N AT I O N A A L VA K T I J D S C H R I F T D E C E M B E R 2 0 1 1

INHOUD

‘elektrisch rijden niet meer weg te denken uit spectrum’

‘standaardisatie is en blijft een politiek spel’

drive4electric ziet vriendenclub groeien

‘elektrisch vervoer gaat voor netbeheerders een nieuwe fase in’

‘internationalisering van vitaal belang voor de vlaamse industrie’

MARIJKE VAN HAAREN: ‘IN 2015 EERSTE CONCESSIE MET HONDERDEN zERO EMISSIE BUSSEN’

VLAANDEREN START

GROOTSCHALIGE PROEFTUINEN

Nederland mooier maken

breda hoofddorp zoetermeer appm.nl

APPM is sinds 2006 sterk betrokken bij het realiseren van elektrisch vervoer. We

werken als adviseur en projectmanager aan vooruitstrevende EV-projecten in heel

Nederland. APPM is daarnaast actief bij de visievorming en kennisontwikkeling

op dit dynamisch werkterrein. APPM wordt gedreven door de uitdagingen die

er liggen op het gebied van infrastructuur voor EV, de snelle introductie van

e-voertuigen, maar ook de communicatie en flankerende maatregelen omtrent EV.

We organiseren projecten op het gebied van

infrastructuur, mobiliteit, ruimte, water, vastgoed,

energie en klimaat. APPM is als onafhankelijk

project- en procesmanagementbureau in staat om

initiatieven, ideeën, inzet en belangen samen te

brengen. Met burgers, overheid en ondernemingen

komen we tot haalbare plannen en concrete projecten.

APPM bestaat uit zo’n 60 professionals. Onze

bedrijfscultuur is gebaseerd op vrijheid,

verantwoordelijkheid en vertrouwen.

APPM sponsort schaatsteam APPM en Finnzeiler

Pieter-Jan Postma om te laten zien dat wij investeren

in talentvolle mensen die in vrijheid excelleren.

APPM organiseert bereikbaarheid en ruimtelijke inrichting voor een mooier Nederland.

INHOUDwww.twitter.com/emobility_solar

marijke van haaren aangesteld als voorzitter stichting zero emissie busvervoer 10

column tim kreukniet - aanpassing energiewetgeving 13

‘elektrisch rijden niet meer weg te denkenuit het spectrum van automotivenl’ 14

‘mistergreen lease ontwikkelt databox voor meten batterij 17

‘de daadwerkelijke start van elektrische mobiliteit in vlaanderen’ 18

‘combinatie fun en green maken elektrische tuk tuk uniek’ 20

‘standaardisatie is en blijft een politiek spel’ 22

‘komende twee jaar cruciaal voor stap naar massaproductie’ 23

stichting e-laad: ‘wij zijn vol op stoom’ 24

column rik van luijten - standaardisatie als randvoorwaarde 25

holland e-mobility house op ecartec groot succes 26

verdere internationalisering van vitaal belang voor vlaamse industrie 27

column frans van den heuvel - trans-sectorale samenwerking 28

vriendenclub drive4electric groeit door 29

‘elektrisch vervoer gaat voor netbeheerders nieuwe fase in’ 30

novox wil aan kop blijven 33

hvc stimuleert gemeenten en waterschappen elektrisch te rijden 34

hoe kan elektrisch vervoer minnend nederland terugkijken op het kalenderjaar 2011? het zal een vraag zijn die zich voordeed bij veel geïnteresseerden in elektrisch vervoer toen zij recent de krant opensloegen en kennis namen van het faillissement van all green vehicles. waar prins maurits het vorig kalenderjaar al hardop zei - tijdens ecomobiel 2010 stelde de prins dat elektrisch vervoer de hype voorbij moet - is dit nu ook realiteit geworden. de eerste pionier sneuvelt, alhoewel een doorstart op handen lijkt.

puur theoretisch gezien is het een logische ontwikkeling dat enkele technostarters in een nieuwe markt het leven laten. dit neemt niet weg dat het zeer cru is dat het noodlot all green vehicles treft. het is een van de bedrijven waar het industriële ecosysteem in het zuiden van ons land groot mee is geworden in de afgelopen kalenderjaren. ik twijfel er echter niet aan dat de verschillende stakeholders zullen volharden in het tot een succes maken van elektrisch vervoer!

de vraag hoe wij als tijdschrift persoonlijk kunnen terugkijken op het kalenderjaar 2011, doet zich met het kerstreces in het verschiet ook op de redactie voor. als e-mobility mogen wij spreken van een enerverend kalenderjaar. de samenwerking met de nog altijd groeiende website zerauto en eveneens in omvang toenemende vakbeurs ecomobiel stemt tot tevredenheid. nu wij ruim een jaar

bestaan en u de zesde editie van ons blad voor zich heeft liggen, werpen wij een blik in de toekomst en smeden nieuwe plannen om onze marktpositie te verstevigen.

een van de recente ontwikkelingen binnen ons blad is de keuze om te internationaliseren. hoe u dat merkt? in deze editie leest u onder meer interviews met flanders drive en het programme office elektrische voertuigen dat de recent gestarte belgische proeftuinen coördineert. niet alleen het formule e-team ziet namelijk kansen in samenwerking met belgië, onze zuiderburen onderstrepen dit eveneens. als e-mobility zullen wij in het kalenderjaar 2012 voorop gaan in de strijd en dagen wij u uit om ook zelf na te denken over het sluiten van slimme allianties! dan rest mij u voor de laatste keer van dit kalenderjaar veel leesplezier en fijne feestdagen toe te wensen!

Edwin Gelissen-Van Gastel / Hoofdredacteur E-Mobility

Een jaar met hoge pieken en minder diepe dalen

4

ONDERTUSSEN BIJ...

milieuvriendelijk? de elektrische auto rijdt op steenkool! elektrisch rijden is goed voor het milieu. wat een gezwets: nederlandse stroom wordt voor een flink deel in kolencentrales gemaakt. en een nog veel groter deel van onze elektriciteit wordt met aardgas opgewekt. wat nou duurzaam? en het wordt nog erger, want er komen zeker vier kolencentrales bij. nederland maakt meer werk van fossiele energie dan van duurzame energie. en daarmee is het milieuvoordeel van de elektrische auto een fabeltje. of niet? de stelling is dus: ‘door de bouw van kolencentrales is de bijdrage van elek-trisch rijden aan het verminderen van de

co2-uitstoot in nederland een illusie’. het woord is aan de experts.

Eens marcel weeda, onderzoeker bij ecn, is het daar grotendeels mee eens. ‘tenzij aanvullende maatregelen worden geno-men heeft gelijktijdige introductie van elektrische auto’s en de bouw van kolen-centrales een hoog ‘dweilen met de kraan open’ gehalte. het is wel mogelijk om bij gebruik van kolencentrales reductie van co2-uitstoot te realiseren. het helpt een snelle reductie natuurlijk niet.’volgens weeda spelen ook andere facto-ren een rol, zoals het aantal kilometers gereden met fossiele brandstof dat ver-

ZERAUTOnieuws / discussies / achtergronden over elektrisch rijden

fonts

Lettercountouren

LettercountourenNo pay o�

In de rubriek ‘Ondertussen bij zERAuto’ laat Marc Bolier, hoofdredacteur van de website zERAuto, ieder kwartaal zijn licht schijnen over de actuele discussies op het online kennisplatform. Het discussieplatform van zERAuto is een podium waarop iedereen die enthousiast is (of juist sceptisch is) over elektrisch rijden een mening kan delen met experts uit de duurzame mobiliteitsbranche. Deze editie een discussie over de milieuvriendelijkheid van de elektrische auto.

vangen wordt door elektrisch afgelegde kilometers, het gemiddelde energiever-bruik van elektrische auto’s, de gemid-delde co2-uitstoot per geproduceerde elektriciteit voor de totale energieproduc-tie en natuurlijk de gemiddelde uitstoot van de conventionele auto. Niet duidelijkjan schoormans is hoogleraar consumen-tengedrag aan de tu delft. hij reageert kort en krachtig: ‘de bijdrage aan het terugdringen van de co2 emissie door elektrisch rijden is sowieso nog niet duide-lijk. ik zou het bouwen van kolencentrales verder graag buiten de discussie houden.’ev consult-oprichter roland steinmetz: ‘de bouw van kolencentrales helpt natuurlijk niet. echter, met de huidige energiemix stoot een elektrische auto minder co2 uit dan een zuinige auto met verbrandingsmotor.’ Meer centralesbaerthe de brey (projectleider/strateeg bij stedin) vindt de discussie over co2 een ééndimensionale benadering. ‘elektrisch rijden doe je niet alleen ter vermindering van de co2-uitstoot. ook afhankelijk-

heid van fossiele brandstoffen en de vermindering van geluidsoverlast, fijnstof en nox zijn belangrijk. en bovendien: als iedereen ‘s nachts gaat opladen zal de ‘baseload demand’ stijgen. dat levert een prima businesscase op voor continu draaiende elektriciteitsproducenten zoals kern- en kolencentrales. dus het tijdstip waarop men gaat laden kan aanleiding zijn voor meer centrales in plaats van minder centrales.’

Bezoekersde bezoekers van zerauto stellen dat de auto zelf niet kan worden verweten dat de stroom met kolen wordt opgewekt. co2-emissie door elektriciteitsproductie is van-uit die optiek geen handicap van de ev. maar algemeen heerst wel de opvatting dat kolenstroom niet de gunstigste basis is voor elektrisch rijden. de bezoekers zijn het (gemiddeld) deels eens met de stel-ling maar brengen er net als de experts verschillende nuances in aan.

Mee discussiëren? Andere discussies volgen? Surf naar www.zerauto.nl

‘De gelijktijdige introductie van de elektrische auto en de bouw van nieuwe kolencentrales is een hoog ‘dweilen met de kraan open’-gehalte’

I N T E R N A T I O N A A L

alfen acquireert snellaadtechnologie exendisalfen heeft uit het faillissement van exendis een aantal activi-teiten overgenomen. het gaat onder meer om de producten, medewerkers en middelen van de snellaadtechnologie voor elektrische auto’s. de overname van bovengenoemde activitei-ten is voor alfen een logische uitbreiding van haar producten-portfolio en haar doelstelling om een grotere technologische rol te spelen op het gebied van oplaadtechnologie voor elektrische auto’s en sturing en energieopslagtechnologie. bovendien krijgt het bedrijf de kans haar diensten rondom de regeling en opslag van elektriciteit in autonome netten en smart grid toepassin-gen uit te breiden. de leveringen en services van de producten aan de bestaande klanten van exendis kunnen op normale wijze worden voortgezet. deze activiteiten zullen geïntegreerd worden in de alfen-organisatie in almere.

fonts

Lettercountouren

LettercountourenNo pay o�

CO2-footprint EV: twaalf of 212 gram ook een elektrische auto heeft een co2-footprint, zelfs al stoot deze tijdens het rijden geen co2 uit. bij het produceren van de auto en bij het opwekken van elektrici-teit komt wel degelijk co2 vrij. hoeveel co2 een elektrische auto uitstoot hangt af van de energieproductie van het land waar je de auto rijdt. volgens de ademe (agency for environment and energy control) heeft de renault fluence z.e. in frankrijk een co2-footprint van twaalf tot twintig gram per kilometer dankzij het grote aandeel kernenergie. in andere landen van europa ligt de co2-footprint van de fluence z.e. tussen de zestig tot honderd gram per kilometer. in het extreme geval van china, ligt de co2-footprint van een elektrische auto zelfs tussen de 127 en de 212 gram per kilometer. oorzaak hiervan is de grote aanwezigheid van vervuilende kolencentrales in china.

Nissan deelt snelladers uitnissan laat vierhonderd snellaadstations op strategisch uitgekozen locaties installeren om het bestaande europese oplaadnetwerk voor elektrische auto’s te optimaliseren. voor de uitrol van het euro-pese oplaadnetwerk heeft nissan onlangs een overeenkomst getekend met vijf vooruitstrevende europese bedrijven die opereren in de energiebranche. de laders zijn compacter en de helft voordeliger dan de huidige generatie snelladers. nissan wil vóór het eind van 2012 enkele duizen-den snellaadstations installeren in europa. eind 2015 moet dat aantal gegroeid zijn naar enkele tienduizenden. Replica eerste elektrische autohet duitse museum autovision heeft een replica gemaakt van de eerste elektrische auto ter wereld. william ayrton and john perry bouwden in 1881 het origineel, de ‘starley tricycle’. de auto stond destijds bekend als muisstil, zeer comfortabel en razendsnel. de driewieler heeft een actieradius van veertig kilometer en een topsnelheid van veertien kilometer per uur. de accu’s zijn onderin het voertuig geplaatst, in twee houten bakken. auto-vision heeft er een jaar over gedaan om de driewieler na te bouwen. bedenkers ayrton en perry hebben de ‘starley tricycle’ nooit officieel op de markt gebracht. ze gebruikten de creatie om hun elektrische producten te promoten. vijf jaar later presenteerde benz zijn elektrische auto.

Oost-Europa moet nog wennen uit onderzoek van het duitse consultan-cybureau ronald berger is in 2025 de helft van de verkochte auto’s in europa (ge-deeltelijk) elektrisch. in centraal- en oost-europa zal tegen die tijd slechts een kwart van de verkochte auto’s elektrisch zijn. er rijden nu ongeveer zevenhonderdvijftig elektrische auto’s in centraal- en oost-europa. dat zijn er niet veel meer dan er in nederland te vinden zijn. in het ronald berger-onderzoek ‘e-mobility in central and eastern europe’ is de e-autoverkoop van acht landen binnen centraal-en oost-europa geanalyseerd. de conclusie is dat het westen van europa vooroploopt in de acceptatie van elektrisch rijden, maar dat oost- en centraal-europa de komende jaren de achterstand zullen inlopen.

Suzuki toont elektrische modellensuzuki presenteerde twee elektrische wereldprimeurs op de tokyo motor show: de swift ev hybrid en de Q-concept. twee van de drie zijn voorzien van (semi-) elek-trische aandrijving. de meest kansrijke is de swift ev hybrid. die kan aangedreven door een elektromotor tussen de twintig en dertig kilometer afleggen, wat in japan in veel gevallen voldoende is. deze elektrisch aangedreven swift is echter uitgerust met een range extender waar-door met de hybride swift ook langere afstanden afgelegd kunnen worden. de Q-concept houdt het midden tussen een conventionele auto en motorfiets. hij is tweeënhalve meter lang, elektrisch aangedreven en biedt twee zitplaatsen.

Onderzoek veiligheid accu’s crashamerikaanse toezichthouders stellen een onderzoek in naar de veiligheid van accu’s in elektrische auto’s. aanleiding is de brand van de accu in een chevrolet volt tijdens het opladen. de betreffende auto was enkele weken eerder gebruikt bij een botsproef. zou er een verband zijn? general motors heeft al laten we-ten niet te twijfelen aan de veiligheid van de chevrolet volt. general motors greg vermoedt dat de brand niet was ontstaan als de testers het veiligheids-protocol na de test hadden opgevolgd. niet alleen general motors is verzocht om duidelijkheid te geven over de veiligheid van accu’s. de national highway traffic safety administration betrekt ook andere producenten in het onderzoek. de toezichthouders willen

weten hoe brandgevaarlijk de huidige accutechniek is bij een botsing.

EIB leent Nissan 220 miljoen eurode eib (europese investeringsbank) leent 220 miljoen euro aan nissan voor de realisatie van een nieuwe leaf-productielijn in de britse sunderland-fabriek. vanaf 2013 moeten daar jaarlijks vijftigduizend elektrische leafs van de band rollen, bestemd voor de europese markt. de overeenkomst tussen nissan en de eib werd onlangs in sunderland ondertekend door de britse nissan-topman trevor mann en simon brooks, de britse vicepresident van de eib. ook de britse overheid stelt en bedrag van 23,1 miljoen euro beschikbaar voor nissan. in totaal investeert de japanse fabrikant 468,2 miljoen euro in het project dat goed is voor 2.250 nieuwe banen.

