Gelders netwerk voor duurzame

energie

Gelders netwerk voor duurzame

energie

Duurzaam benutten van warmte

Welkom

Door wethouder Margreet van Gastel, Stadsregio Arnhem Nijmegen en gemeente Arnhem

Margreet van Gastel heet iedereen hartelijk welkom in de Stadsregio Arnhem Nijmegen: “Als we in 2050 energieneutraal willen zijn, dan staan we voor een grote opgave.”Warmte vormt een belangrijke bron voor duurzame energie. Als we alle restwarmte in Nederland duur-zaam inzetten kunnen we 15 miljard kuub aardgas per jaar besparen. Dit op een jaarlijks verbruik van 50 miljard kuub in Nederland, ongeveer de helft van de totale energiebehoefte in Nederland. De netwerk bijeenkomst gaat over de vraag hoe we warmte optimaal kunnen inzetten.

Van Gastel: “Er is zowel boven- als ondergronds veel warmte over. Ik zie kansen om deze restwarmte anders te benutten, onder meer bij ons in de Stadsregio. Met het in gang zetten van de energietransitie neemt de druk op de ondergrond echter snel toe en is het van belang deze ondergrond goed in beeld te hebben. Dit is één van de onderwerpen van vandaag. Ik wens u een goede en inspirerende bijeenkomst.”

Deze activiteit maakt onderdeel uit van het kennisprogramma “DuurzaamDoor”.

Verslag

12 juni 2013, 09.00 - 14.00 uur

Cultuurspinnerij De Vasim | Nijmegen

Netwerkbijeenkomst Duurzame regionale energie Gelderland Stadsregio Arnhem Nijmegen

Verslag Netwerkbijeenkomst ‘duurzaam benutten van warmte’ - 12 juni 2013 te Nijmegen

Gelders netwerk voor duurzame regionale energie

InleidingenOntwikkelingen Provinciaal programma Energietransitiedoor Carla Onderdelinden, provincie Gelderland

Op het gebied van duurzame energie is in provincie Gelderland momenteel veel in beweging, onder meer als onderdeel van het Prioritair programma Energietransitie. Dit provinciaal programma moet leiden tot energieneutraliteit in 2050. Een aantal ontwikkelingen op dit moment: • samen met de regio’s, gemeenten en andere partners zijn routekaarten ontwikkeld die het potentieel en aanbod voor de verschillende energievormen in kaart brengen. Samenwerking tussen de partijen staat hierbij centraal. • daarnaast komt een grote hoeveelheid energie-informatie beschikbaar. Gemeenten krijgen bijvoor beeld inzicht in hun energieverbruik en burgers kunnen via de Zonatlas kijken hoe geschikt hun dak is voor zonnepanelen. • in april is Green Tech Alliances gestart, met als doel het bevorderen van innovatie en werkgelegen heid in de sector energie- en milieutechnologie. • deprovincieheefteenaantalfinanciëleinstrumentenomontwikkelingentestimuleren.> Bekijk de presentatie.

Duurzame warmte in de Stadsregiodoor wethouder Jan van der Meer, gemeente Nijmegen

Ook Nijmegen heeft de ambitie energieneutraal te worden. Om dit te bereiken moet Nijmegen volgens Jan van der Meer ‘alles uit de kast trekken’. Warmte levert een belangrijke bijdrage aan deze doelstellingen. Van derMeer:“hetismomenteeldemeestefficiënteinvesteringinduurzameenergie”.InNijmegenwordtdaarom onder meer gewerkt aan:• het cocreatieproject Power2Nijmegen, waarin bedrijven, instellingen en burgers samenwerken aan een energieneutrale stad. • gemeente Nijmegen realiseert een nieuw warmtenet voor de Waalsprong en het Waalfront, in samenwerking met ARN, Nuon en INFRA BV. INFRA is het bedrijf dat Alliander en de gemeente hebben opgericht en dat de ‘backbone’ van het net realiseert. • in de toekomst zijn er interessante koppelingen te maken in de regio. Een koppeling met het warmtenet in Arnhem geeft bijvoorbeeld meer bronnen en dus meer leveringszekerheid en binnen Nijmegenliggenveelpotentiëleafnemers.VanderMeer:“Derolvandegemeenteisomeendergelijkprojectteinitiërenenaantejagen.Alsdegemeente Nijmegen en de provincie niet aan het warmtenet hadden getrokken was het niet van de grond gekomen.“ > Bekijk de presentatie

