wordt
geleverd in die ene seconde vóór de werkelijkheid – en niet pas wanneer
we al bewust kijken. Het hanteren van dit effect is geen nieuw specia
lisme. Kennis van dergelijke psychologische dynamiek behoort in feite
tot het basisgereedschap van de ontwerper. Tenminste, zo lang die zijn
product ziet als een functioneel medium. Sommige ontwerpers verliezen
dit soms uit het oog en concentreren zich eenzijdig op het (vermeende)
artistieke gehalte van hun creatie. Dat is op zijn zachtst gezegd onzorg
vuldig, want corporate design gaat over niets minder dan de persoon
lijkheidskenmerken van een organisatie. Het is geen cosmetica, maar es
sentie. Visuele communicatie raakt de identiteit van een onderneming.
Design is niet uitwisselbaar, net zo min als persoonlijkheden dat zijn. Het
vereist ook een zekere continuïteit; de creaties vormen geen tenue dat
naar believen kan worden aan of uitgetrokken.
De latente gewaarwording
Beelden beïnvloeden ons, ook zonder dat we onszelf daarvan bewust
zijn. Vormen en beelden prenten zich vast in onze onbewuste waarne
ming. Het gaat hier om grote hoeveelheden impressies die we dagelijks
verzamelen en waarvan we nauwelijks weten dat we die in ons hoofd
hebben opgeslagen. Je zou kunnen spreken van een latente gewaarwording:
het kan elk moment worden geactiveerd tot een bewust weten, zodra
9
iets onze aandacht prikkelt. Op dat ogenblik ontstaat er een (bewuste)
perceptie, iets waarvan we beseffen dat we het zo zien en voelen. Dat is
ook het moment waarop de associaties worden gelegd met het onderbe
wuste, en vormt zich een keten met alle voorgaande latente waarnemin
gen – met inbegrip van de gevoelsmatige connotaties die daaraan zijn
verbonden.
Zo bezien is de beeldvorming grotendeels een onbewust proces. De vele
associaties die iemand krijgt bij het zien van een design, een merknaam
of een logo zijn veel minder rationeel dan algemeen wordt verondersteld.
Deze redenering wordt ondersteunt door tal van onderzoeken op het vlak
van de cognitieve psychologie. Wanneer deze theorie juist is, zouden
ontwerpers veel meer aandacht moeten schenken aan de onbewuste
waarneming en de oerinstincten waarmee we beelden selecteren en
kwalificeren. De gekozen kleurstelling, de vormen, de uitstraling; het ef
fect van al deze visuele kenmerken op de beleving van de consument is
veel subjectiever dan meestal wordt gedacht en van grotere invloed dan
doorgaans wordt aangenomen. Een belangrijke conclusie die uit de voor
gaande redenering mag worden getrokken is dat corporate design wei
nig speelruimte laat voor artistieke willekeur en nog minder voor avon
turisten die zich uitleven in experimenten. Immers, fraaie vormen die
niet aansluiten bij de onbewuste wereld van percepties en de al bestaan
de connotaties van het grote publiek, beantwoorden niet aan hun voor
naamste doel. Dat is – in termen van communicatie – een gerichte beïn
vloeding van de collectieve perceptie op een organisatie en het verster
ken van het concernimago.
10
Design als perceptiemanagement
Er is een tweede vereiste dat goede design onderscheidt van triviale
ontwerpen: de historische continuïteit. De gebruikte beelden staan als
het goed is nooit op zichzelf, maar zijn een momentopname in de visu
ele historie van de onderneming, het product of de functie. Zoals bij het
zien van oude foto’s, is de verrassing niet zo zeer het onbekende, maar
vooral dat wat wordt herkend: een gezichtsuitdrukking, een houding,
een ambiance. Net als beelden zijn ook de achtereenvolgende producten
van design de verbindende schakels in de geschiedenis van organisa
ties, die hierin niet verschillen van menselijke persoonlijkheden. Ze leg
gen de verbinding tussen het verleden, het bestaande en de toekomst en
zijn daarmee een uitdrukking van de doorgaande ontwikkeling; de visu
ele corporate story.
