Een geschiedenis van het sociaal wonen vanuit architecturaal perspectief

dr. Sofie De Caigny

Centrum Vlaamse Architectuurarchieven / Vlaams Architectuurinstituut

Architectuurgeschiedenis

- Ingebed in een sociale, economische en politieke context

- Nauw verweven met stedenbouwkundige visie

- Wederopbouw na WO I en WO II: belangrijke katalysator

- Dus geen neutraal kunsthistorisch gegeven, drukt steeds een bepaalde ideologie of maatschappijvisie uit

‘Belgische’ geschiedenis van het sociale wonen vanaf ca. 1830 > heden

Begin negentiende eeuw- Sterke industrialisatie van België (Wallonië + Vlaamse steden) begin 19e.

eeuw

- Werkgevers staan in voor huisvesting van werknemers

- speculatie & controle

- verlichte werkgevers

coherentie, wooncomfort en architecturale eenheid

utopistische ideologie: Claude Henri de Saint-Simon en Charles Fourier

(Godin baseerde zich hierop voor het bouwen van zijn Familistère in Guise)

voorbeeld: Grand Hornu van B. Renard (1816-1835)

Midden 19e. eeuw

- Bewustzijn groeit over belang van kwalitatieve arbeidershuisvesting

- Huisvesting wordt ingeschreven in sociaal-opvoedende programma’s, waaronder huishoudonderwijs

- nadruk: eigendom

- conformeren

- maatschappelijke orde

- angst collectivering en opstanden

ideaal: eengezinswoning met tuin (sociaal stigma over meergezinswoningen)

1889: eerste wet op sociale huisvesting

- eigendomsverwerving

- ASLK: premies

- de facto: wet voor het platteland

Voorbeeld woning wet 1889

Geen nieuwe stedenbouwkundige visie, geen nieuwe visie op wonen en eigendom:

1 kavel = 1 huis =

1 gezin = 1 eigenaar

Collectieve ideaal van de utopisten

Cité Hellemans in Marollen1912-1917 270 woningen 7 parallelle straten

Eeuwwisseling

Tuinwijken van de Limburgse steenkoolmijnen

~ traditie steenkoolwijken van Waalse werkgevers

NIEUW stedenbouwkundig plan > revolutionair voor arbeidershuisvesting

Engelse tuinstadbeweging, Howard

onderscheid voetgangers – doorgaand verkeer

kronkelende wegen

ideaal: verloop van het perceel volgen

gemeenschappelijke en individuele tuinen

semi-publieke binnenplaatsen (sociale interactie)

‘beste’ van de stad x ‘beste’ van het platteland

Smets, 1977, 83

Adrien Blomme: Winterslag (ca. 1910)- eerste tuinwijk voor arbeiders in België- architectuur: inspiratie cottage-architectuur +

villawijken aan de kustpuntdaken grote dakvolumesverdeling ramenbow windows

- idem: stedenbouw: kronkelende wegen die natuurlijk verloop van terrein volgen

Wederopbouw na WO I- Congres Londen 1915, voorzitter Joris Helleputte

- 300 Belgen in Verenigd Koninkrijk: leren tuinwijkidee kennen

- Raphaël Verwilghen: pleit voor ‘wetenschappelijke stedenbouw’

- wet ter aanneming van de gemeenten

- Bouwdienst van de Dienst der Verwoeste Gewesten

Aangenomen gemeenten

Mogelijkheid om ideeën over volkshuisvesting in praktijk te brengen

Bouwdienst van de Dienst der Verwoeste Gewesten < Raphaël Verwilghen

° december 1919

Batavia, Roeselare

Verwilghen met Bodson en Pompe

Zaalhofwijk Ieper – L’Emulation 1921

Zaalhofwijk Ieper http://www.architectuur.ugent.be/wederopbouw/

Interbellum

Een sterk geëvolueerde context

- algemeen enkelvoudig stemrecht voor mannen 1917

- socialistische regeringsdeelname

- ‘volk heeft gestreden’ > compensatie: investering in huisvesting

- in alle maatschappelijke sectoren: groter geloof en belang in volksopvoeding (huishoudonderwijs, disciplinering op de werkvloer, sociale organisaties // wonen ...)

- commerciële interesse in de huisvrouw en wonen:elektrische apparaten, comfort,

bouwmaatschappijen, ...

Internationaal nieuwe tendensen in architectuur

- verzakelijking, versobering

- interesse in wonen van de gewone man

- geloof in de emancipatorische kracht van architectuur

- internationale netwerken van modernisten: CIAM, Bauhaus, ...

- internationale ‘voorbeeldwoningen en wijken’: Weisenhoffsiedlkung Stuttgart, Siemenswijk in Berlijn, ...