Verslag Netwerkbijeenkomst ‘duurzaam benutten van warmte’ - 12 juni 2013 te Nijmegen

Gelders netwerk voor duurzame regionale energie

InleidingenWaarom warmte? Kansen voor Gelderlanddoor Hans Wouters, provincie Gelderland

Bij de toepassing van hernieuwbare energie zijn verschillende vormen van warmte-energie mogelijk: warmte uit zon, bodem, lucht en water; warmte die vrijkomt bij verbranding biomassa en afvalverbranding van bio-fractie. Verschillende overheidspartijen spelen hierbij een rol, zowel Rijk, provincie als gemeente. Volgens Hans Wouters ligt de trekkersrol voornamelijk bij gemeenten en een aantal gemeenten is hier al enthousiast mee aan de slag gegaan. De provincie draagt onder meer bij door middel van:• 50%cofinancieringvankansenstudies(bijvoorbeeldindeStadsregioengemeenteEde).• revolverend fonds om risicovolle investeringen te dekken.

> In de presentatie treft u onder meer een toelichting over de subsidie-mogelijkheden.

Succesvolle nieuwe routes door Pieter van der Ploeg, Alliander

De overheid heeft op het vlak van duurzame energie een belangrijke taak: zij stelt de bestemming van de route vast. Met haar ambitie, energieneutraal in 2050, heeft Gelderland dit heel helder gedaan. De weg daar naartoe wordt ingevuld door het vaststellen van de routekaart. Restwarmte is daarbinnen laaghangend fruit waarmee snelenefficiëntresultaatgeboektkanworden.Veel valt te leren van Denemarken, waar een heldere visie en continuïteit in beleid tot gevolg hebben gehad dat 98% van Kopenhagen nu aangesloten is op het warmtenet. Een dergelijk systeem in Nederland vraagt een open netwerk waar meerdere aanbieders en afnemers op kunnen aantakken. Hiervoor zijn een goede samen-werking en afspraken - tussen producent, leverancier, coöperaties, netbeheerder en afnemers en bewoners - van groot belang. > Bekijk de presentatie

Verslag Netwerkbijeenkomst ‘duurzaam benutten van warmte’ - 12 juni 2013 te Nijmegen

Gelders netwerk voor duurzame regionale energie

Workshops1. Warmte- en koudeopslag bij Radboud Universiteit Nijmegen

door Toon Buiting, Radboud Universiteit Nijmegen (RUN)

ToonBuitingpresenteerdedeactueleontwikkelingenbijdeRU.RadboudUniversiteitNijmegen(RUN)werktop diverse manieren aan duurzame warmte, onder andere via koude- en warmte opslag. In 2004 is het WKO-systeem ten behoeve van het nieuwe Huygensgebouw in gebruik genomen. Dit systeem heeft vijf koude en vijf warme bronnen en de capaciteit is 450 m3/h. Voor de Radboud Universiteit is het klip en klaar dat WKO uitermate geschikt is voor haar onderwijs- en kantoorgebouwen. Gemeenten zijn bij uitstek organisaties om te helpen bij deze keuze. Gemeenten hebben veel kennis van de ondergrond en kennis van bouwregulering.Daarnaastheeftdegemeenteeentaakinhetkadervande(verruimdereikwijdtevande)Wet Milieubeheer. Juist gemeenten met hoge energieambities zouden WKO moeten bevorderen.

Gemeente als manager van de ondergrondVervolgens discussieerden de deelnemers over de rol die gemeenten spelen bij het realiseren van WKO-projecten:de voornaamste uitdaging is volgens deelnemers de regie als opdrachtgever. Hoe ga je als gemeente de regievoerenopWKO?Ideeën:• opstellen van een warmteplan, in de breedste zin van het woord. • identificeerkansrijkeprojectenenpotentieel,welkepartijenzijnbetrokkenenwelketechniekenzijn beschikbaar? • de gemeente zou een rol kunnen hebben als ‘manager van de ondergrond’, waarbij zij ervoor zorgt dat verschillende systemen op elkaar af worden afgestemd, bijvoorbeeld met behulp van een ondergronds bestemmingsplan.