Dag Heuliez Freindly, hallo Mia Electriclang was het stil rond de friendly, het compacte stadsbusje van heuliez. en daar duikt hij ineens weer op. hij heet ineens mia en wordt gemaakt door de nieuwko-mer mia electric – ook uit frankrijk. met de friendly poogde heuliez de toekomst veilig te stellen. orders kwamen er te wei-nig en daarmee leek het doek gevallen voor de grappige friendly. nu wordt de auto opnieuw aangeboden. mia electric wil duizend exemplaren per maand ma-ken en ziet vooral overheden en bedrijven als toekomstige kopers. britten betalen (omgerekend) ruim vijfentwintigduizend euro voor de driezitter.

Superaccu: duizend kilometer bereiktoyota werkt aan een accutechnologie waarmee een elektrische auto zo’n dui-zend kilometer ver kan rijden. de accucel-len van deze batterij hebben een vijf keer zo grote opslagcapaciteit als moderne lithiumion-cellen die nu te vinden zijn in de accu’s van elektro-auto’s. toyota heeft in samenwerking met een technologische ontwikkelingsorganisatie in tokio een prototype van de batterij gebouwd. het is de bedoeling dat de techniek over vijf à tien jaar op de markt verschijnt in de elektrische modellen van toyota.

De rubriek ‘ INTERNATIONAAL’ bevat publicaties van:

5

hytruck by ginaf in gebruikgenomen door sligrohorecagroothandel sligro heeft een volledig elektrische hytruck by ginaf in gebruik genomen. de overhandiging vond plaats tijdens de opening van de werkplaats van truckland zero, een truckbedrijf gespecialiseerd in services aan elektri-sche voertuigen. de truck is niet door sligro gekocht, maar door peter appel. appel voert de distributietaken uit voor sligro. de daf lf is bij ginaf omgebouwd tot hytruck. deze truck kan tot een gewicht van vijftien ton beladen worden. de werkplaats van truckland zero is door daf-dealer truckland in de eerste plaats in het leven geroepen voor de elektro varianten van diverse fiat bestelauto’s. daarnaast verkoopt truckland zero de microvett bestelauto’s, ook uit italië. met de deal zet hytruck zich definitief op de kaart op het gebied van elektrisch aangedreven goederendistributie.

friesland lease stapt in e-bike leasefriesland lease is de eerste autoleasemaatschappij in nederland die naast leaseauto’s nu ook elektrische fietsen aanbiedt aan haar klanten in de zakelijke markt. door zowel de fiscale ontwikkelingen als ook de huidige tendens naar duurzaam ondernemen verwacht men dat bedrijven en organisaties steeds vaker gebruik gaan maken van de elektrische lease fiets als onderdeel van een groen mobiliteitsbeleid. in het streven naar verlaging van co2-uitstoot ziet friesland lease dat een deel van regionale zakelijke mobiliteit ook ingevuld kan worden met de inzet van elektrische fietsen. daarbij kiest friesland lease uitsluitend voor kwalitatief hoogwaar-dige producten die geschikt zijn voor zakelijk gebruik. friesland lease maakt exclusief gebruik van het bestaande dealernetwerk van gecertificeerde e-bike dealers van de merken batavus, koga en sparta. dit dealernetwerk zorgt voor levering, onderhoud en reparatie van deze lease fietsen voor de berijders.

6

ZERAUTO.nlnieuws / discussies / achtergronden over elektrisch rijden

nieuws / discussies / achtergronden over elektrisch rijden

http://www.zerauto.nl http://www.zerauto.nl

Is elektrisch rijden duur?

Is rijden op stroom wel goed voor het

milieu?

Je kan toch helemaal niet

ver rijden met een elektrische auto?ver rijden met een elektrische auto?

Gaat een accu snel

kapot?

Is elektrisch rijden duur?Is elektrisch rijden duur?

Is rijden op stroom wel goed voor het

milieu?Is elektrisch rijden duur?

Je kan toch helemaal niet

ver rijden met een elektrische auto?ver rijden met een elektrische auto?

Welke modellen kan

ik kopen?

Where innovation starts

Kom studeren aan de TU/e in de high tech automotive regio Eindhoven!

• Elektrische mobiliteit en schone motoren • Slimme en veilige auto’s

Join the future of Automotive!

Schrijf je in voor een van de programma onderdelen van Automotive op de TU/e:

Bachelorprogramma (BSc) Automotive

Master (MSc) Automotive Technology

Post-master Ontwerpersopleiding (PDEng) Auto motive Systems Design

Promotie projecten (PhD) Automotive-----------------------------------------------------------------------------------------------

info: automotive@tue.nl - www.tue.nl/automotive

N I E U W S F L I T S E Nmondial aad de wit verhuizingen heeft een geruisloze elektrische e-glt truck – gebouwd door het oosterhoutse all green vehicles – in gebruik genomen. in het kader van duurzaam onderne-men en met het oog op de toekomst is mondial aad de wit verhuizingen het eerste verhuisbedrijf dat elektrisch gaat verhuizen. de elektrische verhuiswagen van de ondernemingis in samenwer-king met stichting doen gerealiseerd en met een financiële bijdrage van de nationale postcode loterij.

de eerste showroom van het merk tesla in de benelux is geopend in eindhoven. vicepresident van tesla motors george blankenship verklaarde recent de eerste dealervestiging voor geopend. tesla benelux verkocht in nederland, belgië en luxemburg tot nu toe al ruim honderddertig auto’s.

het nieuwe rijden | elektrisch vervoer centrum rotterdam is gestart met het informeren van de bezoekers over het opladen van elektrische auto’s. bedrijven en particulieren krijgen de informatie voortaan na een proefrit. de aandacht voor opladen is geïnitieerd omdat niet veel bezoekers op de hoogte zijn van de oplaadmogelijkheden. sinds 2010 bestaat voor inwoners van rot-terdam en rotterdamse bedrijven een subsidieregeling voor een oplaadpunt op eigen terrein.

elektrische auto’s kunnen sinds kort op het stadionplein van amsterdam snelladen bij total. opvallend is dat de ‘getankte’ stroom prepaid betaald wordt. in navolging van de vestiging in amsterdam plaatst total later dit jaar nog eens zes snelladers bij tankstati-ons in de randstad. de geselecteerde total-stations liggen allemaal gunstig nabij grote snelwegen.

autocoureur tim coronel heeft de stekker getrokken uit zijn ambities om dit jaar elektrisch deel te nemen aan de dakar rally. volgens coronel was er een probleem met de koreaanse leverancier van de benodigde accupakketen voor de elektrisch aangedreven mcrae buggy. ‘van uitstel komt zeker geen afstel. in 2013 staat de elektrische mcrae buggy aan de startlijn van de dakar rally’, aldus een zelfverzekerde coronel.

bunnik mag zich het eerste neder-landse dorp met elektrische deelauto noemen. de deelauto, een elektrische mitsubishi i-miev, is gefaciliteerd door de utrechtse duurzame taxionderne-ming prestige greencab en deelauto-firma wheels4all. iedereen die lid is van wheels4all kan gebruik maken van deze auto. lid worden kan binnen een uur via www.wheels4all.nl.

noord-brabant loopt voorop in de euro-pese ev-industrie. althans, dat blijkt uit een door de brabantse ontwikkelings maatschappij (bom) opgezet project: e-mob. binnen dit project bundelen zes organisaties in vijf europese regio’s hun krachten om de ev-industrie een impuls te geven. van die zes regio’s is noord-brabant koploper. de provincies andalusië (spanje), malopolska (polen), zuidoost-engeland, uppsala (zweden) en noord-brabant nemen deel aan het project.

de anwb heeft de eerste elektrische wegenwachtauto geïntroduceerd. de elektrisch aangedreven volkswagen caddy rijdt voorlopig alleen op schiphol zijn rondjes. daar wordt hij inzet voor pechgevallen op de luchthaven. de inrichting van het interieur blijft nagenoeg intact omdat de anwb normaliter ook met de caddy rijdt. de verbrandingsmotor, brandstoftank en uitlaat hebben nu plaats gemaakt voor een elektromotor en accupakketten.

nen, het nederlandse normeringsinsti-tuut voor arbo-normen, wil richtlijnen samenstellen voor automonteurs die werken aan elektrische auto’s. de autobranche hanteert voor het werken aan elektrische auto’s nu nog de arbo-norm nen 3140, die eigenlijk bedoeld voor de installatiebranche. een eigen arbo-norm is volgens het nen dus geen overbodige luxe.

zakelijk rijders die vanaf januari 2014 een elektrische auto gaan rijden, betalen zeven procent bijtelling. dat heeft de tweede kamer half novemberesloten. nu geldt voor alle auto’s die minder dan vijftig gram co

2 per kilometer uitstoten, de nul procent bijtelling. aanvankelijk ontstond dis-cussie omdat de regeling onverwachts op losse schroeven kwam te staan.

7

recyclingsysteem voor elektrische brom- en snorfietsenrai vereniging en bovag hebben het initiatief genomen een systeem op te zetten voor het innemen en recyclen van brom- en snorfietsen, inclusief elektrische varianten. hiervoor is de stichting scooter recycling nederland (srn) opgericht. de stichting heeft als doel de brom- en snorfietsen op een milieuverantwoorde wijze te recyclen. vanaf 1 maart 2012 zal het systeem in werking gaan. recycling van brom- en snorfietsen bevindt zich momenteel vaak in een onduidelijk en ongecontroleerd circuit. er zijn wel professionele recyclingbedrij-ven, maar hier gaan niet alle afgedankte brom- en snorfietsen naar toe. om ervoor te zorgen dat alle milieubelastende stoffen en waardevolle materialen optimaal gerecycled

worden is srn opgericht. bijkomend voor-deel hiervan is dat ook criminele activiteiten met oude brom- en snorfietsen – zoals omkatten en illegale onderdelenhandel – tot het verleden gaan behoren. alex van den hof, voorzitter van stichting srn: ‘met een parkgrootte van inmiddels één miljoen exemplaren is de ‘scooter’ een serieus vervoermiddel geworden, dat vraagt om een professionele en duurzame marktbena-dering van alle betrokken partijen.’ het in-nemen en recyclen van brom- en snorfietsen brengt kosten met zich mee. hiervoor zal een recyclingbijdrage in rekening worden gebracht bij aanschaf van een nieuwe brom- of snorfiets. de hoogte van deze bijdrage zal begin 2012 bekend gemaakt worden.

twintig leafs voor amterdams taxibedrijfhet amsterdamse taxibedrijf taxi-e rijdt sinds kort rond met een volledig elektrisch wagenpark. het bedrijf start met twintig nissan’s leafs, uitgerust met wi-fi en tablet-pc. taxi-e wil haar wagenpark op termijn laten groeien naar honderd voer-tuigen. volgens de jonge initiatiefnemers edvard hendriksen (27) en ruud zandvliet (28) biedt de amsterdamse taximarkt veel kansen voor milieu- en budgetvriendelijk vervoer: ‘nergens in europa zijn taxi’s zo duur als in amsterdam. daarnaast voldoet de amsterdamse luchtkwaliteit niet aan europese normen. voor 2015 moet de gemeente de luchtkwaliteit verbeteren. vooral het verkeer is een belangrijke bron van luchtvervuiling. elektrische auto’s zijn wat ons betreft de oplossing. we hebben momenteel een laadpunt op de zuidas, maar over enkele maanden openen we in samenwerking met bam en zuidpark de grootste laadhub van europa.’

taXi-e richt zich in de beginfase vooral op de zakelijke markt. aan de zuidas zijn enkele grote bedrijven als klant binnengehaald: accountants- en notariskantoor allen & overy, mexx en pwc. dat neemt niet weg dat particulieren een leeg taxi-e-voertuig op straat kunnen aanhouden als deze toevallig langs komt rijden.

Voorbij de marktmodellen: hoor de ingrediënten voor succesvolle verdienmodellen

In samenwerking met o.a.:

unplugged e-mobility

Aanmelden via: www.iir.nl/elektrischvervoer | 20 december 2011 | Brabant Hallen Den Bosch

Elektrisch Vervoer & SlimmeOplaadinfrastructuur

Succesvolle businesscases voor

1-daags seminar

Platform voor

elektrische bussen,

taxi’s & auto’s

Intelligente verkeersmanagementsystemenOm de toenemende drukte op de wegen beter te kunnen beheersen, ontwikkelen wij systemen die informeren, waarschuwen, adviseren en soms ook ingrijpen.

Smart gridWij ontwikkelen met energiebedrijven oplossingen om een balans te krijgen tussen decentrale energieopwekking en de veranderende energiebehoefte.

Elektrische auto’sBinnen energieketens kijken wij met energiebedrijven naar de mogelijkheden om het elektriciteitsnet gereed te maken voor het gebruik van de elektrische auto.

Technolution ontwikkelt innovatieve technologische oplossingen voor onder andere Rijkswaterstaat, Transport for London, SpitsScoren, Gemeente Rotterdam, ASML, Philips, Mr. Green, Enexis, Eneco en Stedin.

www.technolution.eu >the right development

9

ecomobiel blijft groeienhet lijkt haast een vanzelfsprekendheid: de groene mobiliteitsbeurs ecomobiel is ook dit jaar weer gegroeid. met veel aandacht voor elektrisch vervoer, maar ook voor groen gas en waterstof (waarbij meerdere partijen pleiten voor kruisbestuiving) vormde het rotterdamse ahoy twee dagen het hart van duurzaam en mobiel nederland. met zo’n hon-derdvijftig standhouders, ruim vijfduizend bezoekers en een eerste succesvolle consumentenavond met zeshonderd particulieren; mag de organisatie zich gelukkig prijzen met de 2011-editie.

10

‘Het doel is niets minder dan om in 2025 alle bussen in Nederland ‘zero’ emissie te laten zijn. Tussendoel is om in 2015 al enkele honderden zero Emissie bussen op de weg te hebben. Via een tiental werkpakketten gaan wij in de komende periode heel hard trekken aan alle lijnen die in de afgelopen maanden uitgezet zijn.’ Aan het woord is Marijke van Haaren, voorzitter van de Stichting zero Emissie Busvervoer.

‘Eerste concessie met enkele honderden zero emissie bussen moet in 2015 gerealiseerd zijn’

het nederlandse openbaar vervoer telt zo’n vijfduizend bussen. nagenoeg al deze bussen – op een enkeling na – maakt gebruik van verbrandingsmotoren. de schadelijke stoffen die zo uitgestoten worden vormen meer en meer een probleem voor de nederlandse luchtkwaliteit en in het bijzonder voor die van stedelijke gebieden. de stich-ting zero emissie busvervoer moet een oplossing creëren voor deze problematiek. de stichting moet de massale toepassing van zero emissiebussen – die geen schadelijke stoffen uitstoten en bovendien minder geluidsoverlast en trillingen veroorzaken – bewerkstelligen.

Platformde stichting mag zich nog geen twee maanden na haar oprichting al met recht een breed gedragen platform noemen voor iedereen die zich inzet voor schoon en betaalbaar openbaar busvervoer. ‘het doel is om in 2025 alle bussen in nederland ‘zero’ emissie te hebben, maar in 2015 moet dit al voor enkele honderden het geval zijn’, stelt marijke van haaren, voorzitter van de stichting. ‘wij gaan in de komende periode heel hard trekken aan alle lijnen die de afgelopen periode uitgezet zijn.’van haaren was onder meer wethouder en gedeputeerde verkeer & vervoer in de provincie gelderland. in het bestuur van de stichting wordt zij vergezeld door ellen lastdrager van twynstra gudde en dirk jan van swaay van ing. de leden van het platform lopen uiteen van overheden tot vervoerbedrijven, producenten van bussen en van energie-infrastructuur, de toeleveranciers van deze producenten, financiële instellingen, kennisinstellingen en consumenten belangenverenigingen. oftewel van de anbw tot d-incert, de provincie brabant mede als rap-porteur van ipo en nog vele anderen. de stichting beoogt voor zero emissie busvervoer zelfs een aparte green deal te sluiten met ministers schultz van haegen en verhagen. Qua financiering mikt de stichting op een europese subsidie van meer dan tweeënhalf miljoen euro via de elena-regeling. hiervoor is inmiddels een aanvraag

ingediend en uitsluitsel volgt nog dit jaar. vanuit deze subsidiepot kreeg ook de stichting e-laad recent ruim één miljoen euro toegekend.

