Download 'Rapportage 'Cognitieve test vragenlijst Forum ...

Rapportage

Cognitieve test Vragenlijst

FORUM / Motivaction Arabische Herfst

Auteurs:

Leen Sterckx, PhD

Derk Berends, MSc

Drs. Nathan Rozema

2 Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst

Dit rapport is geschreven voor de Directie Integratie en Samenleving van het Ministerie van Sociale

Zaken & Werkgelegenheid:

© 2015, Labyrinth Onderzoek & Advies

Bezoekadres:

Archimedeslaan 16

3584 BA UTRECHT

Postbus 2496

3500 GL Utrecht

T: (030) 2627191

E: [email protected]

W: http://www.labyrinthonderzoek.nl

Alle rechten voorbehouden

Niets uit deze uitgave mag - door iemand anders dan de opdrachtgever - worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd

gegevensbestand en/of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of

op enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming.

mailto:[email protected]

http://www.labyrinthonderzoek.nl/


Inhoud

SAMENVATTING EN CONCLUSIES ..................................................................................................................... 5

AANLEIDING ................................................................................................................................................................. 5

ONDERZOEKSVRAGEN .................................................................................................................................................... 5

METHODE ................................................................................................................................................................... 5

RESULTATEN EN CONCLUSIES ........................................................................................................................................... 6

INLEIDING .................................................................................................................................................... 11

AANLEIDING ............................................................................................................................................................... 11

ONDERZOEKSVRAGEN .................................................................................................................................................. 11

ONDERZOEKSOPZET EN VERANTWOORDING ...................................................................................................................... 12

ANALYSE ................................................................................................................................................................... 17

KANTTEKENINGEN BIJ HET VELDWERK COGNITIEVE TEST....................................................................................................... 17

DEEL 1: TECHNISCHE ANALYSE VAN DE VRAGENLIJST ..................................................................................... 19

ANALYSE VAN DE ONDERZOEKSOPZET .............................................................................................................................. 19

STEEKPROEF EN REPRESENTATIVITEIT ............................................................................................................................... 20

ANALYSE VAN DE VRAGENLIJST ....................................................................................................................................... 24

VELDWERKMETHODE ................................................................................................................................................... 28

RAPPORTAGE ............................................................................................................................................................. 29

CONCLUSIES TECHNISCHE ANALYSE ................................................................................................................................. 30

DEEL 2: PRAKTIJKTOETS .................................................................................................................................. 31

DE CONTEXT WAARIN JONGEREN DEELNEMEN AAN HET ONDERZOEK ...................................................................................... 31

HOE KRIJGEN JONGEREN HUN INFORMATIE OVER DE ARABISCHE WERELD EN HET MIDDEN-OOSTEN?........................................... 34

DE POLITIEKE SITUATIE IN TURKIJE .................................................................................................................................. 40

DE OPKOMST VAN IS .................................................................................................................................................... 42

HET KALIFAAT ............................................................................................................................................................ 46

JIHAD ........................................................................................................................................................................ 47

HET CONFLICT IN ISRAËL/PALESTINA ............................................................................................................................... 52

DE INTERVENTIE VAN DE VS TEGEN IS ............................................................................................................................. 54

DE GEWAPENDE STRIJD IN SYRIË TEGEN DE REGERING VAN PRESIDENT ASSAD .......................................................................... 55

DEMOCRATIE ............................................................................................................................................................. 57

REACTIES OP DE STELLINGEN TEN AANZIEN VAN DEMOCRATIE ............................................................................................... 60

STEUN VOOR GROEPEN DIE STRIJDEN IN NAAM VAN DE JIHAD ............................................................................................... 68

SYRIËGANGERS ........................................................................................................................................................... 74

VERHOUDINGEN TUSSEN GROEPEN IN NEDERLAND ............................................................................................................ 80

CONCLUSIES PRAKTIJKTOETS .......................................................................................................................................... 81

BIJLAGE 1: REACTIE MOTIVACTION ................................................................................................................ 84

BIJLAGE 2: LIJST VAN GECONSULTEERDE WETENSCHAPPELIJKE EN CULTURELE EXPERTS ............................... 99


WETENSCHAPPELIJKE EXPERTS ....................................................................................................................................... 99

CULTURELE EXPERTS .................................................................................................................................................... 99

BIJLAGE 3: TOPICLIJST COGNITIEVE INTERVIEWS .......................................................................................... 101

BIJLAGE 4: UITEENZETTING JELKE BETHLEHEM ............................................................................................. 108

DE REPRESENTATIVITEIT VAN DE PEILING VAN MOTIVACTION ............................................................................................. 108

LITERATUUR ............................................................................................................................................................. 109

BIJLAGE 5: VRAGENLIJST FORUM / MOTIVACTION ....................................................................................... 110

BIJLAGE 6: TOPICLIJST FOCUSGROEPEN ........................................................................................................ 122

TOPICLIJST ............................................................................................................................................................... 122

BIJLAGE 7: GESPREKSVERSLAG MOTIVACTION ............................................................................................. 123

TOTSTANDKOMING VRAGENLIJST .................................................................................................................................. 123

UITVOERING VAN HET VELDWERK ................................................................................................................................. 124

RESULTATEN ............................................................................................................................................................ 125


Samenvatting en conclusies

Aanleiding

In november 2014 publiceerde FORUM een factsheet met de titel ‘Nederlandse moslimjongeren en de

Arabische herfst’, dat was gebaseerd op een door Motivaction uitgevoerde peiling onder 300 Turkse en 404

Marokkaanse jongeren van 18 t/m 34 jaar oud. Deze factsheet schetste een verontrustend beeld over vooral de

Turkse jongeren die aan de peiling hadden meegewerkt: er was onder deze groep brede steun voor

jihadistische strijdgroepen en voor IS. Er kwamen veel kritische reacties van wetenschappelijk experts en van

vertegenwoordigers van belangenorganisaties van Nederlanders van Turkse herkomst: de kwaliteit van het

Motivaction onderzoek werd in in twijfel getrokken. De directie Integratie en Samenleving van het Ministerie

van Sociale Zaken en Werkgelegenheid gaf daarom aan Labyrinth Onderzoek & Advies de opdracht een

cognitieve test uit te voeren naar het onderzoek van FORUM/Motivaction.

Onderzoeksvragen

De cognitieve test van het FORUM/Motivaction onderzoek valt uiteen in een technische analyse van de

veldwerkstrategie en de vragenlijst gehanteerd door Motivaction enerzijds en anderzijds een kwalitatieve

praktijktoets van de vragenlijst. De cognitieve test moest antwoord geven op de volgende onderzoeksvragen:

1. Wat is de kwaliteit van de door Motivaction gehanteerde vragenlijst in termen van validiteit en

betrouwbaarheid van de vraagstelling?

2. Wat betekent dit voor de inzichten die met deze vragenlijst zijn verzameld?

3. Kunnen de uitkomsten van het onderzoek geacht worden representatief te zijn voor de hele populatie? Is generalisatie mogelijk?

4. Wat zijn de implicaties van de bij onderzoeksvraag 1, 2 en 3 gevonden resultaten voor uitkomsten

zoals die door FORUM/Motivaction zijn gerapporteerd in het factsheet ‘Nederlandse moslimjongeren

en de Arabische herfst’?

Methode

Technische analyse

Voor het analyseren van de onderzoeksopzet van het Motivaction onderzoek: de veldwerkstrategie en de

vragenlijst, consulteerde Labyrinth experts die verbonden zijn aan verschillende universitaire faculteiten en

instellingen van wetenschappelijk onderzoek. De experts hebben jarenlange ervaring en expertise op het

gebied van onderzoeksmethoden en onderzoek onder migrantengroepen in Nederland. Hen werd gevraagd

afzonderlijk van elkaar de vragenlijst te analyseren en hun feedback te geven. In het eerste deel van dit rapport

wordt verslag gedaan van hun analyse.

Praktijktoets

Het tweede deel van de cognitieve test van het onderzoek van FORUM/Motivaction bestond uit een

praktijktoets die als doel had enerzijds, het testen van de vragenlijst onder de doelgroep van het onderzoek en

anderzijds, het bieden van meer context bij de antwoorden van jongeren uit de doelgroepen op de vragen in de

vragenlijst. Meer context bij de bevindingen van het Motivaction onderzoek en inzicht over de manier waarop

jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst denken over de thema’s die daarin aan de orde worden

gesteld, verkregen we om te beginnen door het voeren van gesprekken en interviews met culturele en

inhoudelijke experts. Culturele experts zijn vertegenwoordigers van belangenorganisaties van Turkse en


Marokkaanse Nederlanders, die veel in contact komen met de doelgroep van jongeren. Inhoudelijke experts

zijn (wetenschappelijk) onderzoekers die veel onderzoekservaring hebben onder de doelgroep van

Nederlandse moslimjongeren. Daarnaast organiseerden we cognitieve interviews en focusgroepen met

jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst. In de cognitieve interviews werd in een face-to-face,

kwalitatief interview met een jonge man of vrouw van Turkse of Marokkaanse herkomst, de vragenlijst van

Motivaction afgenomen en de respondent verder bevraagd om ook de achtergronden van antwoorden te

achterhalen. In de focusgroepen werden de verschillende thema’s uit de vragenlijst van Motivaction

besproken.

Resultaten en conclusies

Wij stellen vast dat er fundamentele tekortkomingen zijn in de opzet en de uitvoering van het onderzoek van

FORUM/Motivaction: de betrouwbaarheid en validiteit van de meting is onvoldoende en vanwege de

onduidelijke externe validiteit van het onderzoek zijn de gevonden resultaten niet generaliseerbaar. De

bevindingen zoals gerapporteerd in het Factsheet “Nederlandse moslimjongeren en de Arabische herfst”

kunnen daarom geen representatief beeld schetsen van de opvattingen die leven onder jongeren van Turkse en

Marokkaanse herkomst.

Bij de technische analyse van de vragenlijst door experts uit het wetenschappelijk onderzoek kwamen

verschillende methodologische problemen bij het FORUM/Motivaction onderzoek aan het licht. De experts

wijzen op een onduidelijke externe validiteit van het onderzoek als gevolg van de gekozen steekproefmethode

en op een gebrekkige validiteit en betrouwbaarheid vanwege mankementen in de gebruikte vragenlijst. Door

de praktijktoets werden de bevindingen van wetenschappelijke experts met betrekking tot de vragenlijst die

door Motivaction is gebruikt, grotendeels bevestigd.

Op basis van de inzichten verzameld bij de technische analyse en de praktijktoets concluderen we het

volgende:



De kwaliteit van de door Motivaction gehanteerde vragenlijst in termen van validiteit en betrouwbaarheid van

de vraagstelling is onvoldoende.

De door Motivaction opgestelde en gebruikte vragenlijst werd door de experts erg complex bevonden. Er

worden vragen gesteld over veel verschillende situaties, op verschillende niveaus, meer of minder recent. Er

wordt veel parate kennis voorondersteld bij de deelnemers. Dat de vragenlijst een te hoge moeilijkheidsgraad

heeft wordt bevestigd door de praktijktoets. Respondenten – vooral de laag/middelbaar opgeleiden maar ook

hoogopgeleiden - geven regelmatig aan te weinig te weten over een bepaalde situatie om vragen er over te

beantwoorden. Toch geven ze antwoord. Dat betekent dat de validiteit en de betrouwbaarheid van de

resultaten in het geding is.

De vragenlijst vertoont klassieke fouten uit het survey onderzoek als 'dubbelloops' - vragen. De formuleringen

van vragen, inleidende teksten en stellingen worden soms als 'sturend' beoordeeld. Van een aantal veel

gebruikte termen – bijvoorbeeld ‘jihad’ en ‘kalifaat’ – stellen de experts dat ze voor de doelgroep van het

onderzoek een andere betekenis en lading hebben dan die in de vragenlijst wordt gebruikt. Deze factoren

wijzen op een wankele validiteit van dit onderzoek: men moet zich bij teveel vragen en stellingen de vraag

stellen, of zij wel de attitude meet die zij beoogt te meten. We kunnen niet uitsluiten dat met deze vragenlijst

niet de daadwerkelijke attitudes van jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst zijn gemeten, maar dat

hun antwoorden het resultaat zijn van onduidelijk, sturend of multi-interpretabel geformuleerde vragen en

stellingen.


De moeilijkheidsgraad van de vragenlijst roept vragen op over de rol die de interviewers hebben gespeeld en

mogelijke interviewereffecten. Hoewel Motivaction de interviewers instrueert om geen extra uitleg te geven

constateren wij dat respondenten in de praktijk vaak steun zoeken. Uit de onderzoeksverantwoording van

Motivaction wordt niet duidelijk of en op welke wijze interviewers extra uitleg hebben gegeven bij de vragen,

en of dit op een gestandaardiseerde manier is gebeurd. Ook is sprake van een vertaling van de vragenlijst in de

taal van de respondent, ‘wanneer dit nodig was’. Er was echter geen gestandaardiseerde vertalingen van de

complete vragenlijst. De betrouwbaarheid van de meting is daardoor onduidelijk.


Wij concluderen dat bij een groot aantal stellingen niet duidelijk is vanuit welke attitude de jongeren er op

hebben gereageerd, of in andere woorden: het is onduidelijk welk inzicht daadwerkelijk is verkregen met de

vragenlijst.

We stellen vast dat de jongeren die nieuws en actualiteit volgen (vooral hoogopgeleiden) anders – eerder

cognitief - op de stellingen reageren en degenen die nauwelijks nieuws of actualiteit volgen (vooral

laagopgeleiden) – eerder affectief. Tijdens de cognitieve interviews zagen we de effecten van te complexe

vragen of stellingen, van double- of zelfs triple-barreled stellingen, van het gebruik van begrippen (jihad,

kalifaat) op een manier die niet aansluit bij de belevingswereld van de jongeren en van sturende

formuleringen. In combinatie met de onduidelijke rol van de interviewers - we merkten tijdens onze interviews

dat respondenten steun zoeken bij de interviewer voor de interpretatie van vragen en stellingen - maakt dat de

vragenlijst niet in alle interviews hetzelfde heeft gemeten.

Uit de praktijktoets bleken met name problemen te bestaan met:

- de stellingen over specifieke politieke gebeurtenissen in de Arabische wereld en Turkije: over veel van

deze situaties geven de respondenten aan te weinig te weten om een goed antwoord te geven.

Mogelijk hebben hun reacties meer te maken met de formulering van de stelling en de lading van de

gekozen begrippen dan met de inhoud.

- de stellingen die betrekking hadden op democratie in de Arabische landen. Deze stellingen bleken

vaak te complex om een eenduidig antwoord op te geven. Van verschillende gebruikte begrippen is de

betekenis bij de respondenten niet bekend (bijvoorbeeld kalifaat en Arabische Liga).

- De stellingen die peilen naar de sympathie voor jihadistische strijdgroepen. De toevoeging (zoals IS) bij

een aantal van deze stellingen maakte ze dubbelloops: veel respondenten maken een onderscheid

tussen IS en andere strijdgroepen. De term ‘jihad’ roept niet per definitie negatieve associaties op bij

de jongeren. De formulering van deze stellingen wordt vaak als ‘positief’ ervaren waardoor men de

neiging heeft bevestigend te antwoorden.

Deze stellingen hebben betrekking op de kern van het onderzoek en op de meest saillante bevindingen. De

problemen met de vragen en stellingen betekenen echter dat we eigenlijk niet weten wat er met de vragenlijst

precies is gemeten. We weten niet of de resultaten van het onderzoek de werkelijke attitudes van de

respondenten weergeeft of het effect van de formulering van de stellingen. Uit de interviews met cultureel

experts, met jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst en uit de focusgroepen vangen we signalen op

van attitudes die zoal leven bij jongeren van verschillende achtergronden.

Uit de interviews en focusgroepen kwam naar voren dat de jongeren een andere invulling geven aan het begrip

‘jihad’ dan die is gebruikt in de vragenlijst. In de vragenlijst wordt ‘jihad’ gezien als de ’heilige strijd voor de

normen en waarden van de islam’ en wordt als uitleg toegevoegd aan een vraag over ‘de gewapende opstand

in Libië van groepen die vechten in naam van de Jihad’ en stellingen over ‘groepen die in naam van de Jihad


strijden in de Arabische landen (zoals Syrië en Irak)’. Voor de moslimjongeren heeft ‘jihad’ meer betekenissen,

maar in principe is het een positief begrip: ze associëren het met een innerlijke strijd. De gewapende strijd kan

ook onderdeel zijn van de jihad, maar voor een groot aantal jongeren is dat niet meer van deze tijd: ze keuren

geweld principieel af. ‘Jihad’ als gewapende strijd is aan strikte regels gebonden, waaronder bijvoorbeeld de

humane behandeling van gevangenen. Doordat het woord jihad bij islamitische jongeren veel bredere

associaties oproept dan de uitleg van de term en het gebruik daarvan in de vragenlijst in eerste instantie

suggereert, is niet duidelijk of jongeren de definitie van Motivaction hanteren of antwoorden vanuit hun eigen

invulling van dit begrip.

In de rapportage van FORUM/Motivaction staat dat jongeren ondanks hun vermeende steun voor IS geen

voorstander zijn van een kalifaat. Echter, uit de praktijktoets blijkt dat het begrip ‘kalifaat’ veel jongeren

onbekend is. De zoals door Motivaction geformuleerde ‘neutrale uitleg’ “een kalifaat is een staat die geregeerd

wordt door een kalief” helpt hen ook niet verder op weg. Degenen die het wel kennen, plaatsen het kalifaat in

de geschiedenis (bijvoorbeeld het Ottomaanse Rijk). Door de onbekendheid met de term kalifaat zijn vragen

waarin dit begrip wordt gebruikt niet valide en de antwoorden onbetrouwbaar.

Democratie is voor de jongeren in de praktijktoets, net als voor de respondenten van het Motivaction

onderzoek, een uitgesproken positieve notie. Ze geven er echter uiteenlopende definities aan. De meeste

daarvan hebben betrekking op (de democratische) vrijheden, maar ze associëren ook vrouwenrechten, de

rechten van minderheden en zelfs de welvaartsstaat met democratie. Dat maakt ‘democratie’ tot een wel erg

complex en abstract begrip om te gebruiken in een vragenlijst. Zeker in combinatie met andere complexe

begrippen en stellingen maakte dit de moeilijkheidsgraad van dit vragenblok erg hoog.

Door de hiervoor geschetste gebrekkige betrouwbaarheid en validiteit van het FORUM/Motivaction onderzoek

kunnen we er niet van uitgaan dat de bevindingen weergeven wat de jongeren werkelijk vinden met betrekking

tot de opkomst van IS, de strijd in Syrië en de steun aan jihadistische groeperingen vanuit Nederland. De

vragenlijst gebruikt in het Motivaction onderzoek heeft mogelijk geraakt aan een aantal van de breder

gedeelde attitudes onder jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst, zoals het onderschrijven van

democratische waarden, het feit dat ‘jihad’ niet per definitie iets negatiefs betekent, of de grote steun voor

Tayyip Erdoğan onder jongeren van Turkse herkomst. Door de onvoldoende betrouwbaarheid en validiteit

kunnen we op basis van deze vragenlijst echter niet meer zeggen dan dat: toevalstreffers zijn mogelijk. We

weten op basis van deze vragenlijst echter niet wat jongeren van verschillende achtergronden werkelijk denken

over IS, over andere strijdgroepen van Islamitische signatuur, over Syriëgangers of over democratie in de

Arabische landen. Ook op basis van het beperkte aantal respondenten dat wij interviewden zijn hierover geen

uitspraken te doen. Om daar beter inzicht in te krijgen is verder onderzoek geboden: middels systematischer

uitgevoerd kwalitatief onderzoek kan meer licht worden geworpen op de opvattingen en denkbeelden van de

jongeren. Gedegen kwantitatief onderzoek dat gebruik maakt van eenduidige stellingen die rekening houden

met de belevingswereld van die jongeren, kan een beter idee geven van de spreiding van deze opvattingen

onder de populatie als geheel.


Generalisatie van de bevindingen uit het onderzoek naar de volledige populatie van jongeren van Turkse en

Marokkaanse herkomst is niet mogelijk.

Voor het onderzoek is gebruik gemaakt van een combinatie van een quotasteekproef en een convenience

steekproef. De onderzoekers hebben daarbij gestreefd naar een representatieve afspiegeling van de populatie

door quota in te stellen voor leeftijd, geslacht, etniciteit en opleidingsniveau. Ook is er een weging uitgevoerd

om de representativiteit te verbeteren. De selectie van respondenten binnen de quota is echter niet gebaseerd

op toeval (aselect) maar op het oordeel en de inschatting van de interviewers (valt een persoon op basis van


uiterlijk kenmerken mogelijk in de doelgroep?). Daardoor weten we niet zeker of de onderzoeksgroep

daadwerkelijk een representatieve afspiegeling vormt van de populatie. Het is goed mogelijk dat dit niet het

geval is inzake twee voor dit thema belangrijke variabelen: generatie en vooral ook religieuze stroming binnen

de Islam (en in het bijzonder voor respondenten van Turkse herkomst, de religieuze beweging waartoe ze

behoren). Er is met andere woorden een probleem met de externe validiteit van het onderzoek: er kan niet

worden vastgesteld dat de in de onderzochte groep gevonden resultaten overeenkomen met die in de bredere

populatie van jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst. De bevindingen uit het onderzoek mogen

daarom niet zomaar worden gegeneraliseerd naar de hele populatie van jongeren van Turkse en Marokkaanse

herkomst.


zoals die door FORUM/Motivation zijn gerapporteerd in het factsheet ‘Nederlandse moslimjongeren


De beperkte validiteit van de vragenlijst maakt het onmogelijk te concluderen dat de bevindingen de

daadwerkelijke mening van de respondenten weergeven. De gebruikte vragenlijst is te complex, bevat

dubbelloopsvragen, sturende formuleringen en gebruikt begrippen op een manier die niet aansluit bij de

belevingswereld van de jongeren. Als gevolg daarvan is de betrouwbaarheid en validiteit van het onderzoek in

het geding.

De resultaten van het onderzoek van FORUM/Motivaction zijn niet generaliseerbaar naar de complete

doelgroep. De steekproefmethode houdt intrinsiek een probleem in wat betreft de representativiteit. De

externe validiteit van het onderzoek valt niet vast te stellen: daardoor kunnen de uitkomsten van het

onderzoek niet worden gegeneraliseerd naar de hele populatie van jongeren van Turkse en Marokkaanse

herkomst.

De meest opzienbarende uitkomsten uit het FORUM/Motivaction onderzoek die gerapporteerd zijn in het

factsheet ‘Nederlandse moslimjongeren en de Arabische herfst’ waren:

“Wat vooral opvalt is het verschil tussen de houding van Turks-Nederlandse en Marokkaans-Nederlandse

jongeren ten opzichte van de ontwikkelingen in Syrië en Irak. Beide groepen beoordelen het uitroepen van het

kalifaat door Islamitische Staat (IS) als negatief, maar verschillen in hun beoordeling van jihadistische

strijdgroepen in de regio en de deelname van Nederlandse moslims aan de strijd aldaar. Zo zijn Marokkaanse

Nederlanders uitgesproken negatief over IS en het geweld dat zij gebruikt, en keuren zij het vertrek van

Nederlandse jongeren naar Syrië af.

Daarentegen vinden Turkse Nederlanders dat jihadistische strijdgroepen voor verandering kunnen zorgen in

Arabische landen, en denken zij positief over IS en de deelname van Nederlandse moslims aan de gewapende

strijd in Syrië en Irak. Tegelijkertijd hebben zij de meest uitgesproken pro-democratische opvattingen, en

vinden zij net als Marokkaanse Nederlanders dat democratie essentieel is voor de vooruitgang van een land.

Als Assad verdreven zou worden, dan dient Syrië dus wel een democratie te worden en geen kalifaat.”

Deze conclusies uit het onderzoek van FORUM/Motivaction hebben beperkte ‘ecologische validiteit’: de

onderzoeksbevindingen komen niet overeen met de ervaringen van Nederlanders van Turkse herkomst in de

dagelijkse praktijk. Ecologische validiteit is geen sterke maatstaf voor de waarde van onderzoeksbevindingen,

maar het is wel een teken aan de wand. Het feit dat de vertegenwoordigers van organisaties van Nederlanders

van Turkse herkomst zichzelf en jongeren van Turkse herkomst uit hun achterban niet herkennen in de

gepresenteerde uitkomsten riep vragen op over de manier waarop het onderzoek is uitgevoerd.

De rapportage kampt met een gebrek aan een goede en volledige onderzoeksverantwoording. Daardoor laat

de transparantie van dit onderzoek veel te wensen over. Dit schept ook een probleem voor de juiste duiding

van de bevindingen. Er worden in deze duiding verbanden gelegd die op zijn minst wankel te noemen zijn op


basis van de eigen onderzoeksbevindingen. Ze worden bovendien ook niet onderbouwd of aangevuld met

verwijzingen naar de literatuur waarin het bestaan van die verbanden aannemelijk wordt gemaakt. Dat maakt

dat er gerede twijfel is over de conclusies van het rapport, zeker wanneer men daarbij de methodologische

tekortkomingen in acht neemt.

Een betere en volledigere onderzoeksverantwoording en reflectie op de uitkomsten in het licht van de

problemen met de methodologie, had mogelijk een aantal twijfels weggenomen en had de transparantie van

het onderzoeksproces vergroot. Dan hadden experts en publiek een betere inschatting kunnen maken van de

waarde van de onderzoeksbevindingen. Dat er zoveel twijfels waren over de kwaliteit van het onderzoek heeft

het debat afgeleid van waar het eigenlijk over zou moeten gaan: de inhoud. Dit heeft het imago van onderzoek

onder deze doelgroepen geen goed gedaan.


Inleiding

Aanleiding

In november 2014 publiceerde FORUM een factsheet met de titel ‘Nederlandse moslimjongeren en de

Arabische herfst’, dat was gebaseerd op een door Motivaction uitgevoerde peiling onder 300 Turkse en 404

Marokkaanse jongeren van 18 t/m 34 jaar oud. Deze factsheet schetste een verontrustend beeld over vooral de

Turkse jongeren die aan de peiling hadden meegewerkt: er leefde onder deze groep brede steun voor

jihadistische strijdgroepen en voor IS.

De publicaties maakten veel reacties los in de media en ook in het politieke halfrond. Al snel rezen echter

twijfels over de waarde van de door FORUM gepresenteerde bevindingen: verschillende wetenschappers en

deskundigen met zicht op de doelgroep stelden vragen bij de door Motivaction gehanteerde veldwerkstrategie

en de opzet van de vragenlijst en de formulering van de vragen. Een aantal woordvoerders van

belangenorganisaties van Turkse Nederlanders, in het bijzonder het Turks Nederlands Tegengeluid (TNT)

stelden openlijk, zichzelf en hun achterban niet te herkennen in het door FORUM geschetste beeld.

Deze kanttekeningen laten evenwel onverlet dat de bevindingen van dien aard zijn dat dit nadere analyses

rechtvaardigt. Want, indien ze ook maar enige mate van robuustheid zouden bezitten, verdient dit de volle

aandacht van het kabinet. Het ministerie van SZW heeft daarom als reactie op de Motivaction-uitkomsten een

onderzoeksprogramma uitgewerkt. Een van de elementen van dit programma is een nadere analyse van de

waarde van de bevindingen van FORUM/Motivaction middels het uitvoeren van een cognitieve test. Deze werd

in handen gegeven van Labyrinth Onderzoek en Advies. Dit rapport is de weerslag van de resultaten hiervan.

Onderzoeksvragen

De onderzoeksvraag die ten grondslag ligt aan deze cognitieve test, is drieledig en luidt:






zoals die door FORUM/Motivation zijn gerapporteerd in het factsheet ‘Nederlandse moslimjongeren


Bij vraag 1 gaat het niet alleen om de feitelijke formulering van de vragen, maar bijvoorbeeld ook om de

context waarbinnen de vragen zijn geformuleerd en gesteld.


Onderzoeksopzet en verantwoording

De cognitieve test van het FORUM/Motivaction onderzoek valt uiteen in een technische analyse van de

veldwerkstrategie en de vragenlijst gehanteerd door Motivaction enerzijds en anderzijds een praktische toets

van de origineel gehanteerde vragenlijst.

Technische Analyse

Voor het analyseren van de veldwerkstrategie, de operationalisatie en de opbouw van de vragenlijst

consulteerde Labyrinth experts die verbonden zijn aan verschillende universitaire faculteiten en instellingen

van wetenschappelijk onderzoek. De experts hebben allen jarenlange ervaring en expertise op het gebied

onderzoeksmethoden en –technieken, alsmede onderzoek onder migrantengroepen in Nederland. Hen werd

gevraagd afzonderlijk van elkaar de vragenlijst te analyseren en hun feedback te geven.

Tijdens de technische analyse wordt specifiek aandacht besteed aan de volgende punten:

1) Operationalisatie: de manier waarop een kenmerk wordt gemeten

a) eenduidigheid van vragen en stellingen

b) eenduidigheid van antwoordcategorieën

c) gehanteerde meetniveaus

2) Opbouw van de vragenlijst

a) volgorde van vragen en stellingen

b) groepering van vragen en stellingen

3) Inhoudelijke component

a) cultuurgevoelige elementen

b) sturing

4) steekproef en representativiteit

Bij de technische analyse focussen we primair op formuleringen en vraagstelling die in verband kunnen worden

gebracht met steun voor jihadistische strijdgroepen en IS. Dit doen wij tevens voor vragen die ten grondslag

kunnen liggen aan de reeds door verschillende partijen geconstateerde paradoxale uitkomsten.

Inleidende teksten, stellingen, vragen en antwoordcategorieën kunnen door bepaald woordgebruik mogelijk

sturend zijn voor de antwoorden die respondenten geven. Daarbij denken wij aan woorden die sterke

negatieve of positieve associaties kunnen oproepen. Hierbij is het dan ook mogelijk dat deze associaties sterker

zijn bij bepaalde culturen of subculturen. Om dit soort triggers te identificeren volgde Labyrinth haar

gebruikelijke procedure, waarbij, naast eigen expertise en wetenschappelijke experts ook culturele experts,

afkomstig uit specifieke culturele groepen worden ingezet. Hen werd gevraagd naar de kwaliteit van

formuleringen in inleidende teksten, stellingen, vragen en antwoordcategorieën en de manier waarop volgens

hen de vragen en stellingen resoneren bij jongeren uit de doelgroep.

Een overzicht van de door Labyrinth geconsulteerde wetenschappelijke en culturele experts is opgenomen als

Bijlage 2.

Praktijktoets

Het tweede onderdeel van deze cognitieve test omvat een kwalitatieve veldwerkfase waarin we middels

cognitieve face-to-face (f-t-f) interviews en focusgroepen, beide met jongeren uit de doelgroepen de door

FORUM/Motivaction gehanteerde vragenlijst en stellingen bespreken. Gezien het gevoelige onderwerp en het

belang van het blootleggen van interpretatie, associatie en intenties vonden we een spreiding van de methodes


van belang: bij de cognitieve interviews wordt 1 op 1 met respondenten gesproken. De mogelijk verschillende

interpretaties, associaties en intenties worden vervolgens verder uitgediept tijdens de groepsgesprekken.

Klankbordgroep

Gezien de gevoeligheid van het onderzoek en het belang van een juiste methodologische aanpak is vanuit het

Ministerie van SZW de wens geuit tot kwaliteitsborging. Labyrinth heeft daarop een klankbordgroep

samengesteld waarmee de opzet en uitvoering van het onderzoek kon worden afgestemd. De klankbordgroep

heeft, individueel, onder andere gekeken naar het plan van aanpak, topiclijsten (van zowel de cognitieve

interviews als focusgroepen) en het conceptrapport.

De klankbordgroep bestaat uit de volgende leden:

prof. dr. Jaco Dagevos, Hoofd afdeling Onderwijs, Minderheden en Methodologie, Sociaal Cultureel

Planbureau. Hoogleraar Integratie en Migratie bij de Faculteit Sociale Wetenschappen van de Erasmus

Universiteit Rotterdam;

prof. dr. Jelke Betlehem, voormalig onderzoeker op het gebied van survey-methodologie bij het

Centraal Bureau voor de Statistiek. Hoogleraar bij de Faculteit Sociale Wetenschappen van de

Universiteit Leiden;

dr. Martijn de Koning, antropoloog, onderzoeker en docent aan de Universiteit van Amsterdam en de

Radboud Universiteit Nijmegen;

prof. dr. Richard Staring, criminoloog, hoogleraar aan de Erasmus Universiteit Rotterdam;

drs. Paolo de Mas, voormalig directeur Nederlands Instituut in Marokko (NIMAR) en thans directeur

Marokko Instituut te Den Haag.

Voorbereiding praktijktoets

Bij de selectie van respondenten voor de interviews en focusgroepen werd rekening gehouden met een

evenwichtige verdeling van de deelnemers naar etnische achtergrond (Turks, (Turks) Koerdisch, Marokkaans,

Berbersprekend) geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en religieuze/culturele achtergrond. We verwachten

immers dat jonge mannen en vrouwen, ‘jongere’ en ‘oudere’ – die misschien al getrouwd zijn en kinderen

hebben- , ‘laag’ en ‘hoogopgeleide’ jongeren verschillende opvattingen hebben over jihad en de situatie in het

Midden-Oosten. Zo vermoeden we een verschil tussen laag- en hoogopgeleide jongeren wat betreft het volgen

van de actualiteit en gebruik van verschillende informatiebronnen. Van Nederlandse moslims van Turkse

herkomst is bekend dat ze verdeeld zijn in verschillende etnische groepen en verschillende religieuze

(islamitische) stromingen die ieder hun eigen institutioneel kader hebben in Nederland, dat correspondeert

met organisaties en politieke facties in Turkije. We verwachten dat de ideologische en religieuze families

waarbij de jongeren zijn aangesloten leiden tot verschillende (politieke) opvattingen met betrekking tot het

Midden-Oosten. Daarom zoeken we informanten uit de verschillende groepen: Koerdische, alevitische,

seculiere, en soennitische jongeren van Diyanet, Millî Görüş, Fethullah Gülen en Süleymancı. De Marokkaans-

Nederlandse jongeren zijn cultureel-taalkundig verder onderverdeeld in Berbers en Arabieren, hetgeen

gevolgen kan hebben voor hun competenties wat betreft. het volgen van Arabische en Marokkaanse media.

Ook verwachten we een verschil in opvatting tussen salafistische jongeren en niet-salafisten.

Labyrinth zette voor de werving van respondenten haar Etnoteam in, dat bestaat uit hoogopgeleide en

meertalige veldwerkassistenten met voor dit project een Turkse of Marokkaanse achtergrond. Daarnaast werd

via de sneeuwbalmethode geworven door aan de geconsulteerde cultureel experts te vragen of zij ons in

contact konden brengen met potentiële respondenten uit hun achterban.


Zowel de cognitieve interviews als de groepsgesprekken werden, met toestemming van de deelnemers,

opgenomen en (letterlijk) uitgetypt (getranscribeerd). Na digitalisering van de gesprekken worden deze

ingelezen in de kwalitatieve tekstanalyse software MaxQDA. De interviewverslagen zijn volledig

geanonimiseerd.

Cognitieve interviews

Om de eenduidigheid, begrijpelijkheid en invulbaarheid van de vragenlijst te testen werd de vragenlijst

voorgelegd aan jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst. De cognitieve interviews werden face-to-face

uitgevoerd middels de ‘think aloud’ methode. De respondenten beantwoorden daarbij geselecteerde

onderdelen van de vragenlijst nadat ze hardop de vragen hebben voorgelezen. Daarnaast wordt hen gevraagd

hardop na te denken over specifieke begrippen en termen (‘think aloud’ methode) en hun antwoorden te

motiveren. Hiermee wordt getest of:

respondenten de woorden, vragen, stellingen en antwoordcategorieën begrijpen,

de vraagstelling en begrippen eenduidig geïnterpreteerd worden1,

zij wel redelijkerwijs antwoord kunnen geven op de vragen,

de antwoordcategorieën duidelijk en volledig zijn,

vraag en antwoord goed op elkaar aansluiten (dekt de antwoordcategorie het antwoord dat de

respondent wil geven),

welke associaties respondenten hebben bij specifieke begrippen in de inleiding, vragen, stellingen en

antwoordcategorieën.

De interviewer stelde bovendien verdiepende vragen om de antwoorden van de respondent waar nodig te

verduidelijken (probing questions). De door ons gebruikte topiclijst is bijgevoegd als Bijlage 3.

De individuele interviews vonden op een rustige locatie of bij mensen thuis plaats. Alle gesprekken werden in

het Nederlands gevoerd en de respondenten waren zonder uitzondering deze taal goed machtig. De

respondenten ontvangen een incentive van 30,- euro voor deelname aan een cognitief interview.

Overzicht van de respondenten

Totaal 13

Turks 6 Marokkaans 6

Man 2 Man 1

Vrouw 4 Vrouw 5

Jong (18 t/m 25) 4 Jong (18 t/m 25) 4

Oud (26 t/m 35) 2 Oud (26 t/m 35) 2

Hoog opgeleid 2 Hoog opgeleid 3

Midden/laag opgeleid 4 Midden/laag opgeleid

3

Koerdisch 1

Man, hoogopgeleid, 26 t/m 35 jaar

2

1

1 Idealiter wordt hier een variantie-analyse toegepast. De doorlooptijd en de beperkte omvang van de aanbesteding maken

het echter niet mogelijk om in korte tijd voldoende respons te generen binnen de beoogde doelgroep. 2 Deze persoon is geworven als Koerd afkomstig uit Turkije. Tijdens het gesprek bleek echter dat de respondent afkomstig

was uit het noorden van Irak. Vanwege zijn Koerdische achtergrond is alsnog een interview afgenomen.


We hebben gestreefd respondenten te interviewen van zo divers mogelijke achtergrond. Naast de in de tabel

genoemde kenmerken zijn de jongeren divers naar religieuze overtuiging of affiliatie. De jongeren van

Marokkaanse herkomst zijn meer of minder expliciet moslim. Het varieert van mensen die een islamitische

opvoeding hebben gehad tot mensen die zoveel mogelijk volgens de leefregels van de Islam leven. Ze zijn op

een respondente na in Nederland geboren en getogen. De ene uitzondering is in België opgegroeid en als

huwelijksmigrant naar Nederland gekomen. Onder de respondenten van Turkse herkomst zijn er drie van

(deels) Koerdische achtergrond, twee zijn Alevitisch, een is een koranist, de overige zijn meer of minder

praktiserende, soennitische moslims. Een van hen rekent zich tot de Millî Görüş stroming, een heeft na

omzwervingen langs de vier grote families van de Turkse Islam (Diyanet, Süleymancı, Millî Görüş, Fethullah

Gülen) gekozen voor een Diyanet moskee. De overige beschouwen zich niet als aanhanger van een specifieke

stroming maar zeggen dat hun ouders tot de Diyanet behoren.

De spreiding van de respondenten naar opleidingsniveau was moeilijker te realiseren: we hebben relatief veel

hoogopgeleiden gesproken. Degenen die we als midden/laag opgeleid beschouwen hebben mbo 4 of 3 niveau.

Om toch ook laagopgeleiden te spreken, is een extra focusgroep georganiseerd met vier laagopgeleide jonge

mannen (vmbo tot mbo 3). We merkten tijdens het interviewen dat hoogopgeleiden (WO, HBO) zich meer voor

dit onderwerp interesseren, meer parate kennis hebben over de politieke situatie in het Midden-Oosten,

actiever de actualiteit volgen op dit terrein en ook op een ander niveau de vragen en stellingen analyseren en

kritisch beoordelen (meer meta-niveau) alvorens ze te beantwoorden. De respondenten met MBO niveau

geven vaker aan zich niet voor actualiteit in het algemeen te interesseren en minder tot weinig van de

onderwerpen van de vragenlijst af te weten. Ze hebben ook minder dan de hoogopgeleiden de neiging de

vragen en stellingen te analyseren, maar geven ‘spontaner’ hun antwoord. Dit doet vermoeden dat

laagopgeleiden de vragenlijst (gezien de moeilijkheidsgraad en de vooronderstelde achtergrondkennis – zie het

verslag van de technische analyse) op een andere manier beantwoorden. Om enigszins te compenseren voor

het feit dat we geen cognitieve interviews hebben afgenomen van laagopgeleide jongeren, organiseerden we

een extra focusgroep.

Hoewel we tevreden zijn over de spreiding van de respondenten over de vooropgestelde kenmerken en we

kunnen stellen dat er een zekere saturatie is bereikt wat betreft de hoogopgeleide respondenten, zijn we van

mening dat de saturatie3 nog niet volledig is. Bij een langere veldwerkperiode zou intensiever kunnen worden

geworven onder laagopgeleiden, niet actieve jongeren, eerste generatie jongeren en jongeren die behoren tot

een salafistische groep of bijvoorbeeld de Hizb-ut-Tahrir.

We kunnen op basis van de wel bereikte respondenten wel concluderen dat de vragenlijst op belangrijke

punten niet aansluit bij de belevingswereld van de doelgroep, formuleringen bevat die cultureel gevoelig zijn

en (te) veel parate kennis vooronderstelt, hetgeen de validiteit en betrouwbaarheid ervan compromitteert.

Indien we meer te weten willen komen over de werkelijke opvattingen die leven onder jongeren van Turkse en

Marokkaanse herkomst, moet meer werk worden gemaakt van de moeilijker bereikbare categorieën, maar niet

per definitie (of bij voorkeur niet) met deze vragenlijst als instrument. Dit is een punt van aandacht voor het

vervolgonderzoek.

Focusgroepen

Voor het tweede deel van de praktijktoets koos Labyrinth voor de focusgroepmethode. Focusgroepen zijn bij

uitstek geschikt om breed gedragen opvattingen van een groep te onderzoeken. De eerder geformuleerde

3 Saturatie: het punt waarop nieuwe interviews geen nieuwe inzichten meer opleveren. Dit wil zeggen dat het coderen en

analyseren geen nieuwe inzichten meer voortbrengt. De analyse bevestigt alleen wat reeds naar voren is gekomen. Het afnemen van extra interviews heeft hierdoor geen toegevoegde waarde meer.


onderzoeksonderwerpen (interpretatie van de begrippen en onderwerpen uit de vragenlijst, associaties daarbij

en motivatie van de eigen positie) waren hierbij leidend.

Door de onderlinge interactie van de deelnemers worden verschillende lagen en nuances van een attitude aan

het licht gebracht. We organiseerden vijf focusgroepen. Voorafgaand kregen respondenten een korte topiclijst,

een lijst van thema’s die in het gesprek aan bod zouden komen, gebaseerd op de eerste analyse van de

cognitieve interviews. De keuze om deelnemers vooraf een korte topiclijst te sturen telt twee redenen:

de gevoeligheid van het onderwerp vereist dat mensen enigszins zijn voorbereid op de onderwerpen

die in het groepsgesprek ter sprake komen,

door het vooraf opsturen van de topiclijst hebben respondenten een eigen mening kunnen vormen

aangaande het onderwerp, daarmee wordt voorkomen dat zij tijdens het groepsgesprek te veel

worden beïnvloed door de mening van anderen

Wij hebben overwogen de gesprekken te laten leiden door een persoon afkomstig uit de zelfde

etnische/culturele groep als de respondenten. Dit zou kunnen zorgen voor vertrouwen en begrip waardoor

men opener is bij gevoelige onderwerpen. Wegens de beperkte omvang en doorlooptijd van het onderzoek

was het niet haalbaar heel homogene groepen samen te stellen. Wanneer het groepsgesprek dan wordt geleid

door een persoon afkomstig uit een specifieke etnische/culturele of religieuze groep bestaat het gevaar dat

respondenten zich niet herkennen in de groepsleider. Daarom hebben we gekozen voor een groepsleider die

niet van Turkse of Marokkaanse herkomst is, maar die wel bekend is met deze groep en ervaring heeft in het

kwalitatief onderzoek onder deze groepen. Alle gesprekken zijn in het Nederlands gevoerd. Deelnemers aan

het groepsgesprek ontvingen een incentive van 35,- euro.