> Bekijk de presentatie

Verslag Netwerkbijeenkomst ‘duurzaam benutten van warmte’ - 12 juni 2013 te Nijmegen

Gelders netwerk voor duurzame regionale energie

2. Bodemenergie in de gemeente Arnhem Stimuleren en reguleren duurzaam gebruik van de ondergrond waaronder bodemenergie door Marc van der Burght, gemeente Arnhem

Marc van der Burght presenteerde de wijze waarop de visie op de ondergrond in Arnhem tot stand is gekomen. Gemeente Arnhem wil bodemenergie als bron van duurzame energie stimuleren en regie voeren op de toepassing ervan. Door als gemeente regie te voeren over de aspecten in de ondergrond, kan de ondergrond bijdragen aan een duurzame inrichting van Arnhem met behoud van de landschappelijke en ecologische waarden. Daarvoor zijn verschillende producten opgesteld, zoals een visie op de ondergrond, een masterplan bodemenergie en een plan voor gebiedsgericht grondwater¬beheer.

Hoofdlijnen van de discussie• er werd waardering uitgesproken over alle informatie die bijeen was gebracht en de wijze waarop dit inzichtelijk is gemaakt en doorwerkt in planprocessen. • tegelijkertijd werd ook gezegd dat, naast een visie op de ondergrond, ook een visie op warmtesystemen nodig is. • op basis van de visie op de ondergrond is duidelijk waar eventueel warmte- en koude opslag zou kunnen plaatsvinden, maar welke plek heeft WKO in het eindbeeld van de gewenste warmtevoorziening in Arnhem? • leidende principes voor de visie zouden kunnen zijn: eerst het benutten van restwarmte met behulp van een warmtenet en vervolgens WKO installaties vergunnen die ook aangesloten kunnen worden aan het warmtenet.• een bovenregionale visie op warmte zou onderdeel moeten zijn van de omgevingsvisie. Dit zou een steun in de rug zijn voor gemeenten die rond warmtevoorziening een steeds grotere rol krijgen.

Zie ook:

> PowerPoint presentatie

> www.arnhem.nl/energie

Workshops

Verslag Netwerkbijeenkomst ‘duurzaam benutten van warmte’ - 12 juni 2013 te Nijmegen

Gelders netwerk voor duurzame regionale energie

3. Warmtenet in Apeldoorn Door: Michael Boddeke, deA

DeA is een lokale energiecoöperatie in Apeldoorn. De leden van deA krijgen duurzame energie geleverd die in Apeldoorn is opgewekt. deA onderzoekt samen met Alliander de mogelijkheid om het bestaande warmte-net van Zuidbroek uit te breiden. In eerste instantie wordt gekeken naar het aansluiten van een viertal bestaandeflats.HetideedaarbijisdatAllianderdeuitbreidingvanhetwarmtenetwerkvoorhaarrekeningneemt en deA de warmte aan bewoners gaat verzorgen.

In deze workshop gaf Michael Boddeke, directeur van deA, een toelichting over de huidige ontwikkelingen omtrent deA en het warmtenet in Apeldoorn. Onder meer de volgende twee vragen stonden centraal: In hoe-verre kan het leveren van warmte door een energiecoöperatie het draagvlak voor een warmtenet vergroten? En in hoeverre is het mogelijk een tarief te hanteren dat niet of nauwelijks gerelateerd is aan de gasprijs en dat meer zekerheid biedt?

Uitdagingen en kansen die de deelnemers noemden:• Bewoners leveren eigen grondstof • Meerdere inpluggers, meerdere afnemers• Transparantie is van groot belang• Overheden moeten regie terugpakken in warmtenet. • Stadsverwarming werkt niet in een vrije markt.• We missen visie vanuit het Rijk – de provincie

Meer info:

> www.de-a.nl

> Presentatie

Workshops

Verslag Netwerkbijeenkomst ‘duurzaam benutten van warmte’ - 12 juni 2013 te Nijmegen

Gelders netwerk voor duurzame regionale energie

Kansen voor de toekomstNaafloopvandeworkshopsformuleerdendedeelnemerskansenvoordetoekomstenmogelijkeinteressantecontacten..Dezezijnhieron-der gegroepeerd rond de onderwerpen “KWO” en “Warmtenetten”.