- licht, lucht en ruimte

- nieuwe bouwtechnieken: asbeton, glas, staal > geven uitdrukking aan nieuwe opvattingen over wonen

- nieuwe planindeling

- nieuwe technieken in de woning: stromend (warm) water + centrale verwarming

19e.-eeuwse wonen = burgerlijk, had afgedaan

In België

- Oprichting in 1919 van de Nationale Maatschappij Maatschappij voor Goedkoope Woningen en Woonvertrekken (NMGWW)

1956: Nationale Huisvestingsmaatschappij

1990: Vlaamse, Waalse en Brusselse huisvestingsmaatschappij

- aanvankelijk: ruimte voor experiment

- technieken en bouwmaterialen

- planindeling

- esthetiek en vormgeving

- stedenbouwkundig

- sociaal/maatschappelijk: huurdercoöperatieven

- belang gemeenschappelijke voorzieningen: tuinen, speelterreinen, groenaanleg, wandelpaden, ...

begin jaren 1920: gouden periode van de sociale huisvesting in België

Le Logis-Floréal (1921 en 1922)

Jean-Jules Eggericx, Louis Van der Swaelmen

Cité moderne 1922-1925

Victor Bourgeois

Kapelleveld (1923-1926)Huib Hoste – Antoine Pompe

Unitaswijk 1923

Edward Van Steenbergen

Architectuur

-Cottagestijl

-Kubisme

-Nieuwe zakelijkheid, functionalisme

-Regionalisme

Stedenbouw + ligging ten opzichte van de ‘moederstad’

Universiteitsarchief KUL

Tendens tot centralisatie in de tuinwijken

Fer à Cheval in Floréal Cité Moderne

Deze evolutie is internationaal gekaderd

CIAM: congres internationaux d’architecture moderne

°1928: Sarraz Zwitserland

1929: Frankfurt – Minimumwoning: egalitaire + emancipatorische ideologie

1930: Brussel – Stedenbouw: rationele aanleg van woonwijken

hoogte van de woonvolumes

oriëntatie van de woonvolumes

rationele besteding woonruimte

rationele inzet technologie en materialen

ook Belgische deelnemers raken overtuigd dat de tuinwijk te duur is per wooneenheid: lost krottenprobleem niet op hoogbouw

1933: Charter van Athene – Functionele stad

zonering van de stad:

1 wonen, 2 werken, 3 oude stad, 4 recreatie, 5 vervoer

Dat belette niet dat er binnen de kaders van de NMGWW door lokale maatschappijen ook steeds traditioneel werd gebouwd, met het oog op koopwoningen.

Erg afhankelijk van lokale maatschappijen in België

Habitation à Bon Marché, 11(1938) 247 en 3(1937)54

A. Francken -Stuyvenberg Mechelen

1935: Nationale Maatschappij voor de Kleine Landeigendom

- Context van crisis en verlangen naar platteland

- Ideologie van zelfvoorzienendheid

- Vervoerswegen: goedkoop arsenaal arbeiders op het platteland

- Architectuur: landelijkheid en regionalisme

Wonen in welvaart, 2006, 84

Jaren 1950-1970

Veranderende context:

- Wederopbouw

- ‘Welvaart moet voor iedereen beschikbaar zijn’

- Uitbreiding vrije tijd, transport (autobezit stijgt langzaam), wonen in suburbs en platteland wordt meer een optie

Wonen wordt een speerpunt van welvaart, de bouwsector moet de economie aanzwengelen.

Het wonen is volop in verandering en draagt de modernisering van de maatschappij uit.

A. 1948: Wet De Taeye

100.000ste premiewoning De Taeye (1954) in Waregem

Wonen in welvaart, 2006, 70

B. 1949: Wet Brunfaut

C. 1953: Wet op krotopruiming

vb. Marollen in Brussel

Charles Van Nueten

1955

Bouwstenen van sociaal woonbeleid, 1997, 397

D. Modelplannen van de NMGWW

Disciplinering van het dagelijkse leven

- Scheiding dag en nachtvertrekken

- Opheffing ‘voorste kamer’

- Badkamer en toilet

vb. EGKS-woning

Léon Palm en Willy Van Der Meeren 1954

- Kritiek op ‘verkwisting’ bij goedkope woningbouw

- Probleem van huisvesting van arbeiders kan niet worden opgelost met traditionele bouwtechnieken

OPLOSSING:

Doorgedreven prefabricatie: snel (3 weken) en goedkoop (prijs van een Ford) voor een volledig ingerichte woning (keuken, badkamer, ingebouwde kasten, ...)