Bij de focusgroepen hebben we niet met de vragenlijst als instrument gewerkt, omdat het laten beantwoorden

van alle vragen door een groep mensen te tijdrovend zou zijn. Wel hebben we de vragenlijst opgedeeld in

thema’s die we systematisch aan de orde hebben gebracht tijdens de groepsgesprekken. De topiclijst voor de

focusgroepen is toegevoegd als bijlage 6. Er hebben vijf focusgroepen met in totaal 20 deelnemers

plaatsgevonden:

1 met 7 jongeren van Marokkaanse herkomst, 18 – 25 jaar oud

1 met 6 jonge vrouwen van Marokkaanse herkomst, 25 – 35 jaar oud

1 met 5 jongeren van Turkse herkomst, 18 – 25 jaar oud

1 met 2 jonge mannen van Turkse herkomst, 25 – 35 jaar oud

1 met 4 jonge mannen van Turkse (1) en Marokkaanse (3) herkomst, laagopgeleid, 25 – 35 jaar oud

De achtergronden van de deelnemers aan de focusgroepen zijn verder divers naar geloofspraktijk. Bij de Turkse

jongeren hebben we wel geselecteerd op hun soennitische achtergrond. We hebben Koerdische en Alevitische

jongeren gesproken voor een cognitief interview en culturele experts uit deze groepen geïnterviewd. De

soennitische jongeren behoren wel tot verschillende religieuze families, genoemd zijn Diyanet, Millî Görüş,

Fethullah Gülen en geen. Een respondente was eerste generatie migrant, pas na haar twintigste in Nederland

woonachtig. De overige respondenten behoorden tot de tweede of derde generatie.

Omdat we aan het eind van de veldwerkperiode oordeelden dat we niet genoeg laagopgeleide, mannelijke

informanten hadden bereikt, organiseerden we nog een focusgroep met vier laagopgeleide jonge mannen. Hun

leefwereld bleek er inderdaad anders uit te zien dan die van de overige jongeren in ons onderzoek. Waar de

laatste vrijwel allemaal bezig zijn met studie en/of werk, waren drie van de laagopgeleide jonge mannen

werkloos. Hun wereld is erg klein geworden: ze hebben weinig doel en structuur in hun leven, wonen nog thuis,

hebben geen perspectief op werk of een huwelijk. “Je bent 25 en je leven is voorbij”, merkte een van hen op. Ze

zeggen dan ook geen belangstelling te hebben voor de situatie in het Midden-Oosten en volgen geen media. Ze

hebben zelfs geen Facebook, al kijken ze wel eens Youtube filmpjes via de telefoon. Ze stellen het al moeilijk


genoeg te hebben zelf het hoofd boven water te houden, om zich bezig te houden met politiek ver weg. Deze

jongeren kennen andere jongens uit de moskee die ze bezoeken, die naar Syrië zijn afgereisd om te vechten en

weer terug zijn gekomen. Het is in hun wereld dat ronselaars actief zijn en jongens een perspectief voor

houden om iets van hun leven te maken door in het Midden-Oosten te gaan vechten.

De focusgroepen zijn getranscribeerd en gecodeerd aan de hand van dezelfde codeboom als de cognitieve

interviews.

Analyse

Coderen en analyse groepsgesprekken en cognitieve interviews

De betrokken onderzoekers noemen voorafgaande aan de codering onafhankelijk van elkaar de aspecten die in

de cognitieve interviews en groepsgesprekken naar voren zijn gekomen. Op basis hiervan wordt in MaxQDA

een voorlopige codeboom opgesteld. Na het opstellen van de codeboom worden de tekstfragmenten op basis

van deze voorlopige codeboom gecodeerd in MaxQDA. Dat wil zeggen dat losse tekstfragmenten met een

bepaalde ‘code’ aangemerkt worden. Gedurende de codering van de tekstfragmenten wordt de codeboom

verder uitgebreid, zodat uiteindelijk de definitieve labels toegekend worden. In het geval dat uitspraken

meerdere aspecten bevatten, krijgen deze meerdere labels toegekend. Hiermee wordt duidelijk welke

interpretaties, associaties en intenties respondenten hebben bij het invullen van de door FORUM en

Motivaction opgestelde vragenlijst.

Implicaties resultaten

Om antwoord te kunnen geven op de onderzoeksvragen moeten de resultaten van de technische analyse en de

praktijktoets worden afgezet tegen de resultaten van FORUM en Motivaction. Hierbij gaan we in eerste

instantie in op de in de aanleiding geformuleerde steun voor jihadistische strijdgroepen en IS. Daarnaast kijken

we naar de tegenstrijdigheid van dit gegeven met de hoge steun voor democratie en democratische waarden.

Er wordt antwoord gegeven op de vraag in welke mate deze ogenschijnlijke steun en tegenstrijdigheid

voortkomt uit kenmerken van de gehanteerde vragenlijst. Vervolgens gaan we in op andere eventuele

onregelmatigheden die wij aantreffen naar aanleiding van de technische analyse en de praktijktoets.

Kanttekeningen bij het veldwerk cognitieve test

Een belangrijke belemmering bij deze cognitieve test is dat hij op dit tijdstip, een goed half jaar na de enquête

van Motivaction in augustus/september, minder goed uit te voeren is vanwege ontwikkelingen in de situaties in

de Arabische wereld, waarover vragen worden gesteld. Het beste moment voor een cognitieve test was

voorafgaand aan de enquêtering geweest. Zowel de situatie in het Midden-Oosten als de doelgroep zijn in

maart 2015 niet meer dezelfde als ten tijde van het Motivaction onderzoek. Desalniettemin leverde het

bespreken van de vragenlijst genoeg informatie op om de bevindingen van de technische analyse te kunnen

verifiëren.

In de periode van augustus tot maart 2015 zijn er veel ontwikkelingen geweest in de gebieden waarop het

onderzoek van Motivaction betrekking heeft. Met name rond IS zijn dingen gebeurd die de beeldvorming over

deze groep onder jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst (alsook onder andere groepen) hebben

beïnvloed: er zijn nog veel meer onthoofdingen gevolgd, er was de terechtstelling van de krijgsgevangen

Jordanese piloot die levend werd verbrand, er was de strijd rond Kobani aan de Turkse grens en de

betrokkenheid daarbij van (Turkse) Koerden, overwinningen van de Koerdische Pesh Merga en Erdoğan heeft

zich uitdrukkelijk tegen IS gekeerd waar hij zijn positie lang vaag hield. Het is mogelijk dat de attitudes van de

jongeren met betrekking tot IS in deze periode eveneens is geëvolueerd en dat de betekenis die ze aan dit

begrip toekennen, anders is dan ten tijde van het Motivaction onderzoek. Om er achter te komen of dit het


geval is en om in te schatten wat voor effect dit heeft op hun interpretatie van de stellingen die gaan over IS

hebben we hen daarom in de interviews en focusgroepen gevraagd te reconstrueren hoe hun opvattingen en

gevoelens met betrekking tot IS zich in de loop der tijd hebben ontwikkeld en welke gebeurtenissen met name

hun mening hebben gevormd. Anderzijds is het conflict tussen Israël en Palestina, in vergelijking tot de

nazomer van 2014, meer naar de achtergrond verdwenen. Het is nog steeds een thema dat heftige gevoelens

losmaakt bij veel respondenten, maar afgelopen zomer was duidelijk het brandpunt in hun herinnering. Wat

betreft radicalisering in Nederland en Syriëgangers waren er ook ontwikkelingen: meer jongeren zijn afgereisd

en ook gesneuveld. Spijtoptanten vertelden hun verhaal in de media. In België werd het proces tegen Sharia-4-

Belgium gevoerd waarin hoge straffen werden uitgesproken tegen Syriëgangers en ronselaars. In januari werd

een aanslag gepleegd op de redactie van het blad Charlie Hebdo. Hoewel er geen rechtstreeks verband is met

de situatie in het Midden-Oosten, kwam dit gebeuren in verschillende interviews spontaan ter sprake. Het is

duidelijk van invloed als de respondenten het klimaat ‘tegen’ moslims duiden dat ze in Nederland waarnemen

en dat ze in verband brengen met motieven tot radicaliseren en afreizen naar Syrië. Kortom: de actualiteit is

niet dezelfde als een half jaar geleden en in een onderzoek dat rond actualiteit draait, is dit een hindernis.

Tijdens het veldwerk bleek dat veel van onze respondenten op een of andere manier hebben gehoord over het

onderzoek van Motivaction en het factsheet van FORUM. Sommigen hebben de mediadiscussie er over

intensief gevolgd, andere hebben er wel eens iets over opgevangen: “Wilders zei nog dat uit onderzoek blijkt

dat 90% van de Turken zegt dat jihadstrijders helden zijn” … verschillende door ons benaderde jongeren gaven

aan kritisch te zijn over het FORUM rapport of wat ze er over gelezen of gehoord hebben in de media. De

onderzoeksgroep, kortom, is niet (meer zo) onbevangen. Hoewel we bij het benaderen van respondenten in

eerste instantie niet meldden dat we een onderzoek uitvoerden naar specifiek het FORUM/Motivaction

onderzoek (maar zeiden dat we ‘een vragenlijst’ wilden testen) kregen we regelmatig te maken met enig

wantrouwen. Ook op andere momenten tijdens de interviews en focusgroepen kregen we aanwijzingen dat de

jongeren erg behoedzaam zijn geworden, onder andere door de berichtgeving over dit soort onderzoeken in de

media. Daarbij hadden wij de indruk dat ze vooral bang zijn dat de verschillende lagen en nuances in hun

standpunten door de ‘westerse’ interviewer over het hoofd zouden worden gezien, vooral bij vragen en

stellingen waarvoor ze vooronderstellen dat ‘westerlingen’ er gevoelig voor zijn of een erg eenzijdige kijk er op

hebben. De aarzeling kon meestal worden ondervangen door aan te geven dat we niet zozeer geïnteresseerd

waren in hun persoonlijke antwoord op de vraag of stelling, maar in die aarzeling en hun redeneringen daarbij.

Maar het geeft aan dat deze doelgroepen inmiddels (deels maar niet alleen door de ophef rond het factsheet

van FORUM en de reacties daarop) erg op hun hoede zijn voor en soms uitgesproken wantrouwend tegenover

onderzoekers. In een aantal gevallen leidde dit bij het werven van respondenten zelfs tot een weigering om

deel te nemen aan dit onderzoek.


Deel 1: Technische analyse van de vragenlijst Voor het eerste deel van dit rapport legden we de vragenlijst, de onderzoeksverantwoording en het verslag van

het onderzoek van FORUM/Motivaction voor aan methodologische en inhoudelijke experts uit het

wetenschappelijk onderzoek. Ook hadden we een gesprek met de onderzoekers van Motivaction die

verantwoordelijk waren voor dit onderzoeksproject. Zij konden ons nadere toelichting geven bij een aantal

vragen die zijn opgeworpen door de experts. De toelichting van Motivaction is verwerkt in dit hoofdstuk. Waar

hun reactie is toegevoegd, wordt dit duidelijk genoemd. Ook wordt er een aantal keer gebruik gemaakt van

herkenbare quotes [Mot]. Een overzicht van de deskundigen die we hebben ingeschakeld is te vinden in Bijlage

2.

De experts kwamen los van elkaar tot de vaststelling dat er om diverse redenen ernstig getwijfeld mag worden

aan de betrouwbaarheid en de validiteit van het FORUM/Motivaction onderzoek. De argumenten hiervoor

geven we hier onder weer. Er is gekeken naar de steekproef en de representativiteit, naar de

veldwerkmethode, naar de vragenlijst en naar de interpretatie en rapportage van de bevindingen. De

geraadpleegde hoogleraren zijn door de extra toelichting door de onderzoekers van Motivaction bij het

onderzoek niet overtuigd. De zorgen over de kwaliteit van dit onderzoek worden door de toelichting niet

weggenomen maar bevestigd of zelfs versterkt.

Analyse van de onderzoeksopzet

Het onderzoek uitgevoerd door Motivaction behelst een kwantitatief onderzoek onder jongeren van Turkse en

Marokkaanse herkomst. Er is gebruik gemaakt van een quota steekproef waarbij de onderzoekers hebben

gestreefd naar een representatieve afspiegeling van de doelgroep. Prof. Dr. Richard Staring merkt op dat de

keuze voor een kwantitatieve onderzoeksopzet met een representatieve steekproef van Turks-Nederlandse en

Marokkaans-Nederlandse jongeren, gezien de aanleiding van het onderzoek – het achterhalen van de

opvattingen van deze jongeren over politieke situatie in de Arabische wereld en de betrokkenheid van

Nederlandse moslimjongeren bij deze ontwikkelingen - een logische is. “Het probleem met het onderhavige

onderzoek is dat het met enkele ogenschijnlijk tegenstrijdige uitkomsten meer vragen lijkt op te roepen dan het

antwoorden biedt. In het licht van de gevoeligheid van actuele thema’s als radicalisering, jihadisme en de

directe betrokkenheid van Nederlandse moslims met de strijd in Syrië zou de discussie over de inhoud moeten

gaan zonder dat hierbij de resultaten op voorhand ter discussie staan. Het had dan ook voor de hand gelegen

om deze kwantitatieve studie te vergezellen van een kwalitatieve studie waarbij semigestructureerde interviews

de mogelijkheid bieden om door te vragen en ogenschijnlijke tegenstrijdigheden helder te krijgen,”.


Steekproef en representativiteit

De onderzoekers van Motivaction geven aan gebruik te hebben gemaakt van een quota steekproef waarbij

gestreefd is naar een representatieve afspiegeling van de populatie (jongeren van Turkse en Marokkaanse

herkomst) naar de variabelen etniciteit, geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en woonplaats.

“Voor dit onderzoek is, net als het onderzoek dat in 2011 is uitgevoerd, een mixed-mode veldwerkmethode

gehanteerd. Dit is een combinatie van online onderzoek en face-to-face onderzoek met het doel een

representatieve steekproef te verkrijgen. Door middel van quota lijsten werden de respondenten

representatief geworven naar leeftijd, opleiding, geslacht en etniciteit. Op het gebied van geografische ligging

is ervoor gekozen om de respondenten uit de agglomeraties waar de meeste Nieuwe Nederlanders wonen te

enquêteren. Dit zijn Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht, Eindhoven en Twente.

Het veldwerk is uitgevoerd onder 300 Turkse en 404 Marokkaanse Nederlanders van 18 tot en met 34 jaar oud

in de periode van maandag 25 augustus tot en met vrijdag 19 september 2014” (Motivaction)

De wijze van steekproeftrekking door Motivaction komt neer op een combinatie van een quotasteekproef en

een convenience steekproef. De respondenten zijn niet geworven op basis van een aselecte steekproef. De

populatie is verdeeld in groepen met bepaalde kenmerken. Vervolgens wordt uit elk van die groepen een

specifiek aantal respondenten geworven dat een afspiegeling vormt van de aanwezigheid van personen met dit

kenmerk in de populatie. Die selectie gebeurt niet at random, maar de interviewers selecteren in elke groep de

respondenten. De interviewers hebben potentiële deelnemers aangesproken in moskeeën, supermarkten,

winkelstraten, theehuizen, buurthuizen, onderwijsinstellingen, sportverenigingen en bij respondenten thuis.

Het wordt uit de onderzoeksverantwoording, gepubliceerd op de website van Motivaction, niet meteen

duidelijk hoe het selectieproces in zijn werk is gegaan: op welke gronden hebben de interviewers gedacht met

een potentiële deelnemer te maken te hebben?

De vraag omtrent de selectie van respondenten is tijdens het gesprek voorgelegd aan Motivaction. Daarbij

legden zij uit hoe hun interviewers in het veld te werk gaan. Hun interviewers spreken op straat potentiële

respondenten aan die ogenschijnlijk binnen de doelgroep vallen; mannen en vrouwen van 18 tot 35 jaar met

een Turks of Marokkaans uiterlijk. De interviewers zijn geïnstrueerd om bij twijfel te checken of respondenten

binnen de doelgroep vallen. Zo werd gepoogd een selectiebias uit te sluiten. Dit kan op deze wijze echter niet

voor 100% worden uitgesloten.

Motivaction benadrukt dat er zoveel mogelijk gepoogd is een doorsnee van de populatie te bevragen. Er is

bijvoorbeeld niet alleen gesproken met jongeren die veel kennis of een sterke mening ten aanzien van het

onderwerp hebben. Wanneer respondenten aangaven weinig van het onderwerp te weten, zijn zij er door de

interviewers op gewezen dat dit geen probleem is. Hen is gezegd dat het belangrijk is dat ook de mening van

mensen met weinig kennis van belang is voor dit soort onderzoek. Motivaction geeft aan er nadrukkelijk op te

letten dat niet alleen vriendelijke mensen worden bevraagd. Zo geven zij de interviewers ook mee dat elke

zoveelste persoon moet worden aangesproken, ook als iemand nors voor zich uitkijkt of haastig is. Dit doen zij

om te voorkomen dat een groep wordt uitgesloten die anders op een andere manier wel in het onderzoek

betrokken zou worden.

Quota en convenience steekproef

De methodologische experts geven aan dat met de methode van de quotasteekproef het risico bestaat op

‘schijnrepresentativiteit’: de onderzoeksgroep lijkt in de kenmerken die de basis vormden van de quota wel op

de populatie, maar mogelijk op andere relevante kenmerken niet. Omdat de selectie van deelnemers niet

aselect gebeurde, kan men daar niet zeker van zijn (zie de uiteenzetting door prof. dr. Jelke Bethlehem in

bijlage 4). Door de experts wordt gewezen op een aantal variabelen die gezien deze thematiek waarschijnlijk

wel relevant zijn, waar door Motivaction niet op is geselecteerd en waarover verder ook geen reflectie is terug


te vinden in het rapport. Staring wijst op generatie en religieuze achtergrond als relevante variabelen: “Uit de

wetenschappelijke literatuur komt naar voren dat 1e, 2e en 3e generaties jongeren zich verschillend oriënteren

op Nederland en een andere verbondenheid met Nederland, de Nederlandse samenleving en haar waarden en

normen voelen. Jongeren die tot de 2e en 3e generatie behoren, voelen zich in vergelijking met de 1e generatie

jongeren (zelf in het buitenland geboren en tenminste één van de ouders) op allerlei manieren meer verwant

en verbonden met Nederland dan het land van hun (groot)ouders. Ten tweede, de religieuze achtergrond van

de jongeren is niet meegenomen bij de samenstelling van de onderzoeksgroep. Het ligt voor de hand dat

afhankelijk van de religieuze groepering waartoe de jongeren zich rekenen zij zich meer of minder verwant

voelen met de jihad, Islamitische Staat en het kalifaat. Het is in het onderhavige onderzoek onduidelijk hoe de

Turks-Nederlandse jongeren die deel uit maken van de onderzoeksgroep zich verhouden tot de verschillende

religieuze stromingen (Soenni/Alevi) en binnen deze stromingen tot de verschillende bewegingen

(Diyanet/Millî Görüş/Gülen/etc.) Afhankelijk van hoe de jongeren zich verhouden tot een dergelijke religieuze

groep zullen hun oordelen over de kwesties ook uiteenlopen.”

Totstandkoming quota

Met Motivaction is gesproken over de totstandkoming van de quota en de keuze voor het gebruik van de

Gouden Standaard. Het is voor Motivaction niet mogelijk om te werken met een a-selecte steekproef omdat zij

geen toegang hebben tot het GBA, zij kunnen dus geen a-selecte steekproef trekken. De keuze voor de

variabelen om de quota te bepalen komt voort uit de beschikbaarheid van ijkingsdata (geslacht, leeftijd,

etniciteit en opleidingsniveau naar regio) afkomstig van het CBS. Dit wordt ook voorgeschreven door de

Gouden Standaard van MOA4 volgens welke Motivaction de quota vaststelt voor het selecteren van

respondenten.

Het gebruik van de Gouden Standaard sluit dus ook uit dat er quota konden worden opgesteld ten aanzien van

bijvoorbeeld verschillende religieuze stromingen onder de Turkse doelgroep. Daarvan ontbreken immers

ijkingsdata.

Het gebruik van de Gouden Standaard pleit onderzoekers niet vrij om voor elk nieuw onderzoek vast te stellen

hoe de representativiteit kan worden verbeterd.

Prof. Dr. Jelke Bethlehem: “Motivaction zegt de Gouden Standaard te gebruiken voor ijkingsdoeleinden. Merk

op dat het gebruik van de Gouden Standaard een afspraak is van de bureaus onderling. Doel is het bevorderen

van de vergelijkbaarheid van de uitkomsten van de verschillende onderzoeken. Er is echter geen enkele garantie

dat daarmee allerlei representativiteitproblemen worden opgelost. De effectiviteit van een ijking hangt af van

de correlatie tussen responsgedrag en de ijkvariabelen en de correlatie tussen de onderzoeksvariabelen en de

ijkvariabelen. En die correlaties kunnen voor elk onderzoek anders zijn. Niets weerhoudt de onderzoeker om

extra ijkvariabelen te gebruiken als die nodig zijn. Helaas is dit hier niet gebeurd.”

Prof Dr. Richard Staring: “Motivaction geeft aan dat de Gouden Standaard geen informatie bevat over de

verschillende religieuze stromingen onder de Turkse doelgroep, daarom is daarmee geen rekening gehouden bij

de selectie. De vraag blijft of hier naar gekeken is of dat hier enigszins rekening mee is gehouden en hoe dat

heeft uitgepakt.”

Selectie locaties

Verschillende methodologische experts wijzen op de mogelijke extra vertekening door de selectie van een

beperkt aantal steden waar het onderzoek is uitgevoerd en de werving op specifieke locaties binnen een

relatief beperkt tijdskader. Jongeren die zich niet op deze plaatsen begeven zijn hierdoor uitgesloten van de

selectie. Er wordt bovendien in de onderzoeksverantwoording geen duidelijkheid gegeven over hoeveel

4 http://www.moaweb.nl/Services/gouden-standaard

http://www.moaweb.nl/Services/gouden-standaard


jongeren op de verschillende locaties zijn geworven en hoe zich dat verhoudt tot de resultaten. Het valt te

verwachten dat jongeren die in de moskee zijn geworven andere opvattingen hebben dan die niet in de

moskee zijn geworven en dat bovendien ook de naam of stroming van de moskee zelf een invloed heeft. Zoals

de Koning opmerkt: “Het maakt nogal wat uit of ze bij de Hizb-ut-Tahrir [moskee die bekend staat om haar

relatief radicale aanhang van vooral moslims van Turkse herkomst] hebben gestaan of bij een andere moskee.”

Motivaction geeft aan dat de selectie van locaties voor het werven van respondenten tot stand is gekomen

vanuit de verwachting dat respondenten uit de doelgroep op bepaalde plaatsen makkelijk te werven zijn

vanwege een hoge verwachte aanwezigheid. Het onderzoek vond zoals afgesproken met de opdrachtgever

plaats in de G4, Eindhoven en omgeving Twente, steden met een relatief grote populatie binnen de doelgroep.

Binnen deze steden zijn vervolgens locaties gekozen waar deze doelgroep, naar verwachting, wordt getroffen,

waarbij een spreiding wordt aangebracht in de wervingslocaties. Zo is er onder andere geworven bij

supermarkten, winkelstraten, onderwijsinstellingen, moskeeën, sportverenigingen, theehuizen, stations en

door aan te bellen bij adressen met een ogenschijnlijk Turks of Marokkaans naambordje.

Prof. Dr. Richard Staring over de selectie van de locaties: “Motivaction geeft nog steeds niet veel informatie

over welke locaties precies zijn gekozen. De vraag is wat voor soort moskeeën en wat voor soort wijken:

achterstandswijken of veel breder? Relatief veel moslim gezinnen zijn de laatste jaren uit de achterstandswijken

vertrokken. Dit kan gevolgen hebben voor de representativiteit.” Motivaction benadrukt dat er zoveel mogelijk

gepoogd is een doorsnee van de populatie te bevragen. “Deze toelichting lezende krijg ik nog steeds niet het

beeld dat ze daarin geslaagd zijn. Het bevestigt juist het beeld van een selectieve groep. Daar is op zich niets mis

mee, maar dat moet je dan ook wel als zodanig duiden,”.

Weging

Motivaction heeft gebruik gemaakt van de RIM-weging om een representatieve afspiegeling te verkrijgen voor

de sociodemografische kenmerken leeftijd, geslacht, opleiding en etniciteit. Een weging wordt in de

onderzoekspraktijk toegepast om te corrigeren dat een steekproef mogelijk geen goede afspiegeling vormt van

de totale populatie. Een aantal experts heeft twijfels bij de weging: ze hebben niet het idee dat de uitgevoerde

weging de vertekening en daarmee het probleem van de representativiteit verbetert. Dr. Joost Kappelhof: “Het

onderzoek maakt melding van een weging waarbij o.a. gebruik gemaakt wordt van de variabele opleiding. Dat

verbaast mij nogal omdat er helemaal geen populatiegegevens zijn voor opleiding en al helemaal niet voor deze

specifieke groep. Daarnaast is het nog maar de vraag wat een 'weging' doet op een zodanig selectieve groep,”.

Kappelhof refereert hier aan het feit dat de gegevens over opleidingsniveau waar Motivaction gebruik van

maakt (en andere partijen die gebruik maken van de Gouden Standaard) geen populatiegegevens betreffen. De

gegevens over opleidingsniveau naar herkomstgroep komen voort uit de Enquête Beroepsbevolking (EBB)

waarbij, aldus onder andere Kappelhof, juist voor deze groepen problemen ontstaan vanwege

ondervertegenwoordiging. Prof. dr. Jelke Bethlehem: “Motivaction heeft een weging uitgevoerd om te

corrigeren voor een mogelijke selectiviteit. Zo’n weging heeft alleen maar zin als de weegvariabelen voldoende

sterk correleren met de verschijnselen die worden onderzocht. Ik twijfel zeer of dit het geval is voor leeftijd,

geslacht, opleiding en etniciteit,”.

Non-respons

De methodologisch experts zijn unaniem in hun oordeel dat Motivaction te weinig informatie geeft over de

non-respons. Omdat bij de methode van de quotasteekproef wordt geworven tot de quota zijn ‘gevuld’, lijkt

het alsof er geen non-respons is. Maar die zal er wel zijn geweest: die bestaat uit de mensen die deelname

weigerden of de enquête niet volledig beantwoordden. In de onderzoeksverantwoording is geen informatie

terug te vinden over hoeveel mensen deelname hebben geweigerd of tijdens het interview hebben afgehaakt

en waarom. Als de non-respons groot is, bestaat er een ernstig risico op vertekening van de uitkomsten. Het is

daarnaast goed mogelijk dat de non-respons personen betreft met specifieke opvattingen over de onderzochte


thema’s, bijvoorbeeld die jongeren die zich willen distantiëren van discussies rondom IS enz. Die blijven

mogelijk systematisch buiten beeld. Een betere verantwoording van de non-respons is onontbeerlijk om meer

inzicht te krijgen in de representativiteit van het onderzoek.

Het een en ander heeft gevolgen voor de externe validiteit van het onderzoek: het is heel goed denkbaar dat

de groep onderzochte personen niet representatief is. Daardoor is het veralgemenen van de bevindingen naar

de ruimere groepen van jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst riskant. Het is, met andere woorden,

niet zeker dat de attitudes gemeten in de onderzoeksgroep daadwerkelijk bestaan onder Turks-Nederlandse en

Marokkaans-Nederlandse jongeren in dezelfde verhoudingen als in het onderzoek. Dit is een probleem dat

inherent is aan de gekozen methode van de quotasteekproef. De onderzoekers hadden deze kanttekeningen bij

de representativiteit beter moeten aangeven en verantwoorden. Met een uitgebreidere reflectie op de selectie

van deelnemers door de enquêteurs hadden ze meer duidelijkheid kunnen verschaffen over de precieze

samenstelling van de onderzoeksgroep. Ook was het door informatie verkregen uit de vragenlijst misschien

mogelijk meer inzicht te geven over de precieze samenstelling van de onderzoeksgroep op kenmerken die niet

als quotum zijn gebruikt. Aangezien echter geen vraag is gesteld naar de religieuze stroming waartoe de

respondenten behoren – althans niet op het niveau van verfijning dat de experts voorstaan – is het niet

mogelijk om via een aanvulling uit de data meer zicht te krijgen op de samenstelling van de onderzochte groep.

Motivaction stelt dat bij een toevalssteekproef uit de GBA, de non-respons bij onderzoek onder dit soort

groepen juist heel hoog is. Los van de hogere non-respons onder Turkse en Marokkaanse Nederlanders bij

steekproeven getrokken uit het GBA, krijgt Motivaction van het CBS ook niet de beschikking over GBA-

gegevens naar etniciteit, waardoor het per definitie voor Motivaction niet mogelijk is om dergelijke

steekproeven te trekken (deze worden niet aan commerciële partijen beschikbaar gesteld). Daarom kiezen ze

ook voor de aanpak die ook in dit onderzoek is gevolgd. Het nadeel van het aanspreken van mensen op straat

voor een face-to-face interview, in vergelijking tot bij een steekproef uit de GBA, is dat men verder niets weet

over de mensen die niet willen meedoen en gewoon doorlopen. Gemiddeld worden 5 mensen aangesproken

om 1 deelnemer te werven. Dat is niet anders dan in andere onderzoeken die Motivaction doet. Het onderzoek

werd heel neutraal geïntroduceerd om potentiële deelnemers niet af te schrikken: “In opdracht van FORUM,

Multicultureel kennisinstituut, voeren wij een onderzoek uit naar hoe de Nederlandse bevolking aankijkt tegen

een aantal internationale ontwikkelingen” .

[Mot] Waar wij verder heel erg op sturen is de mensen mee te laten doen, die in eerste instantie aangeven niet

te weten of zij geschikt zijn voor het onderzoek en om die reden overwegen niet deel te nemen aan het

onderzoek. Het gaat dan om personen die bij de introductie van het onderzoek aangeven ‘ daar weet ik niet veel

vanaf’ of ‘de thema’s spreken me niet aan’ *…+ Als zou blijken dat er veel uitval is, of dat mensen problemen

hebben met bepaalde onderdelen, dan krijgen we daar signalen van. Nu is er niets abnormaals gebeurd, anders

zouden we van onze interviewers signalen gekregen hebben *…+ Als je eenmaal in de vragenlijst zit en later

afhaakt, wordt je gemonitord. Dan vinden wij dat terug in onze data. We hebben geen abnormale afwijkingen

gevonden.

Motivaction stelt dat er geen opvallende dingen zijn gebeurd wat betreft weigeringen of afhaken van

deelnemers. De non-respons op dit onderzoek was hetzelfde als die bij andere onderzoeken van Motivaction.

Daarom vonden ze het ook niet nodig om er over te reflecteren in de onderzoeksverantwoording.

De hoogleraren prof. dr. Betlehem en prof. dr. Staring geven aan dat er grote problemen zijn met de

representativiteit van het onderzoek door de selectiviteit van de steekproef. Die problemen komen juist

duidelijker aan het licht door de extra toelichting door de Motivaction onderzoekers.

Prof. Dr. Jelke Bethlehem: “Motivaction geeft aan geen aselecte steekproef te hebben kunnen trekken omdat

het geen toegang had tot het GBA. Misschien had het bureau dan wel moeten concluderen dit onderzoek dan


niet uit te kunnen voeren. In ieder geval had in het onderzoeksverslag moeten worden aangegeven dat de

gebruikte selectieprocedure geen enkele garantie biedt op een representatieve steekproef.”

Verder stellen de hoogleraren over de selectie van respondenten door de interviewers zelf:

Prof. Dr. Jelke Bethlehem: “Het zwakke punt van de quotasteekproef is dat de respondenten niet worden geloot

uit de verschillende groepen (quota), maar op het oog door de interviewers worden geselecteerd. De

beschrijving in de toelichting van Motivaction maakt dat schrijnend duidelijk. Er worden jonge mensen

aangesproken die zo op het oog een Turks of Marokkaans uiterlijk hebben. Daarbij kan van alles misgaan. Zo

zou dit er bijvoorbeeld toe kunnen leiden dat bepaalde groepen niet worden onderzocht. Er is maar op een

beperkt aantal locaties geïnterviewd. Motivaction heeft die locaties niet gekozen vanuit een streven naar

representativiteit, maar omdat daar veel leden van de doelpopulatie aanwezig zijn. Dit werkt averechts op de

representativiteit.”

De hoogleraren vinden de keuze van Motivaction om in het rapport niet te reflecteren over de non-respons

‘uitermate vreemd’.

Prof. Dr. Jelke Bethlehem: “Motivaction kan kennelijk geen exacte responspercentages geven. Er wordt

aangegeven dat 1 op de 5 aangesproken mensen tot respons leidt. Dat zou betekenen dat de respons 20% is.

Dat is erg laag. Dat kan makkelijk tot substantiële vertekeningen leiden in de uitkomsten. Het is onwaarschijnlijk

dat de toegepaste ijking dit probleem kan oplossen. Het is uitermate vreemd dat Motivaction niet reflecteert

over de non-respons omdat die niet afwijkt van andere Motivaction onderzoeken. Non-respons kan in elke

onderzoek weer een ander effect hebben. Vanwege de dreiging van vertekeningen moet je daarom steeds weer

de non-respons goed analyseren en daarvoor corrigeren.”

Analyse van de vragenlijst

De wetenschappelijke experts wijzen op basis van een technische analyse van de vragenlijst op grote

problemen met de validiteit en betrouwbaarheid van het onderzoek: heeft de vragenlijst wel gemeten wat de

onderzoekers beoogden te meten? Hieronder volgen een aantal algemene opmerkingen met betrekking tot de

door Motivaction gebruikte vragenlijst. De volledige vragenlijst, die door de experts is geanalyseerd, is

opgenomen als bijlage 5.

Keuze voor onderwerpen

In gesprek met Motivaction is gevraagd naar de keuze voor de onderwerpen in de vragenlijst. Het onderzoek

van FORUM/Motivaction is een vervolg van eerder onderzoek uit 2011. Het onderzoek in 2011 richtte zich op

het blootleggen van eventuele veranderingen in denken over democratie van islamitische jongeren als gevolg

van de Arabische Lente en andere politieke ontwikkelingen in de Arabische wereld. Omdat het huidige

onderzoek een vervolgstudie is volgen de vragen en onderwerpen voor een groot deel de eerdere vragenlijst.

Echter, door de grote veranderingen in het gebied (zoals de situatie in Syrië en de opkomst van IS) is een aantal

thema’s toegevoegd.

Tijdens een interview ligt de volgorde van de onderwerpen en vragen vast. Zo ook bij dit onderzoek. Om

volgorde effecten te voorkomen worden op bepaalde plaatsen in de vragenlijst stellingen gerandomiseerd

aangeboden.

Te grote complexiteit van vragen en stellingen

Verschillende experts wijzen op de complexiteit van de vragen en stellingen opgenomen in de vragenlijst. Deze

vooronderstellen veel parate kennis over de politieke situatie in diverse onderdelen van de Arabische wereld

en Turkije. De vragen zijn vaak ingewikkeld: er worden veel abstracte begrippen gebruikt (democratie,


Arabische Liga, kalifaat) en gaan over complexe onderwerpen die zich moeizaam in eenduidige stellingen laten

vangen. Er worden vragen gesteld over verschillende gebeurtenissen in verschillende landen op verschillende

niveaus, meer of minder recent. Slechts bij enkele begrippen – jihad, kalifaat en Arabische Liga – wordt nadere

informatie gegeven over de betekenis ervan (die in het geval van de duiding bij het woord ‘kalifaat: een staat

die geregeerd wordt door een kalief’ niet afdoende is voor wie het begrip niet kent). Laag en middelbaar

opgeleide jongeren in de cognitieve test zeggen regelmatig al bij aanvang van het interview dat ze weinig tot

niet op de hoogte zijn van politieke gebeurtenissen in de Arabische wereld en nauwelijks het nieuws daarover

te volgen. Ook hoogopgeleide jongeren die wel de actualiteit volgen zeggen regelmatig te weinig af te weten

van een situatie om de stellingen er over te beantwoorden. Op één hoogopgeleide respondent na, die bij het

blok vragen over democratie aangaf dat ze 'normaal gesproken' op dat punt zou afhaken van de enquête

(omdat ze het gevoel had op teveel stellingen geen goed antwoord te kunnen geven), voltooiden echter alle

respondenten de hele vragenlijst. Prof. dr. Joop Van Holsteyn: “Ik kan me niet voorstellen dat, als je deze

vragenlijst bedoeld hebt voor jongeren, zij allemaal begrepen hebben waarover het gaat en zinvolle

antwoorden hebben kunnen geven. Ze geven antwoorden, dat weten we uit allerlei onderzoek: als je een vraag

stelt dan geven mensen antwoord, maar je meet dan in hoge mate non-attitudes. Ik denk dat dat hier in sterke

mate het geval is geweest, ”.

De complexiteit van de stellingen en de hoeveelheid kennis over (politieke) gebeurtenissen in de Arabische

wereld en Turkije die voorondersteld wordt, roept vragen op over de rol van de interviewer in dit onderzoek.

We weten van een aantal respondenten dat de enquête online is ingevuld. Van Holsteyn en Kappelhof wijzen

er op dat een vragenlijst lezen en invullen moeilijker is dan een enquête beantwoorden in een face-to-face

interview omdat bij een online vragenlijst, de respondent voor de interpretatie van de vragen op zichzelf is

aangewezen. Bij face-to-face interviews is vervolgens de rol van de interviewer cruciaal: mogelijke

interviewereffecten gaan dan spelen. De interviewer kan de respondent bijvoorbeeld steun bieden bij het

beantwoorden van de vragen. Onduidelijk is of en op welke wijze interviewers extra uitleg of verduidelijking

heeft gegeven bij de moeilijkere vragen en of dat in alle interviews op een eenduidige manier is gebeurd. In de

onderzoeksverantwoording is daarover geen informatie terug te vinden. Motivaction stelt dat de interviewers

de instructie krijgen om tijdens het veldwerk geen extra uitleg te geven.

In deel twee van dit rapport dat verslag doet van de praktijktoets, zijn voorbeelden terug te vinden van de

gevolgen van de hoge moeilijkheidsgraad van sommige vragen en stellingen. Er zijn een aantal stellingen

waarbij een opvallend aantal respondenten aarzelt. Hun antwoordstrategie weerspiegelt die aarzeling: ‘weet

niet/geen mening’ (indien dit tot de antwoordmogelijkheden behoort) maar ook vaak de categorieën ‘niet

eens, niet oneens’ of ‘niet positief, niet negatief’, waarbij men dan volgens de ‘think aloud’ methode aangeeft

dat men niet genoeg afweet van het onderwerp van de stelling en daarom het antwoord ‘neutraal’ houdt.

Soms geven de respondenten echter wel een duidelijk antwoord, terwijl ze tegelijkertijd aangeven bepaalde

termen in de vraag of stelling niet te kennen of er te weinig van af te weten. Dan verwijzen ze naar een ander

woord in de vraagstelling dat hun aandacht heeft getrokken en waarbij ze duidelijke associaties hebben die hun

antwoord sturen. Een concreet voorbeeld is stelling 6.5, hoe beoordeelt u de gebeurtenis ‘de gewapende

opstand in Libië door groepen die strijden in naam van de jihad’ (voor de analyse, zie pagina 47). Ook is onze

ervaring bij de cognitieve test dat de respondenten om nadere uitleg vragen wanneer ze (onderdelen) uit de

stelling niet begrijpen, of dat ze bij de interviewer ‘steun’ zoeken bij hun interpretatie daarvan. Dat maakt dat

de vraag belangrijk hoe de enquêteurs van Motivaction op die momenten hebben gereageerd.

Double-barreled questions

Er worden in de vragenlijst nogal wat constructies gebruikt die in handboeken als ‘double-barreled of

dubbelloops’ worden aangeduid. Een 'dubbelloopsvraag' is een vraag met twee onderwerpen, ofwel: ze

bestaat eigenlijk uit twee vragen, terwijl er maar één antwoord kan gegeven worden. In het enquête onderzoek

geldt als regel dat dubbelloopsvragen moeten worden gemeden, omdat daarin twee dingen aan de orde

worden gesteld: daardoor weet de onderzoeker eigenlijk niet op welke van de twee vragen het antwoord van


de respondent precies betrekking heeft. Van Holsteyn: “Zo gaat het bijvoorbeeld in een aantal vragen over ‘de

Arabische wereld en/of Turkije’. Gaat het dan over de Arabische landen, over Turkije, over allebei of wisselt het

per vraag wat daarmee wordt bedoeld…?". Een ander voorbeeld is de stelling "De EU en/of NAVO moeten een

bijdrage leveren aan een goede overgang naar democratie in de Arabische landen". De EU en de NAVO zijn

twee heel verschillende instanties die mogelijk een verschillende reactie uitlokken bij de respondent. Heeft het

antwoord betrekking op de EU of op de NAVO? Het gebruik van 'en/of' wijst in veel gevallen op een

dubbelloops constructie. Maar soms zijn dubbelloopsvragen of stellingen moeilijker te detecteren. Een

voorbeeld daarvan is het eerder reeds aangehaalde "De gewapende opstand in Libië van groepen die strijden in

naam van de Jihad": vraagt deze naar attitudes ten aanzien van de gewapende opstand in Libië of ten aanzien

van specifiek de groepen daarin die strijden in naam van de Jihad?

Antwoordcategorieën sluiten niet aan

Bij nogal wat vragen sluiten de antwoordcategorieën niet aan bij de vraag zoals die gesteld wordt. Het zijn vaak

vragen met als antwoordcategorieën zogenaamde ‘Likert items’, de vijfdeling zeer eens-eens-niet eens, niet

oneens-oneens-zeer oneens. Bij veel stellingen die worden voorgelegd gaat het om een feitelijke situatie. Veel

stellingen beginnen met ‘Ik ben’, ‘ik vind’ of ‘ik denk’: daar ben je het uiteraard mee eens. Daar zijn de

passende antwoordcategorieën: Het is zo of het is niet zo. Er is bij verschillende vragen een mismatch tussen de

vraag zoals die is voorgelegd en de antwoorden die geboden worden. Dat heeft mogelijk tot verwarring geleid

bij de respondenten. Ook ontbreekt in een aantal gevallen de antwoordcategorie: ik weet niet/geen mening,

waarbij die wel op zijn plaats zou zijn geweest.

Gekozen terminologie suggestief

De terminologie waarvoor is gekozen bij het opstellen van de vragen is alles behalve neutraal. Er wordt

gesproken over ‘gewapende opstand’ en ‘gewapende strijd’ van groepen in Libië of het Midden-Oosten en van

‘ militaire interventie’ van de VS en de ‘militaire acties’ van Israël, waarbij ‘gewapende strijd veel harder klinkt

dan militaire acties. In een vraag over Egypte is sprake van ‘het aantreden van (voormalig generaal) Al-Sisi’

waarbij de toevoeging tussen haakjes de suggestie wordt gedaan dat het hier om een militair bewind gaat, wat

over het algemeen eerder negatieve associaties oproept. De term ‘jihad’ die voor moslims vaak eerder een

positieve lading heeft, wordt consequent gebruikt in associatie met ‘strijdende groepen’, dat een eerder

negatieve lading heeft. Uit de praktijktoets blijkt ook dat sommige stellingen de respondenten in verwarring

brengen omdat er bijvoorbeeld woorden in worden gebruikt met een voor hen eerder positieve lading, terwijl

ze cognitief redenerend een negatief antwoord zouden geven. Door de positieve formulering voelen ze de

neiging een positief of bevestigend antwoord te geven. Voorbeelden daarvan is stelling (8.2) "Ik vind het goed

dat dergelijke groepen zorgen voor verandering"; hoewel de meeste respondenten in de cognitieve test het

niet eens zijn met deze stelling, botst dat voor hun gevoel met de positieve termen 'goed' en 'verandering':

verschillende zeggen hierdoor in verwarring te worden gebracht. Hetzelfde geldt voor de stelling (8.4) 'Ik vind

het goed dat er steun is van Nederlandse moslims voor groepen als IS', met 'goed' en 'steun' en mogelijk ook

'Nederlandse moslims' als woorden die positieve associaties oproepen. Dit is mogelijk een reden dat opvallend

veel respondenten van het Motivaction onderzoek, deze stelling positief of bevestigend beantwoorden. Het is

niet uit te sluiten dat de antwoorden de positieve formulering van de stelling weerspiegelen in plaats van de

onderliggende attitude van de respondenten.