Warmte- en koudeopslag

• Masterplan WKO voor Heyendaal, UMC, RU, HAN, ROC, SSHN

• Maatschappelijke ondernemingen, zoals een coöperatie, kunnen belangen van afnemers veel beter behartigen dan grote nutsbedrijven > ArienvanderMaas(CoöperatieValleiEnergie)zoektcontactmeteenwethouderinEdediegaatoverdetoekomstige warmtenetten in Ede

• Grootschaliginzettenvanmaatschappelijkgewonnenwater(waterbeheer,sanering,grondwateroverlast)

• Debiomassadiegemeenteheeftomzettentotpelletsendieduurzameraanwenden(‘szomerszwembad/’swintersschool) >JanDemmer(JaloBiopellets)zoektcontactmetgemeentes(eninstanties)dieovereigenbiomassabeschikken

• Meerwarmte-enkoudeopslag(WKO)enlaagtemperatuur(LT)netwerk >MarcelRuizendaal(OosterpoortEnergieBV)zoektcontactmetontwikkelaarsenexploitantenvancollectievesystemen

• Grootschaliger WKO in stedelijk gebied: bulk levering van warmte en koude

• Inzetten van combinatie concepten

• Ontwikkelen en realiseren haalbare case duurzame warmte > ArienScholtens(AGEM)zoektcontactmeteenmedewerkervandegemeenteDuiven

• Samenwerking op provinciaal niveau

• Ruimte in / rond waterwingebieden

• Afstemming gebruik ondergrond / bronnen

• Wijk- / buurtgewijze winning van afvalwarmte / riool / proceswater op industrielocaties

Verslag Netwerkbijeenkomst ‘duurzaam benutten van warmte’ - 12 juni 2013 te Nijmegen

Gelders netwerk voor duurzame regionale energie

Warmtenetten

• Eén groot warmtenet van Nijmegen naar Arnhem via Bergerden voor 2025!!

• DeRijnenIJsselEnergieCoöperatieinArnhemkanfrontofficevoorNUONgaandoenm.b.t.aansluitenvanmeer bestaande bouw in Arnhem > Rijn IJssel zou contact moeten opnemen met deA om kennis te delen

• BewonerswarmteflatsdeAovertuigen/meenemeninhetwarmteverhaal,zodatzejazeggentegenwarmte >FleurTeitink(Alliander/deA)zoektcontactmetervaringsdeskundigenwarmte

• Warmtenet(je)opdeMARS

• Regionaleaanpakmetprovincie(visie)korte/langetermijn

• Warmte is ook een nutsvoorziening, zorg voor meer eenheid en duidelijkheid

• LerenvanhetDeensemodel

• ‘Dwang’ daar waar er geen duidelijke tegenargumenten zijn

• Politiek overtuigen!

• Visie en plan van overheid is belangrijk om inwoners aan boord te krijgen

• Hoe kun je het aansluiten op het warmtenet ‘afdwingbaar’ maken? Volgens de wethouder van Nijmegen zou dit moeten kunnen viaeenAlgemenePlaatselijkeVerordening(AVP) >ErikRoumen(gemeenteZevenaar)zoektcontactmetgemeenteNijmegen

• Via collectieven particulier opdrachtgeverschap

• Warmtenet in dichtbevolkte gebieden organiseren

• Kans voor duurzame warmtelevering wordt momenteel al onderzocht

• KansenvooreenwarmtenetinLochem;inbeeldbrengenviaeenstudie (quickscan)enworkshops

Kansen voor de toekomst

Verslag Netwerkbijeenkomst ‘duurzaam benutten van warmte’ - 12 juni 2013 te Nijmegen

Gelders netwerk voor duurzame regionale energie

Locatie en excursie

We waren te gast in de Stadsregio Arnhem Nijmegen. De bijeenkomst werd gehouden aan de rand van het te ontwikkelen woongebied Waalfront. De locatie – cultuurspinnerij de Vasim - ligt vlakbij de plek waar het warmte-net Nijmegen onder de Waal doorgetrokken wordt voor de woningen in Waalsprong en waar de afsplitsing ligt voor het aansluiten van alle woningen in de Waalfront. Dit warmtenet wordt gevoed met duurzame warmte van het afvalenergiecentrale ARN BV. Deze warmte is voor 70% CO2 vrij en draagt daarmee voor een groot deel bij aan de duurzame energiedoelstelling van de gemeente Nijmegen en de provincie Gelderland.