TCOde stichting zero emissie busvervoer heeft de afgelopen maanden een tiental werkpakketten gedefinieerd die stuk voor stuk een bijdrage moeten leveren aan het uiteindelij-ke doel. twee werkpakketten springen er spreekwoordelijk uit: het werkpakket total cost of ownership (tco) en het werkpakket evaluatie proeftuinprojecten/pilots. ‘om zero emissie busvervoer te kunnen realiseren zijn veranderin-gen op technisch, financieel en bestuurlijk gebied nodig’, stelt van haaren. ‘technisch bestaat bijvoorbeeld behoefte aan een efficiënte elektrische aandrijflijn zonder uitstoot van schadelijke stoffen vanaf de bus, waarbij meerdere mogelijkheden bestaan voor de uiteindelijke energiebron. deze andere manier van energievoorziening vraagt weer om investeringen binnen en buiten de bus. om deze forse investeringen rendabel te kunnen doen, zijn een passende omvang van de investeringen (schaalvoordelen) en een passende afschrijvingstermijn van belang. centraal uitgangspunt is dat de tco niet hoger mag zijn dan in de situatie met de huidige euro5-normering. de tco is de ba-sis van waaruit wij werken, die moet heel goed neergezet worden. bestuurlijk moet vervolgens per regio maatwerk worden geleverd en zijn nieuwe vervoersconcessies nodig.’

Concessiezowel voor de provincies brabant als limburg (maastricht) geldt dat als eerste investeringsprojecten gestart zijn. met vele andere provincies en bijvoorbeeld schiphol wordt gewerkt dacht aan het opzetten van nieuwe pilots. de stichting voert hier momenteel volgens van haaren diverse gesprekken over. ‘de provincie brabant is een van de koplo-pers, gevolgd door de provincie limburg, aldus van haaren. ‘in 2015 willen wij tenminste enkele honderden zero emissie bussen in concessies gecontracteerd hebben en de

Marijke van Haaren, voorzitter Stichting Zero Emissie Busvervoer:

11

eersten op de weg hebben. de gedachte is daarbij dat bra-bant en limburg – waar nu de eerste investeringsprojecten gaan plaatsvinden – die concessies zero emissie voor gaan schrijven. de patstelling moet namelijk doorbroken worden. tot op heden schrijven overheden nog geen concessies voor zero emissie bussen uit omdat ze financieel niet haalbaar geacht worden. anderzijds produceert de industrie niet – en worden ook geen schaalvoordelen bereikt – omdat de overheid geen concessie voor schrijft. je moet massa maken wil de industrie kunnen ontwikkelen. door alle stakeholders bij elkaar te brengen gaan wij hier verandering in brengen. met alle stakeholders samen proberen wij die trend dus te doorbreken. door met name op het vlak van de tco een ommekeer te bewerkstelligen en de bijbehorende financiën op orde te krijgen gaan wij dit dossier vlot trekken.’

Open speelveld‘niets gaat vanzelf is daarbij de eerste regel die opgaat’, vervolgt van haaren. ‘trekken, sleuren en duwen wordt onze taak. wij willen kwaliteit en tegelijkertijd snelheid behouden. de verschillende werkpakketten zullen in de komende periode dan ook door moeten pakken. toeken-ning van de elena-subsidie zou daarbij een geweldige steun in de rug zijn. het kan de financiële basis vormen voor onze verdere activiteiten. deze stichting is namelijk hét podium te zorgen dat emissievrij openbaar vervoer er eindelijk gaat komen. daarbij zullen wij lessen trekken uit de huidige pilots. alle informatie die wij verzamelen is ook openbaar. zodat iedereen er zijn voordeel mee kan doen en ook met concessies mee kan doen.’‘een van de belangrijkste inzetten van de stichting is het creëren van een open speelveld’, besluit van haaren. ‘natuurlijk hopen wij dat nederlandse of belgische partijen – maar in ieder geval west-europese – de bussen produceren en leveren. anderzijds is het een open markt. toch zal iedereen het onderschrijven dat het natuurlijk hartstikke mooi zou zijn als in 2015 bijvoorbeeld de eerste honderden bussen van nederlandse makelij zullen zijn.’

Aanpassingen energiewet cruciaal voor versnelde uitrol elektrisch vervoer

De gloeilamp is een van de eerste toepassingen van elektriciteit. De uitvinder hiervan; Thomas Edison stelde vrij vertaald dat: ‘Alles wat niet verkocht kan worden, is niet de moeite waard om uit te vinden. De verkoop is het bewijs van het nut van de uitvinding. Het nut is de graadmeter van succes.’ Dit argument is blijvend relevant en zal ook gelden voor het elektrisch aangedreven voertuig.

de markt omstandigheden waarin edison leefde zijn echter flink veranderd. het nut van de uitvinding (lees economisch succes) kan via regelgeving worden gestimuleerd of worden tegengehouden door de overheid. wanneer de elektrische auto als losstaand object wordt gezien, dan heeft deze tot 2014 gunstige fiscale voordelen, echter maakt de elektrische auto deel uit van een keten. deze keten behoeft een integrale aanpak waarin elektrisch vervoer wordt gekoppeld aan slimme netten en decentrale energieopwekking. het gaat niet alleen om het voertuig. energieopwekking en samenwerking met het elektriciteitsnet zijn minstens zo belangrijk.

veel ondernemers en marktpartijen overzien de keten en proberen met technische toepassingen het economisch nut te kwantificeren. op dit punt lopen ze tegen juridische obstakels waardoor er vaak geen financieel gewin is te halen voor de eindgebruiker. dit vermindert het nut van de toepassing/uitvinding. enkele wetgevende obstakels die elektrisch vervoerbedrijven dagelijks tegenkomen zijn eisen vanuit netbeheerders aan netaansluitingen (meters, bemetering et cetera; maar ook eigendom) maken oplaadinfrastructuur en dienstverlening onnodig ingewikkeld en daardoor duur.

een mogelijke oplossing is om samen met de gereguleerde netbeheerder een set van functionele eisen te maken voor laadpalen. hierdoor krijgen marktpartijen meer vrijheid in vorm en inhoud van de laadpaal, waardoor de (publieke) kosten voor het plaatsen van infrastructuur afnemen. deze lagere kosten zorgen ervoor dat meerdere partijen infrastructuur gaan installeren en er marktontwikkeling ontstaat. in het verlengde hiervan zouden nieuwe aansluitingen voor elektrisch vervoer niet direct op het net,

maar binnen een smart grid moeten worden geplaatst. dit scheelt de netbeheerder aanzienlijk in de investeringen, omdat deze niet direct het gehele netwerk aanpast, maar slechts het deel dat gebruik gaat maken van de speciale elektrisch vervoeraansluitingen. een bijkomend voordeel is dat de netbeheerder kan sturen in het geleverde vermogen aan een smart grid op een aansluiting. de eigenaar van de laadpalen (bijvoorbeeld een parkeergarage) verdeelt het dan onder de verschillende gebruikers. in de toekomst kan een smart grid dan ook worden gebruikt voor het eventueel terugleveren van vermogen uit elektrisch voertuigen naar andere elektrische voertuigen binnen het smart grid of aan de netbeheerders.

innovatie voor de laadpalen richt zich op twee onderdelen, de eerste is kostenreductie, de tweede is services voor de eindgebruiker. hoe goedkoper de laadpaal en hoe makkelijker in gebruik, hoe sneller deze innovatie haar nut gaat (ver)dienen. momenteel staat de energiewetgeving ter discussie in de tweede kamer. het real-time bemeten van energieafname is cruciaal voor elektrisch vervoer. omdat we de elektrische auto gelimiteerd gebruiken, maar hij straks wel constant aangesloten is op het net willen we gefaseerd kunnen laden, wanneer de elektriciteit kosten laag zijn. nu wordt er niet real-time, maar via gemiddelden gemeten. dit is een probleem omdat de eindgebruiker geen financieel voordeel heeft.

de techniek is al in staat om direct de werkelijke afname te meten, tevens kunnen laadpalen als gefaseerd laden, echter kan deze uitvinding zijn nut niet bewijzen vanwege wetgevende obstakels. dit obstakel wordt weggenomen wanneer eigenaren van infrastructuur vrijwillig een telemetriemeter voor kleinverbruik aansluitingen installeren. hierdoor kan de netbeheerder de werkelijke meetdata direct uitlezen en heeft de eindgebruiker een financieel voordeel als hij slim laadt. met het wegnemen van bovengenoemde obstakels kan innovatie worden geïmplementeerd en worden maatschappelijke kosten lager. dit resulteert in een versnelde uitrol van elektrisch vervoer.

Tim KreuknietVereniging DOET

13

14

Waar in de zomermaanden al bekend werd dat uit de fusie van innovatieprogramma High Tech Automotive Systems, het Automotive Technology Centre en de High Tech Automotive Campus per 1 januari 2012 de nieuwe organisatie AutomotiveNL zal ontstaan; is inmiddels ook de directeur van de nieuwe organisatie bekend. Hoewel AutomotiveNL pas komend kalenderjaar op 24 januari 2012 haar officiële launch event zal beleven, is directeur Paul Krieckaert al sinds begin september druk doende met het optuigen van de nieuwe organisatie. ‘De spotlight moet op automotive Nederland gericht worden en AutomotiveNL gaat daar samen met de industrie, overheden en onderwijs- en kennisinstellingen in de komende jaren voor zorgdragen’, stelt Krieckaert.

‘Elektrisch rijden niet meer weg te denken uit het spectrum’

paul krieckaert zetelt inmiddels enkele maanden op de helmondse high tech automotive campus, wat vanaf 1 januari de officiële uitvalsbasis van automotivenl zal zijn. krieckaert is de afgelopen maanden druk geweest om zijn

spreekwoordelijke ronde langs het nederlandse automo-tive veld te maken en het gedachtegoed van de nieuwe organisatie uit te dragen en te bespreken. ‘zoals bekend vindt op 24 januari het officiële lanceringsevenement

Kersverse directeur AutomotiveNL Paul Krieckaert:

plaats’, licht krieckaert toe. ‘momenteel zijn wij nog druk in gesprek met de leden over wat zij van ons verwachten en over wat wij voor hen kunnen betekenen. de focus op innovatie zal daarbij onverminderd groot blijven.’

15

TKIde automotive industrie is als onderdeel van de topsector high tech systemen en materialen net als alle andere topsectoren zijn momenteel druk bezig de plannen voor de toekomst vorm te geven via het opstellen van innovatiecontracten en de vorming van zogenaamde topconsortia voor kennis & innovatie. met deze tki’s wil de rijksoverheid zorgen voor bundeling van onderzoek en innovatie. in het voorjaar van 2012 zal minister ver-hagen de bedragen bekendmaken die de verschillende topsectoren kunnen verwachten voor hun contracten. voorbeelden van tki´s zijn de tki biobased economy en tki solar. net als deze sectoren wordt ook hard gewerkt aan een tki automotive. twee belangrijke focusgebieden voor de tki automotive zullen volgens krieckaert de afgelopen jaren de ook al zeer belangrijk gebleken onderwerp smart mobility – te weten slimme voertuigtechnologie om mobiliteit duur-zamer en veiliger te maken – en de future powertrain, met nadruk op duurzaamheid in de heavy duty en op hybride en elektrisch rijden. ‘automotivenl zal daarbij als een soort programmamanager gaan fungeren voor de tki automotive’, stelt krieckaert. ‘het tki moet als innovatie met het stempel ‘zwaar pre-competitief ’ gezien worden. deze innovaties bevinden zich immers vijf tot tien jaar voor de marktintroductie. naast dit innovatieblok onder-scheid ik nog drie anderen: die van drie tot vijf jaar en van één tot drie jaar voor marktintroductie en tenslotte de spreekwoordelijke dag van vandaag. het vraagstuk welke behoeften bij welke marktfases bestaan, zullen wij bij de leden neerleggen.’

Veldtesteneen van de innovatiemethoden waar krieckaert voor successen op de kortere termijn heilig in gelooft, is het uitvoeren van veldtesten met producten en technologie-en die de marktintroductie naderen. ‘neem bijvoorbeeld elektrisch rijden. ik zie het in dat marktsegment als

een uitgelezen kans om uitgebreide praktijkproeven te doen met hybride stadsbussen. een dergelijk voertuig moet immers volledig uitgetest zijn. een hybride bus als demonstratievoertuig laten rijden is namelijk één ding, maar meerdere bussen volledig in een dienstregeling mee laten draaien is iets heel anders. en zo zijn nog tal van zaken meer mogelijk qua veldtesten.’krieckaert ziet automotivenl als een orgaan dat daarbij moet zorgdragen voor de nodige kanalisering. ‘wij kunnen sturing geven aan alle zaken die spelen bij over-heden, ondernemers en onderwijsinstellingen. dit alles doen wij met het doel om in 2020 dertig procent meer omzet te genereren ten opzichte van nu, zodat de omzet van de industrie uit komt op een jaarlijks bedrag van 24 miljard euro. daarnaast willen wij in plaats van 45.000, 55.000 mensen in deze sector aan werk helpen.’

Verdienenkrieckaert hoopt op zijn beurt dat de industrie het belang inziet van een organisatie als automotivenl. ‘anderzijds moeten wij dat ook verdienen. door weder-zijds eerlijke verwachtingen uit te spreken, kunnen wij progressie boeken. zo is een onderwerp als onderwijs misschien niet voor iedere ondernemer even sexy, maar elk bedrijf zal over zijn eigen schaduw heen moeten stappen. daarmee bedoel ik bijvoorbeeld dat het zaak is dat de industrie nu al in de volle breedte investeert in onderwijs, ook al heeft een mkb’er bijvoorbeeld niet direct personeel nodig. onderwijs is in mijn optiek na-melijk een van de onderwerpen waarop wij door moeten en zullen pakken.’

‘elektrisch rijden is in het hele spectrum één van de thematieken voor automotivenl’, besluit krieckaert. ‘het onderwerp neemt hoe dan ook een belangrijke plaats in. het is namelijk niet meer weg te denken en gaat met zekerheid zijn weg vinden binnen automotive nederland en automotivenl.’

paul krieckaert studeerde werktuigbouwkunde aan de technische universiteit eindhoven waar hij in 1983 afstudeerde in de vakgroep verbran-dingsmotoren. in 2003 rondde hij op diezelfde universiteit een masteropleiding af in business-to-business marketing. ervaring in automotive r&d, operations en sales deed krieckaert onder meer op bij elektronicaconcern tyco electronics – inmid-dels teconnectivity geheten – waar hij elf jaar werkzaam was in diverse europese functies als directeur voor sales, engineering, operations, fiber optics en supply chain. in 2006 maakte krieckaert de overstap naar het industriële conglomeraat citadel industries, waar hij tot afgelopen zomer chief executive officer was.

Paul Krieckaert

16

mistergreen is de eerste leasemaatschappij die zich in nederland volledig toegelegd heeft op het in de markt zetten van elektrische voertuigen. samen met onder meer de technische universiteit delft en technolution werkt de amsterdamse onderneming momenteel als penvoerder van een htas-project aan de ontwikkeling van de evm-box, de databox waarmee diverse elektrische auto’s van het bedrijf zijn uitgerust. ‘databox geeft de precieze status weer van de accu’, licht mark schreurs van mistergreen toe. ‘wij willen dit systeem in iedere elektrische auto die wij in de lease doen installeren. fleetmanagers van de betreffende wagenparken willen en kunnen zo weten hoe omgegaan wordt met de voertuigen. de databox is name-lijk in staat om het precieze gedrag en de levensduur van batterijen inzichtelijk te maken.’

State of healthalle exacte kennis en batterijkarakteristieken die de evm box genereert – variërend van voltage en stroomsterkte tot het aantal gereden kilometers – maken het mogelijk om voorspellingen te doen over de levensduur en restcapaciteit van de batterijen. schreurs: ‘met al die gegevens kunnen wij samen met onze partners onderzoek doen naar hoe de batterij verouderd in combinatie met het rijgedrag van de gebruiker. belangrijk om te weten – en dit wordt vaak verwisseld – is dat state of charge is iets volledig anders is dan state of health. wij willen namelijk niet meten hoe vol een batterij is, maar in hoeverre deze batterij veroudert en daarmee de state of health verandert.’‘het bijzondere is dat mistergreen door dit project zich als een van de weinigen focust op het bepalen van de rest-waarde van het voertuig’, vervolgt schreurs. ‘als je dat niet doet is het namelijk onmogelijk om als leasemaatschappij een geschikt businessmodel te genereren. door dit wel te doen en een voorsprong te nemen willen wij onze ambitie waar maken om marktleider te worden in het leasen van elektrische voertuigen.’