Slechte aansluiting bij de belevingswereld van de doelgroep

Verschillende methodologische en inhoudelijke experts hebben opgemerkt dat deze vragenlijst ‘op de

tekentafel’ lijkt te zijn opgesteld, door iemand die weinig kennis heeft van de doelgroep. Er worden termen

gebruikt die weinig aansluiten bij de belevingswereld van de respondenten, of die in de belevingswereld van de

respondenten een andere weerklank hebben dan zoals gebruikt in de vragenlijst. Een voorbeeld is de term

'jihad': deze wordt in de vragenlijst gekoppeld aan gewapende opstand en strijdgroepen en uitgelegd als 'de


heilige strijd voor normen en waarden van de Islam'. Voor jonge Nederlandse moslims echter is 'gewapende

opstand' slechts één van de mogelijke verschijningsvormen van jihad; jihad betekent voor hen ook: proberen te

leven volgens de regels van het geloof, je eigen lusten overwinnen of je best doen om je doel te bereiken. Jihad

is een veel voorkomende meisjesnaam in de Arabische wereld. De term 'jihad' kortom heeft voor hen niet

dezelfde negatieve lading als in de Nederlandse media en is in principe zelfs een positief begrip. Voor een

uitgebreide analyse van de reacties van de jongeren op de term Jihad, zie pagina 47.

Een opmerking van de culturele experts die hierbij aansluit is dat in de Turkse media, Islamitische Staat ISIT

wordt genoemd, in plaats van IS of ISIS. In de Arabische en Marokkaanse media wordt dan weer gesproken van

'Dawish'. Als het zo is dat met name jongeren van Turkse herkomst hun informatie over het Midden-Oosten in

belangrijke mate betrekken bij de Turkse media, dan kan deze discrepantie tussen het in de vragenlijst

gebruikte woord en het in de Turkse media gebruikte woord consequenties hebben. Zeker als - zoals we op

basis van de interviews met de jongeren en met de culturele experts vermoeden - in augustus en september

2014 veel jongeren nog weinig van IS/ISIT hadden gehoord en dat ze dit fenomeen in het begin het voordeel

van de twijfel gaven. Culturele experts van Turkse herkomst geven bovendien aan dat er aanvankelijk helemaal

niet veel berichtgeving was over ISIT in de Turkse media, die trok pas aan toen ISIT ook Turkse posities ging

bedreigen in het najaar van 2014.

De experts schatten in dat de vragenlijst niet vooraf is getest op een kleine groep respondenten uit de

doelgroep. Een cognitieve test voorafgaand aan het uitvoeren van de enquête zou de hoge moeilijkheidsgraad

van de vragenlijst aan het licht hebben gebracht en ook de termen waar jongeren over struikelen, hetzij omdat

ze voor hen een andere betekenis hebben dan die in de vragenlijst wordt weergegeven (bijvoorbeeld jihad) of

omdat veel jongeren niet weten wat het begrip betekent (bijvoorbeeld kalifaat).

Testen vragenlijst

Aangezien er vraagtekens worden gezet bij de totstandkoming van de vragenlijst is hier met Motivaction over

gesproken. Motivaction geeft aan de vragenlijst vooraf getest te hebben. Er is een pilot gehouden onder 7

personen. Daarbij is op een aantal zaken gelet. Er is gekeken naar de ‘flow’ van de vragenlijst (zitten er geen

abrupte overgangen in, sluiten vraagblokken logisch op elkaar aan) en er is gecontroleerd of de vragen helder

zijn en op zichzelf te begrijpen. Naar aanleiding van de pilot is een aantal veranderingen doorgevoerd in de

vragenlijst. Zo kwam naar voren dat een aantal termen niet direct helder waren. Als gevolg daarvan is er voor

gekozen om de vragenlijst aan te passen en een aantal termen zo neutraal mogelijk toe te lichten in de

vragenlijst.

[Lab] Is de vragenlijst vooraf getest?

[Mot] Wat wij eigenlijk doen, bij al onze veldwerkprojecten, is dat wij een pilotperiode inplannen. In dit geval

heeft dit ook plaatsgevonden. Waarbij inderdaad wordt nagegaan of de vragenlijst goed wordt begrepen. De

vragenlijst wordt op zodanige wijze afgenomen zodat echt de situatie van het veldwerk nabootst. Mensen

worden benaderd waarbij wordt gezegd dat het een inderdaad pilot is. Dat het belangrijk is te weten of de

vragen helder zijn, dingen anders moeten en vervolgens wordt de vragenlijst afgenomen. Dat is ook bij dit

onderzoek gebeurd.

[Lab] Is de vragenlijst nog aangepast, zijn er nog veranderingen geweest en wat waren de grootste

veranderingen?

[Mot] Wat vooral naar voren kwam is dat een aantal van de termen die wij gebruikten niet heel erg duidelijk

waren of niet bekend zijn. Antisemitisme is één van de woorden die naar voren kwam als te weinig bekend. Dat

zijn van die woorden die je in eerste instantie gebruikt en die dan uiteindelijk niet helemaal geschikt blijken.

Daarnaast wat aspecten in de routing en overlap tussen vragen. Dat soort dingen kwamen naar voren en zijn

voor het definitieve onderzoek aangepast. Bij een pilot kijk je naar de flow van de vragenlijst en de content van


de vragen. Dat is standaard bij Motivaction en wordt bij alle onderzoeken van te voren gedaan. Om te

voorkomen dat mensen de vragen anders begrijpen dan dat wij bedoelen.

Veldwerkmethode

In het onderzoek van Motivaction zijn verschillende methoden van data verzamelen ingezet. Enerzijds is er

sprake van een online enquete, onder leden van het Mixxit panel van Motivaction (N=59) anderzijds van face-

to-face interviews (N=645). Bij de face-to-face interviews is waar nodig het interview in het Turks, Marokkaans-

Arabisch of Berbers afgenomen.

In de onderzoeksverantwoording is geen informatie opgenomen over het controleren van eventuele mode-

effecten. Vooral het al dan niet aanwezig zijn van een interviewer is hier relevant, stellen Van Holsteyn en

Kappelhof, omwille van de moeilijkheidsgraad van de vragen en stellingen die werden voorgelegd. Kappelhof:

“Ook is de etniciteit van de interviewer van invloed op de antwoorden die een respondent verstrekt. Onderzoek

toont aan dat wanneer men wordt geïnterviewd door iemand uit de eigen groep, men sneller geneigd is om

antwoorden te geven waarvan verwacht wordt dat deze als sociaal wenselijk worden gezien in de groep. Ik heb

in het gehele stuk ook geen enkele melding gezien over het controleren op eventuele interviewer-effecten

(sturing, vertaalfouten, etc) en/of antwoordstijlen, zoals acquiesence (ja zeggen ongeacht de vraag). Dit zal hier

zeer zeker hebben plaatsgevonden. Het is aannemelijk dat a) er een hoge samenhang is tussen de antwoorden

van respondenten die zijn geïnterviewd door dezelfde interviewer en b) dat er sprake is van acquiesence bij

lange opsommingen van items zoals bijvoorbeeld bij vragen nw 9 en nw 11.”

Vertaling van de vragenlijst

Van Holsteyn en Kappelhof wijzen beide ook op mogelijke vertekening door het vertalen van de vragenlijst. Uit

de onderzoeksverantwoording is niet op te maken of gebruik is gemaakt van vertaalde vragenlijsten of dat de

interviewer ad hoc de vragenlijst heeft geïnterpreteerd en vertaald. Op zich is er niets mis met het vertalen van

een vragenlijst, hoewel dat mogelijk vertekenend werkt: in veel onderzoek onder minderheden is het

onvermijdelijk dat gewerkt wordt met mogelijk onvolkomen vertalingen van de vragenlijst. In het onderhavige

onderzoek zijn er echter twee redenen aan te wijzen waardoor het wenselijk zou zijn dat er met een

gestandaardiseerde vertaling van de vragenlijst wordt gewerkt. De eerste reden is dat culturele experts

aangeven dat in het Turks en Arabisch, kernbegrippen uit de vragenlijst heel anders worden besproken. Zo

wijzen Turkssprekende culturele experts er op dat er in het Turks geen uitdrukkingswijze bestaat voor het idee

'extremistische of radicale moslim' - een woord dat weliswaar niet voorkomt in de vragenlijst maar wel past in

de context van de onderwerpen die erin aan bod komen - in het Turks is men moslim of men is het niet. De

tweede reden is het feit dat vermoedelijk de respondenten meer toelichting bij de vragen hebben gezocht bij

de interviewers en dat de interviewers daarmee in potentie veel invloed hadden op de manier waarop vragen

worden beantwoord. Motivaction stelt tijdens het gesprek dat Interviewers nadrukkelijk zijn geïnstrueerd om

respondenten niet op weg te helpen wanneer zij vragen hadden. Hierbij wijst Motivaction ook op de

mogelijkheid om ‘weet ik niet/geen mening’ te kunnen antwoorden bij diverse vragen en stellingen. Het

werken met een vertaalde vragenlijst op zich is niet verkeerd en in het minderheden onderzoek vaak

aangewezen. Maar de onderzoekers hadden beter kunnen verantwoorden of en hoe dat is gebeurd en hadden

bovendien moeten reflecteren op de mogelijke consequenties daarvan. “Het werken met vragenlijsten in

verschillende talen is notoir moeilijk” , aldus van Holsteyn, “en is extra problematisch in dit onderzoek omdat er

een groep is die de Nederlandstalige vragenlijst kan gebruiken en een groep die dat niet kan. Die groepen

wijken waarschijnlijk niet alleen van elkaar af door de taal waarin ze de vragen hebben beantwoord maar ook

in een aantal andere kenmerken, waaronder opvattingen. Als het meetinstrument, de vragenlijst, in

verschillende talen is gebruikt en we meten verschillen, dan weten we niet wat we eigenlijk aan het meten zijn:

is het een effect van de vertaling van de vragenlijst of zijn die mensen toch een andere mening toegedaan? Een

van die twee kan je niet uitsluiten.”


Toepassing van vertalingen tijdens het veldwerk

In gesprek met Motivaction wordt aangegeven dat voor het onderzoek dat zij uitvoerden een interview 49 keer

in een andere taal dan het Nederlands is afgenomen. Daarvoor is geen letterlijke vertaling van de vragenlijst

geprogrammeerd. Dat heeft te maken met het feit dat Motivaction voor deze vragenlijst onder de doelgroep

18 – 35 jaar vooraf weinig taalproblemen verwachtte. Bij oudere doelgroepen worden wel volledige vertalingen

geprogrammeerd. Omdat het in sommige gevallen voorkomt dat respondenten een interview liever in het

Turks, Arabisch of Berbers doen (bijvoorbeeld bij sommige huwelijksmigranten), wordt die mogelijkheid wel

geboden. Om te voorkomen dat vragen op verschillende manier worden geïnterpreteerd zijn interviewers

vooraf geïnstrueerd. Hierbij zijn ook passende vertalingen van vragen en begrippen aan de orde gekomen.

Rapportage

De rapportage kampt – zoals duidelijk wordt in de analyse hiervoor – met een gebrek aan een goede en

volledige onderzoeksverantwoording. Daardoor laat de transparantie van dit onderzoek zoals gerapporteerd,

veel te wensen over. Dit schept ook een probleem voor de juiste duiding van de bevindingen.

Een van de onduidelijkheden waar een aantal experts over struikelde is de periode waarover wordt

gerapporteerd. Er is sprake van een eerdere periode van dataverzameling, in 2011, naast de meest recente van

augustus/september 2014. De experts wijzen er op dat het in de rapportage niet altijd duidelijk is op welke

periode de bevindingen en uitspraken die er over worden gedaan, betrekking hebben. De politieke situatie in

de landen waar vragen over wordt gesteld was wezenlijk anders in 2011 dan in 2014. Ook in 2014 volgen de

ontwikkelingen elkaar snel op, zodat het moment van bevragen waarschijnlijk grote gevolgen heeft voor de

gemeten antwoorden. De onderzoekers van Motivaction reflecteren volgens de experts onvoldoende op dit

temporele effect: ze maken onvoldoende duidelijk dat de context van het moment waarop de vragenlijst is

afgenomen zeer sterk van invloed is op de antwoorden van de respondenten.

Staring en De Koning wijzen ten slotte op een aantal gebreken in de duiding van de onderzoeksresultaten. Er is

om te beginnen erg weinig aan duiding gedaan. De resultaten worden zonder veel uitleg of context beschreven.

De vraag is of je dat wel kan doen met een dergelijk politiek gevoelige problematiek. In de duiding die wel

wordt gegeven worden verbanden gelegd die op zijn minst gechargeerd te noemen zijn, met enkel de eigen

onderzoeksbevindingen als basis. Een voorbeeld zijn de uitspraken:

“ …als Assad verdreven zou worden, dan dient Syrië dus wel een democratie te worden en geen kalifaat.”

(FORUM/Motivaction factsheet p. 1)

Duidingen als deze worden bijvoorbeeld ook niet onderbouwd of aangevuld met verwijzingen naar de

literatuur waarin het bestaan van die verbanden aannemelijk wordt gemaakt. Dat maakt dat er gerede twijfel is

over de conclusies van het rapport, zeker wanneer men daarbij de methodologische tekortkomingen in acht

neemt.

We hebben contact gehad met Motivaction over de resultaten en zij stelleen dat de resultaten van het

onderzoek hen ook hebben verrast. Motivaction geeft wel aan achter hun methode van dataverzameling en de

resultaten te staan. Wel waren zij ervan overtuigd, en zijn ze nog steeds van mening, dat de resultaten meer

duiding behoeven. Er is daarom bij FORUM aangedrongen op verdiepend onderzoek. FORUM heeft er echter

voor gekozen om deze resultaten naar buiten te brengen zonder extra duiding.

Motivaction stelt, naar aanleiding van de resultaten en de ontstane ophef, de data uitvoerig te hebben

gecontroleerd. Ook zijn alle analyses opnieuw gedaan, met de zelfde resultaten. Motivaction stelt de data

desgewenst beschikbaar aan collega onderzoekers.


In eerste instantie was het niet het plan om verschillen tussen Turkse en Marokkaanse Nederlanders te duiden.

Het doel was een beeld te schetsen van jonge moslims als groep. Op basis van de uitgevoerde analyses

kwamen echter duidelijke verschillen naar voren tussen de twee groepen.

Conclusies technische analyse

Bij de technische analyse van de vragenlijst door experts uit het wetenschappelijk onderzoek kwamen

verschillende methodologische problemen bij het FORUM/Motivaction onderzoek aan het licht. De experts

wijzen op een onduidelijke externe validiteit van het onderzoek omwille van de gekozen steekproefmethode en

op een gebrekkige validiteit en betrouwbaarheid vanwege mankementen in de gebruikte vragenlijst.

Complexe vragenlijst

De door Motivaction opgestelde en gebruikte vragenlijst werd door de experts erg complex bevonden. Er

worden vragen gesteld over veel verschillende situaties, op verschillende niveaus, meer of minder recent. Er

wordt veel parate kennis voorondersteld bij de deelnemers. Dat de vragenlijst een te hoge moeilijkheidsgraad

heeft wordt bevestigd door de praktijktoets. Respondenten – vooral de laag/middelbaar opgeleiden maar ook

hoogopgeleiden - geven regelmatig aan te weinig te weten over een bepaalde situatie om vragen er over te

beantwoorden. Toch geven ze antwoord. Dat betekent dat de validiteit en de betrouwbaarheid van de

resultaten in het geding is.

Dubbelloopse vragen, sturende vragen, multi-interpretabele begrippen

De vragenlijst vertoont klassieke fouten uit het survey onderzoek als 'dubbelloops' - vragen. De formuleringen

van vragen, inleidende teksten en stellingen worden soms als 'sturend' beoordeeld. Van een aantal veel

gebruikte termen – bijvoorbeeld ‘jihad’ en ‘kalifaat’ – stellen de experts dat ze voor de doelgroep van het

onderzoek een andere betekenis en lading hebben dan die in de vragenlijst wordt gebruikt. Deze factoren

wijzen op een wankele validiteit van dit onderzoek: men moet zich bij teveel vragen en stellingen de vraag

stellen, of zij wel de attitude meet die zij beoogt te meten. We kunnen niet uitsluiten dat met deze vragenlijst

niet de daadwerkelijke attitudes van jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst zijn gemeten, maar

effecten van de vragenlijst op zich.

De moeilijkheidsgraad van de vragenlijst roept vragen op over de rol die de interviewers hebben gespeeld en

mogelijke interviewereffecten. Uit de onderzoeksverantwoording van Motivaction wordt niet duidelijk of en op

welke wijze interviewers extra uitleg hebben gegeven bij de vragen, en of dit op een gestandaardiseerde

manier is gebeurd. Motivaction stelt in het aanvullende gesprek dat er tijdens interviews geen extra uitleg

wordt gegeven. Ook is sprake van een vertaling van de vragenlijst in de taal van de respondent, ‘wanneer dit

nodig was’: er wordt niet duidelijk gemaakt of er gewerkt is met gestandaardiseerde vertalingen van de

vragenlijst. In gesprek met Motivaction blijkt dat er wel vertalingen zijn besproken met interviewers. Dit heeft

gevolgen voor de betrouwbaarheid van het onderzoek.

De geraadpleegde hoogleraren zijn door de extra toelichting door de onderzoekers van Motivaction bij het

onderzoek niet overtuigd. De zorgen over de kwaliteit van dit onderzoek worden door de toelichting niet

weggenomen maar bevestigd of zelfs versterkt.


Deel 2: Praktijktoets Het tweede deel van de cognitieve test van het onderzoek van FORUM/Motivaction bestaat uit een

praktijktoets die als doel heeft enerzijds, het testen van de vragenlijst onder de doelgroep van het onderzoek

en anderzijds, het bieden van meer context bij de antwoorden van jongeren uit de doelgroepen op de vragen in

de vragenlijst.

Meer context bij de bevindingen van het Motivaction onderzoek en inzicht over de manier waarop jongeren

van Turkse en Marokkaanse herkomst denken over de thema’s die daarin aan de orde worden gesteld,

verkregen we om te beginnen door het voeren van gesprekken en interviews met culturele en inhoudelijke

experts. Culturele experts zijn vertegenwoordigers van belangenorganisaties van Turkse en Marokkaanse

Nederlanders, die veel in contact komen met de doelgroep van jongeren. Inhoudelijke experts zijn

(wetenschappelijk) onderzoekers die veel onderzoekservaring hebben onder de doelgroep van Nederlandse

moslimjongeren. In de paragraaf ‘de context waarin jongeren deelnemen aan het onderzoek’ vatten we samen

wat de experts te zeggen hadden over met name de belevingswereld van jongeren van Turkse herkomst en hun

attitudes ten aanzien van de onderwerpen van het FORUM/Motivaction onderzoek.

Het laatste deel van dit rapport bestaat uit een analyse van de vragenlijst die door Motivaction werd gebruikt

op basis van cognitieve interviews en focusgroepen met jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst. In de

cognitieve interviews werd in een face-to-face, kwalitatief interview met een jonge man of vrouw van Turkse of

Marokkaanse herkomst, de vragenlijst van Motivaction afgenomen en de respondent verder bevraagd om ook

de achtergronden van antwoorden te achterhalen. In de focusgroepen werden de verschillende thema’s uit de

vragenlijst van Motivaction besproken.

In de tekst worden citaten uit de interviews cursief weergegeven. Elementen uit de vragenlijst gebruikt in het

onderzoek worden in de tekst in tekstvakken geplaatst.

Citaten in de tekst zijn als volgt te herkennen:

I interviewer

R respondent

MJ fragment uit focusgroep met Marokkaanse jongeren (18 – 25 jaar)

MV fragment uit focusgroep met Marokkaanse vrouwen (25 – 35 jaar)

TJ fragment uit focusgroep met Turkse jongeren (18 – 25 jaar)

TO fragment uit focusgroep met Turkse mannen (25 – 35 jaar)

MT fragment uit focusgroep met laagopgeleide Turkse (1) en Marokkaanse (3) mannen (25 – 35 jaar)

De context waarin jongeren deelnemen aan het onderzoek

Naast methodologische experts, consulteerde Labyrinth verschillende deskundigen die hun sporen hebben

verdiend in het wetenschappelijk en beleidsonderzoek naar jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst,

vooral in relatie tot onderwerpen als Islam en radicalisering. Daarnaast interviewden we ook

vertegenwoordigers uit de doelgroep, veelal betrokken bij een vereniging of organisatie van jongeren van

Turkse en Marokkaanse herkomst in Nederland. In dit hoofdstuk van het rapport schetsen we – op basis van

deze gesprekken met inhoudelijke en culturele experts – de achtergronden waartegen de bevindingen van het

FORUM/Motivaction onderzoek moeten worden geïnterpreteerd.

Omdat vooral de bevindingen onder jongeren van Turkse herkomst opzien baarden in de ogen van de

zelforganisaties van Nederlanders van Turkse herkomst en van de wetenschappelijke experts met zicht op


migranten van Turkse herkomst en hun nakomelingen, ligt het zwaartepunt van deze paragraaf bij de Turkse

groep.

Sterkere oriëntatie op de Islam onder Turkse jongeren, maar een rem op radicalisering

In hun zoektocht naar een identiteit, wenden steeds meer Turkse Nederlanders en vooral jongeren zich tot de

Islam als belangrijkste referentiekader, zo is de breed gedragen mening van de experts. Staring et al. (2014)

spreken in hun rapport van medio 2014 van een ‘heropleving’ van het geloof onder jonge Nederlanders van

Turkse origine. Ook geven, volgens dit rapport, jongeren een individualistischere invulling aan hun geloof (in

vergelijking tot eerdere generaties). Tot zover zijn ze te vergelijken met jongeren van Marokkaanse herkomst,

bij wie een zelfde hang naar een individualistische, moderne versie van de Islam is geconstateerd (vgl. De

Koning 2008). Jongeren van Turkse herkomst echter beginnen hun zoektocht meestal bij een van de vier grote

Turks-Islamitische bewegingen, die in Nederland gevestigd zijn en die bestaan uit netwerken van moskeeën,

socio-religieuze organisaties, vrouwen- en jongerenorganisaties: Diyanet, Millî Görüş, Süleymanci en Fethullah

Gülen. Daar krijgen ze antwoorden op hun vragen van Imams en rolmodellen die tot het kader van deze

gematigde stromingen (van de Turkse seculiere Islam) behoren. De deskundigen en ook een aantal jongeren

die ons over hun eigen zoektocht vertelden tijdens de focusgroepen, zijn er van overtuigd dat dit bescherming

biedt tegen de lokroep van radicalere predikers en ronselaars. Een aantal experts stelt dat het vooral de

jongeren zijn die in hun identiteitscrisis ‘afdwalen’ van de moskee organisaties, die vatbaar zijn voor de

prediking van radicale figuren.

“Jongeren in een bepaalde leeftijdsfase hebben altijd rare ideeën, die kunnen heel radicale

opvattingen hebben. Het is een tijdelijke toevlucht voor een identiteitscrisis denk ik. Het gebeurt

juist bij jongeren die hier zijn geboren en getogen. Degenen die later hier naartoe zijn gekomen

uit Turkije en Marokko, die hebben een sterker persoonlijkheidsbesef… De jongens die onder

invloed komen van de salafisten, dan gaat het om onzekere jongens die houvast zoeken. Als je je

identiteit goed kent, heb je dat niet nodig. Dan ben je trots op wie je bent. Dat hebben zij niet.

Voelen zich altijd gekleineerd. Hebben geen voorbeelden gehad. Bij onze (Islamitische) scholen

en in de moskee, in de jongerenorganisatie krijgen ze een islamitische identiteit mee, ze krijgen

rolmodellen mee, maar als je dat niet meegeeft en thuis is ook heel gefragmenteerd, dan heb je

de media… dan ontwikkel je een ongezonde identiteit. Als je dan iemand tegenkomt die zijn

verhaal heel goed weet te verpakken en je bent zestien, zeventien jaar… dan zijn ze vatbaar

daarvoor. En als je geen opleiding hebt, geen werk, dan denk je misschien: wat heb ik te

verliezen?”

In de bredere groep migranten van Turkse herkomst in Nederland en hun nakomelingen is er historisch gezien

sprake van twee belangrijke referentiekaders - enerzijds het Turkse nationalisme en anderzijds de Islam - die

elkaar in evenwicht houden. De laatste jaren wordt Islam echter steeds belangrijker: een groeiende groep

profileert zich in eerste instantie als moslim en dan pas als Turks. Dat is een denkwijze die volgens Thijl Sunier is

ontstaan bij Millî Görüş: door te focussen op het gedeelde geloof vinden mensen overeenkomsten en

verwantschap met een grotere groep mensen. Ze voelen ook meer solidariteit met (soennitische) moslims

wereldwijd, ook in het Midden-Oosten en Noord-Afrika. Volgens een – zelf seculiere - culturele expert hebben

de streng gelovigen de ‘moral highground’, elke discussie of debat beslechten zij met een verwijzing naar de

religieuze leefregels. Andere moslims hebben daar weinig tegenin te brengen.

Met betrekking tot de opkomst van IS en andere groepen die handelen ‘in naam van de Islam’, stellen experts

dat deze groepen aanvankelijk het voordeel van de twijfel krijgen, omwille van de redenering: als ze in naam

van de Islam handelen, kan het toch niet slecht zijn wat ze doen? Uit onze interviews komt inderdaad naar

voren dat gewapende strijd in naam van de Islam door een aantal jongeren van Turkse herkomst niet

onmiddellijk wordt veroordeeld, maar dat men kijkt naar het doel waarvoor (voert men een rechtvaardige

strijd?) en de manier waarop (zonder excessieve wreedheid) wordt gevochten. Ze veroordelen wel eenduidig


IS, dat zich door zijn extreme wreedheid ‘hors categorie’ heeft geplaatst: die zijn niet Islamitisch. Deze signalen

komen voort uit een beperkt aantal interviews met jongeren uit de doelgroep en is het waard om systematisch

te worden onderzocht in vervolgonderzoek.

Het is dus mogelijk dat ten tijde van het FORUM/Motivaction onderzoek, waarin een aantal gebeurtenissen die

de mening over IS sterk kleuren (bijvoorbeeld het levend verbranden van de Jordaanse piloot) nog niet hadden

plaatsgevonden, dit ‘voordeel van de twijfel’ gevoel bij sommigen nog aanwezig was. Daarom hebben wij in

onze vraagstelling tijdens de interviews en focusgroepen geprobeerd hun veranderende gevoelens met

betrekking tot de opkomst van IS proberen te reconstrueren in de tijd.

De heropleving van de Islam in Turks Nederlandse kringen vormt volgens de experts wel een van de

belangrijkste verklaringen voor de grote populariteit van president Tayyip Erdoğan onder Nederlanders van

Turkse origine, die ook werd teruggevonden in het onderzoek van FORUM/Motivaction. Steun voor Erdoğan is

te vinden onder jong en oud, van hoog tot laagopgeleid en door de verschillende religieuze gemeenschappen

heen. Erdoğan wordt bewonderd omdat hij een succesvol bewind voert dat Turkije welvaart en ontwikkeling

brengt, en dat hij de Islam ‘uit het verdomhoekje’ haalt. Ook geldt hij als een charismatisch leider, die de taal

van het volk spreekt. Dat spreekt Turken heel erg aan.

Veel Turkse Nederlanders volgen de Turkse media (eerder dan de Nederlandse). Jongeren volgen minder dan

hun ouders de Turkse media en combineren die meer met Nederlandse (vgl. Staring et al. 2014), maar doordat

thuis bijvoorbeeld wel de hele dag de Turkse TV aanstaat, krijgen ze daar toch veel van mee. De Turkse media is

gekleurd, zeggen alle experts: die is grotendeels op de hand van de AK partij, in combinatie met de toch al

grote populariteit van Erdoğan is het niet verwonderlijk dat het perspectief dat ze hebben op de

gebeurtenissen in lijn is met zijn beleid. Met betrekking tot de onderwerpen die aan bod komen in het

FORUM/Motivaction onderzoek gaven de experts ons een beeld van hoe daar in de Turkse mainstream media

over wordt bericht. Het is ten eerste opvallend dat onderwerpen leven in de mate waarin en de manier waarop

Turkije is geïnvolveerd in de situatie.

IS(IS) – wordt in de Turkse media ISIT genoemd (en in de Arabische Dawish). Aanvankelijk was er niet zoveel

bekend over ISIT en werd er in de Turkse media ook niet veel aandacht aan besteed. Later was de houding ook

nog sterk afwachtend. Omdat IS vooral in strijd was met de Koerden, werd door veel Turken gedacht: ‘de vijand

van mijn vijand is mijn vriend’, ‘laat ze elkaar maar afmaken, dan heeft Turkije de handen vrij’. Pas toen ISIT

echt de Turkse grens ging bedreigen, was de aandacht en de bezorgdheid van Turken in Turkije maar ook in

Nederland gewekt. Toch was eerst de houding afwachtend: men zag het aanvankelijk niet zitten dat de PKK zou

worden bewapend voor de strijd tegen ISIT. Ook was er wantrouwen naar het Westen toe: wanneer kwam de

interventie? Waarom werden de Koerden van terroristen plots bondgenoten en vrijheidsstrijders? Erdoğan

heeft zich pas laat uitgesproken tegen IS. Volgens de cultureel experts, laat een deel van de Erdoğan aanhang

hier in Nederland zich ook daardoor leiden. In Turkije zien we nu ook dat de verhoudingen tussen Turken en

Koerden vooruit gaan onder invloed van de strijd tegen IS.

Met betrekking tot de oorlog in Syrië stellen de experts dat de situatie complex is. President Assad van Syrië –

eerst een bondgenoot – viel uit de gratie van de Turkse overheid. Verschillende groepen die ook in Turkije

leven: Koerden, Nusayri, soennieten, raakten in Syrië slaags en geen enkele leider in de Arabische wereld,

Turkije of het Westen stelde een duidelijke lijn. Daardoor ontstonden er spanningen tussen de groepen in

Turkije en van weeromstuit ook tussen deze groepen in Nederland.

Met betrekking tot het conflict in Israël/Palestina stellen de experts, dat Erdoğan de Palestijnen steunt. De

Palestijnse autoriteit doet steeds meer beroep op de Turkse overheid voor steun. De Palestijnen komen in de

Turkse media naar voren als het (religieuze) broedervolk dat zich moet verdedigen tegen de onderdrukking

door Israël. De actie met de vloot een paar jaar geleden, die uit Turkije vertrok en waarbij ook Turken zijn

omgekomen, heeft de Turken nog meer op de Palestijnse kwestie betrokken.


Literatuur

Koning, de M. (2008) “De ‘zuivere’ islam. Geloofsbeleving, identiteitsvorming en radicalisering van jonge

Marokkaanse moslims”, Amsterdam: Bert Bakker.

Staring, R. H. J. M., Geelhoed, F., Asanoglu, G., Hiah, J.W. & Kox, M.H. (2014) “Ontwikkelingen in de

maatschappelijke positiek van Turkse Nederlanders. Risico’s op criminaliteit en radicalisering?” Den Haag:

Boom/Lemma .

Hoe krijgen jongeren hun informatie over de Arabische wereld en het Midden-Oosten?

In wat volgt doen we verslag van de cognitieve interviews en focusgroepen met jongeren van Turkse en

Marokkaanse herkomst met als onderwerp de vragenlijst die door Motivaction is gebruikt. In een eerste deel

bundelen we de reacties van de jongeren op vragen die te maken hebben met de manier waarop zij informatie

krijgen over politieke gebeurtenissen in de Arabische wereld en Turkije

De vragen uit de vragenlijst van Motivaction die hierop betrekking hebben zijn:

1. In hoeverre heeft u de recente politieke gebeurtenissen in de Arabische wereld en/of Turkije

gevolgd?

o Ik heb deze een beetje gevolgd

o Ik heb deze goed gevolgd

o Ik heb deze intensief gevolgd

o Ik weet nergens van

2. Op welke wijze volgt u of heeft u de gebeurtenissen in de Arabische wereld gevolgd? (meerdere

antwoorden mogelijk)

o Via Nederlandse nieuws(web)sites

o Via Turkse nieuws(web)sites

o Via Arabische nieuws(web)sites

o Via Twitter

o Via Facebook

o Via Nederlandse tv

o Via Turkse tv

o Via Marokkaanse tv, zoals RTM, 2m, Almaghribia

o Via Arabische tv, zoals Aljazeera en Alarabiya

o Via BBC World

o Via CNN

o Via Nederlandse kranten

o Via Turkse kranten

o Via Arabische kranten

o Via Vrienden/familie/kennissen in Nederland

o Telefonisch met vrienden/familie/kennissen in de Arabische landen en/of Turkije

o Via e-mail met vrienden/familie/kennissen in de Arabische landen en/of Turkije

o Anders, namelijk:………..


Bij deze vraag hebben we in de eerste plaats gevraagd welke landen de jongeren voor ogen hebben bij ‘De

Arabische wereld’ en we hebben gevraagd aan welke ‘recente politieke gebeurtenissen’ ze denken.

Als definities van de Arabische wereld wordt onder andere gegeven:

‘alle landen rond de Middellandse zee, aan de kant van het Midden-Oosten en Noord-Afrika’

‘Noord-Afrika en het Midden-Oosten tot en met Irak’

‘alle landen waar de Islam als wet geldt’

‘De landen waar Arabisch wordt gesproken’

‘De olielandjes’

‘Landen waar geen vrijheid is: bijvoorbeeld waar vrouwen niet met de auto mogen rijden of

waar geen alcohol mag worden verkocht’

Landen die vanzelfsprekend tot de Arabische wereld worden gerekend: Saoedi-Arabië, Syrië, Irak, Egypte,

Israël/Palestina. Er wordt getwijfeld aan Iran, Turkije en Marokko als uiterste grenzen. Daarbij wordt Marokko

meestal wel en Iran soms tot de Arabische wereld gerekend. Turkije wordt op twee uitzonderingen na door

niemand tot de Arabische wereld gerekend. Wel wordt gesteld door een aantal informanten en cultureel

experts van Turkse herkomst, dat de Arabische wereld vroeger, ten tijde van het Ottomaanse Rijk, Turks gebied

was.

De jongeren denken bij ‘recente politieke gebeurtenissen’ vooral aan Israël/Palestina, IS en de burgeroorlog in

Syrië. Ook degenen die nauwelijks de actualiteit volgen, hebben hier wel eens iets over gehoord. Uitzonderlijk

worden andere landen genoemd die een rol speelden in de Arabische lente, zoals Libië en Tunesië. Egypte

wordt in dat verband nog het vaakst genoemd en dan vooral het afzetten van president Morsi.

Volgens de culturele en methodologische experts zouden met name de woorden ‘De Arabische wereld en/of

Turkije’ en ‘recente’ verwarring op kunnen leveren, omdat dit vage aanduidingen zijn van plaats en tijd. We

vonden bij de cognitieve test niet terug dat ‘recente’ verwarring teweegbrengt bij de respondenten. Wel zien

we uit de voorbeelden hiervoor dat de ‘Arabische wereld’ door de respondenten op verschillende manieren

wordt afgebakend. In ieder geval wordt door bijna iedereen ‘Turkije’ duidelijk onderscheiden van ‘de Arabische

wereld’. Dat maakt de vraag ‘dubbelloops’: we weten niet op welk gebied het antwoord van de respondenten

betrekking heeft. Vervolgens interpreteren en beantwoorden veel jongeren van Turkse herkomst, vragen 1 en

2 alsof ze betrekking hebben op Turkije. Jongeren van Marokkaanse herkomst denken bij het beantwoorden

van vragen 1 en 2 juist niet aan Turkije. De onduidelijkheid van de plaatsaanduiding ‘Arabische wereld en/of

3.Kunt u aangeven in welke mate u de politieke situatie in onderstaande landen volgt of heeft gevolgd?

nooit zelden af en toe vaak

Marokko 0 0 0 0

Egypte 0 0 0 0

Turkije 0 0 0 0

Tunesië 0 0 0 0

Libië 0 0 0 0

Syrië 0 0 0 0

Gazastrook/Palestina 0 0 0 0

Irak 0 0 0 0


Turkije’ levert voor de rest van de vragenlijst niet zoveel problemen op omdat – te beginnen in vraag 3 – verder

wel redelijk goed wordt aangegeven op welke regio of op welk land een specifieke stelling betrekking heeft.

Bewust niet kijken

In deze paragraaf geven we iets uitgebreider de antwoorden van de geïnterviewden over hun mediagebruik

weer. De bronnen waaruit zij hun informatie over de Arabische wereld betrekken zijn divers en bepalen mee

het referentiekader van waaruit zij de situaties en begrippen gebruikt in de vragenlijst interpreteren.

De mate waarin de jongeren het nieuws volgen over de gebeurtenissen in de Arabische wereld en/of Turkije, is

wisselend. Zoals valt te verwachten volgen sommige informanten het nieuws over gebeurtenissen in dit gebied

op de voet, andere volgen het goed of een beetje en sommigen helemaal niet. Vooral de laag- tot middelbaar

opgeleide jongeren zeggen dat het nieuws, en met name het nieuws over politieke gebeurtenissen in het

Midden-Oosten, hen niet interesseren. De Arabische wereld is voor hen letterlijk en figuurlijk heel ver weg en

ze hebben niet het gevoel dat het iets met hun leven te maken heeft.

R: Ja, kijk ik eigenlijk ook niet echt naar, maar goed... [Lacht beetje beschaamd] Ja

grotendeels, mijn interesse ligt er ook niet. Ik denk dat dat misschien ook een stukje

meespeelt. Ik ben eigenlijk meer met andere dingen bezig, meisjesdingen weet je,

lifestyle en ook met mijn opleiding, bijvoorbeeld, met het ontwerpen van dingen, dat

vind ik hartstikke interessant... en lekker creatief bezig zijn. Er zijn genoeg andere

dingen, zeg maar, ja, make-up, nageltjes, dat soort dingen. (Jonge vrouw van Turkse

herkomst)

Ook degenen die zeggen weinig van politieke gebeurtenissen in de Arabische wereld en/of Turkije af te

weten en nauwelijks het nieuws er over te volgen, beantwoorden echter de vragen in de vragenlijst. We

moeten ons dan wel de vraag stellen wat hun antwoorden eigenlijk weerspiegelen.

Net als uit het onderzoek van Motivaction blijkt ook uit de cognitieve test, dat niet alle situaties of landen altijd

in dezelfde mate worden gevolgd. De actualiteit dicteert waar de belangstelling naar uitgaat en hoe goed men

op de hoogte is. Ten tijde van ons veldwerk (maart 2015) krijgen de informanten het nieuws mee over Syrië,

Irak en in mindere mate Israël/Palestina, waarbij ze aangeven dat het laatste vooral in de zomermaanden van

2014 (ten tijde van het Motivaction onderzoek) aan de orde was en nu wat meer naar de achtergrond is

verdwenen. De meeste informanten geven aan op dit moment niet bezig te zijn met Egypte, Tunesië of Libië,

maar wel ten tijde van het oproer daar. In de week na ons veldwerk vond de aanslag in Tunesië plaats, hetgeen

mogelijk betekent dat men daar nu wel wat aandachtiger naar kijkt, maar de meeste informanten hadden ten

tijde van de interviews moeite om zich voor de geest te halen wat daar in de afgelopen jaren kon zijn gebeurd.

Turkije en Marokko vormen een uitzondering, omdat dit de herkomstlanden zijn van onze informanten.

Jongeren lijken de actualiteit in hun eigen land van herkomst, als zij daar belangstelling voor hebben,

regelmatiger te volgen dan het nieuws over andere delen van de Arabische wereld/Turkije. Jongeren van

Turkse herkomst zeggen relatief vaak wel aandacht te hebben voor politieke en andere gebeurtenissen in

Turkije. Jongeren van Marokkaanse herkomst zeggen vaak niet bijzonder geïnteresseerd te zijn in nieuws uit

Marokko. Degenen die zelf niet bezig zijn met nieuws of actualiteit uit hun land van herkomst geven aan dat

hun ouders wel intensief de gebeurtenissen in de herkomstlanden volgen. Vooral vaders hebben thuis de hele

dag de televisie met nieuws- en praatprogramma’s uit het land van herkomst opstaan en zo krijgen de nog

thuis wonende jongeren hier ook wel het een en ander van mee.

Een aantal jongeren, vooral jonge vrouwen, geeft aan het nieuws over deze regio bewust niet (meer) te volgen,

niet op zoek te gaan naar extra informatie en zelfs discussies hierover met vrienden (al dan niet online) te

mijden. Een Alevitisch Turks/Koerdische geeft aan dat ze de ervaring heeft dat praten over politieke

gebeurtenissen leidt tot ruzie, daarom houdt zij zich daar verre van.


I: Volg je een beetje de actualiteit, eh...?

R: Nee...

I: ...nieuws of kranten of zo?

R: ...helemaal niks. Dat doe ik expres niet. *…+ Omdat, politiek kan heel veel dingen

verpesten, zoals vriendschap of ook in de familie zeg maar...en dat vind ik het niet

waard. En ik heb ook zoiets van, ik leef hier, het interesseert me niet wat buiten, ja,

Nederland om gebeurt eigenlijk.

I: Nee, dus je bedoelt: je volgt niet de Turkse media en politiek?

R: Nee, echt helemaal, nee... (Jonge vrouw van Alevitische Turks/Koerdische herkomst)

Andere jonge vrouwen zeggen dat vooral het nieuws over de Gazastrook (in de zomer) en uit Syrië hen te zeer

aangreep. Om zichzelf te beschermen gaan ze het momenteel uit de weg.

I: En wat is een beetje ‘too much’? Wat bedoel je daarmee, als je dat zegt?

R: Het is dan, dan is het zeg maar te veel informatie, te veel negativiteit en dat trekt mij

niet zo heel erg, persoonlijk *…+ in de trant van, dat je te veel ziet wat voor onrecht er

allemaal gebeurt...En… heel veel mensen zijn daar wel immuun voor geworden. Dus dat

het eigenlijk gewoon heel normaal is om te zien. Maar dat doet mij eigenlijk nog wel

wat.

I: En ze tonen meer dingen...?

R: Veel bloed en live beelden, dat is natuurlijk, in de huidige generatie is dat steeds meer

acceptabel. Maar ik weet niet zozeer of dat wel...ethisch is. (Jonge vrouw van

Marokkaanse herkomst)

Ten slotte geven deze vrouwen (en ook, opvallend genoeg, de laagopgeleide jonge mannen) aan dat er in de

media veel negatieve berichtgeving is over moslims. Dit botst zo met hun eigen beleving van de Islam, die een

positief aspect is in hun leven, dat ze er gedeprimeerd en moedeloos van worden.

I: Volg jij het nieuws in het Midden-Oosten?

TJ1: Als het toevallig op tv is, maar het is niet zo dat ik het ga opzoeken en zo. Als ik het hoor van

iemand, dan wel. Maar het is niet zo dat ik me erin ga verdiepen.

I: Dat vind je niet zo interessant?

TJ1: Nee, voor mij is het niet echt interessant. Omdat ik denk ...

MJ2: ... dat de helft een leugen is.

TJ1: Omdat je denkt dat de oorlog ver weg van je is. Begrijp je? Soms lees je het wel, als het af en

toe langskomt.

MJ3: Dan komt het wat dichterbij.

TJ1: Dan denk je: “Als het maar niet dichterbij gaat komen.” Voor de rest denk je, ja, wat kan je er

aan doen? Je hebt er geen invloed op en je hebt er niks over te zeggen.

I: Jij zei: “De helft is leugens.” En wat is dan ...?

MJ2: Er worden zoveel verhalen gemaakt. De ene zegt dit en dat en ...

I: Kun je een voorbeeld noemen van iets wat volgens jou een leugen is?

MJ2: Ja, ik kan het niet bevestigen, maar het is meer dat je het niet gelooft. Dat het niet

geloofwaardig overkomt.

MJ3: Met alles wat er gebeurt, zijn we meteen terrorist.

MJ2: Met laatst.

MJ3: Dat is gelijk ‘moslims’. Terwijl ook met dat Charlie Hebdo, dat filmpje, dan zie je dat dat echt

geen terrorist is. Een terrorist behandelt zijn wapen echt met macht. Die man die daar stond te

slingeren met z’n ... Tegen de grond, losse flodders, dat zijn toch geen ...


MJ2: Net als het vliegtuig wat laatst is neergestort, staat er op het nieuws: verwarde man. Als het

een moslim was, was het gelijk een terrorist geweest. (focusgroep met laagopgeleide mannen

van Turkse en Marokkaanse herkomst)

Sociale media betrouwbaarder

Het stuk dat volgt heeft voornamelijk betrekking op jongeren die wel regelmatig het nieuws of de actualiteit

over de Arabische wereld of Turkije volgen.