Cultuurspinnerij De Vasim is gevestigd in de fabriekshal van voormalig kunstzijdespinnerij NYMA in Nijmegen West. Het is een culturele broedplaats met 9000m2 aan ateliers, werkplaatsen, kantoren en opslagruimtes. Het markante en inspirerende industriegebouw biedt op dit moment plek aan 40 kunstenaars en culturele bedrijven met verschillende achtergronden.

Verslag Netwerkbijeenkomst ‘duurzaam benutten van warmte’ - 12 juni 2013 te Nijmegen

Gelders netwerk voor duurzame regionale energie

Locatie en excursieExcursie – ARN BV | Nieuwe Pieckelaan 1 | Weurt ARN BV is een recyclebedrijf voor afval. Het verbrandt restafval en produceert daarbijmet een hoog rendement elektriciteit. Met 14 belangstellenden vertrokken we met een Groengasbus naar het terrein van de ARN. Eerst werd een presentatie gegeven over de ontwikkelingen en de activiteiten van het bedrijf. De ARN is een moderne afvalenergiecentrale en levert jaarlijks ongeveer 160.000 MWh elektriciteit aan het openbare net en bijna 700 TJ warmteaanexterneafnemers.DitkomtovereenmetdeenergiebehoeftevanallehuishoudensinNijmegen.Om dit te realiseren, accepteert ARN op jaarbasis zo’n 550.000 ton afval uit de provincie Gelderland en daarbui-ten.

De asresten die na het verbrandingsproces overblijven, worden verwerkt als funderingsmateriaal in de wegen-bouw. Na de presentatie kregen we een rondleiding over het bedrijf. Aan de orde kwamen vragen als: Hoe wordt de kwaliteit van het basismateriaal bewaakt? Hoe vindt de scheiding van de verschillende soorten afval plaats? Hoe groot is de concurrentie in Nederland om afval? Over het laatste werd verteld dat er in Nederland ruim voldoende capaciteit is om het Nederlandse afval te verwerken en dat de ARN ongeveer 10% van zijn afval uit het buitenland betrekt.

Verslag Netwerkbijeenkomst ‘duurzaam benutten van warmte’ - 12 juni 2013 te Nijmegen

Gelders netwerk voor duurzame regionale energie

DeelnemersOrganisatie NaamAGEM Arien ScholtensAlliander Pieter van der PloegAlliander FleurTeitinkARN B.V. Gerard van GorkumBAM Nelis De Ruiter Frans HeinisdeA Michael Boddeke Ecomass Frans PieperGelderse Natuur en Milieufederatie Maarten VisschersGemeente Arnhem Marc van der BurghtGemeente Arnhem Piet van RielGemeente Arnhem Arrien SietsmaGemeente Bronckhorst Eef van BaarsenGemeente Bronckhorst Erik MolGemeente Brummen Arthur SenffGemeente Duiven Jeroen SmitsGemeente Ede Erik van TolGemeente Nijmegen Kees van DaalenGemeente Nijmegen Sjon DebieGemeente Nijmegen Harm EetgerinkGemeente Nijmegen Maarten van GinkelGemeenteNijmegen AlexvanHarreveldGemeenteNijmegen LucPellisGemeente Nijmegen Nico VerlaanGemeente Overbetuwe Geert van de RijdtGemeente Renkum Daniel DohnalekGemeenteRenkum TonyKrijnseLockerGemeente Rheden Constance PosGemeenteRheden Harriët TiemensGemeente Rijnwaarden Jan GerritzenGemeente Rozendaal Free Hoving Gemeente Wijchen Marcel ThijsenGemeente Zevenaar Erik RoumenGemeente Zutphen Nico ten BokkeGemeente Zutphen Ben HabetsGreenspread Vincent SmeeleIF Technology Michiel BraakhekkeIFTechnology RutgerWierikxJalo Biopellets Jan Demmer