Dedicatedom dit te realiseren stelde mistergreen zichzelf twee jaar geleden het doel binnen vijf jaar drieduizend elektrische

‘Databox maakt elektrisch rijden betaalbaar en duurzaam’ is de naam van het innovatieproject waarbinnen penvoerder MisterGreen met een consortium van onder meer Technolution en de Technische Universiteit Delft werkt aan een systeem waarmee de integrale kostprijs per kilometer en de restwaarde van accu’s bepaald kan worden. Het project wordt uitgevoerd binnen het nationale innovatieprogramma High Tech Automotive Systems (HTAS) in de projectlijn Electric Vehicle Technology.

MisterGreen Lease, Technolution en TU Delft ontwikkelen Databox voor meten veroudering batterij

begrijpelijk maakt het verschil of een bezorgdienst een elektrische auto rijdt of een accountmanager bij een bank. dit leidt immers tot twee totaal verschillende rijstijlen. en juist daar raken wij ons doel: het kunnen koppelen van contracten aan verschillende rijstijlen. als dat lukt, creëert de databox transparantie ten aanzien van de invloed van rijgedrag op het voertuig.’

schreurs besluit: ‘binnen het consortium is nu al onge-kend veel data gegenereerd. het is de backbone van ons bedrijf. met de data kunnen wij onderzoek doen naar de prestaties en de gezondheid van de batterij. al met al een never ending story waardoor wij uiteindelijk in staat gesteld worden aan te tonen dat een elektrische auto goedkoper is dan een conventioneel voertuig.’

voertuigen via leasecontracten in de markt te zetten. schreurs: ‘op het moment hebben wij ongeveer honderd voertuigen daarmee lopen wij op schema. het gegeven dat wij een dedicated elektrisch vervoer leasemaatschap-pij zijn geeft ons een voorsprong. door ons te concen-treren op één voertuigtechnologie zijn wij met onze back-office als geen ander in staat alle vragen omtrent elektrische voertuigen te beantwoorden.’ook over de voortgang van het htas-project – dat eind dit jaar afgerond wordt – is schreurs zeer te spreken. ‘wij rijden nu een jaar met de voertuigen rond en testten ze ook een jaar. de resultaten zijn verrassend positief. natuurlijk komen kinderziektes van de elektrische voer-tuigen naar, maar er is een zeker verband te zien tussen de state of health van de batterijen en de rijstijl. zoals

17

18

Eind september vond in het Vlaams Parlement te Brussel het officiële startmoment van de Vlaamse Proeftuin Elektrische Voertuigen plaats en dit onder ruime belangstelling van bijna driehonderd aanwezigen. Op voorstel van minister van innovatie Ingrid Lieten keurde de Vlaamse Regering afgelopen zomer vijf proeftuinplatformen goed voor een totaal subsidiebedrag van 16,25 miljoen euro. Op 1 september is het Programme Office Elektrische Voertuigen gestart om de proeftuin elektrische voertuigen de komende drie jaar te ondersteunen en op te treden als eerste aanspreekpunt.

‘De daadwerkelijke start van elektrische mobiliteit in Vlaanderen’

net als in nederland, wenst de vlaamse proeftuin de invoering en adoptie van elektrische voertuigen te versnellen. bovendien wil de overheid bedrijven de mogelijkheid geven innovatieve technologieën, producten, diensten en concepten te testen via een representatieve testpopulatie in een echte leef- en werkom-geving. de vijf proeftuinplatformen – eva, imove, olympus, ev teclab en volt-air – krijgen via het agentschap voor innovatie door wetenschap en technologie (iwt) investering- en werkings-subsidies om meer dan zeshonderd elektrische voertuigen en laadpalen in het straatbeeld te brengen.

Speerpunt ‘het afgelopen jaar konden we in vlaanderen een enorme interesse en dynamiek vaststellen rond de proeftuin elektrische voertuigen’, blikt mol terug. ‘het is prettig dat wij nu officieel van start kunnen. het is goed om te zien dat nu ook in vlaanderen de eerste grotere aantallen elektrische voertuigen de weg op gaan.

wij kijken daarbij ook met interesse naar de prestaties die onze noorderburen leveren binnen dit domein met onder andere de initiatieven zoals e-laad.nl en formule e-team’.‘in het geval van vlaanderen starten wij om meerdere redenen met deze proeftuinplatformen’, vervolgt mol. ‘allereerst is traditioneel gezien de automotive industrie van groot belang voor ons land. wij kennen een rijke assemblagegeschiedenis en veel bijbehorende toeleveranciers. de automotive industrie staat momenteel echter onder grote druk vanuit het buiten-land en de roep om innovatie is groot. zowel bij de fabrikanten als de toeleveranciers. elektrische mobiliteit is door de gehele waardeketen als een speerpunt benoemd. wij denken hierbij niet enkel aan personenwagens maar ook aan elektrische fietsen, scooters, bestelwagens, bussen en trucks. ten tweede is elektrische mobiliteit ook een belangrijk onderwerp voor de sector van hernieuwbare energie en intelligente netten. de bedrijven actief rond smart grids hebben zich al enige

tijd verenigd in smart grids flanders en dit platform ziet het elektrische voertuig als een waardevol onderdeel van een toe-komstig smart grid. tot slot dient elektrisch vervoer natuurlijk optimaal geïntegreerd te worden in nieuwe mobiliteitsconcep-ten, waarbij de link met het openbaar vervoer zeker niet mag vergeten worden. voldoende ruimte dus om innovaties rond elektrische mobiliteit binnen deze verschillende sectoren te gaan ondersteunen en te demonstreren.’

Takenpakkethet programme office heeft hoofdzakelijk een ondersteunende en faciliterende rol in de proeftuin elektrische voertuigen en is belast met meerdere taken: het fungeren als eerste aanspreek-punt, ondersteuning bieden bij het stroomlijnen van proce-dures, het opvolgen van trends en kansen buiten vlaanderen, het opvolgen van de resultaten van de proeftuin en tenslotte informatieverstrekking naar de buitenwereld. mol: ‘het primaire

Programme Office Coördinator Carlo Mol over Vlaamse proeftuin elektrische voertuigen:

19

doel van de proeftuin is de economische valorisatie. wij willen de innovatiecyclus bij de bedrijven versnellen door hun nieuwe producten en diensten in reële omstandigheden te laten testen door een representatieve testpopulatie. de directe feedback van de eindgebruiker levert cruciale informatie waardoor de bedrijven hun innovaties kunnen bijsturen of versnellen. belgië als klein land en vlaanderen als kleine regio, zijn vanwege de korte verplaatsingen, de hoge bevolkingsdichtheid en verkeers-congestie bij uitstek geschikt om nieuwe mobiliteitsconcepten – zie bijvoorbeeld het platform olympus – te ontwikkelen en te testen. deze kunnen niet alleen van economisch nut zijn, maar ook een maatschappelijk nut hebben. daar ligt ook een tweede doel van de proeftuin, te weten innovaties ondersteunen die een belangrijke maatschappelijke impact hebben op het vlak van mobiliteit en milieu, om op deze manier de leefkwaliteit in drukbevolkte gebieden te verhogen.’

Kweekvijvervolgens mol stelt het program office zich in de eerste fase vooral ten dienste van de proeftuinplatformen op. ‘wij zijn een tussenpersoon tussen de platformen, overheden, financiers en andere geïnteresseerden in elektrische mobiliteit. wij kunnen met zijn allen tevreden zijn als de platformen en investeringen leiden tot een ‘kweekvijver’ van innovatieve producten en

diensten waarbij de behoefte van de eindgebruiker centraal staat. hierdoor zal de gebruikersacceptatie toenemen waardoor de introductie van elektrisch vervoer versneld wordt. deze eerste zeshonderd voertuigen en laadpunten zijn namelijk pas het absolute begin, maar vormen wel de concrete start van de elektrische mobiliteit in vlaanderen.’‘een belangrijke boodschap is dat elk platform open staat voor participatie van buitenaf’, besluit mol. ‘ook derden kunnen met nieuwe ideeën hun weg vinden naar de proeftuin. daarbij kijken wij zoals gezegd met grote interesse en openheid naar buitenlandse en aangrenzende regio’s. wij zijn namelijk pas tevreden als de oplossingen die wij in vlaanderen onderzoeken en ontwikkelen tenminste compatibel zijn met de buurlanden en best ook met heel europa. samenwerken met nederland is daartoe één van de speerpunten.’

De redactie van E-Mobility zal vanaf heden ieder kwartaal een van de vijf Vlaamse proeftuinplatformen belichten. De keuze om over elektrische mobiliteit in Vlaanderen te schrijven komt voort uit het toenemend aantal Belgische abonnees van E-Mobility en de door het Formule E-Team uitgesproken ambitie om grensoverschrijdend te gaan samenwerken met België. Geïnteresseerden kunnen voor meer informatie kijken op de website www.proeftuin-ev.be of contact opnemen met Carlo Mol via carlo.mol@proeftuin-ev.be

1. EVA (Elektrische Voertuigen in Actie): het platform wordt gecoördineerd door eandis en is op-gezet als een representatief grootschalig laadinfrastruc-tuurplatform met meer dan tweehonderd laadpalen. via een groot gamma aan elektrische voertuigen (161 voertuigen van verschillende merken en types) en dataloggers wil men nagaan wat een goede geografische dekking kan zijn voor publieke laadstations, de impact ervan is op het elektriciteitsnet en hoe de oplaadkosten het best worden verrekend aan de gebruiker.

2. iMove (Innovatie door elektrische mobiliteit in Vlaanderen): het platform wordt gecoördineerd door umicore en is een consortium van achttien vlaamse bedrijven en onderzoeksinstellingen. het streeft naar een doorbraak van elektrische wagens en een duurzame mobiliteit. daarbij gebruikt een groep werknemers en particulieren 175 elektrische wagens en driehonderd oplaadpunten, verspreid over heel vlaanderen, gedurende drie jaar dagelijks. de innovatiefocus ligt op drie thema’s met een cruciale rol: hernieuwbare energie en smart grids, nieuwe batterij- en wagentechnologie en mobiliteitsgedrag.

3. Olympus: het platform wordt gecoördineerd door nmbs holding en is een ontmoetingsplaats voor de verschillende actoren op het vlak van duurzame mobiliteit waar informatie en kennis op het vlak van verplaatsingsgedrag, groene technologie en slimme elektriciteitsnetten worden uitgewisseld. het doel is de technologie te promoten en te verbeteren. als aanbieder van vervoersoplossingen wil de nmbs-holding de motor zijn van genetwerkte mo-biliteit, waar verschillende vervoermiddelen (fiets, auto, openbaar vervoer) naadloos met elkaar verbonden zijn.

4. EV TecLab (EV Technologisch Laboratorium): het platform wordt gecoördineerd door punch powertrain en is een consortium van tien bedrijven en onderzoeks-instellingen. het zal nieuwe aandrijftechnologieën voor elektrische vracht- en bestelwagens en bussen evalueren en op punt stellen voor commercialisatie. ze worden ingezet voor goederentransport en openbaar vervoer.

5. Volt-Air: het platform wordt gecoördineerd door siemens belgië en heeft als doelstelling innovaties te ondersteunen om de integratie van elektrische voertuigen in bedrijfsvloten en in microgrids van bedrijven te bevorderen. het volt-air platform bestaat uit drie sublabs die met elkaar verbonden zijn via een gemeenschappelijk dataplatform voor gegevensuitwisseling. zo is er het microgrid lab op de siemens site in huizingen. het ev (elektrische voertuigen) lab van volvo cars in gent bestaat uit volvo c30 elektrische wagens, voorzien van meetapparatuur voor het loggen van technische data. het service lab in kortrijk, ten slotte, bestaat uit een pool van een zestigtal elektrische voertuigen die via westlease aan voordelige tarieven ter beschikking worden gesteld van bedrijven.

De vijf proeftuinplatformen

20

‘Combinatie van fun en green maken de elektrische Tuk Tuk uniek’

Roland Vos van de Tuk Tuk Factory:

Ruim vijf jaar geleden bracht de Noord-Hollandse onderneming Tuk Tuk Company de eerste Tuk Tuk’s vanuit Thailand naar Nederland. Het bedrijf bracht de driewielers destijds naar Diemen voor om ze daar in te zetten als binnenstedelijk taxi- en evenementenvervoer. Anno 2011 heeft directeur Roland Vos met een tweede bedrijf – Tuk Tuk Factory – een volledig nieuwe elektrische Tuk Tuk ontwikkeld. Het bedrijf telt in Nederland momenteel zo’n tien werknemers.

‘het importeren van conventionele tuk tuk’s voor evenementen bleek al snel een goede zet’, blikt vos terug. ‘zo reden wij met tien tuk tuk’s als taxi’s rond in zandvoort. wat echter ook al snel bleek was dat het niet de meest schone voertuigen waren. wij hebben daarom al snel een tweede bedrijf opgericht – tuk tuk factory – waarbinnen wij de tuk tuk geëlektrificeerd hebben. dit was ook wel noodzaak, want waar de burgemeesters enkele jaren geleden stonden te juichen bij de komst van een conventionele tuk tuk, zouden ze dit in de strijd om co2-reductie en een schone lucht nu niet meer doen.’

Autonomie‘direct bij de lancering van de elektrische tuk tuk met minister cramer – in eerste instantie hadden we slechts drie conventionele voertuigen omgebouwd – barstte de vraag los’, vervolgt vos. ‘omdat het ombouwvoertuigen betrof en de autonomie van het voertuig niet toereikend was naar ons idee, hebben wij de afgelopen jaren hard gewerkt aan de ontwikkeling van een volledig nieuwe elektrische tuk tuk.’ het bedrijf is met financiële steun van de provincie noord-holland en investeerders fonds 1818 en odenh geslaagd in de ontwikkeling van een nieuw model met een laag stroomverbruik en hoge actieradius. vos: ‘de tuk tuk is uitgerust met een loodzuurbatterij – vooral bekend van het gebruik in golfkarren – en kent een range van zo’n tachtig kilometer. wij produceren de voertuigen in eigen beheer in thailand voor de europese markt en het voertuig is het inmiddels volledig gehomologeerd.’

zwitserlandde afgelopen periode is ook tuk tuk factory getroffen door de overstromingen in het thaise bangkok. ondanks dat de productie daardoor niet volledig op stoom is, gaat vos druk door met het opbouwen van een netwerk van europese partners voor sales en distributie van de elektrische tuk tuk. ‘zo rijdt het voertuig al rond in de zwisterse bergen, de binnensteden van duitsland en onder de italiaanse zon. het prettige is natuurlijk dat de recreatieve markt waar wij ons tot op heden veelal op gericht hebben, ongekend veel free publicity met zich meebrengt. deze driewieler verkoopt als het ware zichzelf. in de komende jaren willen wij echter ook de cargomarkt gaan bedienen. de tuk tuk is daar in onze

optiek namelijk bij uitstek geschikt voor. door enkele bekende bedrijven te overreden en maatoplossingen te bieden hopen wij de vraag te kunnen ontketenen.’de ambitie van vos reikt echter nog verder dan sec tuk tuk’s. ‘binnen ons team wordt momenteel hard gewerkt aan de ontwikkeling van een nieuw ultralicht voertuig. juist dit voertuig zal vanwege de toepassing van een duurdere en kwalitatief betere batterij bij uitstek geschikt zijn voor duurzame logistiek. verder zijn wij momenteel druk doende met het opzetten van een servicenetwerk in samenwerking met carrus, een van europa’s grootste onderdelenleveranciers. je product kan namelijk fantastisch zijn, maar zonder een servicenetwerk heb je daar niks aan.’