Turks-Nederlandse en Marokkaans-Nederlandse jongeren volgen het nieuws over de Arabische wereld en/of

Turkije vooral via Nederlandse media: nieuwswebsites, TV en kranten en via sociale media als Facebook,

Youtube en Instagram. Jongeren van Turkse herkomst geven daarnaast aan dat ze ook kijken naar Turkse

nieuwssites, Turkse televisie en in Turkse online kranten. Een enkeling onder de jongeren (van beide

herkomstgroepen) kijkt wel eens naar Al Jazeera Engels. De jongeren van Marokkaanse herkomst zeggen

zelden of nooit Marokkaanse of Arabische media te volgen. Dat heeft vooral te maken met een taalbarrière: ze

zijn het Arabisch dat daar wordt gesproken niet (voldoende) machtig. Veel jongeren stellen wel dat hun ouders

(en vooral vaders) veel tv kijken uit het land van herkomst (en vaders van Marokkaanse herkomst ook wel naar

Al Jazeera).

Jongeren van Turkse herkomst ondervinden meestal (op een enkeling) na geen taalbarrière als het gaat om

informatieconsumptie via Turkse media. Wel zijn ze er zich van bewust dat het Turkse nieuws politiek gekleurd

is. De meeste media zijn onder controle van de overheid, dus van de partij van Erdoğan. Ze kennen ook

alternatieve sites waarop nieuws wordt gebracht vanuit een andere invalshoek en sommigen zoeken en

vergelijken bewust verschillende bronnen.

De opvatting wordt breed gedeeld, dat je pas echt te weten komt wat er in de Arabische wereld en/of Turkije

gebeurt, via sociale media.

MJ1: Ja, weet je wat het is? Op Facebook worden de echte beelden gepost en die laten ze

dus niet zien.

MJ2: Die worden [niet] door een filter gehaald. Dat is bij de media wel zo.

MJ1: Dan hebben bijvoorbeeld personen, die dan familieleden in Palestina hebben en die

krijgt het beeld ... Eh die krijgt de beelden van zijn familie en die posten het dus op

Facebook. Dat is, dat is gewoon de waarheid. Dat is wat je niet op televisie te zien

krijgt. (focusgroep met Marokkaanse jongeren 18 – 25 jaar)

Informatie over met name het Israëlisch-Palestijns conflict en in mindere mate ook over de burgeroorlog in

Syrië circuleert via de sociale media onder vrienden en bekenden uit verschillende landen, ook uit de

conflictgebieden. De jongeren hebben het gevoel dat informatie geplaatst door ‘gewone’ mensen ter plaatse,

een authentieker beeld geeft van de situatie dan dat van westerse of niet-westerse media. Vooral nieuws van

personen in Gaza maakt indruk: die vertellen over gebeurtenissen en laten dingen zien die je in de media niet

meekrijgt. We hebben het idee dat ze er nauwelijks rekening mee houden, dat ook de informatie die op sociale

media wordt geplaatst ‘gemanipuleerd’ kan zijn. Als ze al manipulatie zien, is die van de hand van niet nader

gedefinieerde ‘ instanties’. Maar wanneer die informatie gecensureerd wordt blijkt voor de jongeren de kracht

van de social media: ze wordt dan door iemand anders op een andere plaats opnieuw aangeboden.

I: Want je zei ook: dingetjes op Facebook. Facebook is dus die filmpjes, dat is ander soort

nieuws. Waar komen die filmpjes vandaan?

MJ1: De meeste zijn zelf gefilmd.

MJ2: Individueel.


MJ1: En ze gooien hem ook op Facebook. Maar je ziet ook dat ie na een dag of twee meteen

verwijderd is van Facebook. Waarom? Je ziet de waarheid. En de waarheid willen ze daar niet

hebben, dat halen ze meteen weg. Er zijn genoeg mensen die ze er elke keer vanaf halen en

overal publiceren. Dat ie steeds terugkomt. (focusgroep met laagopgeleide mannen van

Turkse en Marokkaanse herkomst)

Nederlandse (westerse) media

Vrijwel al onze respondenten en verschillende van de culturele experts geven aan een verschil te zien tussen de

berichtgeving over de verschillende conflicten in de Arabische wereld in de Nederlandse of – in de manier

waarop er wordt gesproken synoniem daarmee – westerse media en die uit het land van herkomst en/of de

Arabische (Al Jazeera).

De Nederlandse media zijn ‘terughoudender’ met het tonen van bloed en slachtoffers enerzijds en de emoties

van slachtoffers en hun familieleden anderzijds. In de plaats daarvan tonen zij ‘koele’ cijfers. Daardoor, vinden

de jongeren, lijkt het allemaal minder erg wat er gebeurt. Heel vaak valt de zinsnede “Als u zou weten wat er

echt gebeurt daar (in Gaza, in Syrië)…” waarmee bedoeld wordt: “Als u de beelden zou zien die ik onder ogen

krijg (via media uit het gebied en via sociale media)…” De Nederlandse media is sterieler en dat op zich wordt al

beschouwd als een vorm van partijdigheid. Met name waar het gaat om de berichtgeving over de

bombardementen op de Gazastrook afgelopen zomer: de Nederlandse media tonen geen kinderlijkjes,

jammerende moeders, hun andere nieuwsbronnen wel.

Het algemene beeld is dat moslims in de berichtgeving worden benadeeld. Moslim slachtoffers krijgen minder

aandacht, moslim daders juist teveel, of er wordt teveel nadruk gelegd op de Islamitische achtergrond van

daders. Een sprekend voorbeeld waar regelmatig naar wordt verwezen is dat van de berichtgeving over de

aanslag op Charlie Hebdo enerzijds, en anderzijds de moord op drie moslimstudenten uit de VS in februari 2015

door een dader (de Chapel Hill Shooting, volgens de moslimgemeenschap met racistisch of islamofobisch

motief). In de Nederlandse media is dit tweede incident niet verslagen, in de Turkse media wel en op de sociale

media is het uitvoerig besproken. Dit incident is symbool geworden voor het ‘meten met twee maten’ door de

Nederlandse media. Veel jongeren geven aan dat ze zichzelf en hun standpunten niet vertegenwoordigd voelen

in de Nederlandse media. Dat is voor een aantal van hen reden om zich ervan af te keren, of het geboden

nieuws met de nodige scepsis te benaderen.

Gevolgen voor het Motivaction onderzoek

Het feit dat veel jongeren zich tot andere media wenden dan de Nederlandse televisie en kranten om aan

informatie te komen, vooral over gebeurtenissen in het Midden-Oosten, werkt in de hand dat zij een andere

interpretatie en betekenis geven aan een aantal situaties en begrippen die in de stellingen worden

omschreven, dan die in de Nederlandse media gebruikelijk is en die ook in de vragenlijst zelf wordt gehanteerd.

Bij de interpretatie zou die context moeten worden aangegeven alsook de implicaties hiervan voor de

interpretatie van de antwoorden van de jongeren. Dit is door Motivaction deels gebeurd, waar zij wijzen op het

feit dat jongeren van Turkse herkomst veel informatie krijgen via Turkse media en dat dit mogelijk hun

antwoorden heeft beïnvloed. Op welke manier dit gebeurt is op basis van de antwoorden op de vragen in het

kwantitatieve onderzoek van FORUM/Motivaction niet te achterhalen. Daarnaast bleek uit de praktijktoets dat

ook jongeren van Marokkaanse herkomst sceptisch zijn over de Nederlandse media. Zij wenden zich weliswaar

minder tot media uit het land van herkomst maar eerder tot sociale media. Dat laatste doen ook de Turkse

jongeren. Een aanvulling uit de literatuur en verder (kwalitatief) onderzoek zou meer inzicht kunnen bieden in

welke informatie het dan is die de jongeren krijgen over politieke gebeurtenissen, op welke manier die verschilt

van de informatie in de Nederlandse media en hoe dit verband houdt met hun attitudes ten aanzien van

verschillende van die gebeurtenissen.


De politieke situatie in Turkije

In vraag 6 komen verschillende stellingen aan bod waarop de respondenten kunnen antwoorden met zeer

positief, positief, niet positief / niet negatief, negatief, zeer negatief, weet niet / geen mening. Omdat deze

stellingen tot de kern van de geteste attitudes behoren, besteden we aan elk van de stellingen een

afzonderlijke paragraaf. (of twee stellingen in 1 paragraaf, die beide betrekking hebben op de politieke situatie

in Turkije).

De eerste twee stellingen bij vraag 6 hebben betrekking op de politieke situatie in Turkije. Ze luiden als volgt:

6. Hoe beoordeelt u de volgende gebeurtenissen?

6.1 De protesten in Turkije tegen het beleid van de Turkse regering

6.2 De winst van Erdoğan bij de recente presidentsverkiezingen in Turkije

We hebben deze stellingen voorgelegd aan alle deelnemers van de cognitieve interviews. In de focusgroepen

hebben we ze enkel besproken met de deelnemers van Turkse herkomst.

In de rapportage van FORUM/Motivaction valt het grote aantal respondenten (93% van de respondenten van

Turkse herkomst) op dat (zeer) positief is over de overwinning van Erdoğan bij de recente

presidentsverkiezingen. Een vergelijkbaar groot aantal is zeer negatief over de protesten in Turkije tegen het

beleid van de Turkse regering.

We hebben om te beginnen de informanten gevraagd of ze wisten welke protesten werden bedoeld in stelling

6.1. Een informante vond het niet handig dat dit niet nader gespecificeerd wordt.

R: Ik moest wel echt even graven: welke protesten. Dat was me dan wel vrij snel duidelijk,

dat was van vorig jaar. Als ik denk aan de protesten, dan denk ik aan Taksim Square,

omdat hij daar het een en ander wilde bouwen, dat er een heel grote ophef was over

zijn beleid en toen opeens begon het balletje te rollen van: jongens, waarom

accepteren wij eigenlijk zo iemand in ons land. Dus daar dacht ik aan als ik aan die

protesten dacht. Maar inderdaad, de protesten in Turkije en dan kan het misschien wel

even gespecialiseerd worden: welke protesten eigenlijk. Zet er in ieder geval een jaartal

of een maand bij en waar dan. Misschien denken mensen heel ergens anders over.

(vrouw van Turkse herkomst, hoogopgeleid)

Alle informanten van Turkse herkomst en ook een enkeling van Marokkaanse herkomst denken bij deze stelling

spontaan aan de protesten rond Gezi Park en het Taksimplein. De meeste Nederlands-Marokkaanse

informanten zeggen weinig van de Turkse politieke situatie af te weten en geven met name bij stelling 6.1 er te

weinig van af te weten om hun mening te kunnen geven. Apart is dat een aantal van de respondenten van

Marokkaanse herkomst wel gehoord heeft van de overwinning van Erdoğan bij de presidentsverkiezingen en

dat ze dit (in eerste instantie) positief vonden omdat hij opkomt voor de Islam in Turkije.

R: Ja, dat hij heel positief staat, ja, positief denkt over de islam, en zo. En hij is tegen Israël

en wat daar gebeurt, zeg maar, dus daarom. (vrouw van Marokkaanse herkomst,

middelbaar opgeleid)

Ook bij de meeste van onze informanten van Turkse herkomst, vindt president Erdoğan veel bijval. Vooral

degenen die meer uitgesproken (soennitisch) moslim zijn, zijn positief over zijn beleid. Hun beoordeling is dat

Turkije onder Erdoğan er op is vooruitgegaan: economisch doet Turkije het goed, de welvaart is groter

geworden, de infrastructuur verbeterd. De minderheden hebben volgens de Erdoğan-sympathisanten meer


rechten gekregen. Moslims, die in de seculiere Turkse staat onderdrukt werden, of een achtergestelde positie

hadden volgens deze jongeren, nemen dank zij Erdoğan en zijn partij weer deel aan de macht en krijgen meer

ruimte om in het openbare leven hun geloof uit te dragen. Erdoğan voert een conservatief beleid dat deze

conservatieve jongeren wel aanspreekt. Sommige bewonderen Erdoğan om zijn standvastigheid in zijn relatie

met de oppositie in Turkije en ook met andere wereldleiders: Erdoğan geeft Turkse moslims hun trots terug,

dat ze Turk zijn èn dat ze moslim zijn.

R: Ik vind hem wel een leidinggever. Charismatisch ook. En hij staat waar hij voor staat.

Buigt niet snel om [naar] andere grote regeringsleiders, wel wat strategisch, maar ik

vind wel, bijvoorbeeld, afgezien daarvan, want je moet ook een doener zijn, niet alleen

een prater, je moet ook wat doen voor het land. Ik woon er zelf niet, maar als ik daar

kom, het is wel veranderd. Het gaat wel beter, qua infrastructuur gaat het ook beter,

de leefomstandigheden van mensen, als ik gewoon met mijn eigen familie praat. Heel

veel mensen zijn er ook tegen, maar dan zijn ze of persoonlijk geraakt heel vaak,

waardoor ze ertegen zijn. Maar ik vind dat hij heel veel heeft bereikt in de tijd dat hij

president is en nog steeds. (man van Turkse herkomst)

Negatieve gevoelens beluisterden we bij jongeren die zichzelf als eerder seculier benoemen en die jongeren die

behoren tot minderheidsgroepen in Turkije; Koerdische en Alevitische jongeren.

R: Nu is het, dat heeft Erdoğan wel gedaan, ik ben wel van het eerlijk zeggen wat ze wel

hebben gedaan en dat is, deze partij heeft er wel voor gezorgd dat het economisch veel

beter gaat dan tien jaar geleden. En omdat het economisch veel beter gaat is, heeft

Turkije zelfvertrouwen gekregen. Mensen hebben hun zelfvertrouwen teruggekregen

en de mensen krijgen, ja, hebben zoiets van: “We weten nu, we zijn een land, samen

gaan we ervoor.” En dat is op zich een positieve ontwikkeling *…+ Maar van de andere

kant, *…+ het staat voor mij wel symbool voor… Een bepaalde groepering, een

bepaalde… Handelen vanuit een bepaald geloof. Zij noemen dat de islam maar het is

een eigen verzonnen geloof naar mijn idee. Waar er dus mensen mee kunnen

mobiliseren. En ehh… Ik zie het daarom ook als een soort totalitair regime… Waar

mensen gewoon een beetje blind worden gehouden door het gebruik van de

godsdienst. (vrouw van Turkse herkomst)

Wat betreft de protesten tegen het beleid van Erdoğan (stelling 6.1.) zijn de meeste van onze informanten

negatief, ook degenen die zich kritisch uitlaten over Erdoğan. Maar de redenen waarom lopen uiteen. De

meest uitgesproken voorstanders van Erdoğan zijn negatief over de protesten omdat ze vinden dat deze Turkije

proberen te destabiliseren en de regering Erdoğan omver werpen. De meeste jongeren vinden, los van de vraag

of ze zich ideologisch kunnen identificeren met de demonstranten in Gezi Park of niet, dat het protest is

‘gekaapt’ door relschoppers en onruststokers die in sommige gevallen werden betaald om amok te maken. Ze

veroordelen het feit dat het protest uit de hand is gelopen en dat aan beide zijden geweld is gebruikt. Ze stellen

dat ze in principe protesten goed vinden: het is iets dat hoort bij democratie. Maar als er oproer, vernielingen

en geweld van komt keuren ze dit af.

R: Ja, ik moet zeggen, bij Taksim, het is wel grappig, je had mensen die echt ervoor gingen

alleen om te protesteren zodat de bomen niet gekapt werden. Dat waren maar 1.000

mensen. En als er al 1.000 mensen zijn en als het dan zo erg opgefokt is, komen er nog

miljoenen mensen die alleen maar om ruzie te maken, om het zwart te maken of die

waren betaald om daarheen te geen. Ze waren ook letterlijk betaald die daarheen

gaan, die mensen. En de 1.000 mensen waren direct die dag weer naar huis, want het

was daar gewoon een rel geworden. Ik moet ook wel zeggen, wel idioot in Turkije die


zich Moslim noemt, gaat met bierflessen en schoenen in een Moskee lopen? Dan gaan

ze daar helemaal naar de, alles even kapot maken, helemaal stuk, dat doen ze niet, dat

hoort niet.

I: En jij vindt het slecht dat ze probeerden om de Turkse regering omver te werpen?

R: Ja, dat is gewoon anti-democratisch. Dat gaat niet om de huidige of de nieuwe of de

vorige regering, het is gewoon niet democratisch. Je dient gewoon respect te hebben

voor de stem van de volk, de gekozen president of de…

I: Jij vindt dat als je gaat protesteren, heb je geen respect voor de stem van het…?

R: Nee, je kan protesteren inderdaad, maar dat was geen protesten meer, hè? Het waren,

het waren slagvelden en de hele…er zijn straten afgezet. Er zijn heel veel van die bussen

vernield en…Kijk als het op protesten waren gebleven dan zou dat wel kunnen. Dat is

geen probleem. Iedereen kan protesteren. (man van Turkse herkomst)

Het een en ander wijst er op dat achter een ogenschijnlijk eenduidige stelling en een eenduidig antwoord heel

veel verschillende afwegingen schuilgaan. Dat maakt het moeilijk om zonder meer informatie deze uitkomsten

te duiden. Het is onduidelijk welke attitude met deze stellingen is gemeten en wat zegt dat over de attitudes

van Nederlandse moslimjongeren over de politieke situatie in Turkije, over democratie in de Arabische wereld

en Turkije of over de Arabische Lente.

De opkomst van IS

De mening van jongeren met betrekking tot Islamitische Staat (IS) (voorheen ISIS/ISIL) werd in het onderzoek

van FORUM / Motivaction als volgt gevraagd:

Hoe beoordeelt u de volgende gebeurtenissen?

6.3 De opmars van IS (voorheen ISIS/ISIL) in Syrië en Irak

Ook zijn in de vragenlijst een aantal stellingen opgenomen waarin het oordeel wordt gevraagd over

‘strijdgroepen zoals IS’ die iets kunnen zeggen over de houding van de jongeren ten opzichte van IS. Omdat wij

bij de cognitieve test merkten dat de jongeren een scherp onderscheid maken tussen IS en andere groepen die

in het Midden-Oosten deelnemen aan de strijd, behandelen we de vragen die daar over gaan (vragen 8 en 9)

op een andere plaats in dit rapport.

Volgens de bevindingen van Motivaction stond in augustus/september 2014, 72% van de respondenten van

Turkse origine positief tegenover de opmars van IS. Wat opvalt is het grote contrast met de respondenten van

Marokkaanse herkomst, waarvan 68% negatief staat tegenover de opmars van IS (pp. 9 – 12 Factsheet).

In contrast tot deze uitkomsten, beoordelen de deelnemers aan de cognitieve test zonder uitzondering de

opmars van IS als zeer negatief. Dit komt door het buitensporige geweld en de wreedheid waarmee IS tewerk

gaat. Ook bezorgen de strijders van IS die zeggen te handelen in naam van de Islam, moslims een slechte naam.

Wat zij doen echter, is volgens de jongeren die wij interviewden, op geen enkele manier te rijmen met de

Islam.

MJ4: Die afschuwelijke onthoofdingen. Die je dan op internet zag voorbij schieten, waar je

dan zo snel mogelijk weg ging scrollen natuurlijk. Maar zodra je erover leest, denk je:

“Dit gaat nergens over. Dit is geen moslimgroep of iets eh ... Die vrede willen

meebrengen jegens anderen ... Dat doen ze gewoon niet.” Het is gewoon een

verschrikkelijke groep die zich dan moslims noemen. En wij, als moslims, wij zijn op de

hoogte van die groep, want in ons heilige boek de Koran, wij zijn eerder gewaarschuwd

over deze groep. Het zegt dan letterlijk dat het een teken is, er zal een groep komen, in


zwart gekleed, die hun gezichten niet willen laten zien en die dan zeggen: “Wij komen

namens God en wij handelen namens God. En terwijl zij... Zover mogelijk van Mij

afstaan, het zijn totaal geen mensen die Mij aanbidden of gehoorzaam zijn.” Dat klopt

ook. Dat is geen ... Het is geen groep die gehoorzaam is, het is een groep die mensen

martelt en afslacht. (uit de focusgroep met jongeren van Marokkaanse herkomst 18 –

25 jaar)

MV3: Ik schaam mezelf dat IS [Islamitische Staat] wordt genoemd. In Marokko noemen we

het gewoon: ‘Dawish’ . Het is gewoon een andere, totaal andere term dan hoe het

gewoon hier wordt genoemd. *…+ In Marokko of in Arabische zenders [hoor] je geen

‘IS’. Het is niet Islamitisch.

MV5: Ja, ik geloof ook niet dat het Islamieten zijn, moet ik eerlijk zeggen. (focusgroep met

vrouwen van Marokkaanse herkomst 25 – 35 jaar)

I: Je zegt dat het niet hoort – wat hoort niet?

TJ6: Ja, hoe zij handelen [met] mensen. En hoe hun gedachtegang is zeg maar.

I: Van IS bedoel je?

TJ4: Ook die video’s heeft u misschien ook wel gezien, wat ze hebben uitgezonden. Mensen

levend verbranden en zo, dat heeft niks met Islam te maken. Je gaat niet iemand

zomaar levend verbranden, of met een shotgun door z’n hoofd schieten. Omdat hij niet

Moslim is. Dat is gewoon niet oké.

TJ5: Islam die legt het ook niet op. Die geeft jij de vrijheid om te geloven en om niet te

geloven. Als een Moslim een niet-Moslim dwingt om Moslim te worden, dat mag

gewoon niet. Want ieder mens is vrij. Ieder mens heeft z’n eigen ideologie, heeft z’n

eigen manier van denken, z’n eigen visies. Die moet een Moslim gewoon respecteren.

(uit de focusgroep met jongeren van Turkse herkomst 18 – 25 jaar)

R: Als je het zo bekijkt, ze slachten mensen af, ze onthoofden mensen, ze verbranden

mensen en …Kijk, ten eerste als je moslim bent dan mag je geen onschuldige mens

doden. Er staat ook in de Koran van als je een onschuldige mens doodt, dan is het alsof

je de hele mensheid hebt gedood. Dus dat staat er gewoon echt letterlijk in. En zij

handelen in tegenstrijd daarmee. Dus ze zijn gewoon een terroristische groepering die

de islam gebruikt om aanhangers te werven. (man van Turkse herkomst)

De jongeren vinden het extreme geweld van IS zo moeilijk te rijmen met de Islam zoals zij die beleven, dat ze

naarstig op zoek gaan naar verklaringen voor het bestaan van IS. Een paar informanten denken dat het gaat om

bevolkingsgroepen uit Irak die daar jarenlang onderdrukt zijn door het regime. Deze jongeren stellen dat je niet

weet wat er allemaal in je omgaat als je familie is vermoord of bedreigd en je de kans hebt je te wreken. Ze

kunnen zich voorstellen dat de IS aanhangers denken dat wat zij doen wel in lijn is met hun interpretatie van de

Islam. Ze keuren IS niet goed, maar proberen te begrijpen waar het vandaan komt.

MJ1: Laten we ook niet vergeten dat we realistisch moeten denken. En ik keur het absoluut

niet goed, dat hoor je mij niet zeggen, maar wat ik wel wil zeggen: alles heeft wel zijn

reden gehad. En, en, los van het feit dat als precies hetzelfde hier gaande was en de

Russen kwamen en alle families uit elkaar gerukt en weet ik het allemaal niet. En er

komt een groep die jou de kans biedt om wraak te nemen, dan doe je dat als mens. Dan

ben je ook wel blind voor wat goed of fout is, dat maakt niet uit, je hebt alles verloren.

Ja, en als dat gepaard gaat met religie, dan kan je daar nog meer boost uit halen en,

en, en dan kan je verschillende mensen op het verkeerde been zetten. Dan wordt het


geloof helaas wel op de verkeerde manier gebruikt, ja. (respondent van Marokkaanse

herkomst, uit de focusgroep 18 – 25 jaar)

Maar veel meer informanten vinden de kloof tussen de praktijken van IS en hun geloof niet te overbruggen. De

theorieën dat IS eigenlijk een uitvinding is van Israël en de VS met als een van de doelen, het zwartmaken van

de Islam en de moslims, tieren welig.

MJ1: Ja, er was wel op de media heel veel meningsverschil over eh het feit of ze wel of niet

moslim zijn. Er waren heel veel foto’s onderschept over, ja, of die groep, of ze dan ...

Dan zag je ze, ja, onder die zwarte kleden, dingen, die ze aan hadden, dat hun armen

vol zaten met tattoos bijvoorbeeld. Dat hoort niet bij een moslim. (respondent van

Marokkaanse herkomst uit de focusgroep 18 – 25 jaar)

MJ6: ... Ja, er zijn heel veel journalisten ontvoerd door ze en er zijn ook heel veel journalisten

ook vrijgelaten door ze. Maar er was dus één journalist die dus vrijgelaten werd, ik

weet nog, een Engelsman was het, of zo. En hij zei ook zo van: “Ik heb geen één Koran

bij hun zien liggen.”

MJ4: Ja, dat kan toch niet? Dat is toch raar. (uit de focusgroep van vrouwen van

Marokkaanse herkomst 25 – 35 jaar)

R: De opmars van IS, voorheen ISIS/ISIL in Syrië en Irak. Zal ik eerlijk zeggen, ik denk dat

die IS gewoon, ze waren net uitgekomen toen Israël Gaza aan het aanvallen was, dat

het al bijna zou ophouden en toen kwam ISIS tevoorschijn en om dat moment was

Amerika in samenwerking met Israël en ze steunden de aanvallen tegen Gaza, dus ik

denk, naar mijn mening heeft Israël een groep IS mensen gesticht van jongens, ga maar

plunderen, ga maar aanvallen. Daarna vallen ze aan, je hoorde ze nooit, maar opeens

zijn ze in Irak. Hoe snel ze ook zo rijk en zo groot zijn geworden? Dat kon haast niet

anders, want alle ogen waren gericht naar Gaza op dat moment. En we waren eigenlijk

zo ver van, om Israël in de meeste landen als een terroristische staat te benoemen. En

op dat moment komt ISIS uit en die verkondigt en die doet van alles, die gaat mensen

onthoofden, zo erg mogelijk maken. Daar geloof ik niks van. En altijd midden in een

woestijn. Geen enkel vliegtuig die ze kan vinden. Tegenwoordig is het ook zo makkelijke

met een green screen in je achtergrond de woestijn na te schetsen en 2 acteurs even

doen of je iemand gaat onthoofden. Ik geloof er niets van. Ik denk dat ISIS gewoon

opgesticht is door Israël en Amerika samen. (man van Turkse herkomst)

We vinden in de interviews wel aanwijzingen van een mogelijke evolutie in de tijd van het denken over IS onder

de jongeren, zoals ook de culturele experts aangaven. Dat zou kunnen betekenen dat ten tijde van het

onderzoek van Motivaction, de mening van de jongeren (van Turkse herkomst) nog weinig gevormd waren

(omdat ze nog weinig van IS hadden gehoord) en zeker nog niet zo negatief waren als nu. We hebben de

informanten gevraagd wanneer ze voor het eerst hoorden over IS, wat ze hoorden en wat ze daar destijds over

dachten. Ook vroegen we naar gebeurtenissen die hen zijn bijgebleven en die hen ervan overtuigden dat IS niet

goed was.

Voor de meesten waren de onthoofdingen het eerste wat ze hoorden over IS en dat vonden ze van meet af aan

negatief. Een aantal anderen, zowel van Turkse als Marokkaanse herkomst, geeft aan dat ze IS eerst zagen als

één van de groepen die streden tegen president Assad van Syrië. Omdat ze positief staan tegenover het

verdrijven van Assad en IS successen leek te boeken op dat gebied, vonden ze de opmars van IS aanvankelijk

wel een interessante ontwikkeling. Het varieert nogal wanneer het beeld precies kantelde, maar de

gebeurtenissen waaraan ze dit verbinden hebben over het algemeen wel plaatsgevonden voor de enquête van

Motivaction in de zomer van 2014. De jongeren geven ook aan dat dankzij het label dat IS zou strijden in naam


van de Islam, de groep aanvankelijk voor veel mensen het voordeel van de twijfel genoot. Dit zou een

verklaring kunnen zijn voor het grote aantal jongeren dat destijds aangaf de opmars van IS een positieve

ontwikkeling te vinden. We vinden deze reflecties terug bij jongeren van beide herkomstgroepen, het geeft

daarom nog geen verklaring voor het grote verschil in antwoorden van respondenten van Turkse en

Marokkaanse herkomst in het Motivaction onderzoek. Die verklaring moet wellicht worden gezocht in hetzij

steekproefeffecten, hetzij in de bemerking van een aantal experts dat in de Turkse media weinig bericht werd

over IS voor het conflict de Turkse grens bereikte en dat Erdoğan lang niet duidelijk stelling nam tegen IS. Als

Turkse Nederlanders hun informatie vooral krijgen via Turkse media, zou ook hier kunnen hebben gespeeld,

dat de groep aanvankelijk het voordeel van de twijfel kreeg door het Islamitische karakter en de strijd tegen

Assad. Nogmaals: in maart 2015 zijn alle geïnterviewde jongeren zonder aarzelen en zonder uitzondering zeer

negatief over IS.

R: Nee, dat is wel gaan groeien. Ik wist eigenlijk nooit zo goed wie IS was en ik sprak altijd

met mijn nichtje. Mijn nichtje is Arabiste, en ik weet nog dat ik toen tegen haar zei van

dat ik IS helemaal niet zo een negatieve beweging vond. Toen vertelde ze van je weet

helemaal niet wat IS allemaal doet? Ze doen dit en ze doen dat en ze vermoorden

mensen en ook hun eigen mensen, soennieten. Ik zei van dat weet ik niet, zover ben ik

er nog niet ingedoken. Maar toen was het nog vrij onbekend wie IS was, maar ik dacht

wel, waar ik heel erg voor ben, is dat er een beweging ontstaat uit de eigen groep. Ik

ben niet zo voor interventies vanuit buiten. Weet je zo een VS of Europa die daar gaat

ingrijpen, daar ben ik niet zo voor. Ik denk dat het vanuit de mensen zelf moet komen.

I: Dus in eerste instantie had je ze ingeschat als een beweging die vanuit de mensen zelf

kwam.

R: Ja, een beweging vanuit de mensen zelf en later werd pas bekend wie ze werkelijk

waren. *…+ Zo krijgsgevangenen levend verbranden dat is zo on-islamitisch. Het

verkrachten van vrouwen, zo on-islamitisch. Ik denk dat de Islam daar heel duidelijk is.

Ook krijgsgevangenen, dat is oorlogsrecht. Krijgsgevangenen dienen met respect

behandeld te worden. Die mag je niet eens doden en laat staan verbranden of

verkrachten.

I: Weet je dat wanneer dat bij jou is beginnen kantelen of door wat voor gebeurtenissen

zodat we een beetje kunnen reconstrueren wanneer dat dat ongeveer was.

R: Dat weet ik nog wel, dat was toen ik beelden had gezien, ik denk ook ergens vorig jaar,

dat ze geboeide mannen, krijgsgevangenen, effe neerknalden. Weet je nog hoe

weergaloos dat is gebeurd? Dat vond ik zo gruwelijk. Toen dacht ik van wie zijn deze

mensen? (man van Marokkaanse herkomst)

I: Je zei net, had je het erover van algemeen idee, dat ISIS, in het begin toen ze daar toe

kwamen, dat ze misschien tegen…

R: Assad?

I: Assad gingen strijden, later is dat gebleken dat ze misschien een toch iets andere

agenda hebben. Wat is jouw evolutie over, de evolutie in jouw denken over ISIS? Wat ze

in het begin minder negatief dan dat je nu bent?

R: Nee, want eerst had je geen ISIS. Eerst had je wel de Syrische tegenstand. Daar tegen

over ben ik nog steeds volop positief, dat zijn gewoon de Syriërs, maar zodra het echt

gaat verschuiven naar de kant van het extremisme, dan sta ik daar zeker, zeker erg

negatief tegen over.

I: Wat is volgens jou extremisme?

R: Mensen dwingen om mee te doen met de eigen mening. Met de eigen

geloofsovertuiging. Met de eigen dingen. Dus de vrijheid van de anderen beperken.

(man van Koerdische herkomst)


Uit de interviewfragmenten is ook op te maken dat een deel van de jongeren niet per definitie afkeurend staat

tegenover de gewapende opstand tegen Assad, of tegenover groepen met een Islamitische signatuur die

betrokken zijn bij die opstand. IS gaat echter veel grenzen over (die verderop nader worden besproken) en

heeft hierdoor voor de jongeren een aparte status, waar de westerse publieke opinie weinig onderscheid

maakt tussen de verschillende Islamitische strijdende groepen. Het feit dat de jongeren een andere lading

toekennen aan IS dan aan andere (islamitische) strijdgroepen die betrokken zijn bij de oorlog in Syrië en Irak,

maakt dat de andere vragen in de vragenlijst die betrekking hebben op IS (vragen 8 en 9), vanuit het

perspectief van de jongeren, dubbelloops zijn: in die vragen is namelijk sprake van ‘groepen die strijden in

naam van de jihad ‘zoals IS’’. Voor de jongeren zijn ‘groepen die gewapende strijd voeren (tegen een dictator,

tegen Israël)’, ‘jihad’ en ‘IS’ echter heel verschillende dingen. We weten dus niet op welk onderdeel van deze

stellingen, hun antwoord betrekking heeft. De toevoeging ‘zoals IS’ aan een vraag of stelling kan het antwoord

op de stelling helemaal doen kantelen. Dat kan betekenen dat als de houding van jongeren ten opzichte van IS

veel meer uitgesproken negatief is geworden, de resultaten van de enquête indien deze op dit moment zou

worden afgenomen, op vele punten heel anders zouden zijn.

Het Kalifaat

De eerste vraag in de vragenlijst van Motivaction waarin het idee van een Kalifaat ter sprake komt, is in de

volgende stelling:


6.4. Het uitroepen van het kalifaat (i) door IS (voorheen ISIS/ISIL) (i)Een staat die geregeerd wordt door een

kalief

De toevoeging van IS zorgt er bij de meeste informanten meteen voor dat deze gebeurtenis als ‘(zeer) negatief’

wordt beoordeeld. Een aanzienlijk aantal echter, van vooral laag- tot middelbaar opgeleiden, geeft aan niet te

weten wat een ‘kalifaat’ is. De definitie die wordt ‘bijgeleverd’: een staat die geregeerd wordt door een kalief,

schept voor deze jongeren geen helderheid; ze weten ook niet wat een ‘kalief’ is. Dat roept de vraag op, op

welk aspect van de stelling de jongeren reageren wanneer ze hun antwoord geven. Hetzelfde geldt voor de

stelling in het blok over democratie.

12.10 Een kalifaat (i)Een staat die geregeerd wordt door een kalief is beter dan een democratie voor de

Arabische landen

Ook hier geven veel informanten aan niet genoeg te weten over een kalifaat om de stelling te beoordelen.

Anderen reageren met ‘negatief’ omdat ze een hoge positieve waarde toekennen aan democratie en het

kalifaat hiertegen wordt afgezet.

De hoger opgeleiden hebben meestal wel eerder van een ‘kalief’ en een ‘kalifaat’ gehoord. Voor hen is het

kalifaat iets uit de geschiedenis van de Islam en heeft als zodanig positieve connotaties. Het kalifaat, volgens de

definitie van de jongeren, is dat alle moslims verenigd zijn onder een leider en in een land leven waar ze

allemaal de Islamitische wet naleven. Er is per definitie tolerantie en ruimte voor anders gelovigen. Het

Ottomaanse Rijk was volgens veel informanten het laatste kalifaat. Het is een utopie. Vandaag de dag is een

kalifaat onmogelijk omdat er teveel verschillende stromingen zijn onder de moslims. Het gebied waar moslims

leven is ook teveel versnipperd. Volgens de jongeren kan je de moslims niet meer onder één leider

samenbrengen en de meesten vinden dat ook niet wenselijk. Wat IS een kalifaat noemt is dit per definitie niet,

vanwege het feit dat ze andersdenkenden vervolgen. Ook zou het accepteren van het kalifaat van IS

betekenen, dat men IS en Kalief Al Baghdadi erkent als de geestelijk leiders van alle moslims. Dat zien de

jongeren helemaal niet zitten. Deze dubbelheid maakt de vraag op zich moeilijk te beantwoorden.


R: Ik denk dat het een beetje een dubbele vraag is. Iedereen kan het anders interpreteren.

Hoe ik dan het kalifaat ken, of hoe het eigenlijk hoort, dat is niet zoals zij het uitvoeren.

Je hebt een actie en je hebt ook een theorie, dat klopt dan niet met elkaar. Dus hoe wil

je dan die vraag beantwoorden. Want hoe zij het doen is het niet goed, dus eigenlijk

zou je dan aankruisen “nee, is niet goed”, maar een kalifaat op zich is niet slecht. Dus.

Ja… (vrouw van Turkse herkomst)

TO4: Nee, nee, ik vind het heel lastig. Waarom? Omdat het laatste kalifaat opgehouden is

met het Ottomaanse Rijk *…+ Ik denk, en dat is juist het grootste probleem, dat er

sindsdien een vacuüm is ontstaan over het begrip wat het kalifaat überhaupt is.

I: Ik denk dat bijna geen enkele Nederlander weet wat kalifaat betekent. Wat is het? Een

staat?

TO4: Moslims weten het zelf dus ook niet.

TO3: Nee, ik weet het ook niet. Ik zie een kalifaat als, kalifaat daar denk ik van ok, het is nog

van het ouderwetse. *…+

TO4: Het punt is, mensen die dus lezen over het kalifaat, die lezen dan over het Ottomaanse

Rijk en de rijken ervoor. Dus hun beeld van wat kalifaat is, is ook dan weer eigenlijk

historisch, het is eigenlijk ouderwets. Want zij denken aan die monarchieën en

dergelijke. Het is daarom ook dat ISIS aansluit bij de gedachtenis van de mensen van

dat is ook….

I: Dus dat is dus iets dat eigenlijk in hun beleving dan, refererend aan die geschiedenis,

iets glorieus.

TO4: Ja, iets utopisch. Het is eigenlijk een utopie en toen was alles altijd beter. (focusgroep

met Turkse jongeren 25 – 35 jaar)

Het feit dat het begrip ‘kalifaat’ weinig bekend is onder in ieder geval een deel van de jongeren en dat zij

er wisselende betekenissen aan toekennen maakt het gebruik van dit begrip in de vragenlijst

problematisch.

Jihad

De eerste stelling in onze topiclijst waarin het begrip ‘Jihad’ voorkomt is stelling 6.5.


6.5 De gewapende opstand in Libië van groepen die vechten in naam van de Jihad (i) (Jihad is de heilige strijd

voor de normen en waarden van de Islam)

Deze stelling is een voorbeeld van de vragen of stellingen die eigenlijk te moeilijk zijn om een helder antwoord

op te geven. Dat merken we aan het feit dat in de cognitieve interviews veel wordt geaarzeld bij deze stelling.

(Om dat te laten zien, hebben we de interviewfragmenten hier onder weergegeven met alle aarzelingen,

stiltes, twijfel en herhalingen)

Er zijn drie componenten in de stelling waarop de informanten kunnen reageren: ‘de gewapende opstand’,

‘Libië’ en ‘groepen die vechten in naam van de Jihad’. De ‘gewapende opstand’ en ‘vechten’ wordt vaak als

negatief beoordeeld: de meeste jongeren keuren het gebruik van geweld af. Over ‘Libië’ weten ze meestal niet

zoveel, het is al een tijd geleden dat Libië regelmatig in het nieuws kwam. Na een poosje graven in het

geheugen denken een aantal jongeren aan de opstand tegen en het omverwerpen van Khadafi. Bij de

formulering ‘groepen die vechten in naam van de Jihad’ gaan de meesten uitleggen wat voor hen ‘Jihad’ is en

dat dit op gespannen voet staat met ‘gewapende opstand’ en ‘vechten’. Het een en ander heeft ten gevolg, dat

we met deze stelling niet weten welke attitude wordt gemeten.


R: De gewapende opstand in Libië van groepen die vechten in naam van de Jihad. (Jihad is

de heilig strijd van de normen en waarden van de Islam). Die heb ik inderdaad wel

meegekregen.

I: Mm-hm.

R: [Mompelt] Gewapende opstand... [Lange stilte] Ja... [Lange stilte] Even kijken wat ik

daarbij eh... Zeer negatief, negatief, niet negatief/niet positief, positief of zeer positief.

[Korte stilte] Ja, dat vind ik wel negatief inderdaad.

I: Waarom?

R: Ja, de Islam, dat is toch wel iets wat bij mijn geloof hoort.....en, ehm, ja, dat ze daar

inderdaad tegen vechten.

I: Of voor vechten? Ehm, dat ze eigenlijk vechten in naam van, eh...

R: Ja, van de Jihad.

I: ...van de Islam?

R: Ja….Hm... *Valt stil+

I: Is Jihad in deze zin een, eh, moeilijk begrip?

R: Nee, nee, nee, dat niet…Die, eh...

I: Dat is wel wat, dat betekent wel wat voor je?

R: Ja, ja.

I: En, eh, en wat is dat voor jou een Jihad?

R: Ja...

I: Is dat wat ze hier zeggen, is dat, is dat goed, goed uitgelegd: Jihad is de heilige strijd

voor de normen en waarden van de Islam?

R: Nee, ik denk niet dat, ik denk dat het wel goed uitgelegd is in die zin.

I: Mm-hm.

R: Ja, op zich, op zich kun je er ook geen negatief erop neerzetten. Op beoordelen dan.

Omdat ze er natuurlijk voor vechten. Dat vind ik in ieder geval positief, ja.

I: Ja. Dus, ja, ze vinde...je vindt het wel groepen zijn die vechten voor, voor de Islam?

R: Ja.

I: En, eh, weet je iets over specifieke, de, die toestand in Libië waar dat betrekking op

heeft volgens jou?

R: Eh, even kijken... Nee, van Libië weet ik inderdaad ook helemaal niet, eh, niet veel van.

I: Nee. Dus dan meer in het algemeen zeg maar dat je zegt van, nou ja...

R: Meer in het algemeen dat...

I: ...groepen die vechten, eh...

R: ...voor de Islam...

I: ..voor de Islam dat is positief?

R: ...is wel positief, ja.

I: Ja?

R: Ja.

I: Ja. En, ze hebben, ze hebben het hier over een gewapende opstand, dus dat is echt, ja

dat is, eh, vechten voor, vechten met wapens, hè, eh... Ss..ja... Anders kan ik het niet

zeggen… in een oorlog, hè? Verandert dat nog iets aan je...?

R: [Korte stilte] Ja, dat vind ik dan wel minder inderdaad... Dat vind ik wel minder. Ja. Tot

zover dat, eh, dat vind ik dan ook weer niet positief om het zo te zeggen.

I: Nee.

R: Nee. Terwijl aan de ene kant is het wel positief, maar aan de andere kant is het

eigenlijk ook weer, eh, eh, negatief dat het op die manier moet van, van gewapend zijn.

I: Mm-hm. Ja, dus, eh, meer in actie komen voor je geloof, dat is, dat is positief...

R: Dat is wel positief, dat is wel goed...

I: Maar daarvoor de wapens opnemen, dat, ehm...


R: Ja, ik denk dat er best wel een alter, alternatief was om, eh, om er voor te, om er voor

te gaan inderdaad. Dus je hoeft niet denk ik gewapend te zijn. (vrouw van


R: 6.5 De gewapende opstand in Libië van groepen die vechten in naam van de Jihad. Hm,

hoe beoordeel ik het? [stilte] Niet negatief, niet positief. Jihad is de heilige strijd voor de

normen en waarden van de Islam. Ja, dat klopt. Maar Jihad heeft ook een andere

betekenis, een innerlijke strijd. En ja, Jihad heeft meestal wel een negatieve, een imago,

zeg maar, maar van origine heeft het ook een mooie betekenis, zeg maar. Het is ook

een, geeft ook aan de ontwikkeling die je meemaakt als moslim. En ja, maar goed,

helaas heeft het wel tegenwoordig wel een negatieve, ja, imago gekregen, dus los van

de gewapende opstand is het wel een beetje negatief, maar als ik kijk naar de

gewapende opstand, dan denk ik: niet negatief, niet positief.