Organisatie NaamJanssen Duurzaam Henk JanssenMARN/gemeenteWijchen RichardvanLoosbroekMinisterie EZ - Koploperloket BartHellingsNuon Rick van DiestNuon Harrie van der WielenOmgevingsdienst Achterhoek Ineke DomhofOmgevingsdienst De Vallei Helmig Jan NicolaiOmgevingsdienst Regio Nijmegen Brune Riemeijer Omgevingsdienst Rivierenland John RozemaOmgevingsdienst Veluwe IJssel Ron NapOntw. maats. Oost NV Arnhem Frank Eetgerink Ontw. maats. Oost NV Arnhem Henri JanssensOosterpoort Energie BV Marcel RuizendaalParaTodos Tonnie TekelenburgParaTodos Nick VerkadeParticipatiem. Oost Nederland NV Freek Welling PfixxSolar KoosKuiperPower2Nijmegen BertLagerweijProvincie Gelderland Jan AutsemaProvincie Gelderland Rita ten DamProvincie Gelderland Carla OnderdelindenProvincie Gelderland Yvonne TielemanProvincie Gelderland Hans WoutersRadboud Universiteit Toon BuitingRoxit MerijnKerlenRoyal Haskoning René IdemaSolar Pact Rivierenland Melvin KöningsStadsregio Arnhem Nijmegen Ron JostenStadsregio Arnhem Nijmegen Marjolijn van de ZandschulpStadsregio/Gemeente Arnhem Margreet van GastelStadsregio/Gemeente Arnhem TheoTijsse Klasen Stadsregio/GemeenteNijmegen JanLuijten Stadsregio/Gemeente Nijmegen Jan van der Meer St. Biomassa/CoP Goud voor Groenlo Hayo Canter Cremers UMC St. Radboud Els Sonnemans ValleiEnergie Arien van der MaasWing Dorien BruntWing Céline HoonWing Suzan Klein Gebbink

Verslag Netwerkbijeenkomst ‘duurzaam benutten van warmte’ - 12 juni 2013 te Nijmegen

Gelders netwerk voor duurzame regionale energie

Gelders netwerk voor duurzame regionale energie

Kennisprogramma DuurzaamDoorHet Gelders netwerk voor duurzame regionale energie in Gelderland maakt onderdeel uit van het kennis programma DoorzaamDoor wat zich vooral richt op versterken en verbreding van regionale netwerken.

Netwerk website:Samen met de website voor duurzame landgoederen en de site voor Community of Practice burgerinitia-tieven is de website van het netwerk te vinden op: http://duurzameenergiegelderland.wing.nl

Contact Kennisprogramma DuurzaamDoor.• RitatenDam,projectleiderLerenvoorDuurzameOntwikkeling:r.ten.dam@gelderland.nl

Provinciaal programma Energietransitie:• Carla Onderdelinden, projectleider regionale ontwikkeling: c.onderdelinden@gelderland.nl • Yvonne Tieleman, projectleider hernieuwbare energie: y.tieleman@gelderland.nl• Marianne Noordanus, projectleider energiebesparing: m.noordanus@gelderland.nl

Informatie aanvragen over het netwerk of aanmelden bij het Gelders netwerk voor duurzame regionale energie kan door te mailen naar: ingrid.versteegen@wing.nl

Het netwerk duurzame regionale energie in Gelderland biedt een platform waar gemeenten, regio’s, onderne-mers en onderwijsinstellingen kennis en ervaringen uitwisselen over het opwekken van energie op lokaal en regionaal niveau. Het doel hiervan is het versnellen van de energietransitie door met alle betrokken partijen kennis te delen, kansen te benutten en belemmeringen weg te nemen. Binnen het netwerk worden regelmatig informatievebijeenkomsten,werkatelierseninspirerendeexcursiesgeorganiseerd.Dezebijeenkomstenwordendoor de Gelderse regio’s georganiseerd. De provincie Gelderland ondersteunt het netwerk vanuit het Kennis-programma DuurzaamDoor.