Reclamepotentieelvoor recreatieve toepassing wil vos de afzet de komende jaren laten groeien naar een niveau van enkele honderden stuks per jaar. ‘dit is zeker een haalbare kaart. het voertuig onderscheidt zich door zijn groene en vrolijke karakter. bovendien zorgt het voor besparing door de lage kosten per kilometer, maar kan onder meer door het reclamepotentieel meer inkomen gegenereerd worden. het ‘fun’-gehalte biedt operators namelijk de kans hogere prijzen te vragen voor city tours en tegelijkertijd is de tuk tuk zoals gezegd een ideaal instrument om te gebruiken voor reclame. het mes snijdt daarmee voor recreatiebedrijven aan twee kanten.’de elektrische tuk tuk vindt in nederland dan inmiddels ook gretig aftrek. zo’n veertig voertuigen rijden al rond in europa en nog eens dertig zijn besteld door diverse afnemers. een van de meest zichtbare plaatsen waar de driewieler rondrijdt is in aan de noordrand van rotterdam. daar kunnen inwoners van de havenstad sinds afgelopen voorjaar gebruikmaken van de tuk tuk, een fijnmazig vervoersysteem van kleine elektrisch aangedreven busjes en tuk tuks. dit project – rotterdam overschie geheten – werd recentelijk zelfs op duurzame dinsdag nog onderscheiden met een prijs. ‘juist in rotterdam komt naar voren dat reizen met elektrische voertuigen leuk en vrolijk kan zijn’, stelt vos. ‘in mijn visie is dit dan ook het beginpunt van een periode waarin duurzaam en elektrisch vervoer in het bijzonder het grote publiek gaat bereiken.’

21

‘De elektrische Tuk Tuk rijdt al in de Zwitserse

bergen, in de Duitse binnensteden en onder

de Italiaanse zon’

OVER DE GRENS

In de rubriek ‘Over de grens’ geeft een Nederlandse ondernemer zijn visie op een ‘nieuwtje’ uit het buitenland. Deze maand geeft André Postma– manager development Mobile Smart Grid bij netbeheerder Enexis – zijn visie op het traject van wereldwijde standaardisatieprocessen rond elek-trisch vervoer. Postma neemt tal van prominente posities in bij internationale commissies die zich met dit onderwerp bezighouden.

‘de afgelopen periode hebben er ontzettend veel overleg-gen rond standaardisatie plaats gevonden’, begint postma. ‘helaas roept de politiek daarbij het hardst over de nood-zaak, maar is zij op bepaalde punten zelf de oorzaak dat het langzamer gaat dan nodig. toch zijn de posities inmiddels behoorlijk ingenomen en zal de zogenaamde ‘first set of standards’ eind 2012 zijn beslag krijgen. natuurlijk, voor de buitenwacht lijkt standaardisatie soms niet meer dan het kiezen van een uniforme laadstekker, het tegendeel is echter

waar. alle zaken omtrent de elektrische auto – van laad- en communicatieprotocollen tot en met het juridische kader – moeten gestandaardiseerd worden. en de achterkant is daarbij veel belangrijker dan de zichtbare voorkant in de vorm van de laadstekker. tot dusver is het internationaal een ratjetoe van verschillende ontwikkelingen geweest. nu is het zaak om voor 27 landen een standaard te creëren, zoiets is natuurlijk lastig in beweging te krijgen.’

‘wij moeten alle landen zo ver krijgen dat daar waar het voor hun eigen beeld misschien niet past, zij hun standpunt willen heroverwegen. maar hier geldt dat als 26 landen ja zeggen en het zevenentwintigste land zegt nee, uiteindelijk de wal het schip wel keert. met die wetenschap in het achterhoofd zoekt iedereen naar gelijkgestemden om zichzelf te verenigen. als nederland hebben wij voordeel in de discussie vanwege het feit dat wij nationaal al een paar zaken gestandaardiseerd hebben en zodoende vooroplopen.’

de internationale discussie wordt volgens postma gekenmerkt door drie blokken: amerika, europa en japan. ‘de grootste verschillen zitten in de netop-bouw van de continenten en landen. in europa is het gehele elektriciteitsnet zeer uitgebreid. het is driefasig uitgevoerd en kan zeer grote hoeveelheden stroom verdragen. als direct gevolg willen europese autofabri-kanten hun voertuigen niet alleen uitrusten met een accu, elektromotor en power elektronica, maar ook met een hoog vermogen acculader. uiteindelijk is het aan de autofabrikanten, netbeheerders en energiebedrijven om overeenstemming te bereiken. het ultieme doel? afspraken genereren die net zo strak zijn als in de bankensector en telecomwereld. deze eerste first set of standards zal misschien niet technisch de beste keuze zijn, maar wel de meest gewaardeerde. standaardisatie is en blijft een politiek spel. het is namelijk voor het eerst dat de werelden van elektriciteit en auto’s bij elkaar moeten komen.’

‘Standaardisatie is en blijft een politiek spel’

22

23

OVER DE GRENS

‘Komende twee jaar cruciaal voor stap naar massaproductie’

Consortium ontwikkelt veertig procent kleinere range extender:

STaR Range Extender. Het is de titel van een van de negen experimenteerprojecten, dat plaatsvindt in het kader van de Brabantse stimuleringsregeling ‘Elektrisch Rijden en slimme decentrale netwerken’. Binnen het project wordt onder leiding van Be-Kking Management een prototype ontwikkeld van een range extender op basis van een 3D-mechanisme.

pim bekking geeft leiding aan het consortium dat werkt aan de ontwikkeling van de star range extender. het eerste zaadje voor het automotive hart van bekking werd geplant in zijn jeugdjaren toen hij veelvuldig sleutelde aan zijn solex. bekking studeerde natuurkunde aan de hts in dordrecht en kwam na een eerste baan bij de universiteit van utrecht zelfs terecht in de ict-sector. enkele jaren geleden kwam het spreekwoordelijke zaadje dat in bek-kings jeugd geplant was alsnog tot bloei en pakte hij met zijn eigen bedrijf het idee op om een range extender te ontwikkelen. met een ‘figuurzaagmodel’ onder de arm wist bekking met een aantal partners subsidie van de provincie noord-brabant te verkrijgen en is het ontwikkelingstraject in een stroomversnelling terechtgekomen.

3D-mechanismesamen met progression industry, viro engineering, mag-netic innovations en de technische universiteit eindhoven werkt be-kking management aan de ontwikkeling van de star range extender. ‘onze range extender start op het moment dat de batterij van een elektrische auto tijdens een rit leeg raakt’, licht bekking toe. ‘hij maakt elektrisch vermogen aan waarmee de accu weer wordt gevuld. de huidige range extenders die ontwikkeld worden zijn interne verbrandingsmotoren of internal combustion engines (ice) die aan een dynamo zijn gekoppeld. de motor en de dynamo zijn daarmee twee separate apparaten. onze range extender is gebaseerd op een volledig nieuw principe. wij hebben een zeer compact 3d-mechanisme ontwikkeld dat geen krukas-vliegwiel bevat en geen puntaansluitingen tussen de zuiger en de cilinderwand kent. zo ontstaat één compacte machine die veertig procent kleiner is dan de bekende range extenders.’‘binnen het consortium is viro engineering de constructiespecialist’, vervolgt bekking. ‘de universiteit is aan boord voor het rekenwerk en de expertise over verbranding. progression industry heeft op haar beurt ontzettend veel expertise met het ‘van lab naar fab’ brengen van innovaties en magnetic innovations van elektronica. kortom, elke projectdeelnemer brengt zijn eigen expertise in. via een samenwerkingsovereenkomst is het model van open innovatie geborgd.’

Prototypemomenteel zijn de partijen volgens bekking druk doende met het ontwerp van het prototype dat voor het einde van het kalenderjaar gebouwd wordt, waarna het getest zal worden in het laboratorium van de technische universiteit eindhoven. bekking: ‘vervolgens zullen de theoretische modellen opgezet en vergeleken worden. tot dusver kunnen we stellen dat wij op sche-ma liggen. op basis van het tussendoor gerealiseerd aluminium schaalmodel wordt al goed duidelijk wat de voordelen van onze

range extender zijn. door het ontbreken van de krukas is het bijvoorbeeld een flink stuk kleiner. de compactheid is ook een van de hoofdzaken waar wij ons op focussen.’

Octrooieninmiddels zijn ook de diverse octrooien aangevraagd voor het ontwerp van bekking. 2012 zal daarbij volgens de ondernemer een cruciaal jaar worden voor de star range extender. ‘koeling en smering zijn technisch gezien twee van de na dit kalen-derjaar uit te zoeken punten. daarnaast zijn wij in de zijlijn al bezig om te kijken of er animo is in de industrie om onze range extender te gaan gebruiken. in de periode 2012-2013 willen wij het product namelijk klaar maken voor massaproductie. de

range extender is voor fabrikanten van elektrische voertuigen zeer interessant. het is niet alleen zo dat het de angst bij reizigers om te stranden kan wegnemen, maar in het geval van onze variant biedt het autofabrikanten ook de mogelijkheid om een kleiner batterijpakket op te nemen in hun voertuig en voldoende ruimte voor bagage en passagiers te realiseren.’

Een schaalmodel van de in ontwikkeling

zijnde range extender

24

1000

800

600

400

200

000

Aug

‘09

Feb

‘10

Aug

‘10

Feb

‘11

Aug

‘11

Dec ‘1

1

Grafische weergave van het aantal laadpalen geplaatst door stichting e-laad

‘Wij zijn vol op stoom’

Voortgang activiteiten stichting e-laad kansrijk met Europese subsidie:

In de eerste week van december opende stichting e-laad het duizendste (publieke) oplaadpunt van de stichting e-laad. Een historisch moment op weg naar het doel van het openen van tienduizend laadpunten. ‘Ook vanuit Europa is er inmiddels erkenning wat blijkt uit de toekenning van een Europese subsidie van één miljoen euro via de ELENA-regeling’, stelt e-laad-directeur Onoph Caron.

vorig jaar zomer waren er vijftig publieke oplaadpunten van stichting e-laad in nederland. eind juni werd het vijfhonderdste publiek laadpunt geopend en amper zes maanden later is het duizendste oplaadpunt operationeel. in de optiek van caron toont de toenemende snelheid waarmee laadpunten worden gerealiseerd aan dat de periodes van ‘kinderziektes’ en ongunstige marktontwikkelingen waardoor e-laad de afgelopen twee jaar niet op volle snelheid lag, voorbij is. ‘momenteel openen wij wekelijks enkele tientallen laadpunten’, stelt caron. ‘daarmee zijn wij op de goede weg.’

Takencaron ziet de voortgang van de werkzaamheden van e-laad als een logisch proces. ‘waar wij in de beginfase van de markt van elektrisch vervoer allereerst ook een taak hadden om een bijdrage te leveren aan de ontwikkeling en sturing van de juiste laadtechnologie, is dit nu volledig door de markt opgepakt. daarmee kunnen wij ons volledig focusseren op onze tweede taak: het realiseren van grote aantallen publieke laadpunten. ten derde is het zo dat elektrisch vervoer nu niet meer als een pilot gezien wordt, want het is voor de elektromobilist een volwaardig product.

daarvan verwacht hij of zij dat het werkt. uptime verhogen van de laadpunten en service bieden is daarmee voor ons een belangrijke taak geworden.’oorspronkelijk zou e-laad tot 2012 bestaan maar er wordt nu serieus gekeken naar verlenging. de rijksoverheid heeft ons gevraagd door te gaan met de activiteiten. tot op heden worden onze activiteiten geremd door enkele tegenvallende marktontwikkelingen. zo leveren de autofabrikanten nog relatief weinig elektrische voertuigen en vallen ook de kosten van de laadpunten door het gebrek aan onder meer economy of scale tegen. dit zijn zaken die nauw met elkaar verbonden zijn. tegen de achtergrond van deze marktontwikkelingen voeren wij ook gesprekken met de overheid. deze erkent dat wij door de huidige marktontwikkelingen vooralsnog onmisbaar zijn in het publieke domein.’

Blauwdrukhet verkrijgen van europese subsidie is volgens caron ‘een extra push’ om door te gaan op de ingeslagen weg. ‘het is een europese erkenning van het gegeven dat wij hier in nederland op de goede weg zijn. bovendien zijn wij nu op stoom.’ een van de wapenfeiten waardoor e-laad in de komende periode daarbij het tempo waarmee laadpunten geoperationaliseerd worden nog verder wil opschroeven, is een standaardovereenkomst voor gemeenten die door het orgaan gegenereerd is. ‘deze vng-overeenkomst is 8 november getekend en versnelt voor lokale overheden het proces voor het aanvragen van een laadpunt. de gegenereerde standaard is als het ware een blauwdruk om het creëren van een laadpunt net zo eenvoudig te maken als het realiseren van een overeenkomst voor een dakkapel.’

Standaardisatie randvoorwaarde voor succes

Voor een succesvolle transitie naar elektrisch wegvervoer is standaardisatie van groot belang. Het niet op tijd gereed zijn van standaarden belemmert de uitrol van elektrisch wegvervoer op grote schaal. Als bijvoorbeeld de laadinfrastructuur en de identificatiesystemen niet interoperabel zijn, kan dit de acceptatie en opkomst van elektrisch rijden wel eens stevig in de wielen rijden. Het maakt de aanschaf van een elektrische auto er namelijk niet aantrekkelijker op. Gelukkig wordt zowel binnen als buiten Nederland hard aan standaardisatie gewerkt die dit soort zaken moeten voorkomen.

een typerend voorbeeld van de gevolgen van een gebrek aan standaardisatie vind ik de oplader van de mobiele tele-foon. er zijn talloze varianten op de markt verschenen. het kwam zelfs voor dat opladers van eenzelfde fabrikant niet voorzien waren van hetzelfde stekkertje. het resultaat: me-nig huishouden bezit een bak vol telefoonopladers in plaats van een enkel universeel exemplaar. pas onlangs, jaren na de introductie van de mobiele telefoon, zijn de fabrikanten gekomen tot een gezamenlijke afspraak. dit onder druk van de europese commissie. bij elektrisch rijden wordt geprobeerd om dit soort zaken te voorkomen. een kofferbak vol met laadsnoeren is geen aanlokkelijk perspectief. in de toekomst moet de klant eenvoudig bij alle openbare laadpalen kunnen ‘tanken’ onafhankelijk van locatie, laad-paalfabrikant, energieleverancier of serviceprovider. in 2010 is de normcommissie elektrische voertuigen op-gericht, ook bekend als nen-nec 69. deze commissie richt zich in het bijzonder op de laadinfrastructuur. wie meedoet deelt zijn kennis en haalt voordeel uit lagere ontwik-kelingkosten en een verbeterde veiligheid en kwaliteit. de groep telt inmiddels meer dan veertig leden, waaronder energiebedrijven, netbeheerders, ict-bedrijven, branchever-enigingen, installatiebureaus en fabrikanten.

standaarden voor elektrisch rijden worden op drie niveaus gemaakt: mondiaal, europees en nationaal. als lid van nen-nec 69 kunnen geïnteresseerden invloed uitoefenen op de ontwikkeling van deze standaarden. een aantal com-

missieleden participeert reeds in een aantal internationale werkgroepen en bepaalt op die manier mede de resultaten. interessant vind ik dat alle landen internationaal een gelijke stem hebben. in principe is het dus zo dat nederland evenveel invloed heeft als bijvoorbeeld amerika, japan en duitsland. indien de leden van nen-nec 69 vinden dat internationale normen te lang op zich laten wachten, kan ervoor gekozen worden om bepaalde afspraken in een eigen normdocu-ment vast te leggen. dit gebeurde onlangs met (veiligheids)eisen voor contactstoppen en contactdozen. deze eisen zijn door de normcommissie vastgelegd in de nederlands tech-nische afspraak 8623. in mijn dagelijkse werk als adviseur merk ik de behoefte aan dit soort afspraken bij bedrijven die oplaadpalen willen plaatsen. hen duizelt het van de vele varianten en sterke prijsverschillen. ‘is de goedkoopste oplaadpaal wel veilig?’, vraagt men zich bijvoorbeeld af. het is dan prettig om met standaarden mede richting te kunnen geven aan de minimumeisen.

elektrisch rijden is niet grensgebonden en daarom acht ik nederlandse participatie in de internationale standaardisatie-wereld van groot belang. waar we als klein land voor moeten waken, is dat we teveel op eigen houtje aan standaardisatie werken. op korte termijn lijkt dit aantrekkelijk: de proces-sen zijn minder stroperig en afspraken sneller gemaakt. bovendien biedt het individuele ontwikkelaars commerciële mogelijkheden. maar het risico is dat we worden ingehaald door internationale afspraken die niet aansluiten bij wat we in nederland zijn overeengekomen. als we straks op de accu naar frankrijk en duitsland rijden, is het wel zo prettig om gebruiksvriendelijk kunnen tanken, zonder aanschaf van een ‘vakantiestekker’ of extra identificatiepasje.

namens de normcommissie nodig ik u van harte uit om mee te werken aan de ontwikkeling van standaarden die elektrisch rijden mede tot het succes zullen maken dat het verdient!