I: Ja.

R: Dus…

I: Ja, doe maar, zeg maar.

R: Dan denk ik inderdaad, misschien dat het een opstand was tussen de extreme

islamieten of ik weet niet, en tegen het leger. Dan denk ik dat dat het is. Ja, als ik dat op

het nieuws zie, dan denk ik van hm, ok, maar ja, dan heb ik niet echt negatieve of

positieve gevoelens erbij. Ja, misschien ligt het er ook aan omdat Libië niet mijn land

van herkomst is. (vrouw van Turkse herkomst)

In de interviews en focusgroepen gingen we vervolgens uitvoerig in op de verschillende betekenissen van het

woord Jihad. De interpretatie van het woord ‘Jihad’ heeft ook weer gevolgen voor de antwoorden op de

stellingen die nog volgen, met name in vragen 8 en 9 over jihadistische groepen in Syrië.

De informanten in de interviews en focusgroepen doen hun best om aan de interviewer(s) duidelijk te maken

dat ‘Jihad’ voor hen meerdere betekenissen heeft, waarvan de meeste niet stroken met de manier waarop de

term gebruikt wordt in westerse media en in deze vragenlijst in verband wordt gebracht met ‘gewapende

opstand’.

I1: Wat betekent dat voor jullie, jihad?

TJ6: Van Islamitisch oogpunt heb je [de grote en de kleine jihad] – jihad betekent eigenlijk

“iets voor God willen doen”, toch?

TJ1: Ja, alles wat je doet om te zorgen dat God tevreden is over jou.

TJ6: Ja. Maar in de media – vooral Westerse media dan zeg maar – als het gaat over jihad

dan is het altijd vechten en wapens en baarden en weet ik veel wat. En of je het nou

wilt of niet, wordt een beeld zo geschetst. Dus als jij denkt aan het woordje jihad, dan

zie je dat voor je. En heel veel geweld en onschuldige mensen worden doodgemaakt.

TJ1: Het woord jihad is eigenlijk heel rijk. Het betekent ook wel vechten in naam van God,

dat is een van de meerdere betekenissen. Maar de algemeen betekenis is gewoon: alles

wat jij doet, al jouw daden om ervoor te zorgen dat God tevreden is over jou. Niet je

medemensen slecht doen, geen slechte daden uitvoeren, niet slecht praten over je

buurman of je buurvrouw. Het is gewoon eigenlijk –

TJ6: Heel algemeen.

TJ4: Ja, dat je gewoon een goeie leven leidt. Dat je niet je medemens stoort met je acties en

je woorden. Dus dat betekent het eigenlijk.

I2: Maar het is eigenlijk, los van wat ze er in de Westerse media van hebben gemaakt, is

jihad ook weer iets positiefs. Is iets goed.


TJ1: Maar de meeste mensen hebben ook een vooroordeel over bepaalde woorden,

bijvoorbeeld jihad. Als ze het in een vraag zien dan zeggen ze gelijk “Oh, da’s negatief.”

I2: Ik denk als een gemiddelde Nederlander die er niet veel van afweet, dan zegt die

zonder twijfel “zeer negatief”, want “jihad is gevaarlijk”.

TJ1: Maar ik heb ook zo’n hekel aan het woord jihadist. Jihadisten. Dat klinkt zo negatief.

TJ3: Maar dat komt omdat er momenteel in de media heel negatief wordt gedaan.

I1: Maar wat is een jihadist? Jij zegt een strijd en je hebt een grote strijd en een kleine

strijd, maar, dan is eigenlijk iedereen dan toch… want iedereen voert dan zo’n interne

strijd -iedereen is dan toch een jihadist?

TJ?: Als ik voor de Moslims moet spreken, elke Moslim is wel een jihadist. Maar is dan

iedereen een terrorist of zo? Is dan iedereen een potentieel gevaar voor het land?

TJ3: Maar er is een heel groot verschil tussen jihad en terror. (Focusgroep van jongeren van

Turkse herkomst, 18 – 25 jaar)

TO4: Mijn persoonlijke invulling is Jihad is een opheffing van een gordijn tussen jou en je

schepper. Een gordijn, tenminste een opheffing van een hindernis. Dus wegen zoeken

om jezelf tot je schepper dichterbij te brengen en een hele welbekende overleveren en

zo zal je dat waarschijnlijk ook wel kennen, is dat Moslims werden aangevallen, er werd

strijd geleverd. De strijd werd gewonnen, iedereen gewond, vermoeid, komt terug en

toen zei de profeet van “wat jullie net hebben meegemaakt, dat is de kleine Jihad, nu

gaan we over tot de grote Jihad”, toen waren ze verbaasd. Is er nog een grotere Jihad

dan dit? “Ja”, zei hij, “dat is de strijd die je tegen je nefs”, nefs is ego/lust. Dus tegen je

eigen ego moet voeren, dat is de grote Jihad. Dat is een hele bekende overlevering. Dit

is voor mij altijd wel cruciaal geweest in mijn inkadering van de term Jihad. (focusgroep

met jongeren van Turkse herkomst, 25-35)

MJ1: Als je kijkt naar het Arabische woord daarvan, dan betekent het eigenlijk letterlijk: je

spant je in eh je hoopt of je streeft naar iets. Dat hoeft niet altijd te zijn op het gebied

van bijvoorbeeld religie. Als klein kind heb ik wel eens meegekregen van mijn vader van

... “Streef naar het beste.” En dan zei hij ook: “Jihad.” Van, zet je in, span je in, ga

ervoor. En nu is het echt heel simpel. Als je dat – weet ik veel – in welke zoekmachine je

dat intikt of vraagt aan iemand, ja, dan is het meteen: de heilige oorlog. Dat zijn de

moslims. (uit de focusgroep met jongeren van Marokkaanse herkomst, 18-25)

Voor vrijwel alle informanten is ‘Jihad’ in eerste instantie een positief begrip, dat zoveel betekent als ‘strijden

tegen jezelf’ om het pad van het geloof te bewandelen, of ‘streven naar het goede’. Maar het kan ook

gewapende strijd betekenen, of vechten in een oorlog. De overlevering van de Profeet die het heeft over ‘de

kleine Jihad’ en ‘de grote Jihad’ wordt door meerdere informanten aangehaald, waarbij de ‘kleine’ (of minder

belangrijke) Jihad staat voor de gewapende strijd om het geloof te verdedigen en de ‘grote’ (of belangrijkste)

Jihad staat voor de innerlijke strijd tegen het eigen ego. Voor de meeste jongeren is de ‘kleine’ Jihad iets van

vroeger: politieke strijd moet tegenwoordig ‘met de pen, niet met het zwaard’ worden gevoerd. Er zijn, met

andere woorden, andere en betere middelen om op het wereldtoneel de strijd aan te gaan. Veel jongeren

keuren op basis van dit principe, alle vormen van gewapende strijd of geweld af.

Toch zijn er in de ogen van een aanzienlijk deel van onze informanten, ook situaties waarin je wel naar de

wapens mag grijpen en je gewapende strijd een vorm van ‘Jihad’ is. Gewapende strijd en oorlog voeren is dan

echter aan een aantal strikte principes gebonden: bijvoorbeeld het moet zijn ter verdediging, niet om aan te

vallen, je verzetten tegen onrecht en onderdrukking is ook geoorloofd, maar je moet de vijand ten allen tijde

netjes behandelen. Daarom vindt een aantal van de jongeren dat wat bijvoorbeeld Hamas doet in de

Palestijnse gebieden, wel een vorm is van Jihad, maar wat IS doet niet omdat die niet ‘volgens de spelregels’


strijden. Deze jongeren, vooral jonge mannen van beide herkomstgroepen, vinden dus gewapende strijd onder

bepaalde omstandigheden een vorm van Jihad, ze vinden het in die gevallen geoorloofd en staan er eerder

positief tegenover. Ze weten tegelijkertijd, dat ze voorzichtig moeten zijn in het uitspreken daarvan. Ze

vooronderstellen (wellicht terecht) dat de doorsnee westerse luisteraar geen oog zal hebben voor het verfijnde

onderscheid dat ze maken tussen groepen, daden en doelen die ze wel en niet als ‘geoorloofd’ geweld,

behorende tot de Jihad, beschouwen.

R: Als ik nu zou zeggen dat ik ook bezig ben met Jihad, dan zou de politie mij gelijk

arresteren. Dan zouden ze denken dat is een terrorist, terwijl ik bezig ben met [mijn

opleiding] en dat is mijn Jihad. En ik ben bezig om voor mijn gezin te zorgen, voor mijn

kinderen en zo, dat er brood op de plank komt, dat is ook mijn Jihad. Je kan het ook zo

omschrijven, eigenlijk is dat de betekenis.

I: Dus als jij dit ziet staan, in naam van de Jihad, zeg je dan zeer negatief omdat je vindt

dat dat woord hier verkeerd gebruikt wordt?

R: Ja.

I: Maar op zich, Jihad, zoals wat het voor jou betekent, is het wel iets positief? Want het

is wat je doet?

R: Ja, zoals ik het heb omschreven, is Jihad wel een positieve zin. Maar zoals het hier

staat, de heilige strijd. De heilige strijd, dat bestaat wel, maar dat gaat niet door in

opstand te komen, je geweer en alles pakken en zomaar mensen uitroeien. Dat gaat

niet. De Islamitische regels in een oorlog heb je ook nog. Je raakt geen vrouw aan, je

raakt geen kinderen aan en je raakt geen mannen aan zonder een geweer of als ze niet

aanvallen, dan ga je ze ook niet aanvallen. Dat zijn gewoon dingen. Het is gewoon man

tegen man vechten. Je moet eerst de oorlog verklaren voordat je ook gaat vechten *…+

Ik zeg het heel vaak, maar dan word ik heel snel uitgemaakt voor extremist. Heel snel.

Want als ik, als ze iets over IS zeggen, dan zeg van ‘ dat zijn geen Moslims’, of dat

Hamas vecht tegen Israël, ‘ doen ze goed’ , als ik dat zeg, dan word ik heel snel

uitgemaakt voor een extremist. (man van Turkse herkomst)

Verschillende jongeren beoordelen strijdende groepen en (oorlogs)daden aan de hand van de Islamitische

regels voor de strijd. Daarbij baseren ze zich op wat ze hier over weten of menen te weten op basis van de

media via welke ze hun informatie krijgen. We hebben de indruk dat daarbij wel eens aan ‘information

tailoring’ wordt gedaan, dat feiten over het hoofd worden gezien of voorondersteld als dit beter bij hun

definitie van de situatie past. De mening over IS is wederom duidelijk: wat die ook doen, ze hebben belangrijke

regels overschreden, zijn niet Islamitisch, dus wat zij doen is geen Jihad. Hamas, daarentegen, is een ander

verhaal. Over het algemeen zijn deze jongeren geneigd om de acties van Hamas wel als ‘goed’ en ‘volgens de

regels’ te beschouwen. We horen regelmatig ook dat Hamas alleen verdedigt, niet aanvalt, geen onschuldige

burgers doodt en ook vooraf waarschuwt dat ze zullen toeslaan.

I: Want die groepen die jij noemt, gelijk Hamas en die andere Palestijnse groepen die je

noemde. Vechten die, ze doen Jihad zeg jij, maar vechten ze voor de Jihad? Kan je dat

zo noemen of vechten ze tegen het onrecht dat ze wordt aangedaan daar?

R: Ze vechten tegen het onrecht. Ik heb nog nooit Hamas, ik heb nog nooit gehoord dat

Hamas een land probeert te veroveren. Dat ze een plek aanvallen om te veroveren, dat

heb ik nog nooit gehoord. Ik heb altijd gehoord dat Hamas het land verdedigt waar ze

staan of waar de Moslims leven en die geen hulp krijgen. Ik heb altijd gehoord dat

Hamas precies op dat moment op de juiste plek is om te verdedigen. Ze zijn altijd in

verdediging, nooit in aanval. En tijdens de verdediging sneuvelen er heel veel soldaten

van Hamas, maar nog nooit gehoord dat ze zijn gaan aanvallen. Nog nooit een aanval

gepleegd in een gebouw waar mensen onschuldig rondlopen, ook als is het Joden of de


Christenen of de vijand. Nog nooit gehoord een bom zomaar ergens neergegooid dat er

duizenden kinderen dood van zijn gegaan. Nog nooit een land zomaar binnen gerend

met wapen en alles om daar even te veroveren. Heeft u dat gehoord ooit? (man van

Turkse herkomst)

Uit de verschillende interpretaties die worden gegeven aan het begrip ‘jihad’, moeten we concluderen

dat vragen en stellingen die gaan over ‘groepen die strijden in naam van de jihad’ niet valide zijn. Uit het

beperkte aantal interviews dat wij hielden onder moslimjongeren komt naar voren dat ze een veel

verfijnder onderscheid maken tussen verschillende vormen van ‘jihad’, maar ook tussen verschillende

groepen die gewapende strijd leveren. Afhankelijk van het doel van de strijd waarin ze betrokken zijn

maar ook de manieren waarop ze (volgens de jongeren) te werk gaan is hun strijd al dan niet een vorm

van ‘jihad’. Als de jongeren de stellingen beoordelen, weten we niet aan welke interpretatie van jihad in

combinatie met andere begrippen in de stelling, ze precies hun oordeel hechten.

Het conflict in Israël/Palestina

Zoals al een aantal keer naar voren is gekomen in dit rapport, houdt het conflict in Israël/Palestina de

gemoederen van de jongeren heel erg bezig. Deze kwestie speelt op de achtergrond mee in hun antwoorden

en reacties op verschillende vragen en stellingen in dit onderzoek, niet alleen die letterlijk betrekking hebben

op dit conflict. Dat zijn er twee:


6.8. De gewapende strijd van Hamas tegen Israël

6.9. De militaire acties van Israël in de Gazastrook/Palestina

Vooraf hadden de methodologische experts gewaarschuwd voor een mogelijke vertekening in de antwoorden,

vanwege de gekozen terminologie die niet neutraal is: ‘gewapende strijd’ heeft een heel andere lading dan

‘militaire acties’. De jongeren die wij interviewden, lieten zich door deze formulering echter niet verleiden om

op stelling 6.8 ‘negatief’ te antwoorden en op stelling 6.9 ‘positief’. Ze zijn zo uitgesproken in hun beoordeling

van dit conflict, dat de bewoordingen waarin de stellingen zijn geformuleerd, weinig tot geen invloed hebben.

Met één uitzondering:

I: De gewapende strijd van Hamas tegen Israël?

R: De gewapende strijd van Hamas tegen Israël: gewapende strijd ben ik sowieso

negatief. *…+ Ik vind het gewoon geen oplossing, de gewapende strijd van Hamas tegen

Israël. Misschien konden ze ook wel erbij zeggen: welke gewapende strijd dan, overall

de hele gewapende strijd tegen Israël, ja, ik denk wel dat ze dat bedoelen. Ik vind het

ook wel een hele algemene vraag.

I: Ook hier zou je kunnen zeggen de rebellie van de Palestijnen tegen Israël of de opstand

van de Palestijnen tegen Israël.

R: Dan had ik wel wat anders geantwoord.

I: Hamas is hier ook heel specifiek, want het is één specifieke partij. Zo zijn er ook nog wel

meer.

R: Misschien denken sommige mensen wel van Hamas: dat zijn alle islamitische mensen

daar, dus daar ben ik het wel mee eens dan. Als islamieten tegen Israël vechten, dan

ben ik het er wel mee eens. Misschien denken sommige mensen zo en mensen die tegen

Israël zijn, ik denk misschien ook wel veel jongere Turken, die zijn het dan wel daarmee

eens, met 6.8. Dat zou kunnen, maar daar kan ik verder niets over zeggen.


Stelling 6.8 lijkt op het eerste zicht eenduidig, maar valt bij nader inzien uiteen in meerdere stellingen.

Zoals eerder gezegd maakt het Israëlisch/Palestijnse conflict heel veel los bij de jongeren. Het speelt ook

in antwoorden op vragen of stellingen die niet specifiek over dit onderwerp gaan, toch een rol.

Uiteraard is dat ook het geval bij deze stelling. Sommige respondenten interpreteren deze stelling als

een vraag naar hun oordeel over de (bredere) strijd van de Palestijnen in de Gazastrook.

MV 5: Ik vind het een soort van David en Goliath verhaal. Waarbij Goliath Israël is. Wat heel

krom is, want zij, zij ... Zij zijn in mijn ogen Goliath. En Hamas en de Palestijnen in mijn

ogen David. *…+ Nou ja, onder andere het onrecht wat de Palestijnen wordt aangedaan.

Zeg maar, de regering van Israël vind ik één van de grote kwaden hier in de wereld,

maar ja, het Westen denkt er anders over. Of eh misschien denken ze het wel, maar ze

doen niks. Ze laten het maar gewoon toe. (focusgroep met Marokkaanse vrouwen van

25 – 35 jaar)

De meningen over specifiek de groep ‘Hamas’ zijn meer verdeeld. Eerder gaven we al aan dat de meeste

jongeren Hamas niet per definitie als ‘negatief’ beoordelen. Hamas wordt eerder gezien als de strijdmacht – bij

gebrek aan een officieel leger – die het Palestijns grondgebied verdedigt. Je moet ze volgens de jongeren dus

eerder zien als ‘soldaten’ en dat legitimeert volgens hen ook voor een groot deel hun acties. Een enkeling wijst

er op dat Hamas niet de enige groep is die actief is in Palestina, maar dat er andere partijen zijn die hun verzet

tegen Israel op een andere manier kenbaar maken, waar ze meer mee op hebben.

SP(M): Het lijkt omdat Hamas de enige is die wat terugdoet, fysiek gezien. Maar als jij heel Palestina

zou ondervragen, dan is iedereen er eigenlijk tegen.

I: O ja, nee, ik bedoel ook niet dat alleen Hamas er tegen strijdt, maar dat is de strijdende macht

van Palestina?

SP(M): De macht is Hamas, want ze hebben geen leger, of iets dergelijks. Dan worden ze ook

bestempeld als een terroristische organisatie.

SP(M) Niks te maken met terroristen.

Mix Nee.

SP(M) Dat is net als dat er bijvoorbeeld bepaalde mensen opkomen voor het recht van hun volk, dat

is wat groter geworden. Ze hebben geen eigen leger, geen tanks, geen helikopters, niks. Ze

doen het met wat ze hebben. Dat is normaal toch, als je wordt aangevallen? Als je wordt

verdreven? De Tweede Wereldoorlog, de Duitsers komen binnen en nemen je land over en

zeggen: “Je hebt hier niks meer voor het zeggen.” Dan heb je die verzetsstrijders, daarmee kan

je Hamas mee vergelijken. (focusgroep met laagopgeleide mannen van Turkse en


R: Maar je had ook de [naam groep] van Gaza. Kijk, dat was ook een gewapende opstand.

Dat was ook een groepering. Dat is eigenlijk anders omdat Palestina geen legermacht

heeft en de [naam groep] ook in Gaza is, gingen ze Gaza beschermen. Dat kan je

eigenlijk ook het leger van Palestina noemen omdat ze voor die mensen of voor de

eigen bevolking probeert te verdedigen tegenover Israël. (man van Turkse herkomst)

R: Ja, ja, kijk, voor mij is ISIS gewoon echt, echt een terroristische organisatie. Vooral ze

gaan vreselijke dingen doen met mensen. Allemaal omdat ze vinden dat het niet

voldoet aan hun eigenheid. Maar in Israël is dat heel anders. Daar is een probleem over

het grondgebied. Dus dan vind ik wel dat je eigenlijk twee regeringen hebt. Maar ik

vind wel dat Hamas wel in zijn opvattingen wat extreem is. Ik vind, ik ben zelf meer

voor Abbas. Die heeft…

I: Wie, van welke partij is hij en welke groep is hij Abbas?


R: Van de Fatah… Dus ik vind dat hij, dat die man, meer kan bereiken dan Hamas die dan

gewapende strijd willen leveren met Israël, die veel sterker is en eigenlijk uiteindelijk

geen [?] heeft en wat ertoe leidt tot een oorlog en burgers zijn ook de slachtoffers.

I: Jij bent meer voor een…

R: Ik kies altijd voor een scheiding van staat en kerk.

I: Dus je vindt Hamas te extreem.

R: Hamas te extreem, maar ik [vind] ook Netanyahu te extreem. (man van Koerdische

herkomst)

Het reduceren, in de stelling, van het conflict in Israel/Palestina tot de acties van Hamas, ondermijnt de

validiteit van deze stelling. Wellicht heeft Motivaction niet tot doel gehad het Israël/Palestina conflict

terug te brengen tot twee stellingen maar uit de praktijk blijkt dat deze vragen zoveel losmaken bij de

respondenten dat niet meer met zekerheid kan worden gesteld dat er daadwerkelijk enkel op de vraag

wordt ingegaan of dat een veel diepgaander onderwerp wordt aangesneden.

Over stelling 6.9 ‘de militaire acties van Israël in de Gazastrook / Palestina‘ is geen twijfel, iedereen is daar

negatief tot zeer negatief over.

R: En wat mij toen heel erg opviel, wat nu bij me is blijven hangen is volgens mij ook

beelden, het waren beelden in ieder geval van dat Israëliërs op een soort van heuvel

zaten te kijken naar de verschrikkelijke toestand waarin de Palestijnen eigenlijk

verkeerden en daar eigenlijk een soort van genot uit kregen. (vrouw van Marokkaanse

herkomst)

In de ogen van de jongeren is de strijd van de Palestijnen tegen Israël een strijd van David tegen Goliath, de

verhouding is zo scheef dat je in hun ogen niet anders kan dan sympathie hebben voor de ‘underdog’. Ze geven

aan dat in hun omgeving deze mening breed wordt gedeeld. Ze zien deze mening echter niet terug in de

Nederlandse media en politiek. Daar zijn ze erg teleurgesteld over.

I: Dat is actie reactie. Ehh… Wat vind je ervan? Het wordt ook anders genoemd hè? Het is

de gewapende strijd van de Hamas en de militaire acties, het wordt voorgesteld als

twee verschillende dingen. Zijn het twee verschillende dingen volgens jou, of…?

R: Nee, kijk. Dat is alweer zo hypocriet. Dat is ook precies hetzelfde, wat ik dus bedoel wat

continu in de media ook gebeurt. Als Israël het doet, dan zijn het militaire acties, dus

het wordt eigenlijk van tevoren al benoemd. Het is macht, het is OK, het is normaal.

Maar bij Hamas is het een gewapende strijd, dus dan is het meteen een

terreurorganisatie. Onrechtvaardig of onrechtmatig. Gewapende strijd tegen het

heilige land Israël. Dus er is al bij voorbaat al een oordeel.

I: Ja. Ook in deze vraag bedoel je?

R: In deze vraag. Hoe het opgeschreven is, snap je? (vrouw van Turkse herkomst)

Een aantal van de respondenten merkt op dat in deze vragenlijst, verschillende situaties zoals ook het

conflict tussen Israël en Palestina geïnterpreteerd zijn op de manier die gebruikelijk is in de Nederlandse

media. Omdat dit niet strookt met hun eigen beleving van dit conflict, wekken stellingen 6.8 en 6.9

wrevel op. Wederom is niet duidelijk welke attitude precies is gemeten met deze stellingen.

De interventie van de VS tegen IS

Deze stelling is als volgt geformuleerd



De recente militaire interventie van de VS in Irak tegen IS (voorheen ISIS/ISIL)

Op deze stelling wordt in de interviews vaak gereageerd met ‘niet negatief, niet positief’. Dat komt voor een

deel van de informanten omdat ze weinig of niets weten van de interventie van de VS tegen IS. Anderen vinden

het positief omdat er iets gedaan moet worden tegen IS. Ze vinden het tegelijkertijd ook negatief, omdat ze

over het algemeen geen positief beeld hebben van westers en specifiek Amerikaans militair ingrijpen in deze

regio.

I: De recente militaire interventie van de VS in Irak tegen IS. Daar heb je op geantwoord

niet negatief, niet positief. Daar moest je ook wel een poosje over nadenken.

R: Ja, ik ben tegen IS, maar ik ben ook tegen interventie. Zeker van de VS. Ik geloof niet zo

in de VS. Ik vind het nog steeds een lastige. Ik had liever gewild dat er een interventie

was vanuit Islamitische landen tegen de IS. Dat Amerika zich vooral niet moet

bemoeien met wat er zich daar afspeelt. Want ik vind dat de VS ook wel één van de

grootste oorzaken is van wat zich daar afspeelt nu. Van al die conflicten heeft de VS,

maar ook Europa een hele grote bijdrage aan geleverd. (man van Marokkaanse

herkomst, hoog opgeleid)

Door de complexe afwegingen die deze stelling oproept, omwille van de combinatie van ‘militaire

interventie van de VS’ met ‘tegen IS’ kunnen we deze vraag als dubbelloops beschouwen.

De gewapende strijd in Syrië tegen de regering van president Assad

De eerste stelling in de vragenlijst die betrekking heeft op de burgeroorlog in Syrië is stelling 6.7


6.7 De gewapende strijd in Syrië tegen de regering van president Assad

Opvallend veel van onze informanten zeggen te weinig van de situatie in Syrië af te weten om deze stelling te

kunnen beantwoorden.

R: 6.7 De gewapende strijd in Syrië tegen de regering van president Assad. Ja, niet

negatief, niet positief, omdat ik niet echt weet hoe de politieke situatie in Syrië is. Wat

ik heb begrepen is, je hebt christelijke Arabieren, islamitische Arabieren, je hebt

Koerden en je hebt ook sjiieten heb je daar. Dus waarschijnlijk is het wel wat

ingewikkelder dan wij weten of een gemiddelde persoon, maar ja. [stilte] Nee, daar heb

ik niet echt een mening over. Of nou ja, wat me dan wel opviel is dat de profilering van

president Assad, dat werd als een monster genoemd, de duivel, een mens zonder

emoties, geen geweten, in de Turkse media in ieder geval, en dat was wel grappig.

Sommige kritieken zeiden ook van eens was Assad Erdoğan’s grote vriend, maar nu het

Westen tegen Syrië is gekeerd is Erdoğan ook bijgedraaid, zeg maar, en nu is hij opeens

de duivel en is niet meer de beste vriend, dus ja, dan denk ik ja, dat is eigenlijk wel

typisch politiek eigenlijk. En ja, maar de gewapende strijd, dat heeft ook natuurlijk

gevolgen voor Turkije, zoals de vluchtelingen die dan de grens oversteken en dan

hebben ze allemaal vluchtelingenkampen, dat weet ik dan wel allemaal. Maar dat, er

werd ook wel eens gezegd dat het daar best wel chaotisch daar was en er heel veel

problemen waren, maar in de media wordt er maar eigenlijk een klein beetje over

verteld, dus dat we eigenlijk als burger niet veel over wisten wat er nou werkelijk aan

de hand was daar. Ja.


I: Dus ja, eigenlijk zeg je niet negatief, niet positief, omdat het allemaal te complex is om

een simpel antwoord op te geven.

R: Ja.

I: Je zegt eigenlijk van ik heb niet genoegd inzicht.

R: Om echt een oordeel te geven. (vrouw van Turkse herkomst)

Bij degenen die wel op de hoogte zijn van de situatie in Syrië, maakt deze veel los. Ze hebben op de Arabische

en/of Turkse media en vooral op de sociale media beelden gezien van kinderen die zijn omgekomen

(bijvoorbeeld bij de gifgasaanval in Damascus). Deze jongeren zijn unaniem in hun oordeel dat president Assad

moet verdwijnen. Tegelijk is de situatie niet zo ‚‘overzichtelijk‘ als die in Israël/Palestina: de jongeren weten

zelden welke groepen zoal meestrijden tegen Assad of hoe deze te werk gaan. Dat zien we terug in het feit dat

ze ISIS aanvankelijk, als een van de groepen die streed tegen Assad, het voordeel van de twijfel gaven. Van de

andere groepen die tegen president Assad strijden, hebben ze een veel minder duidelijk beeld. Dat heeft

bijvoorbeeld gevolgen voor de stellingen in vragen 8 en 9. Ook maken ze een duidelijk onderscheid tussen

buitenstaanders, bijvoorbeeld westerlingen die in naam van de Jihad naar Syrië afreizen om mee te vechten in

de Syrische burgeroorlog en de strijd door Syriërs zelf. De laatste vinden zij wel te rechtvaardigen, de eerste

niet. Hier komen we verderop op terug.

I: Wat vind je van de strijd tegen Assad?

R: Er zijn twee verschillen.

I: Oké

R: De strijd tegen Assad. De ene gebeurt in de naam van jihad en die andere gebeurt in de

naam van hun eigen land, om daar vrijheid te brengen. Dus niet alle groepen, de

gewapende groepen in Syrië…ik volg het niet, ik weet niet welke groepen er zijn, maar

er zijn een aantal groeperingen die in de naam van jihad handelen. Dat is vooral…en

daar ben ik het totaal niet mee eens, dus daar, dat zal ik ook nooit steunen.

I: Oké, dat is één punt. En de andere punt is de strijd…

R: Ja, vooral de strijd tegen Assad. Ja, ik denk dat Assad sowieso eh, z’n tijd heeft gehad.

Die heeft dat hele land ook uitgemolken en eh,…(ze lachen) en eh, tot niets uitgebracht

en de afgelopen, want hoelang duurt dat burgeroorlog al? Drie jaar, zoiets? Twee jaar?

Hij heeft al zoveel daden en moorden gepleegd en zoveel mensen ook vermoord.

I: Wat voor daden bedoel je dan?

R: Hij heeft z’n hele bevolking bijna uitgeroeid. Hij heeft honderdduizenden gewoon

vermoord. Kinderen, mensen die tegen hem waren, politieke tegenstanders dus eh,…hij

heeft ook chemische wapens gebruikt. Dat is toen destijds direct wereldnieuws

geworden. Toen hij chemische wapens heeft gebruikt om duizend man die die heeft

vermoord. Maar met conventionele wapens heeft hij honderdduizend mannen

vermoord.

I: Want jij zegt zelf, de gewapende strijd in Syrië tegen de regering van president Assad,

die vind ik goed. Maar dat is omdat hij volgens jou zijn volk uitmoordt.

R: Het is de strijd van het eigen volk tegen Assad. Dus zo moet je het neerzetten. Niet de

gewapende strijd…ja, het is een gewapende strijd dat de bevolking moet groeperen,

maar niet in de naam van jihad of van de islam.

I: Eigenlijk is het dus ook best wel een ingewikkeld concept. Een: de mensen die opkomen

tegen hun eigen regering. Dat vind jij positief, want die regering heeft het land

uitgemolken eigenlijk, de burgers.

R: Ja en ook vermoord. (man van Turkse herkomst)


Democratie

In het onderzoek van FORUM/Motivaction werd gepeild naar de attitudes van Nederlandse moslimjongeren

rond democratie in de Arabische landen. De bevindingen bij dit onderdeel, die er op neerkomen dat er bij de

jongeren grote steun is voor democratie en democratiseringsprocessen in de Arabische landen, droegen bij aan

de bedenkingen bij dit onderzoeksrapport. Het wekt immers verwondering dat zij zowel hoog scoren op

democratische waarden, als sympathie uiten ten aanzien van islamitische strijdgroepen zoals IS. De vragen

waarmee gepeild werd naar de houding van de jongeren ten opzichte van democratie, werden in de vragenlijst

van Motivaction als volgt geformuleerd:

Bij dit specifieke vragenblok hadden de wetenschappelijke experts nogal wat opmerkingen. Politicoloog Joop

van Holsteyn vindt dat de vragen te veel kennis vooronderstellen bij de respondenten. Voor dit blok geldt in

het bijzonder dat de vragen gecompliceerd zijn. Om te beginnen is de aanduiding ‘De Arabische landen’ te

breed en enigszins vaag: gaat dit over de Arabische wereld, zoals in eerdere vragen, wordt Noord-Afrika

meegerekend of enkel het Arabische schiereiland? Stelling 12.2 ‘ De Arabische landen zijn (nog) niet klaar voor

democratie’ heeft zowel betrekking op het heden als op het verleden. Stelling 12.5 ‘De EU en/of de NAVO

moeten een bijdrage leveren aan een goede overgang naar democratie in de Arabische landen’ is een

voorbeeld van een double-barreled stelling: de EU en de NAVO zijn heel verschillende instellingen met

verschillende missies en middelen. Van het in 12.9 genoemde ‘Arabische Liga’ kunnen we verwachten dat veel

respondenten niet weten wat dat inhoudt. (De experts die wel op de hoogte zijn, vinden dit een vreemde

stelling: de Arabische Liga bestaat grotendeels uit landen die zelf niet democratisch zijn, dus hoe zouden die

een bijdrage moeten leveren aan de overgang naar democratie?) Van Holsteyn stelde met betrekking tot dit

vragenblok: “Ik ben politicoloog, maar ik zou aarzelen om hier antwoord op te geven. De complexiteit van de

12. Kunt u aangeven in hoeverre u het eens bent met de volgende stellingen.

Wanneer u met de muis op (i) gaat staan, verschijnt er een toelichting.

12.1. Democratie zal de Arabische landen geen goed doen

12.2. De Arabische landen zijn (nog) niet klaar voor democratie

12.3. Democratie is essentieel voor de vooruitgang van een land

12.4. De Arabische wereld kan lessen trekken uit hoe in Nederland de democratie werkt

12.5. De EU en/of NAVO moeten een bijdrage leveren aan een goede overgang naar democratie in de

Arabische landen

12.6. Ik ben democratie belangrijker gaan vinden door de gebeurtenissen in de Arabische landen en/of

Turkije

12.7. Het is beter dat één leider alle beslissingen maakt voor een Arabisch land en/of Turkije, dan dat

het volk beslist door middel van een democratie

12.8. Het is voor Arabische landen en/of Turkije beter dat religieuze leiders het land besturen dan het

volk

12.9. De Arabische Liga (i) (i)een organisatie van 22 Arabische landen die in 1945 werd opgericht om

samenwerking tussen de lidstaten te bevorderen en de gemeenschappelijke belangen te

behartigen heeft de verantwoordelijkheid een bijdrage te leveren aan een goede overgang naar

democratie in de Arabische landen

12.10 Een kalifaat (i)Een staat die geregeerd wordt door een kalief is beter dan een democratie voor

de Arabische landen

- Zeer oneens

- Oneens

- Niet eens, niet oneens

- Eens

- Zeer eens


vragen haalt de validiteit van de meting onderuit. De informatie die erdoor gegenereerd wordt is moeilijk

interpreteerbaar,”.

Definitie van democratie

Deze opmerkingen van de experts indachtig, begonnen we dit blok vragen in de cognitieve interviews met het

stellen van vragen die peilen naar de interpretatie van het begrip ‘democratie’ door de geïnterviewden. De

eerste vraag was: ‘wat houdt ‘democratie’ volgens u in?’. Ook in de focusgroepen stelden we een vraag naar de

betekenis van democratie. Antwoorden die we optekenden waren:

‘Iedereen heeft hetzelfde recht’ (focusgroep met Turkse jongeren 18 – 25 jaar)

‘Dat mensen vrijheid hebben en basisrechten hebben’ (man van Koerdische herkomst)

‘De stem van het volk Ja, verkiezingen, dus de gekozen partijen, leiders die de volk gekozen

heeft. *…+ Dat ja, iedereens stem meetelt dus. En dat de gekozen leiders en partijen ook niet

[alleen] een deel van de bevolking vertegenwoordigen die ze gekozen hebben, maar gewoon de

hele bevolking eigenlijk tegemoet komen. Vrijheid om te demonstreren *…+ vrijheid van

meningsuiting.’ (man van Turkse herkomst)

‘Vrijheid van meningsuiting, tolerantie, een multiculturele samenleving waarbij verschillende

etnische groepen, mensen van verschillende geloofsovertuigingen wel allemaal met elkaar

kunnen leven en ook daarover kunnen spreken. En dat er keuzes gemaakt worden waarbij

iedereen wel de voorkeur voor een bepaalde keuze kan uiten (vrouw van Marokkaanse

herkomst)

Dat mensen inspraak hebben, dat een willekeurige burger iets te zeggen heeft over het bestuur

in een land. Dat zij grondrechten hebben en dat zij daarop kunnen terugvallen, dus dat ze de

vrijheid hebben en gelijkheid. Dat versta ik onder democratie.’ (vrouw van Turkse herkomst)

Alle informanten hebben een idee van wat democratie betekent; hoewel de precieze invulling die ze er aan

geven onderling verschilt, komt hun definitie van wat democratie inhoudt wel overeen met wat daar in

Nederland in het algemeen onder wordt verstaan. De jongeren zeggen ook vrijwel zonder uitzondering dat zij

Nederland zien als een goed werkende democratie.

(Moslim) minderheden in Nederland

Wat betreft de positie van minderheden in de Nederlandse samenleving merkt een aantal jongeren op dat er

wel vrijheid van meningsuiting is voor personen die de Islam bekritiseren, maar omgekeerd minder. Dit sluit

aan bij de antwoorden op vragen over de vertegenwoordiging van jonge moslims en hun standpunten in de

Nederlandse media die eerder aan bod kwamen (en met name hun visie over pro-Israëlische berichtgeving die

botste met hun kijk op het conflict in Israël/Palestina). We beluisteren in deze praktijktoets regelmatig geluiden

dat de jongeren het gevoel hebben dat de positie van moslims in Nederland achteruit gaat en dat ze zich slecht

vertegenwoordigd voelen in Nederlandse media en politiek. Voor wie erg kritisch luistert klinkt er ook iets van

deze zorg door in de definitie van democratie die hier boven wordt gegeven door de twee informanten van

Marokkaanse herkomst: beide leggen zij daarin de nadruk op een samenleving waarin iedereen volgens zijn

eigen voorkeuren kan leven.

I: Zijn er nog andere van dat soort rechten die erbij horen?

R: Nou, ik denk dat je ook kritiek kan uiten op de politiek en ook alles mag zeggen…

[binnen] de respectnormen, zeg maar.


I: En wat bedoel je daarmee? Zijn er bijvoorbeeld dingen in Nederland die gezegd worden

die over die grens heen gaan dan?

R: Ja, vooral wat Wilders zegt dus. Dat gaat wel meestal te ver, ja. *…+ maar ja, wat ie

allemaal roept over de islam is gewoon… dat ie altijd roept dat de islam een ideologie

is…

I: Dat vind je te ver gaan?

R: Dat vind ik al te ver gaan *…+ Dat zit je over het islam een oordeel te vormen, waar heel

veel mensen dus eh… of een geloof zeg maar hebben en een ideologie is toch meer een

gedachtegang wat ontstaan is door mensen. Dat is religie niet. En dan probeert ie de

status van islam af te waarderen naar een ideologie. Dat is vooral wat me dwars zit,

vooral.

I: *…+ is dat iets wat hij volgens jou dan wel of niet mag zeggen?

R: Ja, dat mag hij wel zeggen. Dat mag hij inderdaad wel zeggen, maar ook [binnen] de

fatsoensnormen.

I: Ja, oké. En wat bedoel je daar dan mee? Die fatsoensnormen?

R: Ja, hoe hij, hoe hij het overbrengt, dus. Hij kamt daar alle moslims wel over één kam,

dus alle Marokkanen ook vooral *…+ Dus hij kan kritiek uiten over islam, dat is normaal

dat je het er niet mee eens bent wat volgens de regels of de wetten van de islam, dat

kan je roepen. Dat mag ook.

I: Dus vrijheid van meningsuiting hoort daar ook bij, volgens jou, bij democratie, hoor ik

jou zeggen?

R: Dat klopt, dat klopt, maar dan heb ik een vraag terug. Als je iets over de Jodendom

zegt, dan is dat geen vrijheid van meningsuiting. (man van Turkse herkomst)

Democratie in de (rest van de) Arabische landen?

De meningen zijn echter verdeeld , wanneer gevraagd wordt of er in de Arabische wereld (buiten het eigen

herkomstland) democratieën te vinden zijn. Hierbij wordt vaak te kennen gegeven dat ze niet genoeg weten

over de politieke situatie in de meeste van die landen. Er worden een aantal landen genoemd waarvan men

denkt dat die een democratisch systeem hebben (Libanon, Egypte). Meestal wordt er wel bij vermeld, dat de

‘democratie’ van de Arabische landen een andere is dan de westerse democratie of wat daaronder in het

Westen wordt verstaan.

R: Nee, ik ben niet zo, ik ben niet zo bekend met alle politieke begrippen of zo. Maar als

we het hebben over democratie en vrijheid en zo, dan is het heel erg subjectief, denk ik.

En wat het Westen geneigd is om te doen, is te zeggen dat hun democratie heel goed is

en alles wat er in andere landen is, of het nou democratie is of iets anders, dat is super

slecht. En ja, ik weet het niet. Ik denk dat het ook gewoon de samenleving zelf is, wat

beslist wat zij willen hebben, toch? En dat dat eigenlijk ook een vorm van democratie is.

Dus ik noem maar wat: als ze in Saudi-Arabië volgens de sharia willen leven, dan is dat

hun democratie. En ja, in welk opzicht moet je dat dan definiëren? Ik weet niet, ik ben

er niet zo goed in. (vrouw van Marokkaanse herkomst)

R: Ik ben niet heel erg thuis in de Arabische wereld, maar op dit moment Irak niet, Iran

niet, Saudi Arabië niet of volgens mij een soort van, alleen mannen mogen daar volgens

mij stemmen. Er zijn denk ik niet veel landen die democratisch zijn daar op dit moment.

Hoewel we over de situatie in Egypte geen vragen stelden, werd door een aantal respondenten spontaan

verwezen naar de machtswissel tussen Morsi en Al Sisi. Dit is een situatie die de jongeren in verwarring brengt:

een democratisch gekozen leider wordt afgezet (uit angst voor een Islamitisch bewind), is de machtsovername


door Al Sisi eigenlijk geen militaire coup? Ze wijten de verwarring hier over zelf ook aan de manier waarop in de

westerse media over deze machtswissel wordt bericht. In de oorspronkelijke vragenlijst van Motivaction waren

ook stellingen opgenomen over deze machtswissel, met de toevoeging (voormalig generaal) bij Al Sisi.

Daardoor is de formulering niet meer neutraal te noemen, waardoor we de validiteit van deze set stellingen

dus in twijfel moeten trekken.

Reacties op de stellingen ten aanzien van democratie

12.1. Democratie zal de Arabische landen geen goed doen

Deze stelling wordt niet makkelijk gevonden door de respondenten. Er wordt veel geaarzeld, respondenten

blijven lang stil of lezen de vraag opnieuw. Een aantal respondenten die het niet weten, antwoordt met ‘niet

eens, niet oneens’ .

R: 12.1 Democratie zal de Arabische landen geen goed doen. Hm, even kijken... O ja, daar

moest je dus beantwoorden: zeer oneens, oneens, niet eens/niet oneens, eens of zeer

eens. Ja, ik denk dat ze in de Arabische landen ook aan democ...ja... Even kijken,

[mompelt] democratie zal de... [Korte stilte] Ja, ik zou niet weten waarom niet eigenlijk.

Hier zeggen ze van ‘het zal de Arabische landen geen goed doen’, maar ja, de eerste

vraag van wat er in me opkomt is: ja, waarom niet?

I: Dus dan ben je het eerder oneens met de stelling?

R: Ja. (vrouw van Marokkaanse herkomst)

R: Pfff... Ja, het kan wel en niet goed, ja, het ligt er maar net aan hoe die mensen, ja, het is

heel moeilijk, want de een denkt zo en de ander denkt zo en de ander heeft er wel

behoefte aan en de ene weer niet. Niet eens en niet oneens. (...) (vrouw van Turkse

herkomst)

I: Democratie zal de Arabische landen geen goed doen.

R: Dan moet je nadenken. ‘Geen goed doen’ vind ik geen goede vraagstelling. Ik zou

gewoon ‘ goed doen’ zeggen en dat je dan kijkt wat je wil antwoorden. Nu moet ik

dubbel denken. Ik vind het heel verwarrend, want dat is met alle negatief gestelde

vragen, dat ik nog verder moet nadenken. Ik vind het geen goede vraagstelling, maar ik

ben het ermee oneens, want het zou ze wel goed doen. Dat beredeneer ik wel juist

volgens mij. (vrouw van Turkse herkomst)

De respondenten worden in verwarring gebracht door de negatieve formulering van de vraag. Zoals de vrouw

in het laatste citaat aangeeft: waarom niet gekozen voor de eenvoudigere formulering dat democratie de

Arabische landen goed zal doen. Overigens blijkt uit de motivatie van hun antwoord, dat een aantal jongeren

geen spanningsveld ziet tussen een islamitische regering en een democratie: ook islamitische leiders kunnen

democratisch gekozen zijn. Dat werpen ze ook op bij stelling 12.8. Dat geeft aan dat we bij de interpretatie van

‘eens’ en ‘zeer eens’ antwoorden op deze vraag, er niet automatisch vanuit kunnen gaan dat ze een religieuze

leider verkiezen boven democratie, of dat het een stellingname is tegen democratie.