De corporate story is beslist géén abstractie: het is de levende geschie
denis van ondernemingen zoals de Rabobank en de KLM, die behalve een
enorme groei tegelijk overtuigende transformaties doormaakten. Indu
striële producenten, retailorganisaties en financiële dienstverleners:
met nieuwe producten en diensten schoven ze naar andere markten met
in essentie het behoud van hun identiteit. Bij dit soort processen is visu
ele communicatie niet alleen de weerslag van verandering: het is in we
zen de drager van de transformatie.
Door de permanente verandering in marktprofielen is er een grote be
hoefte aan continuïteit, aan herkenbaarheid in de ogen van de primaire
doelgroepen. Het is niet alleen de behoefte van marketingorganisaties,
van de afzenders, maar net zo goed het verlangen van de ontvangers, de
klanten en het grote publiek. Zij maken elk moment hun talloze percep
11
ties; bewust of onbewust, bedoeld of onbedoeld. Soms in overeenstem
ming met het zelfbeeld van een marketingorganisatie, maar niet zelden
ook in scherp contrast met het zo gekoesterde imago van grote onder
nemingen.
Design vervult – juist vanwege de enorme invloed die vormen hebben op
het onderbewuste zien en associëren – een sleutelrol in de positionering
van merken, de gevoelsmatige waardering voor merknamen en het ver
trouwen in producenten. Design is onderdeel van perceptiemanagement:
het is één van de sleutels tot de impulsen die van een potentiële koper
een klant maken en van de gelegenheidsklant een totaalrelatie.
In tegenstelling tot de reclame, dat met een hoog verbruik van beeld
jes en associaties impulsen opwekt, is corporate design een instrument
waarmee op langere termijn impulsen gericht kunnen worden omge
vormd tot blijvende percepties.
Progressie/kapitaalvernietiging?
Corporate design en verwante vormen van concerncommunicatie missen
volledig hun doel wanneer ze ‘out of the blue’ worden neergezet, zonder
ze zorgvuldig te plaatsen in een historische context. Adviseurs op het
vlak van corporate design kunnen daarom niet volstaan met communi
catievormen die – uitsluitend op basis van eigen creatieve inzichten – de
attractiviteit van een merknaam of product moeten vergroten. Ze creëren
daarmee een artistiek incident, maar ook niet méér dan dat. De potentiële
schade die de ‘incidentalisten’ aanrichten is groter dan een onbruikbaar
product alléén: een keten van elkaar logisch opeenvolgende impressies
wordt abrupt onderbroken; de historische lijn vervaagt. Zo leiden nieuwe
vormen zonder context tot een verbrokkeling van de beeldvorming, in
12
plaats van dat die wordt versterkt. Verrassende creaties en nieuwe vormen
kunnen communicatieve en commerciële strategieën vleugels geven. Maar
alleen dan wanneer er een historische continuïteit is, wanneer ze aanslui
ten op wat er reeds aan percepties is opgebouwd op het radarscherm van
de waarnemer. Verrassend, nieuw en toch historisch consistent? Weinig
vormgevingsbureaus kunnen met deze schijnbare paradox uit de voeten.
De meeste ervaren een gegeven culturele context als beklemmend. Ze pre
senteren schoksgewijze veranderingen en trendbreuken in het corporate
design graag als ‘progressie’ en verschansen zich vervolgens in hun verbaal
afgetimmerde artistieke vrijplaatsen. De opdrachtgever is daar allerminst
mee geholpen. De interne en externe beeldvorming nog meer verward dan
die al waren; de grootste schadepost is de breuk met de zorgvuldig opge
bouwde percepties in de hoofden van honderdduizenden, en soms vele mil
joenen waarnemers. Deze percepties behoren tot het immateriële kapitaal
van een onderneming en alleen al daarom verdient corporate design even
veel aandacht als elke andere investering.