Rik LuitenVoorzitter normcommissie Elektrische Voertuigen, NEN-NEC 69Adviseur elektrisch rijden, Movares

25

26

Enkele weken na de voor Nederland belangrijke beurs ecomobiel, vond half oktober in het Duitse München de door de internationale elektrisch vervoersindustrie hoog gewaarde vakbeurs eCarTec plaats. De beurs mag zich in toenemende mate verrijken met Nederlandse standhouders. Op initiatief van HTAS hadden een aantal van hen zich verenigd in het Holland E-Mobility House, wat een jaarlijks terugkerend initiatief moet worden. De provincie Noord-Brabant en de Brabantse Ontwikkelings Maatschappij lieten een delegatie van Brabantse ondernemers naar München afreizen om interessante contacten op te doen en om Brabant als regio voor ‘Elektrisch Rijden en Slimme Netten’ te positioneren. Ook E-Mobility gaf middels een eigen stand en speciale Engelstalige editie (te downloaden via www.emobilitymagazine.nl) acte de presence.

Holland E-Mobility House op eCarTec groot succes

27

renilde craps opent het gesprek met de ‘megatrend’ die zij als directeur van flanders’ drive signaleert. ‘uit alle markt- en technologieontwikkeling komt het beeld naar voren dat wij vanuit de klassieke voertuigindustrie evolueren naar een nieuwe duurzame mobiliteitsindustrie. die wereldwijde trend manifesteert zich ook in vlaanderen. als flanders’ drive willen wij tegen de achtergrond van deze ontwikkeling een leidende rol voor de industrie spelen bij het ondersteunen en faciliteren van hun innovatieprocessen.’

Batterijpakkethet domein ‘groene en slimme voertuigen’ – waar elektrisch vervoer de kern van vormt – is als direct gevolg volgens craps een van de voornaamste speerpunten van flanders’ drive. craps: ‘wij geloven in elektrische mobiliteit en ook de vlaamse industrie doet dit. wat daarbij opvalt, is dat niet langer alleen de voertuigindustrie een rol speelt, maar bij-voorbeeld ook de telecomsector. wij fungeren daarbij vooral als innovatieplatform en onderzoekscentrum.’flanders’ drive voert momenteel een aantal projecten uit waarin de elektrificatie van voertuigen veelal centraal staat. de onderwerpen lopen uiteen van inductief laden, voertuigaan-drijving, -productie en -communicatie. ‘het is daarbij onze ambitie om in vlaanderen een belangrijke bijdrage te leveren aan het groene en slimme voertuig van de toekomst. ‘vision’, ‘complex’ en ‘energy storage’ zijn voorbeelden van onder-zoeksprojecten waaraan wij samen met industriële partners

Energy Storage, Electric Powertrain en Complex. Het zijn de namen van drie projecten die verband houden met elektrische voertuigen, waarmee Flanders’ DRIVE de Vlaamse automotive en elektrische mobiliteitsindustrie ondersteunt. Flanders’ DRIVE werd in 2001 opgericht als het innovatieplatform en de competentiepool voor de Vlaamse voertuigindustrie, anno 2011 is de organisatie uitgegroeid tot een heus onderzoekscentrum waarbij brede internationale erkenning in het verschiet ligt. ‘Elektrische mobiliteit is een van de speerpunten waar wij ons in toenemende mate op richten’, stelt directeur Renilde Craps.

Verdere internationalisering van vitaal belang voor Vlaamse industrie

Renilde Craps, directeur Flanders’ DRIVE:

en onderzoeksinstellingen werken. ook in deze projecten komt naar voren dat een nieuwe industrie ontstaat. zo speelt com-municatietechnologie een cruciale rol en is het zelfs een enabler van elektrische mobiliteit. de rode draad in verschillende projecten – en daarin zit voor een stuk onze kracht – is het batterijpakket met bijbehorend batterijmanagementsysteem dat wij volledig in vlaanderen ontwikkelen. wij houden ons daarbij niet bezig met de chemistry van de batterij, maar met de aansturing. door de cellen individueel zeer precies af te stellen en te managen kunnen wij een perfect in een voertuig opererend batterijpakket demonstreren en evalueren.’ op basis van de de opgebouwde know how kan de vlaamse industrie volgens craps commerciële toepassingen realiseren, in nauwe samenwerking met flanders’ drive.

Ketencraps ziet in batterijtechnologie – onder meer in de vorm van batterijmanagementsystemen – een van de niches waarin vlaan-deren kan excelleren. ‘een groot gedeelte van de batterijketen is in ons land ook al vertegenwoordigd. zo is umicore als grondstof-fabrikant en recyclingsbedrijf een wereldspeler op het gebied van batterijen en proberen wij batterijfabrikanten te interesseren om in ons land te produceren. zowel grote als kleinere belgische spelers kunnen ook een prominente rol spelen in de ontwikkeling en productie van subsystemen voor elektrische voertuigen. en de autofabrikanten zullen in de toekomst hoogstwaarschijnlijk ook hybride en elektrische voertuigen in belgië produceren.’

‘ook hierbij ondersteunen wij de voertuigindustrie in hun voorbereiding op deze mogelijke productie’, vervolgt craps. ‘die productie is een stuk complexer, onder meer door de toename van het aantal componenten. daarom zijn wij met een aantal onder meer industriële partners het onderzoeksproject ‘com-plex’ gestart dat de bedrijven zal ondersteunen om zo efficiënt en flexibel mogelijk om te gaan met de stijgende complexiteit in hun productieomgeving. we streven ernaar om de huidige productiesites te ondersteunen om uit te groeien tot lead plants; als factories of the future.’

craps geeft dan ook aan over enkele jaren pas tevreden te zijn als onder meer een aantal vlaamse industriële bedrijven hun producten in de internationale markt hebben weten te profileren. ‘en dat met een wezenlijke bijdrage vanuit onze kant’, stelt de directrice. ‘door samen te werken met belangrijke spelers uit landen als nederland, duitsland en zweden kunnen wij een win-winsituatie creëren voor de belgische ondernemers. die samenwerking is direct ook de uitdaging. als flanders’ drive hebben wij ons sinds het begin van deze eeuw goed weten te profileren en tellen bij ons tienjarig jubileum – dat wij afgelopen oktober vierden – zo’n honderdzeventig samenwerkingspartners in de vorm van bedrijven en kennisinstellingen. nu werken we volop aan verdere internationalisering om hen te optimaal te blijven faciliteren en dit onder meer door medewerking aan europese onderzoeksprojecten.’

Renilde Craps afgelopen oktober bij het tienjarig jubileum van Flanders’ DRIVE

Trans-sectorale samenwerking; de sleutel voor een Nederlands succes?

Als energiepionier ben ik zo’n veertien jaar actief in de wereld van (decentrale) duurzame energie. In die periode heb ik ervaren hoe moeizaam de eerste stappen kunnen zijn om in een gevestigde markt een innovatie te introduceren. Het is niet eenvoudig een individu of grote groep mensen te bewegen naar een nieuwe werkelijkheid. Echter zodra het paradigma voor een deel van de populatie is verschoven naar een nieuwe werkelijkheid en belangrijke barrières als wet- en regelgeving zijn weggenomen, kunnen innovaties in een verrassend hoog tempo zijn weg naar de markt vinden. Dit hebben we bijvoorbeeld gezien met de grootschalige introductie van zonne-energie in Duitsland.

er zal dynamiek gecreëerd moeten worden! om het succes van nieuwe innovaties af te dwingen is doorgaans een gewijzigd overheidsbeleid nodig om de macht van gevestigde partijen te doorbreken. wet- en regelgeving zijn bijvoorbeeld gemaakt om een gevestigde infrastructuur te faciliteren maar zullen moeten worden aangepast aan de wereld van morgen. innovatie vanuit het bedrijfsleven wordt vaak gevoed of geïnitieerd door kennisinstituten en universiteiten. met andere woorden: om grote veranderingen zoals de energietransitie mogelijk te maken is een nauwe internationale samenwerking binnen de zogenaamde gouden driehoek (overheid, onderzoeksinstellingen en bedrijfsleven) van essentieel belang. vandaag de dag gaat het niet alleen om samenwerking binnen de gouden driehoek maar bovenal ook om samenwerking tussen verschillende branches. de huidige energietransitie is een transitie van centrale- naar meer decentrale energie en van fossiele- naar meer duurzame energie.

het is ook een verschuiving van macht. in dit geval van de producent naar de consument, of liever gezegd de ‘prosument’. een consument gaat naast consumeren in toenemende mate ook zelf energie produceren en opslaan. met de introductie van de elektrische auto is er grootschalige opslag van elektriciteit mogelijk. elektrisch rijden kan met zijn creatie van opslagcapaciteit een belangrijke bijdrage gaan leveren aan het stabiliseren van het elektriciteitsnet. er is een continue onbalans tussen vraag en aanbod op het elektriciteitsnet. dit zal met de introductie van duurzame bronnen als wind en zonnestroom alleen maar toenemen. leveringszekerheid komt daarmee op enig moment in het geding.

om de introductie van duurzame decentrale energie op grote schaal mogelijk te maken is bovendien de introductie van een it laag rondom het elektriciteitsnet noodzakelijk. de begrippen ‘slimme netten’ en ‘smart grid’ zijn hiervoor synoniem. we kunnen in west-europa ongeveer vijftien procent tot twintig procent decentrale energie op het net invoeden voordat het instabiel wordt. vandaag de dag ontstaat er in duitsland soms al congestie door aanbod van elektriciteit van windparken en zonnestroominstallaties.

smart grid technologie kan er voor zorgen dat energiegebruik van ‘(smart) appliances’ wordt beperkt, vervroegd of uitgesteld. deze flexibiliteit sluit aan op de introductie van dynamische prijsvorming waarbij actueel vraag en aanbod en eventueel congestie op het net bepalend zijn. stel je voor dat er in je woonwijk een aantal elektrische auto’s in gebruik zijn en de gelukkige eigenaren bij thuiskomst op hetzelfde tijdstip hun e-auto aansluiten aan het net. op enig moment is de leveringszekerheid van stroom niet meer gewaarborgd door het ontstaan van congestie. dynamische prijsvorming kan als onderdeel van de smart grid propositie dus, in sturende zin, aan een oplossing bijdragen.

dit duidende voorbeeld laat zien dat het één niet zonder het andere kan en dat verschillende branches nauw moeten samenwerken om gestelde energie- en duurzaamheidsdoelen te bereiken. met name samenwerking tussen de energie-, ict-, bouw-, financiële- en natuurlijk de automobielsector is gewenst.

met een holistische aanpak kan een klein innovatief land als nederland voordeel halen en op voorsprong komen ten op zichte van veel andere landen. de huidige demonstratie projecten, veelal geïnitieerd door de overheid, maken het mogelijk deze sectoren bij elkaar te brengen om in consortia aan de wereld van morgen te werken. waar lopen we op technologisch gebied tegen aan? waar zitten de verdienmodellen, wat motiveert de consument en welke wet- of regelgeving staat de introductie van nieuwe oplossingen in de weg?

kortom: we hebben samen een schone taak en mooie uitdagingen om aan te werken!

Frans van den HeuvelProxEnergy

28

29

waar de eerste ontmoeting van de vriendenclub eind juni plaatsvond in een bedrijfsverzamelgebouw in leeuwarden waar onder meer mpi netherlands en motion innovation gevestigd zijn – beiden aanbieder van elektrische tweewielers – vond de tweede ontmoeting plaats bij toyota-dealer valkema in heerenveen. ‘het voornaamste doel van de ontmoetingen is het op gang brengen van de vraag naar elektrische mobiliteit’, vertelt hans verwijs van drive4electric. ‘elektrische mobiliteit kun je als stimuleringsorgaan immers het beste vooruit helpen door vraag en aanbod met elkaar in contact te brengen. deze twee partijen weten elkaar tot op heden onvoldoende te vinden. door binnen de vriendenclub onder meer fleet owners en aanbieders bij elkaar te brengen ontstaat kruisbestuiving. als bovendien be-paalde drempels ontstaan – zoals het ontbreken van een infrastructuur – zijn binnen het orgaan ook weer spelers aanwezig die ze weg kunnen nemen. kortom, we creëren een probleemoplossend platform.’

Green Dealten opzichte van de eerste bijeenkomst van de vrienden-club nam het aantal deelnemers aanzienlijk toe. circa honderd bezoekers togen eind oktober naar toyota-dealer valkema in heerenveen. verwijs: ‘de bezoekers liepen uiteen van taxi-, verzekerings- en leasebedrijven aan de vraagzijde tot spelers als toyota, renault, opel en peugeot aan de aanbodzijde. het frappante van deze markt is dat de verschillende automerken voornamelijk nog naar het gemeenschappelijke belang kijken om een markt te creëren en niet naar hun eigen deelbelang. zij zijn in staat merkoverstijgend te denken.’een van de zaken die voor drive4electric nauw verwant is aan de vriendenclub, is de vastgelegde ambitie in de green deal die met de rijksoverheid gesloten is. ‘de provincie friesland heeft zich via drive4electric gecom-mitteerd aan het op de weg krijgen van 2.000 elektrische voertuigen in 2015 en het in het water krijgen van 3.000

In het Friese Heerenveen vond eind oktober de tweede ontmoeting van de Drive4Electric Vriendenclub plaats. Het Friese stimuleringsorgaan Drive4Electric liet de Vriendenclub afgelopen voorjaar het leven zien om in de Noordelijke provincie de vraag naar elektrische twee- en vierwielers verder te stimuleren.

‘Probleemoplossend platform vehikel om marktvraag te creëren en stimuleren’

Vriendenclub Drive4Electric groeit door:

elektrische vaartuigen in datzelfde kalenderjaar. als tus-sendoelstelling willen wij onder meer met hulp van de vriendenclub eind 2012 al enkele honderden voertuigen op de weg hebben. het platform is daarmee een belang-rijk instrument voor drive4electric.’

verwijs besluit: ‘wij proberen de bijeenkomsten van de vriendenclub telkens op een andere locatie te laten plaatsvinden. ons doel is namelijk om heel friesland kennis te laten maken en te verrijken met elektrisch vervoer. daarom vinden de ontmoetingen telkens bij een ‘vriend thuis’ plaats.’

De volgende bijeenkomst van de Vriendenclub van Drive4Electric vindt op 26 januari 2012 plaats bij bij het Emobility Center in Burgum (Fr.). Aanmelden voor de Vriendenclub kan via de website www.drive4electric.nl.

30

‘Het is de vraag of het überhaupt haalbaar is om gebruikers van elektrische voertuigen voor het laden van hun auto’s per kilowattuur te laten betalen. Misschien blijkt het straks wel verstandiger om per keer, per maand, per vermogen van de auto of zelfs per seconde te betalen. Dit zijn namelijk stuk voor stuk indicatoren die kosteneffectiever af te rekenen zijn.’ Aan het woord is Danny Geldtmeijer, voorzitter van de projectgroep Elektrisch Vervoer van Netbeheer Nederland.

‘Elektrisch vervoer gaat voor netbeheerders nieuwe fase in’

Danny Geldtmeijer, voorzitter projectgroep Elektrisch Vervoer Netbeheer Nederland:

de projectgroep elektrisch vervoer is een van de drie project-groepen op het gebied van duurzaamheid en innovatie – naast ‘smart grids’ en ‘groen gas’ – die de branchevereniging van netbeheerders kent. ‘we gaan met elektrisch vervoer een nieuwe fase in’, stelt geldtmeijer. ‘de projectgroep elektrisch

vervoer heeft de afgelopen twee jaar gewerkt aan een aantal dossiers die hun voltooiing naderen. dit betekent niet dat netbeheer nederland klaar is met het onderwerp elektrisch vervoer, maar de zaken die nog uitgewerkt moeten worden zijn duidelijk geïdentificeerd.’