Ook blijkt uit de antwoorden dat een aantal respondenten bij het in de stelling aangeduide gebied ‘de

Arabische landen’ een ander, kleiner gebied voor ogen heeft dan bij het eerder gebruikte ‘de Arabische

wereld’. We weten niet of alle respondenten dat op dezelfde manier doen. We weten met andere woorden

niet over welk gebied ze het precies hebben wanneer ze de vragen beantwoorden en of dit overeenkomt met

het gebied dat de onderzoekers voor ogen hadden toen ze de vragen opstelden.


R: Democratie zal de Arabische landen geen goed doen. Zeer eens [beantwoordt de volgende

twee stellingen. Bij stelling 12.3 keert de respondent terug op antwoord op stelling 12.1] Ja

[twijfelt]. Even weer 1 de Arabische landen, dan denk ik gelijk aan Saoedi-Arabië, of Irak, Iran,

maakt ook niet uit. Eigenlijk weet ik niet eens wat voor antwoord ik hierop moet geven. Ja,

democratie het komt niet goed, hoe hun werken. Maar ja, in Iran, Irak en Saoedi-Arabië, de

rijke oliesjeiks en de familie daarvan is wel heel erg rijk, die niet eens werken, maar al die

anderen zijn dan weer straatarm, die kunnen niet eens een brood halen. *…+ Ik denk dat

democratie zal de Arabische landen geen goed doen… vind ik niet eens, niet oneens, denk ik.

De Arabische landen zijn nog niet klaar voor democratie, dat vind ik wel eens, laat ik het zo

zeggen. (man van Turkse herkomst)

Veel jongeren geven als uitleg bij stelling 12.1 aan dat ze vinden dat democratie vrij ver afstaat van wat de

Arabische landen nu kennen als politieke praktijk.

12.2 De Arabische landen zijn (nog) niet klaar voor democratie

Deze stelling is wederom niet makkelijk te beantwoorden voor een aanzienlijk deel van de respondenten. Een

paar respondenten hebben het gevoel niet genoeg af te weten van de situatie in de Arabische landen om hier

over te oordelen. ‘Weet niet/geen mening’ is echter geen beschikbare antwoordcategorie bij deze vraag. Hun

aarzeling heeft mogelijk te maken met de manier waarop deze stelling is geformuleerd: als een ‘kennisvraag’

om de complexe situatie te beoordelen, een taak die veel kennis en politiek inzicht vooronderstelt bij de

respondent. De stelling is volgens hen niet geformuleerd op een zodanige manier dat goed naar een opinie

ergens over wordt gepeild.

R: 12.2 Arabische landen zijn nog niet klaar voor democratie. Na, weet ik niet. Ik weet het

echt niet.

I: Ja, hier kan je dan weer niet...

R: Nee, is moeilijk.

I ...weet niet zeggen, maar je...

R: Ik weet niets van de Arabische landen. (vrouw van Turkse herkomst)

I: Ja. De Arabische landen zijn (nog) niet klaar voor de democratie.

R: Dat is hetzelfde als de eerste vraag. Ik weet niet of ze klaar zijn of niet. Wie ben ik om

dat te weten? Ik vind het niet echt een mening vraag. Dat is meer een kennisvraag.

Waarom zou je hier een mening over moeten hebben, over of ze klaar zijn voor de

democratie of niet? Dat is zo of niet, dus ik vind het eigenlijk niet een passende vraag

om iemands mening te peilen. (vrouw van Turkse herkomst)

I: De Arabische landen zijn (nog) niet klaar voor democratie. Ja, ik denk dat je eerder bij

deze stelling kan zeggen, er moet nog een hoop gebeuren voordat de Arabische landen

werkelijk democratisch zijn. Nu klinkt het alsof ze met één knopje of één stapje al

meteen democratisch kunnen zijn. Zo is het ook niet gegaan in het Westen, dus deze

stelling is een beetje krom, als ik eerlijk mag zijn. Maar ja, ze zijn inderdaad nog niet

klaar, dat is wel waar. Eens. (vrouw van Turkse herkomst)

In de antwoorden van een aantal andere respondenten lijkt inderdaad te zijn gereageerd op de manier waarop

de vraag is geformuleerd. Daarom is het moeilijk in te schatten wat hun antwoord, hetzij ‘eens’ hetzij ‘ oneens’

op deze stelling, precies betekent.

R: De Arabische landen zijn nog niet klaar voor democratie. Wat houdt hun tegen? Wat

zou die mensen tegenhouden om de vrouwen [deze respondent interpreteert


democratie vooral als ‘meer bewegingsvrijheid voor vrouwen in de Arabische landen+

*…+

I: En heb je dan, wat houdt je tegen?

R: Ja, wat houdt u als Arabisch land tegen om democratisch te worden?

I: Dus dan ben je het eigenlijk oneens met de stelling…? Want je zegt dat zou zo maar

kunnen, maar ze moeten willen?

R: Ja, ze moeten willen. Ja, want, het is echt de cultuur die zoiets heeft van, als we de

vrouwen te veel vrijheid geven dan zal dit en dat gebeuren. Heel jammer. Dat ze daar

macht over kunnen hebben. (vrouw van Marokkaanse herkomst)

I: *…+ dus daar zei je bij stelling 12.2: De Arabische landen zijn nog niet klaar voor

democratie. Daar was je het niet mee eens, je vroeg: waarom zouden ze nog niet klaar

zijn? Dus voor jou zou dat wel kunnen?

R: Ja, het zou wel kunnen, ja.

I: En je bent, je hebt wel het idee van het zou goed zijn dat er meer democratie komt.

R: Ja, zeker, ja. (vrouw van Marokkaanse herkomst)

De andere respondenten antwoorden op deze stelling vooral ‘eens’ omdat ze om diverse redenen vinden dat

de Arabische landen nog een ontwikkeling door hebben te maken, vooraleer de democratie er kan worden

ingevoerd. Dat heeft vooral te maken met het feit dat de bevolking nog niet gewend is aan de vrijheden die de

basis vormen van democratie. Ze zou daar nog niet op een verantwoordelijke manier mee om kunnen gaan. De

redenering is: democratie (vooral in de betekenis van: meer democratische vrijheden) zou goed zijn voor de

Arabische landen, maar moet geleidelijk aan worden ingevoerd.

R: 12.2 Nou, Arabische landen zijn (nog) niet klaar voor democratie. Daar ben ik het wel

mee eens. Dat het geleidelijk moet. Maar het ligt er ook aan welke landen ze bedoelen

met ‘Arabische landen’. Ieder land heeft zo zijn eigen geschiedenis en sommige landen

zouden wel klaar zijn voor democratie, dus ik vind het eigenlijk een beetje een lastige

vraag. (vrouw van Marokkaanse herkomst)

R: [twijfel]. Een wat lastige vraag. Ik denk dat de democratie op zich goed is maar

Arabische mensen hebben een bepaald gedachtegoed. Dus het is heel lastig om in een

(1) keer te bedenken van okee, je hebt een land dat geen democratie gewend is en dat

gaan we democratie geven. Ik denk dat mensen daarmee heel veel moeite zullen

hebben maar dat ook op een verkeerde manier gaan gebruiken. Dus of het of het …

Hen geen goed doet weet ik niet. En of het hen goed zal doen weet ik ook niet. Ik denk

dat zoiets geleidelijk moet gebeuren.

I: *…+ Nee, je zegt… Je hebt het over een Arabische mindset en wat moet ik me daar bij

voorstellen of of heb je daar een…

R: [twijfel] Ik denk dat over het algemeen dat de Arabische wereld over het algemeen

meer corrupt is dan de Westerse wereld dus vooral daarop doelend.

I Hmm. Ja, ja. Ja, dat is iets wat niet goed te rijmen is met democratie?

R: Nee. Dat betekent [niet] dat het Westen helemaal [niet] corrupt is, maar ik denk wel in

mindere mate. Ik weet het eigenlijk niet. (vrouw van Marokkaanse herkomst)

12.3 Democratie is essentieel voor de vooruitgang van een land

Deze stelling is beduidend makkelijker te beantwoorden. Ook voor de kritische respondenten is deze duidelijk

en vraagt ze naar een mening. Een respondente beantwoordde deze vraag ook als een ‘kennisvraag’, met ‘niet


eens, niet oneens’ omdat “er misschien landen bestaan die geen democratie hebben en waar het ook goed

gaat”.

12.4. De Arabische wereld kan lessen trekken uit hoe in Nederland de democratie werkt

Deze stelling is door een aantal respondenten geïnterpreteerd als een vraag over de werking van de

Nederlandse democratie, en door anderen als ‘zou een democratie naar Nederlands model goed zijn voor de

Arabische wereld’. De laatsten antwoorden doorgaans dat het Nederlandse model niet per definitie kan

worden geëxporteerd en zeker niet naar de Arabische wereld. Wat werkt in Nederland, werkt niet per definitie

elders.

R: 12.4: De Arabische wereld kan lessen trekken uit hoe in Nederland de democratie

werkt. Ja, niet eens, niet oneens. Want je hebt toch te maken met culturele normen en

waarden en geografische factoren in een land en er is ook geschiedenis. De democratie

in Nederland dat was, ik weet eigenlijk niet meer wanneer democratie in Nederland

kwam, maar dat zijn toch hele andere tijden dan nu. Maar ze kunnen wel misschien, ja,

kijken hoe zo’n rijk, zo’n staat, zo’n hoe noem je dat, zo’n rechtssysteem in elkaar

steekt. Daarom kan je wel kijken, maar niet klakkeloos overnemen, wat wel eens wordt

beweerd dat dat in Turkije is hoe het gebeurt. Dat ze sommige wetten gewoon

klakkeloos overnemen uit een paar Europese landen. Ik had ook zo’n mevrouw die ging

over alcoholbeleid, ja, die was daar eigenlijk helemaal niet blij mee. Die zei het ook van,

je hebt daar andere, dat is contextafhankelijk, en je kan niet zomaar dingen klakkeloos

overnemen en in een andere wet, in een ander land uitvoeren. Dat is ja, het is geen

copy/paste systeem in je computer…Dus, ik ben niet oneens, niet eens. (vrouw van

Turkse herkomst)

Omdat deze vraag betrekking heeft op Nederland, is hij voor de meeste respondenten wel goed te

beantwoorden. Ook als ze weinig weten over de Arabische wereld, weten ze wel iets over Nederland. Dat heeft

er waarschijnlijk toe geleid dat ze hun oordeel over deze stelling enkel baseren op hun impressie van de

Nederlandse democratie.

I: De Arabische wereld kan lessen trekken uit, of moet een voorbeeld nemen aan hoe in

Nederland de democratie werkt?

R: Ik vind het zeg maar een beetje, eh, dat er zo gesteld wordt van, ja, weet je, die

Arabische landen kunnen er helemaal niks van en Nederland is echt supergeweldig. En

wat ook wel zo is, hoor. Nederland is ook wel...

I: Ha, supergeweldig, haha.

R: Ha, ja, vind ik zelf. Maar het is een beetje, het lijkt wel alsof er in de vraag al een

bepaalde mening is gevormd. Plus, ook weer ‘de Arabische wereld’. Ja, wie? Wie dan?

Dus dat eh... Maar ik vind het wel een beetje een subjectieve vraag. (vrouw van


R: Nou. [stilte] Ik weet niet of Nederland het nou heel erg goed doet als democratisch

land. Hoe lang ehh… Hoe lang is het geleden dat we een regering hebben gehad die is


blijven zitten? Dus ik denk niet dat Nederland het juiste model is om eh… Ik zou hierop

antwoorden oneens eigenlijk. (vrouw van Marokkaanse herkomst)

12.5 De EU en/of NAVO moeten een bijdrage leveren aan een goede overgang naar democratie in de Arabische

landen

Stelling 12.5 heeft er weer onder te lijden, dat ze erg complex is. Van de EU hebben de meeste nog wel een

voorstelling, van de NAVO is dat veel minder het geval.

R: 12.5 De EU en/of NAVO moeten een bijdrage leveren aan een goede overgang naar

democratie in de Arabische landen. [stilte] Niet eens, niet oneens. Niet echt een mening

over. (vrouw van Marokkaanse herkomst)

De stelling is dus dubbelloops, of zelfs ‘tripelloops’: een aantal respondenten reageert op het idee in deze

stelling dat een buitenstaander zich inmengt in de politiek van de Arabische landen. Zelfs wanneer ze voor

democratisering van de Arabische landen zijn, zijn een aantal respondenten van mening dat die ontwikkeling

moet komen vanuit de bevolking van de Arabische landen zelf. Dat wil zeggen dat deze stelling niet alleen peilt

naar de specifieke rol van de twee genoemde instanties, maar ook naar de opvattingen van de respondent over

interventie van buitenaf.

R: 12.5 De EU en/of NAVO moeten een bijdrage leveren aan een goede overgang naar

democratie in de Arabische landen. Dat kan, maar ze kunnen het dan verkeerd

opvatten, zo van, wat bemoeien jullie je met ons? Maar het kan ook, ja, ik weet niet,

het kan ook goed uitpakken, maar ik, ja, ik denk het niet, want ze moeten het gewoon

zelf doen, snap je? Dus eh, ik ben het er niet, eh, mee eens. [Mompelt] Dus oneens.

(vrouw van Turkse herkomst)

I: V12.5: De EU of NAVO moeten een bijdrage leveren aan een goede overgang naar

democratie in de Arabische landen.

R: Ik denk dat de EU er sowieso heel weinig mee te maken heeft. Want de Arabische

wereld is de Arabische wereld en niet de Europese Unie. De NAVO daarentegen… *stilte+

Kan misschien wel een beetje helpen.

I: En waarom dan wel?

R: Omdat zij. Ik weet het niet zo goed. Ik weet helemaal niet hoe dat systeem werkt. Wie

zijn er allemaal lid van? Iedereen? Behalve Palestijnen…Of is dat niet doorgegaan? Ik

kan me herinneren dat er een stemming was en dat Amerika toen een land had

bedreigd en dat ze toen gestemd hadden, dus hoe democratisch dat is, dat is maar de

vraag. Lastig. Misschien moet de Arabische Liga wat doen met de NAVO. Ja, nee, dus…

I: Ja, dus je vindt deze stelling ook eigenlijk best moeilijk? Je hebt dan de EU aan de ene

kant en de NAVO aan de andere kant. Maar bij de EU zei je vrij beslist van: “Nee…”

R: Die hebben er niks mee te maken. Laten die Europa maar op orde brengen, hè. Wat al

niet heel soepel gaat. Ik heb natuurlijk makkelijker praten als student, ik zit er niet.

Maar ehh… Ja, ik denk niet dat de EU zich daar ook nog mee moet gaan bemoeien,

daar heb je andere organisaties voor. Ehh… Ik weet het niet. Ik denk dat ik zou hebben

aangestreept niet eens en niet oneens. Hmm. Omdat je het eigenlijk niet goed kan

beslissen op basis van deze stelling. En wat bedoel je dan met goede overgang? Hoe zie

je dat voor je? (vrouw van Marokkaanse herkomst)

12.6 Ik ben democratie belangrijker gaan vinden door de gebeurtenissen in de Arabische landen en/of Turkije


Deze stelling is op een ingewikkelde manier geformuleerd, vinden respondenten. Ze kunnen er doorgaans een

duidelijk antwoord op formuleren, maar net als bij andere stellingen in het blok weten we zonder bijkomende

uitleg niet waar hun antwoord betrekking op heeft. We zien respondenten wiens opvattingen over democratie

eigenlijk overeenkomen, tegenstrijdige antwoorden geven op deze stelling. Sommigen antwoorden

bijvoorbeeld ‘oneens’, niet omdat ze democratie niet belangrijk vinden, maar omdat ze het altijd al belangrijk

vonden. Anderen antwoorden ‘eens’ omdat ze democratie belangrijk vinden, los van het feit of ze er meer over

zijn gaan nadenken door de gebeurtenissen in het Midden-Oosten. Een respondente antwoordt ‘oneens’

omdat ze weinig belangstelling heeft voor de situatie in de Arabische landen en Turkije en ze een beetje

verveeld raakt met de vragenlijst. Het is kortom niet helder welke attitude hier precies is gemeten. De vraag

had geprofiteerd van een eenvoudigere formulering als ‘Ik vind democratie belangrijk’

I: Wat vind je van die stelling zoals die is geformuleerd in 12.6. Je moest er ook even over

nadenken, volgens mij?

R: Nee, ik las het verkeerd. Ik dacht, er moet toch staan ‘ik vind democratie’, maar later

pas snapte ik ... (vrouw van Marokkaanse herkomst)

R: 12.6 Ik ben democratie belangrijker gaan vinden door de gebeurtenissen in Arabische

landen en/of Turkije. Eh, oneens.

I: En waarom oneens?

R: Ik vind het altijd al belangrijk, ik heb het altijd al belangrijk gevonden, dus niet zo, het

heeft het niet zozeer beïnvloed. (vrouw van Marokkaanse herkomst)

R: 12.6 Ik ben democratie belangrijker gaan vinden door de gebeurtenissen in de

Arabische landen en/of Ara.. of in Turkije, oneens.

I: En waarom zeg je ‘oneens’ hier?

R: Ehm, ik blijf gewoon bij mijn standpunt dat ik eh... Het interesseert me gewoon niet. Ik

vind het gewoon niet leuk.

I: Nee, maar omdat je, omdat je eigenlijk zei, je bent eigenlijk redelijk positief over

democratie...

R: Ja, klopt.

I: ...en is het dan van, ja, ik vond eigenlijk al belangrijk, dus ik ga het niet belangrijker

vinden...door dat?

R: Ja, het is gewoon...het ligt heel neutraal, maar...ik bedoel, hoe het in Nederland

allemaal gaat vind ik supergoed, qua studiefinanciering, qua zorg, eh, qua eh, wegen

die we hier hebben, weet je wel... En, eh, even kijken, ook bijvoorbeeld op

gehandicaptenzorg... vind ik ook echt supergoed, maar het komt gewoon puur, het zijn

ook dingen die ik weet, omdat ik hier leef.

I: Mm-hm, omdat je hier leeft. En eigenlijk zeg je een beetje van, eh, wat daar gebeurt,

dat moeten ze zelf weten, haha.

R: Inderdaad, ja, dat boeit me niet, want ik kom er nooit. (vrouw van Turkse herkomst)

12.7 Het is beter dat één leider alle beslissingen maakt voor een Arabisch land en/of Turkije, dan dat het volk

beslist door middel van een democratie

In deze stelling wordt als het ware de dictatuur gezet tegenover de democratie. Wanneer we uitgaan van de

abstracte, theoretische definities van deze twee regeringsvormen is dit een vrij eenduidige stelling. Echter, juist

de nasleep van de Arabische lente in de landen van de Arabische wereld laat zien dat de overgang van een

dictatuur naar een nieuw politiek systeem als een democratie, gepaard kan gaan met politieke onrust,

burgeroorlog, chaos en geweld. Zelfs in het Nederlandse politieke debat wijzen bepaalde partijen er op dat het

afzetten van een dictator onwenselijke gevolgen kan hebben in de vorm van oorlog en het aanzwellen van de


vluchtelingenstroom uit deze gebieden. Dat maakt de reacties van de respondenten op deze stelling moeilijk te

interpreteren. Hun antwoorden en motivatie van de antwoorden weerspiegelen de twijfels die ook leven in de

Nederlandse publieke opinie, die te maken hebben met de oorlog die kan ontstaan bij een opstand tegen een

dictator.

R: 12.7 Het is beter dat een leider alle beslissingen maakt voor een Arabisch land, dan dat

het volk beslist door middel van democratie. Ja. Ik denk dat als je dit, eh, dit krijgt dat

er dan inderdaad minder ophef zal ontstaan.

I: Als je één leider hebt?

R: Als je één leider hebt, ja. Die gewoon, eh, de beslissingen maakt. Dus daar ben ik het

wel mee eens.

I: En dat is, eh, dat is denk jij beter voor een Arabisch land dan dat je, eh, een volk, dat

het volk moet gaan stemmen en, eh, dat je verschillende partijen krijgt?

R: Ja. Want als je dat gaat doen, dan krijg je inderdaad juist partijen. De één is er wel voor

en de ander is ertegen...Dan krijgen ze op die manier, ja...natuurlijk wel ruzie (vrouw

van Marokkaanse herkomst)

R: Het is beter dat één leider alle beslissingen maakt voor een Arabisch land en/of Turkije

dan dat het volk beslist door middel van een democratie. [twijfelt] Dat is een lastige.

Kijk, één leider zal beslissen, dat betekent dan, je hebt leiders die dictators zijn en je

hebt leiders die eigenlijk Sultans zijn, zou ik zeggen. Maar ja, als het volk in zijn eigen

land niet kan kiezen wat hij wil, dan is het ook weer niet goed. Maar ja, als de ene dit

wil en de andere wil weer het andere, dan heb je weer een oorlog tussen de burgers. Ja,

zal je dan wel of geen democratie doen. *…+

I: En een Sultan is voor jou een goede leider, maar je kan ook een dictator krijgen zoals

Assad, Sadam Houssein.

R: Ja, Assad, Sadam Houssein, dat waren dictators. En de Sultans van het Ottomaanse Rijk

dat waren gewoon de goede mensen. (man van Turkse herkomst)

12.8 Het is voor Arabische landen en/of Turkije beter dat religieuze leiders het land besturen dan het volk

Op deze stelling zijn heel uiteenlopende antwoorden gegeven. Zoals eerder opgemerkt vinden sommige

respondenten dat religieuze leiders ook door het volk verkozen kunnen worden. Jongeren van Turkse herkomst

verwijzen in hun antwoord op deze stelling wel eens naar Erdoğan als een voorbeeld van iemand die regeert

vanuit zijn Islamitische normen en waarden. Blijkbaar associëren zij het idee van een ‘religieuze leider’ ook met

een moslimpartij of politicus.

R: Het is voor Arabische landen en/of Turkije beter dan religieuze leiders het land besturen

dan het volk. Zeer eens. Met leiders bedoel ik dan geen Imams of kalifaten. Dan bedoel

ik gewoon een president die wel een goed Moslim is en alles weet over de Islam, alle ins

en outs en dat.

I: Zo iemand als Erdoğan bijvoorbeeld.

R: Precies. Ja en alle ander Sultans die voor hem waren gewoon. Kijk, de koning van

Saoedi Arabië die kan zich gewoon Moslim noemen, alleen ik zie hem niet zo. Ik zie hem

meer als iemand die hondje van Engeland, precies gezegd. (man van Turkse herkomst)

R: 12.8 Het is voor Arabische landen en/of Turkije beter dat religieuze leiders het land

besturen dan het volk: nou, dat is echt een kromme vraag eigenlijk, hè? Dan vraag ik,

hier staat, ja, het is voor Turkije beter dat religieuze leiders het land besturen dan het

volk… zou het beter of, het is voor Turkije beter dat leiders, dus politieke leiders het


land besturen dan het volk, dus, hierin staat eigenlijk dat een politieke leider niet

religieus mag zijn. Ondanks dat ie gekozen is of niet. (man van Turkse herkomst)

12.9 De Arabische Liga De Arabische Liga (i) (i)een organisatie van 22 Arabische landen die in 1945 werd

opgericht om samenwerking tussen de lidstaten te bevorderen en de gemeenschappelijke belangen te behartigen

heeft de verantwoordelijkheid een bijdrage te leveren aan een goede overgang naar democratie in de Arabische

landen

De meeste respondenten hebben amper enige notie van wat de Arabische Liga is. Op basis van de geboden

uitleg, denken verschillende onder hen dat het een soort ‘EU’ van de Arabische landen is. Vanuit dat standpunt

– iets als de EU maar dan van de Arabische landen – zien ze het wel als een goed iets dat de Arabische Liga zich

in zou spannen voor de democratisering van de Arabische wereld.

R: 12.9 De Arabische Liga, een organisatie van 22 Arabische landen die in 1945 werd

opgericht om samenwerking tussen de lidstaten te bevorderen en de

gemeenschappelijke belangen te behartigen, heeft de verantwoordelijkheid een

bijdrage te leveren aan een goede overgang naar democratie in de Arabische landen.

Hm, even kijken, ja, ben ik ’t mee eens. Al helemaal als het al echt vanaf 1945 is

opgericht en, en dat ze dus al die jaren al zo’n samenwerking hebben...dan mogen ze

inderdaad wel verantwoordelijkheid inderdaad nemen. (vrouw van Marokkaanse

herkomst)

R: 12.9 De Arabische Liga... Zo, nou word ik wel een beetje duizelig van die vraag, hoor.

Even kijken. Ik vind het echt een hele lange vraag. [Korte stilte] Oké, de Arabische Liga,

uiteindelijk, heeft de verantwoordelijkheid een bijdrage te leveren aan een goede

overgang naar democratie in de Arabische landen. [Lange stilte] Ja. Eens.

I: En, weet jij wat dat is, de Arabische Liga? Ben je daarmee bekend?

R: Nee, ik moet, het eerste wat in mij opkwam was de Arabische Liga in Vlaanderen.

I: O ja, de AEL daar?

R: Ja. Dat wordt ook wel de Arabische Liga genoemd, dus...dat was het eerste wat in mij

opkwam. De Arabische Liga, Liga is een soort van EU, alleen dan van de Arabische

landen. Maar volgens mij wordt er niet zo, ik heb niet zo het gevoel dat er echt wat

mee gedaan wordt of iets dergelijks, dus eh...ze zouden misschien wat meer kunnen

praten met elkaar, wat meer kunnen doen eigenlijk om, eh, om meer democratie te

creëren. (vrouw van Marokkaanse herkomst)

I: De vraag over de Arabische Liga. De Arabische Liga heeft verantwoordelijkheid een

bijdrage te leveren aan de goede overgang naar democratie in de Arabische landen.

Daar ging je heel erg twijfelen bij die vraag.

R: Ik wist niet precies wat Liga was.

I: Dan staat daar een informatiedingetje bij: een organisatie van 22 Arabische landen die

in 1945 werd opgericht om samenwerking tussen de lidstaten te bevorderen en de

gemeenschappelijke belangen te behartigen.

R: Is dat een soort Navo van Arabische landen? Ik weet niet wie het zijn, dus ik kan er

eigenlijk geen antwoord op geven. Als je niet weet wie ze zijn, kun je ook niet zeggen of

http://nl.wikipedia.org/wiki/Arabieren

http://nl.wikipedia.org/wiki/Landen_van_de_wereld


je dat vindt of niet. Misschien zijn ze heel erg tegen en dan kun je hier wel antwoord op

geven, maar ik vind dat deze vraag niet gesteld hoeft te worden of iedereen weet wat

de Liga is. Ik weet het niet, dus ik denk niet dat mijn omgeving dat weet. Een

organisatie van 22 landen, aan die informatie heb je helemaal niks. Dan kun je net zo

goed alleen maar een organisatie erachter zetten. Het zegt helemaal niks wat er staat

over de Arabische Liga. Gaan ze over vrede of over democratie of over ontwikkeling? Ik

weet niet, ik vind het heel raar dat ze het hierover hebben. (vrouw van Turkse

herkomst)

12.10 Een kalifaat (i)Een staat die geregeerd wordt door een kalief is beter dan een democratie voor de Arabische

landen

Een aanzienlijk deel van de respondenten geeft ook bij deze vraag aan niet te weten wat een kalifaat is.

Algemene indruk ten aanzien van de stellingen over democratie

Respondenten hebben allen een basaal begrip van wat democratie inhoudt. Het valt wel op dat ze van alles

onder het begrip scharen, van de stem van het volk tot bewegingsvrijheid voor vrouwen en het bestaan van

een sociaal vangnet. De zeer diffuse invulling van dit begrip maakt daarom dat stellingen omtrent democratie

niet bij iedereen het zelfde meten. Iedere respondent hanteert namelijk en enigszins eigen invulling van het

begrip democratie.

Wij stellen verder vast dat dit vragenblok bleek over het algemeen (te) moeilijk is te beantwoorden voor de

respondenten. Er werd veel geaarzeld en getwijfeld. Velen gaven aan niet genoeg op de hoogte te zijn van de

politieke systemen van landen in de Arabische wereld, om zich een goed oordeel te vormen over de stellingen.

Desalniettemin geven velen een antwoord, wellicht omdat de antwoordcategorie ‘weet niet/geen mening’

ontbreekt. Een enkele keer kwam het voor dat een respondent weigerde een antwoord te geven omdat de

stelling te complex wordt bevonden.

Steun voor groepen die strijden in naam van de Jihad

In de vragenlijst van het FORUM/Motivaction onderzoek wordt middels vraag 8 gepeild in hoeverre er steun

bestaat voor strijdende groepen in Syrië en Irak van Islamitische signatuur. De vraag is hier onder weergegeven.

8. In hoeverre bent u het eens met de volgende stellingen? De stellingen hebben betrekking op de

groepen die in naam van de Jihad (i) (Jihad is de heilige strijd voor de normen en waarden van de Islam)

strijden in de Arabische landen (zoals Syrië en Irak).


8.1. Ik maak me zorgen over de toename van groepen die in naam van de Jihad strijden in de Arabische landen

8.2. Het is goed dat deze strijdgroepen zorgen voor verandering 8.3. Het geweld dat deze strijdgroepen gebruiken tegen niet gelovigen of anders gelovigen vind ik

verkeerd 8.4 Ik vind het goed dat er steun is van Nederlandse moslims voor groepen zoals IS (voorheen

ISIS/ISIL) 8.5. Mensen hebben het recht om te demonstreren vóór IS (voorheen ISIS/ISIL)

- Zeer oneens

- Oneens


- Eens

- Zeer eens


In deze vraag wordt geen onderscheid gemaakt tussen IS en andere groepen die strijden in naam van de Jihad.

In stellingen 8.1 tot en met 8.3 wordt IS niet specifiek genoemd, maar in stellingen 8.4 en 8.5. wel. Het is niet

duidelijk in hoeverre de onderzoekers ook IS impliceren in de stellingen 8.1 tot en met 8.3. Dat is relevant,

omdat uit de eerdere antwoorden die de geïnterviewden van de cognitieve test gaven, blijkt dat ze een scherp

onderscheid maken tussen IS en andere strijdgroepen (van Islamitische signatuur). In onderstaande citaat

geven we weer op welke criteria ze de groepen beoordelen om te beoordelen of de strijd die ze voeren en de

manier waarop wel en niet gelegitimeerd zijn.

I1: En zijn er ook groepen in Syrië waar je van denkt “Dat vind ik een gerechtvaardigde

strijd”?

TJ7: Een groep is voor mij negatief als ie zijn ideologie oplegt aan de ander. Dus: jij moet

geloven wat ik geloof, anders is het niet goed, gaan er slechte dingen gebeuren. Dan is

voor mij een groepering geen zuivere koffie meer.

TJ3: Dus jij moet het als het ware als een stroming zien. Je mag je erbij toevoegen of niet,

het is aan jou de keus.

TJ7: Ja, dat. Maar dat gebeurt heel weinig in die landen. Het is vaak van “dit is de waarheid

en dit is niets meer dan de waarheid”, en dan… anders ben je er geweest.

TJ4: Of je bent voor of je bent tegen.

TJ7: Ja, er is geen middenweg. Je sluit je aan of we maken je dood zo is het wel. Dat is het

beeld dat ik heb.

TJ2: Wat jij zegt zie ik ook vooral terug bij ISIS. Bij Hamas zie ik dat niet echt. Zoals [x] zei, zij

hebben echt één doel zeg maar, dat is hun land terugkrijgen. En in Syrië heb je ook een

groepering, weet ik een de naam niet van. Het Vrije Syrië Leger of zo.

I1: Het Vrije Leger van Syrië.

TJ2: Ja. Die strijden dus tegen Assad. Die verdedigen eigenlijk ook een beetje zichzelf, dus

hun doel is ook wel bekend. Als zij zichzelf niet verdedigen worden ze zo afgemaakt.

Dus het doel van Hamas is hun land en van Syrië is verdediging, maar ISIS… ja, wat is

hun doel?

TJ7: Ik vind het moeilijk om onderscheid te maken, steun betuigen aan een bepaalde

groepering, ik vind het zo…

I1: Je vindt het heel ingewikkeld.

TJ7: Ik kan me niet inbeelden, hoe kan je steun betuigen aan een bepaalde groep als daar…

TJ6: Maar dat is denk ik omdat je niet precies kan weten wat ze allemaal hebben gedaan.

TJ7: Exact. Ik weet dat niet, wat hebben ze dan gedaan? Het is zo abstract allemaal.

TJ4: Als je in je land woont, wij wonen hier in Nederland en wij worden aangevallen, wij

verdedigen onszelf, dan ben jij een burger van je land en je verdedigt jezelf tegen je

buitenlandse troepen bijvoorbeeld. En over Syrië, als ze het hebben over mensen die

daar wonen, die hun land willen verdedigen, die hun huis willen verdedigen, dat is

inderdaad een kleine Jihad en dat is heel wat anders dan dat je daar vanuit het

buitenland gaat komen om rakelings zonder te weten wie of wat de tegenstander is om

dan neer te schieten, dat is heel wat anders. Het is een enorme beperkte vraagstelling

en het is heel suggestief ook. (focusgroep met jongeren van Turkse herkomst, 18 – 25

jaar)

De jongeren in bovenstaand citaat – en we beluisteren een vergelijkbaar geluid in de andere focusgroepen en

cognitieve interviews – maken onderscheid tussen verschillende strijdgroepen die in de Arabische wereld actief

zijn. In een aantal gevallen kan gewapende strijd gerechtvaardigd zijn: als het gaat om zelfverdediging of het

verdedigen van je familie of land tegen aanvallers Dan moet de strijd ook gevoerd worden volgens de

‘Islamitische spelregels’ voor de oorlog die we eerder al bespraken. Daar horen verder bij: geen excessief

geweld gebruiken, geen geweld gebruiken tegen onschuldigen (vrouwen en kinderen), je vijand een uitweg


bieden, je vijand waarschuwen dat je geweld gaat gebruiken (oorlogsverklaring) en krijgsgevangenen humaan

behandelen. Op basis van deze regels zien ze IS in ieder geval als een ‘klasse apart’: IS volgt deze ‘spelregels’

niet. Het onderscheid dat ze maken heeft gevolgen voor alle vragen die gaan over groepen die strijden in naam

van de jihad. Zodra daar de toevoeging ‘zoals IS’ aan wordt gekoppeld, is de vraag voor de jongeren

dubbelloops. Tegen het eind van het citaat nemen de respondenten al een voorproefje op vragenblok 9 over

jongeren die vanuit Nederland naar Syrië of Irak afreizen om daar mee te vechten: dat vinden ze niet legitiem,

omdat ze niet vinden dat deze jongeren zichzelf of hun volk verdedigen. Met andere woorden, ze trekken ook

een grens tussen jihadstrijders van ginds en jihadstrijders van hier. Deze redenering vinden we terug in de

antwoorden op de stellingen van vraag 8 en natuurlijk ook van vraag 9.

8.1 Ik maak me zorgen over de toename van groepen die in naam van de Jihad strijden in de Arabische landen

Op deze stelling is door veel jongeren gereageerd met ‘oneens’ omdat zij zich geen zorgen maken over wat in

de Arabische landen gebeurt. Het is voor hen een ‘ver van mijn bed’ gebeuren. Dat wil niet zeggen dat ze

daarmee ook de ‘ (toename van groepen) die in naam van de Jihad strijden’ goedkeuren. Zoals hierboven

aangegeven zijn er jongeren die dat doen, maar een groot aantal is afkerig van alle geweld en gewapende

strijd. Ook interpreteren een aantal respondenten deze vraag als dat ze betrekking heeft op personen die

vanuit Nederland naar Syrië en Irak reizen om mee te doen aan de Jihad. Het is wederom niet duidelijk welke

onderliggende attitude precies is gemeten met het antwoord op stelling 8.1.

I: 8.1 Ik maak me zorgen over de toename van groepen die in naam van de Jihad strijden

in de Arabische landen.

R: Ik heb moeite met, dat heb ik net al gezegd, Jihadi’s. Want dat zijn gewoon een stelletje

gekken die gewoon geen enkel nut op deze wereld hebben. Die niet kunnen nadenken,

die onwetend zijn. Die zich mee laten slepen, die gewoon hun eigen verstand niet

gebruiken. Ehh… Die zijn sowieso heel makkelijke prooi. Voor die groepen. Maar als we

het vanuit de Nederlandse benadering bekijken, dan zeg ik gewoon: “Ik maak me

zorgen om de toename van groepen…” Nee, ik maak me geen zorgen. Ze mogen van

mij elkaar afschieten. (vrouw van Turkse herkomst)

R: V8.1 Ik maak me zorgen over de toename van groepen die in naam van de Jihad

strijden in de Arabische landen. Oneens. Ik heb me er nooit zorgen om gemaakt. Ja. Ik

maak me meer zorgen om de moslims in Nederland dan om Jihadstrijders in de

Arabische landen. En dan als in, niet zozeer de radicaliserende jongeren, maar meer als

in zoals mensen zoals ik en mijn ouders en mijn vrienden en mijn familie, van hoe gaat,

hoe zal het er voor ons later uitzien naarmate dit soort ontwikkelingen juist steeds

meer toenemen en er steeds meer spanning zal zijn in de samenleving. Het klinkt

misschien egoïstisch, maar het is wel realistisch. Ik denk, ja, daar maak ik mij zorgen

om. (vrouw van Turkse herkomst)

8.2 Ik vind het goed dat deze groepen zorgen voor verandering

Het meest problematische woord in deze stelling is ‘verandering’ dat niet nader gespecificeerd wordt: het is

niet duidelijk op welke veranderingen de onderzoekers doelen. Verschillende respondenten merkten op dat

deze stelling heel positief is geformuleerd, omwille van de woorden ‘goed’ en ‘verandering’. Veranderingen

kunnen ten goede of ten kwade zijn, maar omdat niet wordt verduidelijkt in de stelling, om welke verandering

het gaat, wordt de invulling hiervan overgelaten aan de respondent. In principe, stellen de meeste, vinden ze

verandering een positieve term. Hoewel ze over het algemeen geneigd zijn te zeggen dat ze het soort

verandering dat deze groepen brengen niet goed vinden, voelen ze zich ‘op het verkeerde been’ gezet door de


positieve formulering van deze stelling. Het is niet uit te sluiten dat de formulering heeft bijgedragen aan een

groot aantal positieve antwoorden (zeer eens of eens) op deze stelling bij het Motivaction onderzoek.

I: Het is goed dat deze strijdgroepen zorgen voor verandering.

R: Dat is een beetje vreemd. Verandering is niet per se slecht, maar hoe ze het doen, daar

ben ik het niet mee eens. Als zij gaan en vredig strijden, dan ben ik het er misschien wel

mee eens. Wat is de verandering? Ik ben het er op zich niet helemaal mee oneens,

maar ik ben het niet eens met hoe ze het doen en dat ze ook echt vechten. Als ze met

verandering bedoelen: van alles een kalifaat maken, dan ben ik het er niet mee eens.

Verandering is heel abstract. Ik vind eigenlijk deze vraag niet goed. (vrouw van Turkse

herkomst)

I: 8.2: Het is goed dat deze strijdgroepen zorgen voor verandering.

R: Nee, oneens. We hebben het nu over IS toch? Dat is even niet zo duidelijk. Over Jihad-

groepen. *twijfel+. Ehh… Zoals het in het begin ging, met het doel om Assad af te zetten,

leek dat een positieve verandering. Maar ehhh… in de context waarin we nu zitten is de

verandering [die] ze proberen aan te brengen absoluut niet positief. (vrouw van


Een aantal respondenten van de cognitieve test reageert op de stelling met ‘eens’ of ‘zeer eens’. In de

beredenering van hun antwoord zien we terug dat ze dan vooral doelen op de bijdrage die deze groepen

leveren aan de strijd tegen Assad. De jongeren in ons onderzoek maken een duidelijk onderscheid tussen IS en

andere groepen die in Syrië tegen Assad strijden. Het is mogelijk dat ten tijde van het Motivaction onderzoek,

nog niet dezelfde negatieve houding tegenover specifiek IS bestond en dat destijds inderdaad IS niet werd

onderscheiden van andere strijdgroepen in dat conflict. Ook zien we in de reacties terug dat een aantal

respondenten redeneert: als de groepen werken in naam van de Islam, kan het niet slecht zijn wat ze doen.

Deze antwoorden komen van jongeren die weinig afweten van de situatie in Syrië, die gelovig zijn en die

reageren op voor hen positieve termen in deze stellingen: jihad, goed en verandering.

8.3 Het geweld dat deze strijdgroepen gebruiken tegen niet gelovigen of anders gelovigen vind ik verkeerd

De jongeren vinden deze stelling helder en duidelijk. Dat komt met name door het gebruik van het woord

‘verkeerd’. Een paar respondenten geven expliciet aan dat ze deze helder geformuleerde vraag als een

‘verademing’ ervaren na alle eerder ‘ambigue’ (voor veel interpretaties vatbare) vragen die daarvoor kwamen.

In deze stelling zijn ook verschillende termen opgenomen die een eerder negatieve lading hebben voor de

jongeren: ‘geweld’, ‘strijdgroepen’ en ‘verkeerd’. Dit kan ervoor hebben gezorgd dat degenen die er weinig van

af weten, hierdoor hun mening over de stelling hebben laten beïnvloeden: dat ze de daden van de

strijdgroepen hierdoor sterker afkeuren.

R: 8.3 Het geweld dat deze strijdgroepen gebruiken tegen niet-gelovigen of andere

gelovigen vind ik verkeerd. [Korte stilte] Ja, inderdaad, dat ze dus gewapend zijn, dat

vind ik inderdaad wel verkeerd. Maar dat ze dan voor, eh, gelovigen zijn, ja, dat vind ik

wel goed. Maar ja, daar had ik net ook al over gesproken, dat...het ook eigenlijk op een

hele andere manier kan. En niet altijd gewapend. En dat ze, eh, bijvoorbeeld christenen

of, eh, joden of, eh, sjiieten aanvallen, dat...

I: ...dat vind je niet goed?

R :...dat vind ik niet goed, nee. (vrouw van Marokkaanse herkomst)

R: Maar die stelling vind ik eigenlijk onzin. Vind ik niet goed, het is gewoon het eens zijn

dat ze geweld gebruiken tegen niet-gelovigen zomaar. Het lijkt wel alsof je zomaar


geweld gebruikt tegen iemand, Christenen of Joden, dat doen ze niet. Ze gebruiken niet

en er is geen geweld. Als je oorlog voert…

I: Is het verdediging?

R: Is het verdediging ja, zelfverdediging of verdediging van een staat. Dat is geen geweld.

Geweld is, als je zeg maar zomaar opeens aanvalt zonder een reden, dat is geweld.

I: En als je dan bijvoorbeeld denkt aan IS dat die Sjiieten of Christenen aanvalt, dan is het

wel verkeerd?

R: Hoe bedoelt u?

I: Dat bijvoorbeeld IS, dat christenen aanvalt of dat de sjietische moslims of soennieten

die het niet met hun eens zijn of Yezidis aanvalt, dat is wel fout?

R: Dat IS hun aanvalt? Alles is fout gewoon wat IS aanvalt, dat wel. Alles is fout aan IS,

zelfs die naam is fout, dat klopt niet. Dat het om [moslims] gaat, dat is ook het ergste.