In marketingtermen geredeneerd wordt wisselvalligheid in corporate de
sign door relaties ervaren als een vorm van ambivalentie. Soms wordt
veranderlijkheid zelfs uitgelegd als een vorm van opportunisme. Nog er
ger is het wanneer een visuele uiting niet meer binnen de context van
een onderneming kan worden geplaatst; er ontstaat een spookbeeld, dat
afbreuk doet aan een zorgvuldig opgebouwde lexicon van impressies.
Wie beseft hoeveel geld gemoeid is met merknamen, productimago’s en
de goodwill van producenten kan zich een beeld vormen van de schade
die het gevolg is van een willekeurig design. Een inconsistente vorm
geving betekent dan ook niets minder dan kapitaalvernietiging. Daarmee
kunnen vele miljoenen guldens gemoeid zijn.
13
PresentIE
SymphatIE
AcceptatIE
PregnantIE
AuthorisatIE
ConsistentIE
Stap 6Consistent gedrag is vereist.
Stap 5Uw publiek zal uw orga-nisatie machtigen/gunnen het gewenste product te leveren.
Stap 4In de omvochten aandacht van uw publiek krijgt u slechts beperkt de kans om een bood-schap te communiceren. De juiste thematiek en zeggings-kracht is gevraagd.
Stap 3Uw publiek vergelijkt de door u gecommuniceerde waarden en normen met de zijne. Socio-culturele match komt tot stand.
Stap 2Uw optreden wordt aan een emotionele toetsing onderworpen.
Stap 1Creëer optimale visuele aanwezigheid.
Naar Kurt Weidemann, Stuttgart 1999
Identity
Essentials
(IE)
persoonlijkheid
gedrag
communicatie
symboliek
lerenIn de wisselwerking tussen vreemdbeeld (versimpeling van de werkelijkheid) en ambitie ontstaat de wens/noodzaak om te communiceren. Tijdens het formuleren van de boodschap leert de organisatie.
identiteitGewenst imago, wie we willen zijn.ƒ ambitie
imagoGepercipieerde identiteit, hoe we worden waar genomen.ƒ vreemdbeeld
Identiteit en imago
Model naar Birkigt en Stadler.
14
Verheven boodschap
Veel wijst erop dat het tijdperk van de ‘incidentalisten’ voorbij is. De con
sument zoekt ordening in de dagelijkse chaos van beelden waarmee hij
wordt overstelpt en klampt zich vast aan zijn vertrouwde beelden en ka
ders. Zoals de websurfer de chaos van het Internet omzeilt door een se
lectie van favoriete websites en nieuwsgroepen, ordent ook de tijd
schriftlezer en de winkelende consument het dagelijkse bombardement
van beelden in volgens stereotiepen en (grotendeels intuïtieve) waarde
oordelen. Een ontwerper die deze realiteit niet wil kennen, lijkt op een
partijpoliticus die zijn boodschap verkondigt aan een schare van reeds
lang overtuigde toehoorders. Goed voor de zelfbevestiging, maar oninte
ressant voor de wereld daarbuiten. Niet alleen de waarnemer, ook de af
zender hunkert naar herkenbaarheid van vorm, woord en audiovisuele
uitingen op basis van historische continuïteit. Afzender en waarnemer
vinden elkaar in een design op hoofdlijnen, dat steunt op enkele zeer
kenmerkende eigenschappen in vorm, kleurstelling en ritme. Het gaat
daarbij om basale identiteitsaspecten – zeg maar persoonlijkheidsken
merken – die zowel de huisstijl, het design als ook de meer impliciete
communicatiekarakteristieken omvatten. Bij alle verandering in markten,
productvormen en distributiekanalen is dit corporate design de drager
van herkenning; het waarmerk van gevraagd en geschonken vertrou
wen. Design in dienst van de corporate communicatie is dan ook een
transactioneel begrip: de kwaliteit ervan wordt vooral bepaald door
enerzijds de helderheid van de (impliciete) boodschap en aan de andere
kant een zuivere waarneming.