Marktmodeleen van de belangrijkste resultaten waar de projectgroep elektrisch vervoer een wezenlijke bijdrage aan geleverd heeft is volgens geldtmeijer het ontwikkelen van een marktmodel voor laadinfrastructuur. ‘de discussie over

31

laadpasjes coördineren. daarmee is het een model dat ‘bovenop’ de reguliere elektriciteitsmarkt komt. kort door de bocht geformuleerd is daarmee ook de noodzaak voor netbeheerders om zich in deze zaken te mengen verdwe-nen. doordat het buiten de reguliere elektriciteitsmarkt valt, betreft het immers een vrije markt aangelegenheid en is het geen wettelijke verplichting voor netbeheerders zoals bij andere zaken wel het geval is. dit neemt niet weg dat wij als netbeheerders graag onze kennis en kunde beschikbaar stellen.’

Discussienamens netbeheerders, en samen met energieleveranciers, gaf de projectgroep van geldtmeijer in 2010 accenture de opdracht gaf om een maatschappelijk en breed gedragen marktmodel te ontwikkelen voor het laden en betalen van elektriciteit voor elektrisch vervoer. ‘die opdracht kwam voort uit een discussie die in onze projectgroep ontstond over laadpunten en bijbehorende pasuitgiften’, memoreert geldtmeijer. ‘alvorens het onderzoek van accenture werd ingezet was het besef al aanwezig dat de eindgebruiker overal zijn auto moet kunnen laden en niet voor elke stad een verschillend laadpasje moet hebben. zo ontstond binnen onze projectgroep het idee om onderzoek te doen naar uniforme oplaad- en betaalmogelijkheden voor elektrisch vervoer. bij de energieleveranciers was een zelfde discussie ontstaan, vandaar dat we dat onderzoek samen hebben laten uitvoeren. een universeel systeem is immers noodzaak. neem als voorbeeld je bankpas waarmee je bij iedere nederlandse bank kunt pinnen. met het splitsen van beheer van laadpunten en het verstrekken van laadpassen is interoperabiliteit beter geborgd.’

Kosteneffectief‘wil je binnen nederland op langere termijn echter een exploitabel model voor de laadinfrastructuur ontstaan’, vervolgt geldtmeijer. ‘moet het gebruik van een laadpaal goedkoper worden. er is onvoldoende economy of scale om een exploitabel model te genereren. in dit kader is het ook de vraag of het überhaupt haalbaar is om gebruikers van elektrische voertuigen per kilowattuur laten te betalen. misschien blijkt het straks wel verstandiger om berijders per keer, per maand, per vermogen van de auto of zelfs per seconde te laten betalen. dit zijn in ieder geval stuk voor stuk indicatoren die meer kosteneffectief af te rekenen zijn. voor het laten betalen per kilowattuur is immers relatief dure comptabele meetapparatuur nodig.’het bereiken van een akkoord op hoofdlijnen over het marktmodel is echter niet het enige resultaat waar

geldtmeijer content mee is. ‘ook het vaststellen van een standaard voor de laadstekker is zeer belangrijk. het is een van de basisvereisten om überhaupt in staat te zijn grote aantallen elektrische voertuigen te verwelkomen.’

Omslagpunt‘tenslotte is door onze projectgroep onderzoek gedaan naar het omslagpunt waarbij zogenaamde intelligente netten noodzaak zijn om de elektrische voertuigen nog langer te kunnen laden’, vervolgt geldtmeijer. ‘daaruit is naar voren gekomen dat het geen probleem is om bij de huidige netwerkinfrastructuur 200.000 elektrische auto’s in nederland te bergen. dit aantal zal pas bereikt worden rond 2020. met behulp van een basale vorm van smart charging kan het zelfs moeiteloos doorgroeien naar één miljoen elektrische voertuigen alvorens grote problemen in de netten ontstaan. bovendien is in de ver-richtte studies het gebruik van duurzame energiebron-nen zoals wind- en zonne-energie voor balancering niet eens meegenomen.’

ondanks de wetenschap dat intelligente netten voor de introductie van elektrische voertuigen niet op korte termijn nodig zijn, voeren de verschillende netbeheerders wel proeftuinen en pilots rond deze smart grids uit. ‘daarbij heeft de projectgroep smart grids een coördinerende taak’, aldus geldtmeijer. ‘het is immers zinloos als de verschil-lende netbeheerders individueel soortgelijke pilots gaan uitvoeren. elk project moet zijn unieke waarde hebben waardoor binnen het verband van netbeheer nederland kennis en ervaringen gedeeld kunnen worden.’

het commerciële marktmodel van de laadinfrastructuur loopt weliswaar nog, maar door onze inspanningen is begin 2010 al een ontwerp op hoofdlijnen gemaakt. dit bestaat uit het principe van een splitsing tussen orga-nisaties die laadpunten verzorgen en organisaties die

netbeheer nederland kent in totaal elf leden. naast het landelijk opererende tennet en gts zijn dit negen regionale netbeheerders; te weten cogas, dnwb, endinet, enexis, intergas, liander, rendo, stedin en westland infra.

recentelijk heeft ook netbeheer nederland een zogenaamde green deal gesloten met minister verhagen. vastgelegd is dat de netbeheerders via de stichting e-laad het initiatief blijven houden om een basisinfrastructuur met 10.000 openbare oplaadpunten te realiseren.

Netbeheer Nederland

(foto

: Vin

cent

Knoo

ps)

32

‘Als ergens stabiliteit gewenst is, is het bij de elektrische auto’

Oppositiepartijen spreken zich uit voor elektrische mobiliteit:

In de vorige editie van E-Mobility sprak de redactie met minister Verhagen, minister De Jager en minister Schultz-Van Haegen over hun visie op elektrische mobiliteit. Net als bij deze drie ministers, mag de elektrische auto ook op de steun van diverse oppositiepartijen in de Tweede Kamer rekenen. zo pleitte de fractie van de ChristenUnie al in de zomer van 2009 voor nul procent fiscale bijtelling voor elektrische auto’s, maar ook partijen als D66 en GroenLinks zijn lovend over elektrische mobiliteit.

christenunie-kamerlid gaf esmé wiegman samen met ernst cramer twee jaar geleden enkele studenten van de technische universiteit delft opdracht een notitie op te stellen over elektrisch rijden. ‘de belangrijkste conclusie was destijds dat een snelle invoer van de elektrische auto in nederland cruciaal is voor economie én milieu’, stelt wiegman. ‘daaraan gekoppeld is nul procent bijtelling een van de maatregelen die zeer gunstig uit kan pakken. de recente discussie rondom het al dan niet doorgaan van die fiscale maatregel heeft ons als fractie dan ook zeer bevreemd.’

Discussie‘wij hameren als christenunie elk jaar op nul procent bijtelling voor de elektrische auto’, vervolgt wiegman. ‘het is natuurlijk te gek voor woorden dat enkele weken na het sluiten en bekendmaken van de green deals de fiscale maatregelen al weer ter discussie kwamen te staan. wij bekijken die ontwikkeling met de nodige zorg. van een politieke discussie kijk ik namelijk niet op, maar het is daarentegen zeer vervelend als aangekondigde maatregelen plotseling ter discussie komt te staan. als ergens

stabiliteit gewenst is, is het rond dit onderwerp. anders jaag je investeerders en bedrijven weg. kennelijk had het kabinet nog niet geleerd van vergelijkbare dossiers als zonne-energie. daar is gebleken wat het negatieve gevolg is van keer op keer wijzigen van overheidsbeleid.’ als het aan wiegman ligt, zal de overheid in de komende jaren dan ook standvastig optreden. ‘zo moet de overheid het realiseren van een toereikende infrastructuur faciliteren en ook smart grids ontwikkelen. helaas zie ik in de green deals nog geen langetermijnvisie van het kabinet terug. als het gaat om de omslag van grootschalige fossiele energie naar kleinschalige duurzame energie zijn wij er nog lang niet. de green deals bevatten an sich wel mooie ideeën, maar het is wel los zand. een deal zonder meerjarige zekerheid is bovendien waardeloos. kortom, er is nog een wereld te winnen.’ naast christenunie zijn ook d66 en groenlinks twee partijen die in de tweede kamer relatief actief zijn rondom elektrisch vervoeren en uitgesproken mening hebben. zo dwong d66-kamerlid stientje van veldhoven afgelopen voorjaar nog af dat minister verhagen zich zoveel mogelijk moet inzetten om met écht duurzame

alternatieven te komen in het vervoer. zij pleitte daarbij voor een gezonde mix van duurzaam vervoer. ‘elektrisch rijden, duurzame biobrandstoffen en groen gas kunnen hand in hand gaan bij milieuvriendelijker maken van het vervoer’, aldus van veldhoven. tegelijkertijd liet de haagse d66-fractie weten dat den haag een proeftuin moet wordt voor elektrisch rijden. de stad zou volgens de fractie voorop moeten lopen in het bestrijden van knelpunten, zoals de kleine hoeveelheid oplaadpunten.groenlinks is op haar beurt misschien wel de meest actief partij rond elektrisch vervoer. tweeënhalf jaar geleden lanceerde tweede kamerfractie al een tienpuntenplan om de doorbraak van de elektrische auto in nederland te bereiken. met de notitie ‘rijden op batterijen’ deed de fractie destijds een beroep op het kabinet en het bedrijfsleven de handschoen op te pakken en van de nood een deugd te maken: groene investeringen om de ekonomie te stimuleren. uiteindelijk leidde het een en ander – al dan niet direct – tot de creatie van het formule e-team. een van de stokpaardjes met het oog op de toekomst is het belang dat de partij hecht aan het duurzaam opwekken van de elektriciteit voor elektrische auto’s.

33

sinds 2005 worden de novox elektrische scooters verkocht in nederland en in 2010 was novox het meest verkochte elektrische scootermerk volgens de begin dit jaar bekendgemaakte cijfers van het bureau voor voertuigdocumentatie (vwe). novox kent een landelijk netwerk van honderdvijftig bedrijven die de elektrische scooters van het bedrijf over de bühne brengen. vanuit gameren begeleidt het bedrijf alle wederverkopers en bedient het de grotere accounts van de zakelijke markt daar waar mogelijk in samenwerking met haar dealers. ‘dit jaar verwacht het bedrijf wederom te groeien in aantallen afgezette elektrische scooters’, vertelt michael pickering van noveco. ‘tot onze klantenkring behoren veel lokale overheden als gemeentes en provincies, het bedrijfsleven en particulieren.’

De techniek‘toen wij in 2005 startten met het aanbieden van elektrische scooters ontdekten wij al direct dat we het met een standaard geïmporteerde scooter niet zouden gaan redden’, vervolgt pickerings. ‘wij zijn destijds direct gestart met het zelfstandig ontwikkelen van een groot gedeelte van de novox-scooter.’zo heeft novox inmiddels de controller – de centrale aansturingsunit van de scooters – zelfstandig ontwikkeld en geproduceerd en worden ook nagenoeg alle stalen onderdelen door het bedrijf vervaardigd. pickering: ‘de controller is het hart van de elektrische scooter. door deze te verbeteren kun je namelijk zowel de prestaties als de betrouwbaarheid van het voertuig verhogen. de toegepaste elektronicacomponenten en software die volledig door ons ontwikkeld is biedt ons zodoende de mogelijkheid onderscheidend te zijn ten opzichte van concurrenten. met de aansturingsunit is het bovendien mogelijk de scooters klantspecifiek aan te passen. een postbedrijf wil bijvoorbeeld het voertuig zwaar kunnen beladen en veel stop-and-go’s doen, terwijl een pizzabedrijf juist zo snel mogelijk van a naar b wil. de een heeft daarmee behoefte aan veel vermogen, terwijl de

DE 2WIELER

ander grote afstanden wil afleggen. de aansturingsunit stelt ons in staat dit te realiseren en zaken rond acceleratie, topsnelheid en piekvermogen aan te passen.’

Toegesnedenpickering verwacht in de komende jaren een marktontwikkeling waarbij maatwerk en kwaliteit meer en meer gevraagd wordt. ‘vooral de zakelijke markt vraag om oplossingen die specifiek toegesneden zijn’, aldus pickering. ‘2011 is daarbij een jaar waarin de totale scootermarkt een lichte krimp vertoond, terwijl de vraag naar elektrische scooters wel licht toeneemt. enerzijds is dit een teleurstelling, als industrie zijnde hadden wij een forse groei verwacht, maar anderzijds is het prettig dat tegen de richting in de vraag naar elektrische scooters wel stijgt.’

Novox wil aan kop blijvenIn de rubriek de tweewieler spreekt E-Mobility ieder kwartaal met een Nederlandse producent van elektrische scooters, fietsen of andersoortige twee- en driewielers. In deze editie aandacht voor Noveco uit het Gelderse Gameren. Het elektrische scootermerk Novox is een van de merken die het bedrijf hanteert.

Grote publiek‘het is onze ambitie om in de komende jaren marktleider in nederland te blijven en ons netwerk binnen europa te verbreden’, vervolgt pickering. ‘ook qua technische ontwikkeling willen wij de ingeslagen weg voortzetten. iets waar wij wel met smacht op wachten is de entree van grote scootermerken als bijvoorbeeld peugeot en Yamaha. op het moment dat zij elektrische scooters lanceren zal ook het grote publiek eerder kiezen voor een elektrische tweewieler dan voor een conventionele variant. een landelijk gecoördineerd beleid ten aanzien van subsidies en regelingen voor elektrische scooters kan daarbij ook aanzienlijk helpen. nu raken namelijk zelfs aanbieders verdwaald in het woud van verschillende stimuleringsregelingen die verschillen per regio.’

34

‘als duurzame energie- en afvalbedrijf opereren wij op de eerste plaats in opdracht van gemeenten en waterschap-pen’, licht monic van eerden van hvc toe. ‘zij hebben enkele jaren geleden gevraagd of wij hen kunnen helpen met de verduurzaming van hun energiesystemen. op de eerste plaats zijn wij toen aan de slag gegaan met aardwarmte, bio-, wind- en zonne-energie. wij leveren deze energie inmiddels op de grote schaal in de vorm van elektriciteit, warmte en koude en groen gas. een volgende logische stap na het duurzaam opwekken van energie is het verduurzamen van de mobiliteit.’

Laadpuntendoor de wens van verschillende gemeenten en water-schappen – stakeholders van hvc – om met elektrische mobiliteit aan de slag te gaan besloot hvc in de gemeente van elke aandeelhouder drie laadpunten te plaatsen. ‘we hebben nu tien van deze honderdtachtig punten geplaatst’, vertelt van eerden. ‘bovendien stellen wij zo’n tien à twintig elektrische twee- en vierwielers ter beschikking aan gemeenten en waterschappen die zij willen gebruiken voor het in alkmaar gevestigde hvc is in de jaren

negentig opgericht om een oplossing te bieden voor de groeiende afvalproblematiek. hvc is eigendom van 53 gemeenten uit noord-holland, flevoland, zuid-holland en friesland en van de vijf waterschap-pen delfland, rijnland, rivierenland, schieland & de krimpenerwaard en hollandse delta. de kerntaken van hvc zijn daarbij afvalinzame-ling, recycling en compostering, verbranding en opwekking van energie. bovendien ondersteunt hvc gemeenten bij het in kaart brengen van de ef-ficiëntste en effectiefste klimaatneutrale energie-bronnen binnen hun gemeentegrenzen met advies en onderzoek. om verdere ondersteuning te bieden aan het behalen van hun klimaatdoelstellingen, faciliteert hvc daarnaast het elektrisch vervoer van haar aandeelhouders.