Wij zitten nu wel IS, IS te zeggen, maar in de Nederlandse kranten schrijven ze expres

Islamitische Staat. Islamitische strijdkracht, weet ik veel, hoe dan ook. Zolang mensen

maar dat Islamitische horen. Dat doen ze, dat is het ergste. *…+ Ik wil eigenlijk op 8.3

geen antwoord geven want ik vind dat gewoon niet kunnen, die hele stelling is gewoon

verkeerd. (man van Turkse herkomst)

Het bovenstaande citaat geeft aan wat er kan gebeuren wanneer een stelling niet aansluit bij de

belevingswereld van de respondent: die weigert de vraag te beantwoorden. Op een dergelijk moment kan een

respondent ook afhaken van de hele enquête. De stelling sluit niet aan bij de belevingswereld van deze

respondent, omdat in zijn beleving ‘islamitische strijdgroepen’ zich per definitie niet schuldig maken aan

geweld tegen niet- of andersgelovigen. Hij staat sympathiek tegenover bepaalde groepen die in het westen

‘jihadistisch’ of ‘islamitisch’ genoemd worden en die strijden in met name Syrië en Palestina. Hij windt zich

bovendien op om het feit dat in de westerse media, islamitische groepen in een kwaad daglicht worden gesteld

(onder andere door ze over een kam te scheren met IS). Hetzelfde gebeurt in feite in deze stelling, vandaar dat

hij zich ervan afkeert.

In de cognitieve test die wij uitvoerden vertoonde slechts een deelnemer deze reactie. Het is wel goed mogelijk

dat andere respondenten van dit ‘type’ een soortgelijke reactie hebben: als die ook weigeren een vraag of de

rest van de enquête te beantwoorden leidt dit tot een systematische non-respons onder een relevante groep.

8.4 Ik vind het goed dat er steun is van Nederlandse moslims voor groepen zoals IS (voorheen ISIS/ISIL)

Het viel respondenten op dat ook deze stelling positief geformuleerd is, vanwege de woorden ‘goed’ en ‘steun’

die een positieve lading hebben. Het eventuele effect dat respondenten daarom bevestigend op de stelling

antwoorden zien wij in de cognitieve test echter niet terug. Dat komt door de sterk negatieve associaties die de

jongeren hebben bij ‘IS’. Het is dus wel mogelijk dat als ten tijde van het Motivaction onderzoek de gevoelens

ten aanzien van IS minder uitgesproken negatief waren, de positieve formulering van de vraag wel de doorslag

gaf. Een bevestigend antwoord, met andere woorden zou dan niet per definitie een onderliggende attitude

weergeven, maar wel de positieve formulering van de stelling.

Een andere observatie die wij deden is dat verschillende respondenten de stelling hebben gelezen of

geïnterpreteerd als: ‘Ik denk dat er steun is van Nederlandse moslims aan groepen zoals IS’. Dan kunnen ze

verrassend genoeg ook wel met ‘eens’ antwoorden, ook al staan ze negatief tegenover IS. Dan bedoelen ze met

‘eens’ : ja, ik denk dat er (in sommige kringen) steun bestaat voor IS. Of nog: als er steun bestaat voor IS, dan

kan ik daar niets tegen beginnen.

R: Volgens mij [is dat er] niet, hoor. Of zijn dat die jihadisten die je dan naar, zijn dat

degene die voor IS vechten?


I: Ja, die zullen er allicht wel zijn, die dat doen, maar…

R: Ik heb daar geen begrip voor. (vrouw van Marokkaanse herkomst)

R: Ik vind het goed dat er steun is van Nederlandse moslims voor groepen zoals de IS.

[Korte stilte] Even kijken... Ja, vanuit Nederland wordt het inderdaad veel gesteund...

[Korte stilte] Ja, eigenlijk vind ik het wel goed. Eigenlijk wel eens.

I: Dus je vindt het, eh, je vindt het goed dat er steun is vanuit Nederland, van Nederlandse

moslims... voor die groepen, ehm, hier staat ‘groepen zoals IS’, dus, eh, dus dat er

eigenlijk dat er steun is voor IS, vanuit Nederland, dat vind je goed?

R: Ja, ja, als die steun er is, ja...dan is dat zo denk ik, ja.

I: Wat je daarstraks zei, dat je IS...ehm, eerder negatief vond qua ontwikkeling...

R: [Aarzelend] Ja... Ja, dat wel... Maar, eh, goed, hier staat van ‘ik vind het goed dat er

een steun is van Nederlandse moslims voor groepen’. Als dat al gebeurt en als die steun

er al is...ja, ik kan moeilijk zeggen van, nee, die steun die moet er niet zijn, ha.

I: Ja, op die manier bedoel je? Ja, oké. Nou ja, je kan het, je kan zeggen: ik vind dat er, dat

het er niet zou moeten zijn. Nou...

R: Ja...

I: ...dan bereik je nog niks natuurlijk, maar...

R: Nee, maar dan geef ik je inderdaad wel daarbij mijn mening... Maar nu, eh, neem ik

echt de vraag zo echt letterlijk over...en, eh, ja, goed, als die steun er is, ja...

I: Ja, oké, wat doe ik eraan?

R: Ja, precies, wat doe ik er dan aan? (vrouw van Marokkaanse herkomst)

8.5 Mensen hebben het recht om te demonstreren vóór IS (voorheen ISIS/ISIL)

Bij deze stelling valt op dat de respondenten zich niet goed voor de geest kunnen halen of en wat voor

demonstraties voor IS er in Nederland zijn geweest. Een aantal herinnert zich een incident met betrekking tot

‘IS vlaggen’ die werden meegedragen bij demonstraties in Den Haag. In de focusgroepen ontvouwt zich daarop

een aantal keer een discussie over de vlaggen: men twijfelt er aan of dit nu daadwerkelijk ‘IS’ vlaggen waren of

dat de media er dat van hebben gemaakt. Hoe dan ook wuiven ze deze zogenaamde demonstraties weg als de

acties van misleide, rellerige pubers. Vrijwel niemand gelooft dat er ook echt sprake is van een steunbetuiging

aan IS.

MJ7: Ja, ik weet ook niet of het echt ISIS-vlaggen waren, of dat het gewoon vlaggen waren

die op de ISIS-vlaggen leken.

I1: Ja, dat kan ook nog. Ik kan ook geen Arabisch. Ik zou niet weten wat erop staat.

MJ7: Naar mijn idee dacht ik dat het zoiets was als een zwarte vlag met een Islamitische

tekst of zo. Of een Arabische tekst erop. Waarvan mensen denken van: “Het lijkt

verdomd veel op een, op een ISIS-vlag.”

MJ4: Ik denk ook dat er jongeren zijn die niet precies weten wat ISIS doet of ... Weet je wel?

Ik denk dat ze alleen maar denken: “Oké, die zijn voor moslims en meer niet.” En dan

daar achter gaan staan.

MJ6: Maar die zijn net zo dom als eh ... (Gelach)

MJ4: Maar je hebt jongeren, dan heb ik over dertien, veertien, die weten echt niet veel.

MJ7: Die gaan op hormonen, die weten niet ...

MJ4: Maar wat zij wel doen is de aandacht trekken. Ik bedoel, we hebben het er nu wel over.

(focusgroep met vrouwen van Marokkaanse herkomst, 25 – 35 jaar)

We hebben ook aanwijzingen dat deze stelling eigenlijk ‘dubbelloops’ is. Sommige respondenten reageren

vooral op het onderdeel ‘mensen hebben het recht om te demonstreren’. Dan geeft hun antwoord iets weer


over hun kijk op het recht op vrije meningsuiting. Anderen reageren op de stelling ‘Ik vind het goed dat mensen

demonstreren voor IS’. Dan geeft hun antwoord vooral hun mening over IS weer.

R: Mensen hebben het recht om te demonstreren voor IS? [Korte stilte] Eens. Als in, we

leven in een democratie, je mag overal voor demonstreren waarvoor je maar wilt, dus

ook voor de IS als ze dat zo graag willen. Misschien zou dat eigenlijk best wel goed zijn,

want dan je gelijk zien wie aanhangers zijn, haha. (vrouw van Marokkaanse herkomst)

R: Ja, we leven in een democratie zou je zeggen… En ehh… IS is gedefinieerd als een

terroristische groep, dus daarmee vervalt je recht om te demonstreren voor IS. Ja, dus

daar, daar ben ik het mee oneens met deze stelling. Ik sta niet achter het idee, maar

demonstreren zou moeten mogen. Dat denk ik wel dat sommige mensen dat bij deze

vraag denken. Maar ja…(vrouw van Marokkaanse herkomst)

I: Mensen hebben het recht om te demonstreren. Daar heb je ook lang bij getwijfeld en je

hebt uiteindelijk gezegd: weet niet.

R: Ik vind dat iedereen het recht heeft om te demonstreren en iedereen heeft vind ik ook

wel het recht om voor een bepaalde voorkeur te zijn. *…+ Mensen hebben het recht om

te demonstreren voor IS. Ik vind eigenlijk wel dat mensen het recht hebben om te

demonstreren, maar wat de IS doet, daar ben ik het niet mee eens. Eigenlijk zou ik

moeten zeggen oneens. Ik ben voor demonstratie, maar tegen IS, maar dat kun je niet

antwoorden. (vrouw van Turkse herkomst)

Syriëgangers

Vragen 9 en 10 in de vragenlijst van Motivaction hebben betrekking op de opvattingen van mensen over

jongeren die vanuit Nederland naar Syrië afreizen om daar mee te vechten, de zogenaamde ‘Syriëgangers’.


De jongeren hebben geen problemen met het interpreteren van de stellingen bij vraag 9, met als uitzondering

stellingen 9.7 ‘Nederlanders die naar Syrië vertrekken om te vechten hebben vaak een crimineel verleden’. Bij

deze stelling antwoorden opvallend veel respondenten dat dit niet gaat om een vraag naar een mening, maar

naar kennis. En die kennis hebben ze niet: ze antwoorden dat ze niet kunnen weten of veel van de Syriëgangers

een crimineel verleden hebben.

R: Als in, dat weet je niet, ten eerste of ze veel crimineel... Je kan niet van iemand vinden

dat hij een crimineel verleden heeft. Het is of hij heeft een crimineel verleden of hij

heeft het niet. Daar kan je niet echt wat over vinden, toch? Ja, dus dat vind ik wel een

beetje een gekke vraag, hoor. (vrouw van Marokkaanse herkomst)

10.Waarom denkt u dat Nederlandse jongeren deelnemen aan een gewapende strijd in Syrië?

10.1 Omdat zij het zien als een religieuze plicht 10.2 Omdat zij zich buitengesloten voelen in Nederland 10.3 Omdat zij op zoek zijn naar avontuur/actie 10.4 Omdat zij personen willen helpen die in Syrië onderdrukt worden 10.5 Omdat zij bij een groep willen horen 10.6 Omdat zij thuis problemen hebben

Zeer oneens

Oneens

Niet eens, niet oneens

Eens

Zeer eens

Weet niet/geen mening

INTRO: In Syrië woedt momenteel een oorlog. Uit verschillende landen vertrekken mensen om mee te

vechten.

9. In hoeverre bent u het eens met de volgende stellingen?


9.1. Ik vind het goed dat Nederlandse moslims naar Syrië vertrekken om mee te vechten tegen president Assad van Syrië

9.2. Nederlandse moslims die in Syrië meevechten zijn helden 9.3. Ik vind dat vechten in Syrië onderdeel is van de Jihad(i) (Jihad is de heilige strijd voor de

normen en waarden van de Islam) 9.4. Ik vind het terecht dat Nederlanders die naar Syrië willen vertrekken om mee te vechten in

Nederland opgepakt en vervolgd worden 9.5. Nederlanders die in Syrië hebben gevochten en terugkeren naar Nederland zijn een

bedreiging voor de veiligheid in Nederland 9.6. Ik vind dat Nederlanders die in Syrië gevochten hebben hun Nederlandse nationaliteit

moeten verliezen 9.7. Nederlanders die in Syrië hebben gevochten moeten bij terugkomst in Nederland geholpen

worden door de Nederlandse samenleving

- Zeer oneens

- Oneens


- Eens

- Zeer eens

- Weet niet / geen mening


Enkelen geven aan dat ook 9.5 ‘Nederlanders die in Syrië hebben gevochten en terugkeren naar Nederland zijn

een bedreiging vormen voor de veiligheid’ als een kennisvraag is gesteld. Het antwoord daarop moet dan

volgens hen zijn ‘ik weet niet of zij een bedreiging vormen voor de veiligheid want ik weet niets over de

specifieke situatie van die jongeren af’.

De respondenten maken allen een onderscheid tussen Syriërs die meestrijden in de burgeroorlog en

buitenstaanders, zoals Nederlandse moslimjongeren die naar Syrië afreizen om zich in de strijd te mengen.

Daarom zien we dat ze ongeacht hun oordeel over de strijd in Syrië vaak sceptisch zijn over de zogenaamde

Syriëgangers die uit Nederland vertrekken. Toch is er een gedeelte van de respondenten dat wel begrip heeft

voor jongeren die willen meevechten in Syrië. Zij maken dan weer een scherp onderscheid tussen strijden voor

IS (of een andere ‘terroristische’ groepering) of voor andere groepen (vrijheidsstrijders). Zij kunnen zich

voorstellen dat je bij het zien van de onderdrukking van de Syrische bevolking door president Assad, je daar

dermate door geraakt bent dat je ook een bijdrage wil leveren aan de strijd. Zeker geldt dat voor degenen die

persoonlijke belangen, bijvoorbeeld familie hebben in het Midden-Oosten, die worden bedreigd. Nog iets

anders is of ze zo’n beslissing om naar Syrië te gaan en mee te strijden ook goedkeuren of er bewondering voor

hebben.

R: Nou, als het een Nederlander is met een Syrische afkomst en hij wil bijvoorbeeld

voorkomen dat een Syrische stad onder de handen van IS valt of hij wil niet dat er een,

hij behoort tot een minderheidsgroep die problemen heeft met Assad, dan denk ik van

ja, dat vind ik wel knap van hem. Maar als hij lid wil worden van een terroristische

groep, dan denk ik van oei, nee, dat is niet goed. Dat is, ja, dat is vragen om problemen.

En daar heb ik ook eigenlijk geen begrip voor, waarom geef je je goede leven hier op

om lid te worden van zo’n helse groep. Ja, dan heb ik, nee. Dus ik vind het lastig om

deze stellingen echt te beantwoorden, omdat ik niet helemaal weet, ja, wie tegen wie

vecht. Als jij gaat om andere mensen te vermoorden en om de boel te terroriseren, dan

heb ik daar natuurlijk geen begrip voor. Als je denkt dat je, met het idee ik wil opkomen

voor de anderen, ik wil opkomen voor mijn mensen, dan denk ik ja, los van mijn

persoonlijke band of mijn mening: dat is eigenlijk ook wel knap. (vrouw van Turkse

herkomst)

Tenslotte werd duidelijk dat een aantal respondenten zich bewust zijn van hoe hun antwoord mogelijk

overkomt op de interviewer. Daar past men zijn antwoord op aan.

R: Ik vind het goed dat Nederlandse Moslims naar Syrië vertrekken om mee te vechten

tegen president Assad van Syrië. [Stil] Ja, wat kan je daar op zeggen? Alles wat ik nu

zeg wordt verkeerd opgevat denk ik. Of alles wat ik zeg wordt, of, als er ook een vraag

was, als je zou gaan vergelijken met de mensen die naar Israël zijn vertrokken om mee

te vechten tegen Gaza, wat ze daar van vinden… Als ze daar een antwoord op kunnen

geven, dan zou ik hier een antwoord op willen geven. Maar…

I: Je bent het op zich eens met de stelling, denk ik, maar je bent ook wel bang dat het

verkeerd geïnterpreteerd wordt wat jij daarover denkt.

R: Dat wel, maar de vraag, de vraag leidt daar naar toe. Want ze zetten ze zo gesteld.

(man van Turkse herkomst).

De Turkse man in het citaat onmiddellijk hiervoor geeft aan dat hij bang is dat zijn oprechte antwoord op de

stelling 9.1 zal worden uitgelegd als sympathie voor een terroristische groepering. Dat wil hij absoluut

vermijden. Daarom zou hij in een enquête waarin hij geen ruimte heeft zijn argumenten voor het voetlicht te

brengen, wellicht ‘sociaal wenselijk‘ antwoorden dat hij het met de stelling oneens is.


Koerden

Bij het doorvragen bij dit blok is af en toe gevraagd naar de mening van de jongeren over Nederlanders met

een Koerdische achtergrond die naar Syrië of Irak afreizen om daar mee te strijden. Jongeren denken wanneer

het om Koerden gaat niet anders dan wanneer het gaat om mensen die zich om andere redenen bij de strijd in

Syrië aansluiten (met uitzondering van een man van Turkse herkomst die met name de Koerdische strijdgroep

PKK als ‘terroristisch’ ziet en deze op dezelfde lijn plaatst als IS). Met andere woorden: als zij positief zijn over

Syriëgangers zijn zij dat ook over Koerdische strijders en wanneer zij negatief zijn over Syriëgangers, zijn zij dat

eveneens over Koerdische jongeren die naar het slagveld trekken.

R: Ja, ik zag een documentaire die ging over Koerdische Nederlanders die gingen strijden

in Irak tegen IS. Een hele familie. Ik weet niet of u het gezien. Die worden dan wel als

een soort van helden bewonderd. [twijfelt] Het zijn naar mijn idee wel helden. (man van


I: Je hebt ook Koerdische jongeren hè die ginder gaan vechten tegen Is. Die heb je ook,

die vanuit Nederland naar daar gaan.

TJ3: Nu wordt het veel persoonlijker. *…+ Ja, ik ben half Koerdisch.

TJ3: Ik vind het gewoon raar. Als je tegen vecht dan ben je goed en als je voor vecht dan ben

je slecht. Het is gewoon van beide kanten slecht. Ik wil gewoon geen oorlog voeren,

klaar.

I: Maar is dat misschien anders voor je gevoel, in de zin van… die gaan daar om de

Koerden te verdedigen hè, tegen IS, dat is nog weer wat anders dan…

TJ3: Ik vind sowieso het hele gedoe IS maar raar. Misschien wat hij zei, dat ik een ander

denkbeeld heb en zij een ander denkbeeld, vind ik het van geen ene kant goed.

(focusgroep met jongeren van Turkse herkomst, 18 – 25 jaar)

Nationaliteit afpakken

De stelling over het intrekken van de nationaliteit van Syriëgangers (9.6) roept veel weerstand op bij de

respondenten. Ze zien niet wat nationaliteit te maken heeft met het plegen van criminele feiten of met het

meestrijden in Syrië. Bovendien: wat als iemand enkel de Nederlandse nationaliteit heeft? Een aantal

respondenten vindt het problematisch dat Syriëgangers niet als Nederlanders worden gezien.

R: Ik denk dat de mensen die in Syrië vechten ook niet meer naar Nederland komen, dus

kunnen ze op een gegeven moment ook niet meer verlengen. Maar wat doe je dan als

iemand Nederlands is en naar Syrië gaat? Dan pak je zijn nationaliteit af en dan?

Nationaliteitloos. Ik denk niet dat dat een oplossing is.

I: Nee. En als mensen een dubbele nationaliteit hebben?

R: Ja, wat los je daarmee op behalve het probleem verschuiven? Ik denk dat…Ja,

criminelen horen in de bak. Of het nou… Het maakt dan toch niet uit wat voor

nationaliteit ze hebben en of het dubbel is of niet? Als je crimineel bent dan wordt je

opgesloten. Het is niet van: “Okee, je hebt een Marokkaans en een Nederlands

paspoort, okee je bent crimineel dus we pakken je Nederlands paspoort af.” Dan mag je

crimineel zijn in Marokko. Diegene moet gewoon opgesloten worden. (vrouw van


MV5: Ja, wat ik erg vind, het zijn gewoon jongens die hier gewoon waarschijnlijk geboren en

opgetogen zijn, het zijn gewoon Nederlanders. En zodra ze zoiets eh flikken, dat het

gelijk wordt gezien als geen Nederlander, dus we pakken het paspoort af. En we gaan


ze niet – weet ik veel – heropvoeden, zodra ze terugkomen, of weet ik veel wat. Nee, ze

zijn al gelijk afgeschreven. Dat vind ik ook heel erg. Terwijl we het nog steeds hebben

over jongetjes. Nederlandse jongetjes.

MV2: En zoiets als ze opvangen als ze terugkomen en ze, nou ja, wie weet, wie weet wat die

daar allemaal hebben meegemaakt hè? En ze toch even begeleiden van eh trauma’s

verwerken. (focusgroep met jongeren van Marokkaanse herkomst, 25-35)

Motieven om naar Syrië te gaan

Vraag 10 wordt op heel wisselende wijze beantwoord. De hogeropgeleiden antwoorden op bijna elke stelling

‘eens’ omdat ‘het wel zou kunnen dat die jongeren het zo zien (ongeacht of ik het een geldig motief vind)’. De

uitzonderingen vormen stellingen 10.3 en 10.6 omdat ze het wel een heel extreme reactie vinden om bij een

zucht naar avontuur of bij problemen thuis naar Syrië af te reizen. Van die stellingen kunnen mensen zich niet

voorstellen dat ze een motief vormen, dus is het antwoord - hun redenering volgend - ‘oneens’. De lager en

middelbaar opgeleiden antwoorden eerder ‘eens’ of ‘oneens’ op basis van de geldigheid die het motief in hun

ogen heeft, bijvoorbeeld: “ ‘oneens’ want het is geen religieuze plicht”. Bij een stelling als 10.6 is het antwoord

dan vaker: ik weet niet of ze problemen hebben thuis. Met andere woorden, de formulering van deze stellingen

roept verwarring op en leidt ertoe dat we niet weten welke attitude precies wordt gemeten.

R: 10 Waarom denkt u dat Nederlandse jongeren deelnemen aan een gewapende strijd in

Syrië? Even kijken.

Omdat zij het zien als een religieuze plicht. Eens, dat kunnen ze zo zien, ja.

Omdat zij zich buitengesloten voelen in Nederland. Ja, dat kan ook. Eens.

Omdat zij op zoek zijn naar avontuur/actie. Dan zoek je wel op een hele rare plek, denk

ik dan. Ja, dat weet ik niet. Ik heb niet echt, ik kan het me niet voorstellen.

Omdat zij personen willen helpen die in Syrië onderdrukt worden. Ja. Eens.

Omdat zij bij een groep willen horen. Ja, dat kan ook. Eens.

Omdat zij thuis problemen hebben. Oneens.

I: Waarom ben je daarbij oneens of waarom vind je wat dat betreft oneens?

R: Dat lijkt, ja, dat lijkt me niet heel erg reëel eigenlijk. Dat als je problemen hebt met je

ouders, dat je denkt, nou weet je wat, ik ga naar Syrië en doe daar even een vakantie.

Dat, nee. (vrouw van Turkse herkomst, hoogopgeleid)

R: Waarom denkt u dat Nederlandse jongeren deelnemen aan een gewapende strijd in

Syrië?

Omdat zij het zien als een religieuze plicht. Neen.

Omdat zij zich buitengesloten voelen in Nederland. Misschien.

Omdat zij op zoek zijn naar avontuur/actie. Dat denk ik niet.

Omdat zij personen willen helpen die in Syrië onderdrukt worden. Weet ik niet.

Omdat zij bij een groep willen horen. Misschien.

Omdat zij thuis problemen hebben. Dat weet ik niet.

Deze… Ja, omdat ik zelf nooit achter gezocht heb, dat ze zich buitengesloten voelen, dat

zijn meestal de redenen waarom mensen criminele activiteiten, maar om dan zoiets te

gaan doen… Tja, 10.7, ze zijn mentaal niet in orde.

I: En je denkt niet dat het is omdat zij het zien als hun religieuze plicht? Dat zij denken dat

dat moet van het geloof?

R: Ik denk dat deze mensen geen kennis hebben over het geloof. En dat daar eigenlijk het

grootste probleem ligt. Geen kennis over het geloof. Want als je dit ziet als religieuze

plicht ga je me niet vertellen… Misschien in de tijd van de profeet werd er gestreden,

maar dat was strijd omdat er al oorlog was. En de een verdedigde zichzelf tegen de


ander. Maar god zegt niet ”ga naar een land en”… Nee, op die manier niet. Nee, ik kan

me bijna niet voorstellen dat dit een zogenaamde religieuze plicht is. In mijn ogen niet.

(vrouw van Marokkaanse herkomst)

Jongeren zonder perspectief

We vroegen jongeren wat, naar hun mening, de redenen zijn dat sommige van hun peers naar Syrië afreizen

om daar mee te strijden. Hun antwoorden daarop zijn divers, maar er wordt vooral gewezen op het feit dat

veel jongeren in Nederland weinig perspectieven hebben om mee te doen en ergens bij te horen. Ze hebben

weinig kansen, worden veel geconfronteerd met discriminatie of worden steeds gezien en behandeld als

‘allochtoon’. Er zijn jongeren (vooral pubers) die worstelen met hun identiteit en positie en die op dat moment

vatbaar zijn voor de invloed van predikers en ronselaars die pretenderen de antwoorden te hebben. Deze

ronselaars spelen bewust in op het gevoel van die jongeren dat ze niet gewenst zijn en dat ze nergens bijhoren:

ze vertellen hen dat ze in Syrië wel een verschil kunnen maken, dat daarginds wel mensen op hen zitten te

wachten. En ze bieden de jongeren warmte en het gevoel bij een groep te horen - soms voor het eerst in hun

leven, zo schatten onze respondenten het in. En ten slotte: de jongeren geven aan dat ronselaars ook geld

bieden.

TJ7: Het gevoel om erbij te horen denk ik. Als je het gevoel hebt dat je niet ergens bij hoort,

je bent niet hier…

TJ6: Gewild.

TJ7: Nou, gewild, ja, dat kun je gebruiken. De wijk waar je in woont, je praat nooit met je

buren, maar je praat wel goed met de mensen in de moskee bijvoorbeeld, of je praat

wel goed met de mensen die het zelfde beeld met jou delen zeg maar. En je kan het

vinden ergens… een paar duizend kilometer verderop kun je dat helemaal vinden, daar

hoor je er gewoon bij, “We zijn samen”, voor dat gevoel – en misschien ook voor de

sensatie van het vechten. Ik denk dat dat de redenen zijn dat mensen daar naartoe

gaan. Om erbij te horen, weet je. Het is niet per se ISIS zelf, maar dat je ergens bij

hoort. Dat is het denk ik ook. (focusgroep met jongeren van Turkse herkomst, 18 – 25

jaar)

Vooral in de focusgroep met laagopgeleide jonge mannen komt deze redenering pregnant naar voren. De

deelnemers aan deze focusgroep hebben zelf het gevoel dat ze buiten de samenleving staan, dat ze geen

perspectief (meer) hebben op een baan, een gezin en een betere positie. Dan hangt het er volgens deze

jongeren van af of je een extremist tegen het lijf loopt of iemand die je voorhoudt dat het antwoord niet ligt in

een extremistische beleving van de Islam of de jihad in Syrië. Ze hebben in hun omgeving ook jongeren gezien

die het zo is vergaan.

Iets goed te maken

De jongeren die mannen in hun omgeving hebben zien afreizen naar Syrië vertellen ook dat de meeste van hen

‘niet zo goed bezig waren’. Daarmee bedoelen ze dat ze een crimineel verleden hebben. Voor deze ex-

delinquenten, stellen ze zich voor, is naar Syrië gaan om mee te vechten een manier om boete te doen voor

hun misstappen waarna ze weer met een schone lei kunnen beginnen.

MJ10: Ik heb jongeren gesproken, dus ik ... Ja, ik ken mensen die daar nu zitten, ik weet

precies ... Misschien is dat wel een smoesje, maar dat zijn wel dingen die ze tegen mij

zeggen, waarom ze zijn gegaan. Laatst zijn er ook een aantal mensen opgepakt, die,

die wilden gaan. Ja, ze voelen zich ... Het zijn jongens die heel fout zijn geweest en dan

krijgen ze ... Dan denken ze: “Dit is een kans. Dit is voor mij een makkelijke weg.”

I: Als compensatie.


MJ10: Als compensatie voor alles wat ik gedaan heb. Dan gaan ze. Ja.

MJ9: Het wordt ook heel makkelijk ... Grote sommen worden betaald aan die mensen, je

krijgt het geld, je krijgt eten.

MJ7: Maar dat is ook een beetje voor zichzelf. Er zijn mensen die heel beïnvloedbaar zijn en

sommigen die heel sterk in hun schoenen staan. Daar is ook nog verschil in mensheid.

Je kan wel zeggen: “Ja, dat is de keuze die jij hebt gemaakt.” Maar je hebt ook heel veel

mensen die echt ... Als ik bijvoorbeeld ga zeggen: “Kom, wij gaan naar de Albert Heijn,

jij gaat wat stelen voor mij.” Jij zegt misschien: “Nee, dat mag niet.” Maar hij zegt:

“Oké, is goed.” Dan zeg je: “Het is je eigen keuze.” Maar heel veel mensen die ... Ik weet

niet, die zijn heel beïnvloedbaar. Die doen dan de dingen die ze eigenlijk niet willen

doen.

MJ4: Daarom gaan ze nu heel erg uit op jongeren. Zoals ik al zei. Die proberen ze ...

MJ7: Kijk: het zijn meestal de jongeren die nog niet echt hooggeleerd zijn. Of die eigenlijk ook

niet echt een bezigheid hadden in hun leven. (focusgroep met jongeren van

Marokkaanse herkomst, 18 – 25 jaar)

Verhoudingen tussen groepen in Nederland

De impressie op basis van de interviews en focusgroepen is dat de jongeren vrijwel geen beeld hebben bij

‘spanningen tussen soennieten en sjiieten in Nederland’. Ze zeggen nauwelijks sjiieten te kennen en in ieder

geval nog nooit gehoord te hebben dat er binnen Nederland, spanningen tussen deze groepen zouden bestaan.

De stellingen die gaan over soennieten en sjiieten zijn dus in hun beleving betekenisloos.

Over de verhouding tussen moslims en joden zeggen ze ook weinig problemen te zien. In stelling 11.6 is het

woord ‘alle’ heel belangrijk. Wat ze ook denken over de verantwoordelijkheid van joden in het

Israëlisch/Palestijns conflict, ze geven unaniem aan niet alle joden verantwoordelijk te houden voor geweld

door de staat Israël. Stellingen 11.9 en 11.10 die gaan over geweld en haat tegen joden beantwoorden ze

meestal met ‘oneens’. De redenering daarachter is dat ze denken dat er geen geweld tegen joden, of haat

tegen joden is in Nederland. Mocht er wel sprake zijn van geweld, dan vinden ze dat wel zorgwekkend. Het

antwoord ‘oneens’ op deze stellingen zegt dan niet dat ze geweld tegen joden goedkeuren of begrijpen, maar

dat het volgens hen in Nederland niet speelt.


11.1 Ik ervaar in Nederland meer spanningen tussen soennieten en sjiieten door de recente ontwikkelingen in de Arabische landen

11.2 Ik ervaar in Nederland meer spanningen tussen moslims en joden door het conflict in de Gazastrook/Palestina

11.3 Ik verwacht in Nederland meer spanningen tussen soennieten en sjiieten door de oorlog in Syrië en Irak

11.4 In Nederland horen soennieten en sjiieten niet naar dezelfde moskee te gaan 11.5 Sjiieten zijn verantwoordelijk voor de spanningen in het Midden-Oosten 11.6 Alle joden zijn verantwoordelijk voor geweld door de staat Israël 11.7 Door ontwikkelingen in de Arabische landen zijn vriendschappen tussen soennieten en

sjiieten in Nederland niet meer mogelijk 11.8 Door het conflict in de Gazastrook/Palestina zijn vriendschappen tussen moslims en joden in

Nederland niet meer mogelijk 11.9 Haat tegen Joden (antisemitisme) is een probleem in Nederland 11.10 Ik maak me zorgen over geweld tegen Joden in Nederland 11.11 De Turkse en Marokkaanse overheden mogen zich niet bemoeien met kwesties die in de

Nederlandse samenleving spelen 11.12 Het is goed dat de Turkse/Marokkaanse overheid contact houdt met de Turkse/Marokkaanse

gemeenschap in Nederland


Tot slot geven een aantal respondenten aan dat in dit blok vragen ontbreken over de verhouding tussen

moslims en niet-moslims in Nederland, en of die veranderd zijn onder invloed van de gebeurtenissen in de

Arabische wereld. Daar maakt een heel aantal zich wel zorgen over. Verhalen over discriminatie van vrouwen

met hoofddoek bijvoorbeeld, doen de ronde op de sociale media. Over het algemeen maken de jongeren zich

geen zorgen over zichzelf: ze kunnen wel van zich afbijten. Maar ze maken zich wel zorgen voor mensen die dat

niet kunnen.

Conclusies praktijktoets

Het tweede deel van de cognitieve test van het onderzoek van FORUM/Motivaction bestond uit een

praktijktoets die als doel had de vragenlijst onder de doelgroep van het onderzoek te testen. We voerden

hiertoe kwalitatieve interviews uit, om de motivering te horen van waaruit de jongeren op de vragen

antwoorden. Daaruit kunnen we opmaken of de jongeren de vragen en stellingen op een eenduidige manier

hebben begrepen en met welke begrippen, stellingen en formuleringen uit de vragenlijst ze het moeilijker

hebben. Meer context bij de bevindingen van het Motivaction onderzoek en inzicht over de manier waarop

jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst denken over de thema’s die daarin aan de orde worden

gesteld, verkregen we om te beginnen door het voeren van gesprekken en interviews met culturele en

inhoudelijke experts. Culturele experts zijn vertegenwoordigers van belangenorganisaties van Turkse en

Marokkaanse Nederlanders, die veel in contact komen met de doelgroep van jongeren. Inhoudelijke experts

zijn (wetenschappelijk) onderzoekers die veel onderzoekservaring hebben onder de doelgroep van

Nederlandse moslimjongeren. Daarnaast organiseerden we cognitieve interviews en focusgroepen met

jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst. In de cognitieve interviews werd in een face-to-face,

kwalitatief interview met een jonge man of vrouw van Turkse of Marokkaanse herkomst, de vragenlijst van

Motivaction afgenomen en de respondent verder bevraagd om ook de achtergronden van antwoorden te

achterhalen. In de focusgroepen werden de verschillende thema’s uit de vragenlijst van Motivaction

besproken.

Door de praktijktoets werden de bevindingen van wetenschappelijke experts met betrekking tot de vragenlijst

die door Motivaction is gebruikt, grotendeels bevestigd. Tijdens de cognitieve interviews zagen we de effecten

van te complexe vragen of stellingen, van double- of zelfs triple-barreled stellingen, van het gebruik van

begrippen (jihad, kalifaat) op een manier die niet aansluit bij de belevingswereld van de jongeren en van

sturende formuleringen. Bij een groot aantal stellingen bleek het niet duidelijk te zijn vanuit welke attitude de

jongeren er op hebben gereageerd, of in andere woorden: welke attitude ermee is gemeten. De validiteit van

de meting is daarom onvoldoende. Ook stelden we vast dat de stellingen niet bij alle jongeren hetzelfde heeft

gemeten: vaak reageren hoog- en laagopgeleide jongeren op heel verschillende manieren op de stellingen.

Daarom is de meting ook onvoldoende betrouwbaar.

Uit de praktijktoets bleken met name problemen te bestaan met

- de stellingen over specifieke politieke gebeurtenissen in de Arabische wereld en Turkije: over veel van

deze situaties geven de respondenten aan te weinig te weten om een goed antwoord te geven.

Mogelijk hebben hun reacties meer te maken met de formulering van de stelling en de lading van de

gekozen begrippen dan met de inhoud.

- de stellingen die betrekking hadden op democratie in de Arabische landen. Deze stellingen bleken

vaak te complex om een eenduidig antwoord op te geven. Van verschillende gebruikte begrippen is de

betekenis bij de respondenten niet bekend (bijvoorbeeld kalifaat en Arabische Liga).

- De stellingen die peilen naar de sympathie voor jihadistische strijdgroepen. De toevoeging (zoals IS) bij

een aantal van deze stellingen maakte ze dubbelloops: veel respondenten maken een onderscheid


tussen IS en andere strijdgroepen. De term ‘jihad’ roept niet per definitie negatieve associaties op bij

de jongeren. Ook maken ze onderscheid tussen ‘lokale’ strijders en strijders die vanuit Europa naar

Syrië afreizen om mee te vechten. De formulering van deze stellingen wordt vaak als ‘positief’ ervaren

waardoor men de neiging heeft bevestigend te antwoorden.

Deze stellingen hebben betrekking op de kern van het onderzoek en op de meest saillante bevindingen. De

problemen met de vragen en stellingen betekenen echter dat we eigenlijk niet weten wat er met de vragenlijst

precies is gemeten. We weten niet of de resultaten van het onderzoek de werkelijke attitudes van de

respondenten weergeeft of het effect van de formulering van de stellingen. Uit de interviews met cultureel

experts, met jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst en uit de focusgroepen vangen we signalen op

van attitudes die zoal leven bij jongeren van verschillende achtergronden.

Uit de interviews en focusgroepen kwam ook naar voren dat de jongeren een andere invulling geven aan het

begrip ‘jihad’ dan die is gebruikt in de vragenlijst. In de vragenlijst wordt ‘jihad’ gezien als de (gewapende) strijd

voor de heilige normen en waarden van de islam’. Voor de moslimjongeren heeft ‘jihad’ meer betekenissen,

maar in principe is het een positief begrip: ze associëren het met een innerlijke strijd. De gewapende strijd kan

ook onderdeel zijn van de jihad, maar voor een groot aantal jongeren is dat niet meer van deze tijd: ze keuren

geweld principieel af. ‘Jihad’ als gewapende strijd is aan strikte regels gebonden, waaronder bijvoorbeeld de

humane behandeling van gevangenen. Doordat het woord jihad bij islamitische jongeren veel bredere

associaties oproept dan de uitleg van de term in de vragenlijst in eerste instantie suggereert, is niet duidelijk of

jongeren de definitie van Motivaction hanteren of antwoorden vanuit hun eigen invulling van dit begrip.

In de rapportage van Motivaction staat dat jongeren ondanks hun vermeende steun voor IS geen voorstander

zijn van een kalifaat. Echter, uit de praktijktoets blijkt dat het begrip ‘kalifaat’ veel jongeren onbekend is. De

zoals door Motivaction geformuleerde ‘neutrale uitleg’ helpt hen ook niet verder op weg. Degenen die het wel

kennen, plaatsen het kalifaat in de geschiedenis (bijvoorbeeld het Ottomaanse Rijk). Dan hebben ze er

positieve associaties mee. Door de onbekendheid met de term kalifaat zijn vragen waarin dit begrip wordt

gebruikt niet valide en de antwoorden onbetrouwbaar.

Democratie is voor de jongeren in de praktijktoets, net als voor de respondenten van het Motivaction

onderzoek, een uitgesproken positieve notie. Ze geven er echter uiteenlopende definities aan. De meeste

daarvan hebben betrekking op (de democratische) vrijheden, maar ze associëren ook vrouwenrechten, de

rechten van minderheden en zelfs de welvaartsstaat met democratie. Dat maakt ‘democratie’ tot een wel erg

complex en abstract begrip om te gebruiken in een vragenlijst. Zeker in combinatie met andere complexe

begrippen, waarmee veel jongeren niet vertrouwd blijken te zijn en stellingen waarin veel kennis wordt

voorondersteld over de politieke situatie in de Arabische wereld maakte dit de moeilijkheidsgraad van dit

vragenblok erg hoog.

Door de hiervoor geschetste gebrekkige betrouwbaarheid en validiteit van het FORUM/Motivaction onderzoek

concluderen we dat we er niet van mogen uitgaan dat de bevindingen (en de duiding ervan) weergeven wat de

jongeren werkelijk vinden met betrekking tot de opkomst van IS, de strijd in Syrië en de steun aan jihadistische

groeperingen vanuit Nederland. De vragenlijst gebruikt in het Motivaction onderzoek heeft mogelijk geraakt

aan een aantal van de breder gedeelde attitudes onder jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst, zoals

het onderschrijven van democratische waarden, het feit dat ‘jihad’ niet per definitie iets negatiefs betekent, of

de grote steun voor Tayyip Erdoğan onder jongeren van Turkse herkomst. Door de onvoldoende

betrouwbaarheid en validiteit kunnen we op basis van deze vragenlijst echter niet meer zeggen dan dat.

Ook op basis van het beperkte aantal respondenten dat wij interviewden zijn geen uitspraken te doen over wat

jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst dan wel denken over deze onderwerpen en dat was

nadrukkelijk ook niet het doel van ons onderzoek. Om daar beter inzicht in te krijgen is verder onderzoek


geboden: middels systematischer uitgevoerd kwalitatief onderzoek kan meer licht worden geworpen op de

opvattingen en denkbeelden van de jongeren. Gedegen kwantitatief onderzoek dat gebruik maakt van

eenduidige stellingen die rekening houden met de belevingswereld van die jongeren, kan een beter idee geven

van de spreiding van deze opvattingen onder de populatie als geheel.


Bijlage 1: Reactie Motivaction Vanuit het Ministerie van Sociale Zaken en Labyrinth bestond de wens om ook Motivaction een reactie te laten

geven op de rapportage aangaande de cognitieve test. Motivaction reageert middels een aantal stukken welke

integraal en zoals door Motivaction aangeleverd zijn opgenomen in deze rapportage. De reactie van

Motivaction bestaat uit de volgende stukken:

Onderdeel A: Reactie Motivaction op cognitieve test Labyrinth

Onderdeel B: Rapport MOA Ombudsman

Onderdeel C: Analyse Motivaction-onderzoek door prof. Derksen

Onderdeel D: Overzicht feitelijke onjuistheden en inconsistenties

bezoekadres Marnixkade 109 1015 ZL Amsterdam

postadres Postbus 15262 1001 MG Amsterdam E [email protected] T +31 (0)20 589 83 83 W www.motivaction.nl

Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Directie Samenleving en Integratie T.a.v. mevrouw A. van Rijn

Postbus 90801 2509 LV DEN HAAG Labyrinth Onderzoek & Advies T.a.v de heer N. Rozema Postbus 2496 3500 GL Utrecht.

Betreft: Reactie op de rapportage ‘Cognitieve test Vragenlijst FORUM/Motivaction’

Amsterdam, 8 juni 2015 Geachte mevrouw Van Rijn, geachte heer Rozema, Conform op maandag 8 juni per mail is afgesproken met de heer Verweij (ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, directie Samenleving en Integratie) ontvangt u beiden hierbij onze reactie op het rapport van de cognitieve test zoals deze door Labyrinth is uitgevoerd. U ontvangt beiden onze reactie: - Ministerie van SZW als opdrachtgever van de cognitieve test - Labyrinth als uitvoerder van de cognitieve test en verantwoordelijk voor de rapportage. Motivaction heeft kennisgenomen van het rapport ‘Cognitieve test Vragenlijst FORUM/Motivaction’, opgesteld door Labyrinth. Labyrinth uit in dat rapport kritiek op het door Motivaction eerder verrichte onderzoek. Vanwege tekortkomingen die Motivaction en onafhankelijke experts hebben geconstateerd in het rapport van Labyrinth, heeft het ministerie van SZW ons in de gelegenheid gesteld om een hoofdstuk aan de rapportage toe te voegen waarin wij onze visie kunnen aangeven. Hieronder treft u onze visie aan. Wij willen vooropstellen dat Motivaction na de onderzoekspeiling in november 2014 in een toelichtend gesprek aan opdrachtgever FORUM en betrokkenen van het ministerie van SZW uitdrukkelijk heeft geadviseerd om voorafgaand aan publicatie aanvullend onderzoek te doen om de verkregen onderzoeksresultaten te duiden. Dit om te voorkomen dat er verregaande conclusies getrokken zouden worden op basis van het door ons verrichte verkennende onderzoek. Na het publiek maken van de onderzoeksresultaten van genoemde peiling door FORUM en de reactie van minister Asscher hierop, heeft Motivaction hier nogmaals voor gepleit.