E. Doorgedreven industrialisatie en rationalisatie

Inzet: subsidie EGKS voor ‘experimenteel bouwprogramma voor arbeiderswoningen’

- staal: portiek, voor- en achtergevel, schuifdeuren, trap

- verwarming: steenkool // open plan

- modern comfort

Maar polemiek met NMGWW owv ‘bouwtechnische gronden’

↓Slechts 8 realisaties in Moorsel bij Tervuren (Vierwindenbinnenhof) 1955

Wonen in welvaart, 2006, 173 – VA&S

1 in Leuven, enkele in Kraainem maar in gealterneerde vorm (3e. verdieping)

Evere nabij ‘Ieder Zijn huis’-hoogbouw van Van Der Meeren

F. Hoogbouw

Principes van Charter van Athene (1933)

hoge gebouwen op pilotis

optimale oriëntatie

modulaire systemen en prefabricatie

collectieve voorzieningen

scheiding van verkeersstromen

- emancipatorisch objectief

- collectieve boven het individuele: parkomgeving, culturele infrastructuur, ...: 90% van de wijken moest uit open ruimte bestaan, maar door de bouwheer vaak verwaarloosd > kwaliteitsverlies

- modern comfort en minimumwoning in functie van ontwikkeling van het individu

Hoogbouwcomplexen in sociale woningbouw droegen vaak sociaal stigma en socialistische stempel

Braem: profilering als communist

zijn architectuur = pleidooi voor een nieuwe maatschappij en nieuw mensbeeld, te beginnen bij het wonen

Bouwstenen van sociaal woonbeleid, 1997, 347

Braem, Het lelijkste land, 1953

Kiel in Antwerpen (Renaat Braem) 1949-1954 en 1956-58

Modelwijk in Laken (Renaat Braem en oa Bontridder, L’Equerre, ...) 1957-1974

Wonen in welvaart, 2006, 178 – VIOE

Luchtbal Hugo Van Kuyck iov Onze Woning (1948-1961)

- opdracht: late jaren 1930, CIAM principes

- realisatie: baksteenarchitectuur

Bouwstenen van sociaal woonbeleid, 1997, 359

Nood aan renovatie

Watersportbaan

Modelwijk

Sint-Maartendal Braem Leuven

Kiel

Luchtbal

Silvertop Jul De Roover Antwerpen

Casablanca Stynen Kessel-Lo

...

a33 a33

Vanaf 1968: protest

- Revival van de binnenstad:

AAM / Sint-Lukasarchief

- Pleidooi voor diversiteit

nieuwe gezinssamenstellingen

eenoudergezinnen: jongeren en ouderen

- Kernen van sociaal contact moeten herleven: gezin, wijk en dorp krijgen hernieuwde aandacht ifv identificatie van personen met

leefomgeving + toe-eigening van de omgeving

- Meer oog voor monumentenzorg (1975: Monumentenjaar)

in sociale huisvesting: voor het eerst echt aandacht voor het bestaand patrimonium

- Milieubewustzijn groeit: nieuwe wijken zijn symbool voor ecologisch onverantwoorde stadsvlucht

Voorbeeld: Vleeshuiswijk van Frans Groothaert in Antwerpen 1974-1981

Na jaren van verkrotting in de buurt werd uiteindelijk de hele wijk herbouwd als sociale woningwijk, met ondergronds een parking.

De traditionele architectuur rondom het Vleeshuis en het stratenpatroon werden geënsceneerd in het nieuwe ontwerp voor de wijk.

Volgens Bekaert betekende deze wijk ‘het einde van het modernisme’ (Contemporary architecture in Belgium, p 89).

Gedifferentieerde ontwikkeling vanaf jaren 1980 > heden

- (Stads)inbreiding en nieuwbouwwijken

- Sociale huisvestingsprojecten als hefboom voor stadsontwikkeling

- Genius loci van plekken wordt geïntegreerd

- Diversiteit in wooneenheden // diversiteit in noden doelpubliek

- Herwaardering en herbestemming bestaand patrimonium

De Smet en Vermeulen, wedstrijd 1990, oplevering 1997

Kortrijk (Jaarboek Architectuur 1996-97, 107

Ludo Bekker, 1992, School 4, Leuven

Bouwstenen van een sociaal woonbeleid, 1997, 350

HEDENDAAGSE ARCHITECTUUR VAN SOCIALE HUISVESTING

Jaarboeken Architectuur Vlaanderen (vanaf 1990 tot heden)

Online databank van VMSW

Onzichtbaar aanwezig. Sociale huisvesting in Vlaanderen, vandaag. Vlaams Bouwmeester, 2007.

Studie van geschiedenis van sociale huisvesting:

BELANG VAN ARCHITECTUURARCHIEVEN

VMSW en voorgangers: geen goede huisvaders wat betreft hun archief, vooral de splitsing door de federalisering heeft unieke documenten doen verloren gaan

Lokaal: vaak schatten bewaard

briefwisseling

bestekken

plannen

dossiers van onderhoud en huurders

…

Centrum Vlaamse Architectuurarchieven: helpt bij bewaren en overdracht

Algemeen Rijksarchief is bereid het archief op te nemen

cvaa@vai.be