Betekent dit pleidooi voor historische continuïteit in het corporate de
sign een oproep tot behoudzucht, tot artistieke zelfcensuur? Beslist niet:
meer dan ooit tevoren vervullen ontwerpers een cruciale rol in de trans
15
16
formatie van ondernemingen naar een nieuwe gedaante, een andere po
sitionering en nieuw te introduceren productmarktcombinaties. De con
tinuïteit in beeldvorming is een voorwaarde voor verandering. Met name
corporate design is een vehikel voor transformatie en tegelijk een anker
voor blijvende herkenning. Voor ontwerpers die zich verdiepen in de per
soonlijkheidskenmerken én de historie van de onderneming liggen dan
ook enorme uitdagingen in het verschiet. Maar alleen dan wanneer ze uit
de cocon van hun professionele onaantastbaarheid willen kruipen en de
confrontatie durven aangaan met gangbare, algemene percepties – hoe
bezwaarlijk dat ook moge klinken in de oren van de vormkunstenaar.
17
Samenvatting
Corporate design staat niet op zichzelf. Het is een belangrijk instrument
waarmee zowel de verandering als de continuïteit van organisaties in
één communicatieslag moeten worden verbeeld. Ontwerpers van visuele
communicatie zullen een interdisciplinaire benadering aan de dag moe
ten leggen, wil hun werk een vertolking zijn van de voortgaande meta
morfose van organisaties. Alleen vormproducten die de lexicon van opge
bouwde indrukken bij waarnemers versterken, dragen bij aan deze ont
wikkeling: de corporate story van dynamische organisaties.
Het publiek is door het dagelijkse bombardement van beelden afgestompt:
de urbane mens filtert visuele informatie. Het selectiemechanisme wordt
gestuurd door onbewuste impulsen. Ontwerpers van corporate design
slagen pas in hun missie wanneer ze het onderbewustzijn van doelgroe
pen weten te prikkelen, zodat een beeld of vorm op het netvlies beklijft.
Visuele communicatie vereist een zekere continuïteit, want waarnemer
én afzender hunkeren naar herkenbaarheid van vorm, woord en audio
visuele uitingen. Heldere percepties bij de doelgroep behoren tot het im
materiële kapitaal van een onderneming. Corporate design moet daarom
worden gezien als een duurzame investering, die niet mag worden over
gelaten aan experimenten of artistieke willekeur.
AmsterdamTOTAL IDENTITYPostbus 124801100 AL Amsterdam ZOPaalbergweg 421105 BV Amsterdam ZOTelefoon (020) 750 95 00Fax (020) 750 95 01
Den HaagTOTAL IDENTITY Postbus 2212501 CE Den HaagMauritskade 52514 HC Den HaagTelefoon (070) 311 05 30Fax (070) 311 05 31
MaastrichtTOTAL IDENTITY Postbus 15806201 BN MaastrichtStationsplein 276221 BT MaastrichtTelefoon (043) 325 25 44Fax (043) 325 45 90
RotterdamTOTAL IDENTITY Postbus 15003000 BM RotterdamWeenaZuid 1323012 NC RotterdamTelefoon (010) 414 03 11Fax (010) 213 17 77
AmsterdamTOTAL ENVIRONMENTAL DESIGNPO Box 124801100 AL Amsterdam ZOThe NetherlandsPaalbergweg 421105 BV Amsterdam ZOPhone +31 20 750 95 00Fax +31 20 750 95 01
KölnTOTAL IDENTITY Moltkestrasse 28D50674 KölnTelefon +49 221 34 89 29 70Fax +49 221 34 89 29 73
Belgique|België[email protected]
Bruxelles|BrusselTOTAL IDENTITYAvenue Louise 149/34B1050 BruxellesTéléphone +32 2 535 97 50Fax +32 2 535 74 99