Over HVC

HVC stimuleert op grote schaal gemeenten en waterschappen elektrisch te rijden

Energie- en afvalbedrijf HVC kwam ruim een jaar geleden in het nieuws met de aankondiging al haar aandeelhouders – gemeenten en waterschappen – te gaan voorzien van drie laadpunten voor elektrische voertuigen. E-Mobility spreekt met Monic van Eerden over de beweegredenen van de organisatie.

demonstraties en presentaties. dit loopt uit van elektrische fietsers, scooters, motoren en auto’s.’‘met het leveren van de laadpunten proberen wij gemeenten te helpen om de door hen zelf gestelde doelstelling ten aanzien van elektrisch vervoer te verwezenlijken’, vervolgt van eerden. ‘het kan voor hen gezien worden als een startpunt. desgewenst kunnen wij de gemeenten bovendien faciliteren als zij meer laadpunten in hun gemeenten willen realiseren. bovendien proberen wij ook door middel van duurzaam vervoer uit te dragen het meer zichtbaar te maken voor het bedrijfsleven en voor consumenten.’

Autorallyzo organiseerde hvc half oktober een duurzame autorally voor haar aandeelhouders en relaties. ruim zestig deelnemers, verdeeld over 32 duurzame voer-tuigen reden een route van tachtig kilometer door het noord-hollandse landschap. elektrische wagens, plug in hybride voertuigen en auto’s rijdend op groen gas namen deel. ‘de rally heeft tot veel leuke reacties geleid

en leidt ook direct tot kruisbestuiving binnen ons netwerk’, aldus van eerden. ook als hvc zijnde worden wij meer en meer benaderd om te participeren in diverse projecten en pilots. wij beoordelen dit daarbij steeds op zijn merites of het zinvol is voor onze aandeelhouders als wij participeren.’ volgens van eerden staat bij alle activiteiten van hvc namelijk het helpen van haar aandeelhouders bij het terugdringen van de co2-uitstoot centraal. ‘met groene stroom kan mobiliteit in de verre toekomst misschien zelfs volledig co2-neutraal plaats vinden. als kennisplatform voor elektrische mobiliteit voorzien de gemeenten van advies en helpen hen de overige wensen over duurzaam rijden uit te rollen. wij kiezen voor het afleggen van een organische weg die leidt naar een zo duurzaam mogelijk vervoer.’

35

renault heeft voor het kalenderjaar 2012 forse ambities in nederland. de autofabrikant lanceert vier verschillen-de modellen en wil zo’n 2.000 elektrische renaults verko-pen. daarbij introduceert het bedrijf ook het versneld laden waardoor de accu bij een gewoon oplaadpunt in één à twee uur is opgeladen.

Ruimtewat betreft de beleving van het elektrisch autorijden staat renault dicht bij een conventionele auto. niet alleen het uiterlijk van de fluence verschilt gering, maar ook het interieur en het dashboard ogen vertrouwd. een wezenlijk verschil is dat de accu achter de achterbank gezet is. om toch een enigszins redelijke kofferruimte te creëren, is de achterzijde met dertien centimeter uitgerekt. het resultaat is 317 liter laadruimte. ook na de ‘accu-ingreep’ is de renault niet automatisch te herken-nen als een elektro-auto. door dicht bij bestaande auto’s te blijven, maakt renault de overstap van conventionele naar elektrische auto’s kleiner, wat de acceptatie ervan wellicht vergemakkelijkt. renault denkt op haar beurt dat zeventig procent van de fluence’s zakelijk zal worden gereden. gezien het geringe aanbod en de relatief hoge aantallen die renault beschikbaar heeft voor de nederlandse markt, kan iedereen die een relatief grote elektrische auto zoekt in de showroom niet om de fluence heen.

Accucapaciteitde fluence overtuigt tijdens het rijden door zijn comfort. als er een auto is die rust biedt tijdens het rijden, dan is het deze auto. het is een rijdende oase van rust en soepel comfort. hij stuurt makkelijk en de 280 kilo zware accu achterin heeft niet zo gek veel invloed op het rijden zelf. met de radio zachtjes aan, tegen een decor van gebrabbel en muziek stuurt het voertuig ontspannen door de portugese hoofdstad.

groot voordeel en onontbeerlijk voor een hedendaagse auto is een navigatiesysteem. de fluence is uitgerust met een speciale versie van carminat tomtom live in de auto: naast de gebruikelijke navigatiefuncties kent hij ook alle oplaadpunten en vertelt hij of ze beschikbaar zijn. daar-naast is er een z.e. connect-service om gegevens over actieradius en het laden op pc of smart phone te volgen.

Belevingtijdens de rit door portugal van circa veertig kilometer in een tijdsbestek van iets meer dan een uur - met de airconditioning aan – leidde tot een verbruik van zes kilowattuur. dit komt neer op 0,169 kilowattuur per kilometer, aldus de boordcomputer. het resterende bereik kwam op 73 kilometer. daarmee lijkt het erop dat de auto het bereik tamelijk conservatief inschat. het hele cijfer-werk is overigens te zien in een compacte display. anders dan bijvoorbeeld in de leaf wordt de rijder minder gecon-fronteerd met veranderende prognoses van het rijbereik wat ook bijdraagt aan de traditionele autobeleving. het ‘accurijden’ ligt er daarmee niet te dik bovenop.tenslotte: de fluence wordt in nederland verkocht via dertien geselecteerde z.e.-dealers, welk aantal in 2012 zal toenemen naar 22. om het potentiële afnemers te vergemakkelijk heeft renault de zogenaamde z.e. informatie box ontwikkeld. een oplaadpunt thuis, hulp onderweg, de accuhuur en de navigatie/informatiesyste-men worden daarin meegenomen.

Het eindoordeel van de redactie van E-Mobility? De Renault Fluence is een zeer toegankelijke, praktische en bruikbare elektrische auto. Het versneld laden is daarbij een mooie aanvulling omdat de mogelijkheid voor snel-laden ontbreekt. Binnen het segment van elektrische auto’s blinkt het voertuig bovendien uit door de hoeveelheid ruimte en het aanwezige comfort.

Renault klaar voor ‘elektrische’ verovering van hart Nederlandse automobilist

In de rubriek EVFocus test de redactie van E-Mobility ieder kwartaal elektrische voertuigen die op de Nederlandse wegen geïntroduceerd worden. Marc Bolier reiste voor zERAuto en E-Mobility af naar Portugal om de Renault Fluence z.E. (verder afgekort als Fluence) te testen.

EVFOCUS

HTASThe Dutch national innovation program for the automotive sector, including an Electric Vehicle Technology line. www.htas.nl

ATCThe network organization with focus on clustering and knowledge transfer for the Dutch automotive sector. www.atcentre.nl

HTACampusAn attractive environment with growing facilities for the development of e-mobility. www.htacampus.nl Join us to give e-mobility a boost!

E-mobilityThree partners, one goal

Offering innovation, business and knowledge of automotive technology in an attractive, high-quality environment.

HTAS 016 adv.210x297mm 42DEF.indd 1 15-11-2010 13:52:44

HTASThe Dutch national innovation program for the automotive sector, including an Electric Vehicle Technology line. www.htas.nl

ATCThe network organization with focus on clustering and knowledge transfer for the Dutch automotive sector. www.atcentre.nl

HTACampusAn attractive environment with growing facilities for the development of e-mobility. www.htacampus.nl Join us to give e-mobility a boost!

E-mobilityThree partners, one goal

Offering innovation, business and knowledge of automotive technology in an attractive, high-quality environment.

HTAS 016 adv.210x297mm 42DEF.indd 1 15-11-2010 13:52:44

E-Mobility Activiteitenkalender

8 december 2011 – verkeer & mobiliteit – houten, nederlandde zesde editie van deze volledig nationaal georiënteerde vakbeurs laat zien wat er vandaag de dag en in de nabije toekomst praktisch

mogelijk is qua verkeerstoepassingen en mobiliteitsoplossingen. ook elektrische mobiliteit krijgt deze editie de nodige aandacht.www.verkeerenmobiliteit.nl

20 december 2011 – elektrisch vervoer & slimme oplaadinfrastructuur – den bosch, nederlandeendaags seminar over succesvolle businesscases voor elektrisch vervoer & slimme oplaadinfrastructuur.

www.iir.nl/elektrischvoer

7-8 februari 2012 – um smart grids – essen, duitslandde nederlands-duitse handelskamer en cleantech holland organiseren een uitgaande missie (um) naar duitsland.

tijdens de missie vinden meet-en-match bijeenkomsten plaats en wordt de e-world in essen bezocht. tijdens deze energiebeurs is een volledige beurshal gewijd aan smart grids.

www.cleantechholland.nl

13-15 februari 2012 – handelsmissie baden württemberg – baden württemberg, duitslandfier automotive organiseert in samenwerking met atc, nevat en automotive-bw in opdracht van nl evd internationaal

een business development en innovatiereis naar baden württemberg voor het nederlandse automotive bedrijfsleven.www.fierautomotive.nl

23-25 februari 2012 – emobility china – beijing, chinaconferentie en beurs over elektrisch vervoer in china. in 2011 trok de beurs ruim driehonderd exposanten,

waarvan circa veertig procent een europese achtergrond kende. www.emobilitychina.com

20-22 maart 2012 – ev battery forum – barcelona, spanjevijfde editie van deze beurs en conferentie rond batterijtechnologie voor elektrisch vervoer.

www.evbatteryforum.com

12-15 april 2012 – ev taiwan 2012 – twtc, taiwandeze tweede editie van de internationale taiwanese vakbeurs voor elektrische mobiliteit trekt meer dan honderd exposanten rondom

elektrische voertuigen, aandrijvingen en motoren, energieopslagtechnologie, energie- en laadinfrastructuur en testsystemen.www.evtaiwan.com.tw

17-21 april 2012 – bedrijfsautorai – amsterdam, nederlandde bedrijfsautorai is terug van weggeweest. het europacomplex van amsterdam rai staat weer volledig in het teken van

trucks, bestelwagens, speciale voertuigen en andere zaken waaronder elektrische bedrijfsvoertuigen.www.bedrijfsautorai.nl

uw evenement op de e-mobility activiteitenkalender? stuur een e-mail naar info@emobilitymagazine.nl

37

38

colofon

Jaargang 2 – Nr. 4 december 2011e-mobility is een onafhankelijk vakblad over elektrisch rijden en smart grids en verschijnt vier keer per jaar in een oplage van 5.000 exemplaren.

Uitgever & Hoofdredacteuredwin gelissen-van gastel (eg media)(e). edwin@emobilitymagazine.nl

Vormgevingbette van loenen (eg media)(e). bette@egmedia.nl

Fotografievincent knoops en marina propova

Columnistenrik luiten (movares) , tim kreukniet (vereniging doet)en frans van den heuvel (proxenergy)

Drukroto smeets

Abonnementen & Advertentieswww.emobilitymagazine.nl of verkoop@emobilitymagazine.nl

Redactieadviesraadledentim kreukniet (doet), martijn bongaerts (netbeheer nederland), anton wolthuis (namens htas en atc) en edith groenewolt (bom)

Partners

Ambassadeurs

© eg media 2011 - niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder

toestemming van de uitgever. redactie en uitgever zijn zich volledig bewust

van hun taak een zo betrouwbaar mogelijke uitgave te verzorgen. niettemin

kunnen zij geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventueel in deze

uitgave voorkomende onjuistheden.

E-Mobility Register

ALFEN bv alfen levert onder de naam icu een complete reeks van oplossingen voor het opladen van elektrische voertuigenpostbus 1042, 1300 ba almere t. 036 - 549 34 00 / e. info@icu-charging-stations.com

APPM management consultantsspicalaan 8, 2132 jg hoofddorpt. 023-5621630 / i. www.appm.nl

Automotive Technology Centreclusterorganisatie voor de automotive industriep.o. box 1015, 5700 mc helmondt. 0492-562500 / i. www.atcentre.nl

Brabantse Ontwikkelings Maatschappijontwikkelingsmaatschappij van de provincie noord-brabantgoirleseweg 15, 5026 pb tilburgt. 088-8311120 / i. www.bom.nl

Vereniging DOETbranchevereniging voor elektrisch rijden e. info@doetdoet.nli. www.doetdoet.nl

Door uw bedrijf en bedrijfsactiviteiten op te laten nemen in het E-Mobility Register wordt u voor slechts 500 euro per jaar ieder kwartaal onder de aandacht gebracht bij duizenden elektrisch rijden professionals, van autofabrikanten, tot it-bedrijven, materialenleveran-ciers, financiële instellingen, onderzoekers en investeerders. Vul het ‘E-Mobility Register’ formulier digitaal in via www.e-mobilitymagazine.nl/industrieregister

Dutch Organisation for Electric Transport

Dutch Organisation for Electric Transport

High Tech Automotive Campusp.o. box 1015, 5700 mc helmondt. 0492-562500 / i. www.htacampus.nl

HTASinnovatieprogramma voor de automotive industriep.o. box 1015, 5700 mc helmond / i. www.htas.nl

Advies- en ingenieursbureau Movaresactief op het raakvlak van energie, mobiliteit en infrastructuurleidseveer 10, 3511 sb utrechti. www.movares.nl/elektrischrijden / e. rik.luiten@movares.nl

Netbeheer Nederlandbrancheorganisatie van regionale en landelijke netbeheerdersutrechtseweg 310, 6812 ar arnhemt. 026-3569500 / www.netbeheernederland.nl

Technische Universiteit Eindhovendiverse wetenschappelijke automotive opleidingene. automotive@tue.nli. www.tue.nl/automotive

Technolution B.V.the right developmentzuidelijk halfrond 1, postbus 2013, 2800 bd goudat. 0182-594000 / i. www.technolution.eu

Automotive

Logo in FC:Grijs: C=0 / M=17 / Y=34 / K=62Rood: C=0 / M=100 / Y=100 / K=0Goud: C=0 / M=10 / Y=100 / K=10Zwart: C=0 / M=0 / Y=0 / K=100

_ +InnosysDelft BV

OPGERICHT 1811

AKKERMANSCARROSSERIE

YOUR RIDE is OUR DRIVE

BOM MAAKT CROSS-OVER MOGELIJK TUSSEN AUTOMOTIVE, HIGHTECH EN GRID

In tien experimentele projecten doen bedrijven, kennisinstellingen en overheden ervaring

op met elektrisch rijden. Deze business case heeft geleid tot werkgelegenheid voor 100

kenniswerkers. Het samenbrengen van partijen in doelgerichte clusters is het werk van

de BOM dat leidt tot de versnelling waar elektrisch rijden en smart grid naar op zoek is.

Programma’s van BOM sluiten aan bij landelijke en provinciale doelstellingen om

innovatie in Brabant en Zuid-Nederland als geheel krachtig te stimuleren.

Projectpartners:

Goirlese Weg 15, 5026 PB Tilburg Postbus 3240, 5003 DE TilburgT 088-83 111 20 F 088-83 111 21 E bom@bom.nl I www.bom.nl

Cross-over onmisbaar voor elektrisch rijden

Adv.E-mobilityMag186x267.indd 1 07-10-11 08:55

ICU facilitates easy and reliable electric driving

ALFEN bv | Postbus 1042, 1300 BA Almere tel: 036 - 549 34 00 | E-mail: info@icu-charging-stations.com

In veel steden neemt elektrisch rijden

in de toekomst een prominente plaats

in. ALFEN is hier van overtuigd. Wij

geloven in elektrisch rijden. Net als

de politiek, de automobielindustrie,

de energiesector, een groot deel van

het bedrijfsleven en steeds meer con-

sumenten. Elektrisch rijden is schoon,

goedkoop, eenvoudig, duurzaam en

garandeert goede prestaties.

ICU: Integrated Charging UnitVoor het probleemloos opladen van

elektrische auto’s en andere voertui-

gen levert ALFEN een complete reeks

oplossingen onder de naam ICU, wat

staat voor Integrated Charging Unit.

ALFEN heeft inmiddels in tientallen

steden ICU-laadpunten geplaatst op

openbaar terrein.

Uitgebreide brochureIn de ICU-brochure leest u alles over

de verschillende ICU-oplossingen.

Ook biedt de brochure veel achter-

grondinformatie en wetenswaardig-

heden rondom elektrisch rijden.

Download de brochure of vraag deze aan via www.icu-charging-stations.com

Elektrisch rijden is de toekomst

ICU Tube ICU Twin ICU Basic

241111_ICU_AD_emobility_A4.indd 1 24-11-11 15:07