2

Veel van de commotie had naar onze mening voorkomen kunnen worden als de aanbevelingen van Motivaction waren opgevolgd. Niet alleen had de onrust in de Turkse gemeenschap hiermee kunnen worden voorkomen maar ook had het ministerie eerder handvatten verkregen voor een gericht beleid. Wij zijn groot voorstander van het uitvoeren van verdiepend en duidend onderzoek. Ook Motivaction heeft in de afgelopen maanden verder onderzoek uitgevoerd om de uitkomsten van de peiling verdergaand te kunnen duiden. Op enkele van deze resultaten gaan wij later in deze brief nog verder in. Het door Labyrinth uitgevoerde onderzoek is ons inziens echter niet een verdiepend onderzoek. Niet alleen vertoont het rapport vele tekortkomingen en onjuistheden en wekt het de indruk allesbehalve objectief te zijn (waarover verder meer) maar bovendien geeft het geen antwoord op de vraag waar de opvattingen van de ondervraagden op gestoeld zijn. En dat is waar het op dit moment om zou moeten gaan. Onderstaand een beschrijving van vier belangrijke tekortkomingen van het Labyrinth onderzoek en de rapportage:

1. Het Labyrinth- onderzoek houdt geen rekening met het tijdverloop en de ontwikkelingen tussen de uitvoering van de Motivaction-peiling en de cognitieve test: Labyrinth geeft onvoldoende gewicht aan het feit dat het tijdsbeeld in de tussenliggende periode (van ruim 7 maanden) is veranderd en dat veranderde inzichten weliswaar tot andere onderzoeksuitkomsten kunnen leiden maar dit rechtvaardigt niet de conclusie dat de uitkomsten van de door Motivaction uitgevoerde peiling niet valide zijn. Dit is relevant omdat juist in die tussenliggende periode gruweldaden van IS aan het licht zijn gekomen die alom tot gewijzigde inzichten hebben geleid (zie daarover later meer). Het is van groot belang om rekening te houden met dit tijdverloop van 7 maanden omdat de door Labyrinth gehanteerd methode om een veranderd tijdsbeeld te reconstrueren een beroep doet op het geheugen van respondenten en deze methode niet als nauwkeurig en betrouwbaar kan worden gezien

1.

Bovendien voelden (Turkse) respondenten zich negatief bejegend in de media op basis van het rapport van Motivaction hetgeen hun onbevangenheid in de tussentijd kan hebben weggenomen.

2. De uitvoering van de cognitieve test is niet door een onafhankelijke bureau gedaan: de

directeur van Labyrinth heeft reeds voordat de opdracht voor de cognitieve test was vergund

op 17 november 2014 op zijn weblog geschreven dat er vraagtekens waren te plaatsen bij het

Motivaction-onderzoek. (zie http://labyrinthonderzoek.blogspot.nl/2014/11/face-to-face-

migranten-onderzoek-is-een.html) In de webblog afficheert de directeur van Labyrinth zich

nadrukkelijk als concurrent van Motivaction en heeft hij (als concurrent) een belang bij een

kritische (en misschien wel negatieve) beschouwing van de Motivaction-peiling en laat daarmee

de verdenking op zich vooringenomen te zijn.

3. De gehanteerde onderzoeksmethode van de cognitieve test is methodologisch niet valide: bij

de cognitieve test is gebruik gemaakt van culturele experts die vóór de test al in de media te

kennen hadden gegeven geen vertrouwen te hebben in de peiling van Motivaction. Daarbij

blijkt verder dat ondervraagde respondenten in de cognitieve test niet aselect zijn geselecteerd

maar door dezelfde culturele experts zijn aangedragen die reeds grote vraagtekens bij de

peiling van Motivaction hadden geuit. Deze selectieve wijze van respondenten selecteren moet

als onwetenschappelijk worden beschouwd.

1 Zie Vergeetboek van prof. Draaisma, hoogleraar Geschiedenis van de Psychologie aan de Rijksuniversiteit Groningen

http://labyrinthonderzoek.blogspot.nl/2014/11/face-to-face-migranten-onderzoek-is-een.html

http://labyrinthonderzoek.blogspot.nl/2014/11/face-to-face-migranten-onderzoek-is-een.html

3

4. Conclusies over de gevolgde onderzoeksmethode door Motivaction zijn eenzijdig: bij een onderzoek gericht op het in kaart brengen van de kwaliteit van een gehanteerde vragenlijst en methode, zou verwacht mogen worden dat voor- en nadelen van de gehanteerde opzet worden benoemd alvorens conclusies te trekken. Ook mag verwacht worden dat dan alternatieven worden benoemd, waarvan eveneens de voor- en nadelen worden aangekaart (zie hierbij ook het rapport van de MOA Ombudsman dat wij hierbij voegen). Dit is in het rapport van de cognitieve test achterwege gelaten waardoor geen gebalanceerde conclusies mogelijk zijn. Dit blijkt verder uit het feit dat resultaten in de cognitieve test die de uitkomsten van de Motivaction-peiling ondersteunen

2, niet in het rapport zijn opgenomen.

Motivaction heeft het rapport van de Motivaction-peiling en het rapport van de cognitieve test voorgelegd aan dr. L. Olivier in zijn functie van MOA Ombudsman. De MOA Ombudsman is een onafhankelijke instantie die de kwaliteit van uitgevoerd marktonderzoek kan toetsen. Na bestudering van het Motivaction-rapport en het rapport van de cognitieve test komt dr. Olivier tot de volgende conclusie (zie bijlage A bij deze brief): "De kritiek op Motivaction is slecht onderbouwd en er worden geen goede alternatieven m.b.t. de vraagstelling en onderzoeksopzet geformuleerd. Hiermee doet Labyrinth haar opdrachtgever de Directie I en S van het Ministerie van SZW ernstig tekort. De experts hadden zich beter op de synergie dan op de tekortkomingen kunnen richten".

Het rapport van de Motivaction-peiling hebben wij ook voorgelegd aan prof. dr. J.J.L. Derksen, hoogleraar Klinische Psychologie en werkzaam bij de Radboud Universiteit Nijmegen en de Vrije Universiteit Brussel, en eveneens actief als praktiserend psychotherapeut. Prof. Derksen kwalificeert de Motivaction-peiling als “een adequaat uitgevoerde opiniepeiling waarvan de uitkomsten bovendien in lijn lijken te liggen met andere onderzoeken in Nederland en daarbuiten”. Prof. Derksen komt in zijn analyse tot verschillende redenen waarom de uitkomsten van het Motivaction-onderzoek te begrijpen zijn in de context van de situatie in september/oktober 2014:

Er heerst onder veel Turkse jongeren in Nederland onvrede m.b.t. hun slechte economische en

maatschappelijke positie;

Redenen die samenhangen met de opvoeding, in Turkse gezinnen worden fysieke krenkingen niet

geschuwd;

Het afzetten tegen de Nederlandse politiek.

Tot slot wijst prof. Derksen erop dat de sympathie voor de jihad onder vooral Turkse jongeren in september/oktober 2014 ook te begrijpen valt vanuit een meer politieke invalshoek. In de nazomer van 2014 werd het regime van president Assad in Syrië bevochten door streng gelovige jihadstrijders onder de vlag van IS. Daarmee werd er daadwerkelijk uitvoering gegeven aan de frustratie die al langere tijd voelbaar was om ook actief wat te doen aan de terreur van Assad tegen zijn eigen bevolking

3. Hierbij

speelde bovendien een religieuze factor mee: het gevoel dat er een islamitische groep was die vocht voor de goede zaak (een staat waar de islam wordt geëerbiedigd). De volledige analyse van het Motivaction-onderzoek door prof. Derksen voegen wij als bijlage B bij deze brief. Zoals hierboven aangegeven is er het nodige aan te merken op de uitvoering, verslaglegging en conclusies van de cognitieve test.

2 Zo hebben respondenten in de cognitieve test opgemerkt dat men ten tijde van de Motivaction-peiling in eerste

instantie IS het voordeel van de twijfel gaf. 3 Dit fenomeen werd in de pers aangeduid met ‘de vijand van mijn vijand is mijn vriend’

4

Dat wil echter niet zeggen dat wij denken dat de opvattingen die wij indertijd in het verkennende kwantitatieve onderzoek hebben gevonden, vandaag de dag nog steeds in diezelfde omvang leven onder Turkse Nederlanders. Motivaction heeft als gevolg van de commotie omtrent het onderzoek en de behoefte om de onderzoeksresultaten te duiden, zoals gezegd op eigen initiatief aanvullend kwalitatief onderzoek gedaan. De eerste resultaten van dit (kwalitatieve) onderzoek tonen aan dat de opvattingen van (jonge) Turkse Nederlanders t.a.v. IS in de afgelopen periode sterk zijn veranderd. Daar waar IS in het begin ook positieve emoties opriep of het voordeel van de twijfel kreeg, heeft men, waarschijnlijk mede doordat men beter is geïnformeerd over de gruwelijkheden en immorele handelswijze van IS, nu de mening herzien. Men denkt op dit ogenblik overwegend anders over IS, namelijk dat deze groepering aangepakt moet worden en dat het criminele en agressieve terroristen zijn in plaats van islamitische strijders die vechten voor een rechtvaardige wereld. Het kwalitatieve onderzoek geeft ook inzicht in de achterliggende factoren bij de positieve opvattingen die men indertijd had bij IS.

Overigens wordt deze verschuiving van de mening van Turkse Nederlanders ook bevestigd door de cognitieve test in het Labyrinth-onderzoek. Ook bij de cognitieve test komt naar voren dat men IS in het begin het voordeel van de twijfel gaf als zijnde een islamitische groepering die opkomt voor de onderdrukten (strijd tegen de kindermoordenaar Assad). De eerste signalen van begane gruwelijkheden (waaronder de onthoofding van James Foley) werden bijvoorbeeld afgedaan als ”consipiracy theorieën om de islam zwart te maken”. Men kon zich niet voorstellen dat een islamitische groepering dergelijke gruwelijkheden zou begaan. Op het moment dat in de Westerse Wereld IS al werd bestempeld als een terroristische groepering, was dit nog geen gemeengoed onder Turkse jongeren in Nederland.

Samenvattend

De cognitieve test zoals deze door Labyrinth is uitgevoerd, is methodologisch niet objectief te noemen, bevat onvolkomenheden, inconsistenties en foute aannames en rechtvaardigt niet de conclusie om het indertijd door Motivaction uitgevoerde onderzoek te bestempelen als onbetrouwbaar en niet valide. Gerenommeerde experts geven daarbij aan dat de opzet en uitvoering van het Motivaction-onderzoek voldoet. En ten slotte wijzen ook een aantal uitkomsten van de cognitieve test in dezelfde richting als de indertijd gevonden resultaten door Motivaction. Motivaction heeft, voorafgaand aan publicatie van de onderzoeksresultaten uit de peiling, aan FORUM en het ministerie van SZW geadviseerd om te wachten met publicatie van deze onderzoeksresultaten totdat aanvullend kwalitatief onderzoek zou worden gedaan. Het betrof hier immers een verkennende peiling, waarbij de onderzoeksresultaten aanleiding waren voor het verkrijgen van duiding. Mede ingegeven door het feit dat in de periode die lag tussen het door Motivaction gedane onderzoek en de verslaglegging van de resultaten (een paar maanden later), het tijdsbeeld in die zin was gewijzigd dat IS ook openlijk diverse wreedheden had getoond. Het is zeer te betreuren dat naar ons advies niet is geluisterd. Het verkennende onderzoek is indertijd door Motivaction naar eer en geweten uitgevoerd. Wij hebben daarbij binnen de ons toegestane hoeveelheid tijd en middelen een gangbare onderzoeksmethode gehanteerd en ons gehouden aan de sociaal-wetenschappelijke richtlijnen voor het verrichten van deugdelijk onderzoek

4. Dat een onderzoek altijd voor verbetering vatbaar is, moge duidelijk zijn. En dat

geldt ook voor ons onderzoek; de opmerkingen die in de cognitieve test zijn gemaakt over een aantal vraagstellingen in onze vragenlijst die verbeterd kunnen worden, zijn waardevol en nemen wij ter harte.

4 Zoals vastgelegd door de internationale onderzoekorganisatie ESOMAR en de MOA.

5

De aandacht en energie die nu gestoken wordt in het napluizen van de juistheid van de bevindingen van de peiling van de nazomer van 2014, leidt de aandacht af van een veel belangrijker vraagstuk. En dat is hoe in Nederland groepen inwoners met verschillende culturele achtergronden, attitudes, meningen en opvattingen op een plezierige manier met elkaar kunnen samenleven en meer betrokken kunnen zijn bij de Nederlandse maatschappij. Het wordt tijd dat hier de nadruk weer op komt te liggen. Motivaction draagt met zijn onderzoeken hier graag aan bij. Ik vertrouw erop u hiermee voldoende geïnformeerd te hebben. Hoogachtend, Pieter Paul Verheggen Algemeen directeur Motivaction Bijlage:

A. Rapport MOA Ombudsman

B. Analyse Motivaction-onderzoek door prof. Derksen

C. Overzicht feitelijke onjuistheden en inconsistenties

MOA 1

Vertrouwelijk

De heer P.P. Verheggen 8 Mei 2015

Marnixkade 109

1015 ZL AMSTERDAM

Briefing aan de Ombudsman.

Op 6 mei j.l. ontving de MOA OMBUDSMAN het verzoek om, op vertrouwelijke

basis, een antwoord te formuleren op de volgende vraag:

Zijn de conclusies van de “Labyrinth Test” deugdelijk?

Het gaat om het onderzoek: Cognitieve test - Vragenlijst FORUM / Motivaction -

Arabische Herfst. April 2015.

De telefonische formulering van de briefing heeft vijf minuten geduurd en hierna

heeft er geen contact meer plaatsgevonden tussen de Ombudsman en Motivaction. De

conclusies van de ombudsman zijn derhalve uitsluitend gebaseerd op de objectieve

bestudering van het, op een later tijdstip, toegezonden rapport.

Het verslag van de Ombudsman baseert zich in belangrijke mate op de teksten uit het

Labyrinth rapport. De overgenomen teksten zijn cursief weergegeven.

De MOA Ombudsman

Ter bevordering van de kwaliteit en de goede naam van het Marktonderzoek in het

algemeen is door het bestuur van de MOA een Ombudsman benoemd. De

Ombudsman oefent zijn functie onafhankelijk naar eigen inzicht uit en aanvaardt

geen instructies van wie dan ook aangaande de uitoefening van zijn functie.

Conclusie

Na bestudering van het Labyrinth verslag komt de Ombudsman tot de conclusie dat

MOTIVACTION in het desbetreffende onderzoek voor wat betreft de opzet en

uitvoering van het onderzoek in alle opzichten voldoet aan de eisen die de MOA stelt

wanneer het gaat om kwalitatief hoogwaardig onderzoek. De conclusies van

Labyrinth o.a. met betrekking tot de validiteit en de representativiteit zijn derhalve

niet deugdelijk.

Ook het Labyrinth onderzoek voldoet overigens vaan de MOA kwaliteitseisen

Dit geldt in gelijke mate voor Motivaction als voor Labyrinth.

Wij geven een tweetal voorbeelden waaruit de gelijkwaardigheid o.a. blijkt.

MOA 2

Voorbeeld 1- Herweging

Zo heeft Motivaction gebruik gemaakt van de RIM-weging om een representatieve

afspiegeling te verkrijgen voor de socio-demografische kenmerken leeftijd, geslacht,

opleiding en etniciteit. Een weging wordt in de onderzoekspraktijk toegepast om te

corrigeren dat een steekproef mogelijk geen goede afspiegeling vormt van de totale

populatie. Een aantal experts heeft twijfels bij de weging: ze hebben niet het idee dat

de uitgevoerde weging de vertekening en daarmee het probleem van de

representativiteit verbetert.

Motivaction experts hebben dit vertrouwen kennelijk wel.

Labyrinth beroept zich op, niet onderbouwde, gevoelsmatige externe expertise. Beide

partijen onderbouwen de door hen gekozen weegprocedure niet met argumenten.

Hierdoor ontstaat een gelijkwaardige en vergelijkbare situatie.

Voorbeeld 2 - Convenience steekproef

Labyrinth zette voor de werving van respondenten haar Etnoteam in, dat bestaat uit

hoogopgeleide en meertalige veldwerkassistenten met voor dit project een Turkse of

Marokkaanse achtergrond. Daarnaast werd via de sneeuwbalmethode geworven door

aan de geconsulteerde cultureel experts te vragen of zij ons in contact konden

brengen met potentiële respondenten uit hun achterban.

Motivaction heeft voor het onderzoek gebruik gemaakt van een combinatie van een

quotasteekproef en een convenience steekproef. De onderzoekers hebben daarbij

gestreefd naar een representatieve afspiegeling van de populatie door quota in te

stellen voor leeftijd, geslacht, etniciteit en opleidingsniveau. Ook is er een weging

uitgevoerd om de representativiteit te verbeteren. De selectie van respondenten

binnen de quota is echter niet gebaseerd op toeval (aselect) maar op het oordeel en

de inschatting van de interviewers (valt een persoon op basis van uiterlijk kenmerken

mogelijk in de doelgroep?). Daardoor weten we niet zeker of de onderzoeksgroep

daadwerkelijk een representatieve afspiegeling vormt van de populatie.

Met name voorbeeld 2 toont aan dat beide partijen convenience sampling hebben

toegepast en daardoor niet zeker weten of de onderzoeksgroep daadwerkelijk een

representatieve afspiegeling vormt van de populatie.

Voorbeeld 2 toont daarnaast aan dat beide onderzoekspopulatie niet alleen qua

onderzoeksperiode maar ook qua expertiseniveau feitelijk onvergelijkbaar zijn.

De Labyrinth resultaten kunnen de Motivaction resultaten derhalve wel nuanceren

maar niet ontkrachten.

MOA 3

De vragenlijst

Iedere kwantitatieve vragenlijst bevat altijd een aantal subjectieve elementen zodat

achteraf altijd gediscussieerd kan worden of de vraagstelling wel optimaal was. Dit

zal ongetwijfeld ook van toepassing zijn op het Motivaction onderzoek. De

ombudsman is niet de instantie om hierover oordelen te vellen.

Labyrinth komt wel met kritiek op de vragenlijst, maar verzuimt om aan te geven

welke verbeteringen er dan concreet zouden moeten worden aangebracht.

Conclusie: Een gemiste kans

De conclusies van Labyrinth zijn niet deugdelijk. De kritiek op Motivaction is slecht

onderbouwd en er worden geen goede alternatieven m.b.t. de vraagstelling en

onderzoeksopzet geformuleerd.

Hiermee doet Labyrinth haar opdrachtgever de “Directie Integratie en Samenleving

van het Ministerie van Sociale Zaken & Werkgelegenheid” ernstig tekort. De experts

hadden zich beter op de synergie dan op de tekortkomingen kunnen richten.

Labyrinth rapporteert weliswaar binnen het mandaat van hun briefing maar negeert

daarmee een kans om samen met Motivaction een aantal gezamenlijke learnings te

trekken uit beide onderzoeken en deze aan de Directie Integratie en Samenleving van

het Ministerie van Sociale Zaken & Werkgelegenheid ter hand te stellen.

Met vriendelijke groeten

Dr. A.J. Olivier -

OMBUDSMAN MOA

Arlandaweg 92

1043 EX Amsterdam

e-mail:[email protected]

1

Radboud University Nijmegen

Department of Clinical Psychology Montessorilaan 3; A.07.04 6525 HR Nijmegen, The Netherlands E-mail: [email protected] Tel: +31 24 36 12666

Sympathie voor de jihad als zoektocht naar identiteit

Uit een in november 2014 door Motivaction uitgevoerd onderzoek onder Turkse en Marokkaanse

jongeren tussen de 18 en 34 jaar blijkt dat, voordat IS haar barbaarse gezicht liet zien en

onthoofdingen online zette, er onder veel van hen enige sympathie bestond voor IS en dat vooral de

Turkse jongeren vonden dat de Nederlandse moslims die daar vechten als helden gezien konden

worden. Dit onderzoek heeft veel stof doen opwaaien maar psychologisch gezien kan begrepen

worden dat de attitude van deze groep niet samenvalt met hoe hun gedrag nu en in de toekomst

vorm zal krijgen. De relatie tussen attitude en gedrag is overigens altijd complex van aard. De

resultaten van deze attitudepeiling zijn ook 6 maanden na het verschijnen van het rapport nog

interessant maar geen reden om in paniek te geraken of het openbaar ministerie aan te zetten tot al

te drastische maatregelen tegen bv. Syriëgangers.

Het onderzoek

Na het bestuderen van de factsheet die bij het onderzoek hoort en de gebruikte vragenlijst blijkt dat

het gaat om een omvangrijke attitudepeiling die in redelijke korte tijd is uitgevoerd. De onderzoekers

hebben er voor gekozen om een quota steekproef uit te voeren en de respondenten in een aantal

grote steden en in hun eigen leefomgeving (op straat, in de omgeving van moskeeën, buurtcentra en

supermarkten) te interviewen. Het betreft geen uitgebreid wetenschappelijk onderzoek maar een

attitude peiling in een deel van Nederland waar het merendeel van de Nieuwe Nederlanders

woonachtig is. De Motivaction studie is adequaat uitgevoerd en de uitkomsten lijken bovendien in

lijn te liggen met andere onderzoeken in Nederland en daarbuiten (zie verder).

De onderzoekers hebben in hun conclusie aangegeven dat de uitkomsten verder onderzoek vragen

en duiding behoeven. Dit laatste betreft met name de uitkomst dat een deel van de Turkse jongeren

in November van 2014 positieve gevoelens toonde voor de Jihad in Syrië. In het navolgende ga ik kort

in op de achtergronden die hierbij een rol kunnen spelen.

mailto:[email protected]

2

Jihadstrijders

Op basis van psychopathologie kennis kunnen we ons voorstellen dat er onder een kerngroep van

strijders voor het Kalifaat enkele psychische kwetsbaarheden een grote rol spelen en veel

belangrijker zijn voor hun gedrag dan hun attitude. Op twee momenten in de levensloop zijn jongens

(meer dan meisjes) het sterkst, openlijk agressief: als peuter (omstreeks drie jaar) en als adolescent

(vanaf 12 jaar). De peuter wordt doorgaans goed in de gaten gehouden en deze wordt geleerd

agressie te remmen en reguleren. De opvoeding van een kerngroep die nu het front opzoeken in

Syrië is van een geheel andere aard geweest dan die van de meeste Nederlandse leeftijdsgenoten: er

zit veel meer trauma, agressie en krenking in de wijze waarop de doorgaans laaggeschoolde ouders

met peuter, kleuters en jongeren omgegaan. Dit kan betekenen dat de vroegkinderlijke opbouw van

de hechtingsrelaties zodanig wordt verstoord dat de identiteitontwikkeling van de latere adolescent

mislukt. In plaats van basisvertrouwen ontwikkelt zich een basiswantrouwen en dit laatste roept

tijdens de adolescentie, waarin de hormonen een handje helpen, gemakkelijk de overdadig aanwezig

agressie op; de ander die niet te vertrouwen is wordt op voorhand aangevallen. De vernederingen en

krenkingen, bekend uit de opvoedingprocessen van Turken en Marokkanen, die al een behoorlijk

reservoir aan agressie hebben geproduceerd telt nu op bij het gegeven dat ze in Nederlandse de

laatste jaren vaak het gevoel krijgen niet welkom te zijn. Tijdens de adolescentie beseffen ze dat ze in

het huidige economisch en opleidingsklimaat van Nederland weinig kansrijk zijn. Demoralisatie ligt

voor de hand. De kwetsbare identiteit als gevolg van verstoorde hechtingsrelaties, de slecht

gereguleerde agressie en de onwelkome bejegening in Nederland zorgen nog voor extra agressie die

nu wordt gelegitimeerd met citaten uit de koran maar een doel krijgt en daarmee voelen ze zich

sterker. In plaats van de gebruikelijke strijd van de puber tegen zijn ouders worden nu gehele

Nederlandse politiek en alle ongelovigen het doelwit en is de actiebereidheid groot. Tegen deze

achtergrond is het mogelijk dat een eenduidig en strikt geformuleerde leer zoals de IS en

jihadstrijders verkondigen, in november 2014 op een positieve waardering kan rekenen.

De samenleving kan deze jongeren helpen door ze te laten voelen dat ze welkom zijn, dat er op hen

wordt gerekend dat ze belangrijk zijn en een plaats zullen vinden.

Afsluitende opmerkingen

De adolescent die met een gebrekkige identiteit in het leven staat en die zich verlaten, vaak ook

gekrenkt en gekwetst voelt door zijn ouders, mist identificatiefiguren die voor een koers op hun

gedragskompas kunnen zorgen. Het psychologisch functioneren is wankel totdat er een perspectief

opduikt waarin de regels duidelijk zijn, de koers helder is uitgezet, de agressie kan worden gericht (en

dus gereguleerd) op alles wat slecht lijkt. Zo goed hebben deze jongeren zich in geen jaren gevoeld,

een extreme agressieve beweging zoals IS helpt ze aan een gevoel van psychologische stevigheid die

ze steeds moesten missen; ze gaan ervoor en denken te weten waarvoor.

3

Dit vermoeden wordt bevestigd in andere onderzoeken waar soortgelijke resultaten worden

gevonden als die in de Motivaction peiling van november 2014. Zo blijkt uit een onderzoek waar de

Engelse krant de Guardian1 in november 2014 melding van doet, dat daar een substantieel deel van

de Arabische social media in het westen op dat moment positieve gevoelens voor IS rapporteerde in

tweets en facebook berichten. Daarnaast geeft Marcel Hulspas in zijn blog van 12 november naast

psychologische redenen ook een politieke reden waarom Turkse (jongeren) op dat moment positieve

gevoelens kunnen koesteren jegens IS en de jihad.

De stof die de Motivaction peiling heeft doen opwerpen, vraagt om een verdiepingsslag. In dat licht

is de conclusie die de onderzoekers op basis van deze peiling trekken terecht; het ministerie doet er

goed aan om aanvullend kwalitatief en kwantitatief onderzoek uit te laten voeren waar duiding kan

worden gevonden voor deze opmerkelijke uitkomsten.

Mei 2015.

Prof dr. J.J.L Derksen, hoogleraar Klinische Psychologie werkzaam aan de Radboud Universiteit

Nijmegen, de Vrije Universiteit van Brussel en als praktiserend psychotherapeut.

1 http://www.theguardian.com/world/2014/nov/28/support-isis-stronger-arabic-social-media-europe-us-than-

syria

bezoekadres Marnixkade 109 1015 ZL Amsterdam

postadres Postbus 15262 1001 MG Amsterdam E [email protected] T +31 (0)20 589 83 83 W www.motivaction.nl

UITSLUITEND PER EMAIL VERZONDEN Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid T.a.v. De heer A.O. Verweij Samenleving en Integratie

Postbus 90801 2509 LV DEN HAAGA

Betreft: onjuistheden en inconsistenties Labyrinth onderzoek

Amsterdam, 28 mei 2015 Geachte heer Verweij, Zoals besproken in onze meeting van 27 mei stelt het ministerie van SZW het op prijs om te worden geïnformeerd over onjuistheden in het rapport van Labyrinth zodat deze kunnen worden gecorrigeerd. Voor de overzichtelijkheid hebben wij een onderscheid gemaakt in:

- feitelijke onjuistheden

- feitelijke inconsistenties

Daar waar wordt verwezen naar paginanummers in het rapport, betreft dit het rapport dat ons is toegezonden op 28 april 2015. Wij ontvangen graag een bevestiging dat de feitelijke onjuistheden en inconsistenties in het rapport worden aangepast. Feitelijke onjuistheden in het rapport

1. (P7, alinea 8 ook pag. 45 alinea 2). Gesteld wordt dat de Jihad wordt gezien als een

‘gewapende’ strijd.

Dit is feitelijk onjuist weergegeven: door Labyrinth wordt tussen haakjes het woord

‘gewapend’ geplaatst, terwijl door Motivaction in de vragenlijst het woord ‘gewapend’ niet

wordt gebruikt. De toevoeging ‘gewapend’ is door Motivaction ook doelbewust achterwege

gelaten, omdat bekend is dat de term jihad zowel van toepassing is op de ‘kleine’ als op de

‘grote’ jihad. De kleine jihad heeft betrekking op de innerlijke strijd. En de grote jihad op de

gewapende strijd, maar overigens niet alleen op de gewapende strijd. Het met je mond

mensen ervan weerhouden dat zij zondes begaan wordt namelijk ook onder de grote jihad

geschaard.

2. (P21, alinea 2). Hier wordt door experts gesteld dat er geen populatiegegevens naar

opleiding beschikbaar zijn en dat Motivaction zodoende ook geen weging kan hebben

uitgevoerd naar deze gegevens. Dit is feitelijk onjuist. Deze referentiegegevens zijn terug te

vinden in de goudenstandaard van MOA die het betrekt van uit CBS statistieken (zie

http://www.moaweb.nl/Services/gouden-standaard/).

3. (pag 24, alinea 2) De opmerking dat de vragenlijst op de tekentafel lijkt te zijn opgesteld en

niet van te voren is getest. Dit is feitelijk onjuist; Motivaction heeft in het toelichtende

interview aangegeven dat er wel degelijk test interviews zijn uitgevoerd.

4. (pag 50, alinea 1) Het reduceren van het Israël/Palestina conflict tot de acties van Hamas,

ondermijnt de validiteit van deze stelling. Dit is feitelijk onjuist: deze uitspraak doet

voorkomen dat Motivaction het Israël/Palestina conflict heeft willen vatten door middel van

deze twee stellingen. Deze vooronderstelling wordt in het rapport niet onderbouwd en is

niet de intentie geweest van de vraagstelling.

5. (pag 26, alinea 2) De opmerking dat verwijzingen naar literatuur ontbreken en dat daardoor

gerede twijfels bestaan over de conclusies. Dit is feitelijk onjuist: Met deze opmerking

wordt de indruk gewekt dat er verwezen zou moeten worden naar literatuur ter

onderbouwing. Echter, de Motivaction peiling betreft geen literatuuronderzoek. Het rapport

geeft uitsluitend een weergave van de verkregen onderzoeksresultaten en in de

onderzoeksopdracht is ook geen sprake van een noodzakelijk literatuur onderzoek.

6. (pag 7, alinea 1) er worden vraagtekens geplaatst bij de vraag of de vragenlijsten

gestandaardiseerd zijn afgenomen.

Dit is feitelijk onjuist: door Motivaction is hier uitvoerig op ingegaan tijdens het interview. De door ons gegeven informatie hierover is niet verwerkt in het rapport.

Feitelijke inconsistentie

1. (pag 43, alinea 1) Hier wordt aangegeven dat het begrip Kalifaat ten tijde van het

onderzoek onder de ondervraagden onbekend zou zijn.

Deze opmerking strookt niet met het feit dat de respondenten wel degelijk antwoord geven

op deze vraag. Uit de gegeven antwoorden wordt duidelijk dat respondenten wel een

voorstelling van zaken hebben bij een Kalifaat (“iets Utopisch, evenbeeld van het

Ottomaanse Rijk, Kalifaat is op zich niet slecht”). Het gaat er meer om dat zij een Kalifaat

niet meer van deze tijd achten en de realisatie ervan niet realistisch vinden. Op basis van de

antwoorden kan derhalve niet geconcludeerd worden dat het begrip Kalifaat ‘onbekend’ is,

maar wel dat het begrip verschillend wordt geïnterpreteerd.

2. (pag 21, alinea 3) Labyrinth stelt dat het niet zeker is of de attitudes zoals gemeten door

Motivaction daadwerkelijk bestaan.

Deze opmerking is in strijd met de onderzoeksresultaten van Labyrinth waarin veel van de

bevindingen van Motivaction door (een gedeelte van) de respondenten worden bevestigd.

Waarbij bij sommige opvattingen wel wordt aangegeven dat deze in de afgelopen tijd zijn

veranderd, zoals de houding t.a.v. IS.

Tot slot valt het op dat er opmerkingen in het rapport staan die geen betrekking hebben op de

cognitieve test en bovendien onnodig grievend zijn. Wij geven een voorbeeld:

(pag 21, alinea 4) de opmerking “al worden de resultaten daar niet beter van”.

Hier wordt eerst een bewering gedaan en vervolgens wordt aangeven dat het toch niks

uitmaakt. Niet alleen is dit inconsistent maar bovendien heeft deze opmerking geen relatie

tot de cognitieve test.

Wij vertrouwen erop u hiermee van dienst te zijn geweest en vernemen graag uw reactie.

Met vriendelijke groet, Motivaction International B.V. Pieter Paul Verheggen


Bijlage 2: Lijst van geconsulteerde wetenschappelijke en culturele experts

Wetenschappelijke experts

Prof. dr. Jelke Bethlehem – Tot aan zijn pensionering, onderzoeker op het gebied van survey-methodologie bij

het Centraal Bureau voor de Statistiek. Hoogleraar bij de Faculteit Sociale Wetenschappen van de Universiteit

Leiden. Doceert over survey-methodologie. Heeft bij de cognitieve test vooral opgetreden als deskundige op

gebied van steekproeven en representativiteit.

Prof. dr. Joop van Holsteyn – politicoloog, hoogleraar kiezersonderzoek aan de Universiteit van Leiden. Hij heeft

met name als deskundige op gebied van vragenlijsten een technische analyse gemaakt van de door Motivaction

gebruikte vragenlijst.

Prof. dr. Richard Staring – criminoloog, hoogleraar aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Publiceerde:

Staring, R.H.J.M., Geelhoed, F., Aslanoglu, G., Hiah, J.W. & Kox, M.H. (2014), Ontwikkelingen in de

maatschappelijke positite van Turkse Nederlanders. Risico's op criminaliteit en radicalisering? Den Haag:

Boom/Lemma

Dr. J. Kappelhof is sinds 2001 werkzaam bij het SCP als survey methodoloog. Zijn interesses liggen op het

gebied van non-response, mixed mode onderzoek, meetfouten, steekproefontwerpen, survey onderzoek onder

moeilijke bereikbare populaties en crossnationaal vergelijkend survey onderzoek. Hij is ook lid van het

zogenaamde core scientific team van de European Social Survey. In juni verdedigt hij zijn proefschrift dat gaat

over de relatie tussen survey ontwerp en de kwaliteit van survey data onder etnische minderheden.

Dr. Gerben Moerman, docent methodologie aan de afdeling Sociologie en Antropologie van de Universiteit van

Amsterdam. Heeft bij dit project gereflecteerd op methodologische aspecten van dit onderzoek.

Prof. dr. Thijl Sunier – antropoloog verbonden aan de Vrije Universiteit. Hoogleraar ‘Islam in Europese

samenlevingen’. Deskundige op gebied van Turkse Islam in Nederland.

Dr. Martijn de Koning - antropoloog, onderzoeker en docent aan de Universiteit van Amsterdam en de

Radboud Universiteit Nijmegen. Promoveerde op het onderwerp ‘ jongeren van Marokkaanse herkomst op

zoek naar de zuivere Islam’. Deskundige op gebied van salafistische groepen in Nederland, radicalisering,

Syriëgangers, Da’wa.

Drs. Paulo de Mas – voormalig directeur Nederlands Instituut in Marokko (NIMAR) en thans directeur Marokko Instituut te Den Haag.

Culturele experts

Ahmet Kaya – psycholoog van Turks Koerdische herkomst. Doet als promovendus onderzoek naar meervoudige

identiteiten en loyaliteiten van Nederlands-Turkse moslimstudenten. Vrijwilliger bij de Dialoog Akademie (voor

interreligieuze dialoog)

Yusuf Altuntas – Voorzitter van Islamitische Schoolbesturen Organisatie (ISBO)

http://hdl.handle.net/1765/77354

http://hdl.handle.net/1765/77354


Yunus Ulaş – voorzitter van een landelijk samenwerkingsnetwerk van 16 studentenverenigingen van studenten

van Turkse herkomst

Turkse docente aan hoger onderwijsinstelling. Werkt dagelijks met studenten van Turkse en Marokkaanse

herkomst

Cemil Yilmaz – Diversity INC

Deniz Özkanli – Cultureel expert

Cultureel expert van Koerdische en Alevitische achtergrond

Bestuurder Diyanet

Vertegenwoordiger van Turks zakelijk netwerk en ondernemers

Mesut Çavuşoğlu – cultureel expert

Ebubekir Özture – ex-directeur CMO

Dogukan Ergin – voorzitter van een studentenvereniging van studenten van Turkse herkomst

Saïd Essanousi – Amazigh expert en oprichter Amazigh.nl, master in Arabische taalwetenschappen


Bijlage 3: Topiclijst cognitieve interviews Persoonskenmerken registreren:

Geslacht:

Leeftijd:

Opleidingsniveau:

Werkt/werkt niet:

Gezinssituatie (getrouwd/verloofd/kinderen?)

Etnische achtergrond (Arabisch/Berbers/Koerdisch/Turks/Nusayr (van waar in Turkije/Marokko?)

Religie: Ben je gelovig? Welke religie/groep? Hoe sta je in het geloof?

Bij een Turkse of Marokkaanse organisatie? Welke?

Hoe belangrijk vind je politiek? Volg je de actualiteit?

Vragen hardop laten voorlezen, hardop nadenken is wenselijk. Ten behoeve van de opname (en transcriptie en

coderen): noem het nummer van de vraag!

Vervolgens gaan we per thematisch blok de vragen bespreken. De blokken zijn hier onder weergegeven, met

de bijbehorende vragen en een aantal suggesties voor doorvragen.

Laat persoon hardop nadenken over de vragen

Doorvragen. In de topiclijst zetten we bij elk blokje vragen ook een aantal vragen om mee door te vragen, maar

hoe meer ze er spontaan over gaan filosoferen hoe beter.

Blokje 1. Nieuws volgen/informatie krijgen

__________________________________________________________________________________

1. In hoeverre heeft u de recente politieke gebeurtenissen in de Arabische wereld en/of Turkije gevolgd?

Ik heb deze een beetje gevolgd

Ik heb deze goed gevolgd

Ik heb deze intensief gevolgd

Ik weet nergens van

2. Op welke wijze volgt u of heeft u de gebeurtenissen in de Arabische wereld gevolgd? (meerdere

antwoorden mogelijk)

Via Nederlandse nieuws(web)sites

Via Turkse nieuws(web)sites

Via Arabische nieuws(web)sites

Via Twitter

Via Facebook

Via Nederlandse tv

Via Turkse tv

Via Marokkaanse tv, zoals RTM, 2m, Almaghribia

Via Arabische tv, zoals Aljazeera en Alarabiya

Via BBC World

Via CNN

Via Nederlandse kranten

Via Turkse kranten

Via Arabische kranten


Via Vrienden/familie/kennissen in Nederland

Telefonisch met vrienden/familie/kennissen in de Arabische landen en/of Turkije

Via e-mail met vrienden/familie/kennissen in de Arabische landen en/of Turkije

Anders, namelijk:………..

3.Kunt u aangeven in welke mate u de politieke situatie in onderstaande landen volgt of heeft gevolgd?

Nooit zelden af en toe vaak

o Marokko 0 0 0 0 o Egypte 0 0 0 0 o Turkije 0 0 0 0 o Tunesië 0 0 0 0 o Libië 0 0 0 0 o Syrië 0 0 0 0 o De Gazastrook/Palestina 0 0 0 0 o Irak 0 0 0 0

________________________________________________________________________________

Doorvragen:

Wat is volgens hen de ‘Arabische wereld’, welke landen vallen daar onder?

Welke gebeurtenissen, waar denken ze aan bij deze vraag? Welke gebeurtenissen springen er uit?

Verschillende informatiekanalen. Hoe komen ze aan informatie? Hoe gaat dat in zijn werk? Bv. Horen

iets via kennissen of lezen iets op facebook en gaan dan verder info opzoeken…?

Waarom zoeken ze specifiek via dat kanaal/die kanalen naar meer informatie?

Lezen ze ook Nl kranten/ kijken ze Nl journaal? Wat vinden ze van de berichtgeving in Nederlandse

media over Syrië, IS, jihadisten, Gaza?

Blok 2. Actie naar aanleiding van het nieuws

__________________________________________________________________________________

4. Kunt u aangeven wat u heeft gedaan of nu doet naar aanleiding van de recente gebeurtenissen in de

Arabische landen en/of Turkije?

Aansluiten bij actiegroep

Financieel steunen van politieke partijen/actiegroepen

Volgen van/deelnemen aan discussies op Facebook

Twitter gebruiken voor het volgen van nieuws en/of het voeren van discussies

Deelname aan groepsdiscussies op internetfora

Lidmaatschap van een Nederlandse politieke partij

Lidmaatschap van een Marokkaanse of Turkse politieke partij

Discussie met familie/vrienden

Opzoeken van artikelen/nieuws op het internet/nieuwswebsites

Ondertekenen petities

Deelnemen aan demonstraties/protesten

Het boycotten van bepaalde producten

Anderen overtuigen om bepaalde producten te boycotten

Geen van deze

5. Kunt u aangeven wat u zou willen doen naar aanleiding van de recente gebeurtenissen in de Arabische

landen en/of Turkije? (meerdere antwoorden mogelijk)

Aansluiten bij actiegroep

Financieel steunen van politieke partijen/actiegroepen


Volgen van/deelnemen aan discussies op Facebook

Twitter gebruiken voor het volgen van nieuws en/of het voeren van discussies

Deelname aan groepsdiscussies op internetfora

Lidmaatschap van een Nederlandse politieke partij

Lidmaatschap van een Marokkaanse of Turkse politieke partij

Discussie met familie/vrienden

Opzoeken van artikelen/nieuws op het internet/nieuwswebsites

Ondertekenen petities

Deelnemen aan demonstraties/protesten

Het boycotten van bepaalde producten

Anderen overtuigen om bepaalde producten te boycotten

Geen van deze

__________________________________________________________________________________

Doorvragen

Heb je zelf iets gedaan? Wat? Naar aanleiding van? Waarom wel/niet?

Voorbeelden van aanleidingen (als er geen enkele fantasie is bij…) gifgasaanval op wijk van Damascus, bombardementen op Gaza, uitroepen Kalifaat, de Yezidi’s, de Koerden in Erbil of Kobani…

Zijn de genoemde mogelijkheden goed gekozen? Zijn er andere? Bijvoorbeeld bericht liken of delen op

facebook, naar een vriend sturen, geld inzamelen, geld doneren, bidden voor de slachtoffers…

Wat zou je zeker niet doen? Waarom niet?

Blok 3. Specifieke nieuwsfeiten/ontwikkelingen

__________________________________________________________________________________

6. Hoe beoordeelt u de volgende gebeurtenissen?

6.1. De protesten in Turkije tegen het beleid van de Turkse regering 6.2. De winst van Erdoğan bij de recente presidentsverkiezingen in Turkije 6.3. De opmars van IS (voorheen ISIS/ISIL) in Syrië en Irak 6.4. Het uitroepen van het kalifaat (i) door IS (voorheen ISIS/ISIL) (i)Een staat die geregeerd wordt

door een kalief 6.5. De gewapende opstand in Libië van groepen die vechten in naam van de Jihad (i) (Jihad is de

heilige strijd voor de normen en waarden van de Islam) 6.6. De recente militaire interventie van de VS in Irak tegen IS (voorheen ISIS/ISIL) 6.7. De gewapende strijd in Syrië tegen de regering van president Assad 6.8. De gewapende strijd van Hamas tegen Israël 6.9. De militaire acties van Israël in de Gazastrook/Palestina

Zeer negatief

Negatief

Niet negatief, niet positief

Positief

Zeer positief

Weet niet, geen mening

__________________________________________________________________________________

Doorvragen:

Punt voor punt antwoordcategorieën nalopen en hardop laten nadenken en associëren bij elk punt.

Wat verstaan ze onder ‘de protesten in Turkije’?

De opmars van IS – wat is de evolutie in hun denken over IS (we willen het time frame proberen te

achterhalen, verschil tussen aug. Sept 2014 en nu) , wat zijn belangrijke momenten in hun


beeldvorming daar over – executie 1500 soennieten in Irak, yezidi’s, strijd tegen de koerden, de

onthoofdingen, de executie van de Jordaanse piloot…? Wat zijn hun gevoelens daarbij?

Het uitroepen van een kalifaat – wat verstaan zij onder een kalifaat? Wat vindt men van de definitie

gebruikt in de vragenlijst. Zien zij het nog los van Het Kalifaat (van IS)? Waarom (bij alles)

De gewapende groepen in Libie die vechten in naam van de Jihad – Wat weten ze hier van af? Welke

partijen noemen zij? Welke woorden gebruiken ze daarbij?

Wat zijn hun associaties bij het woord ‘jihad’ . Wordt het goed gebruikt in deze vragenlijst?

Militaire interventie VS (VN?) in de regio. Is dat wel of niet wenselijk? Niet in Syrië tegen Assad, wel

tegen IS in Irak, wat vinden ze daarvan? Onderscheid tussen VS en VN? Wat vinden ze van de houding

van de Nederlandse overheid in deze?

De gewapende strijd in Syrië tegen het bewind van Assad – Welke groepen zijn daarbij betrokken?

Het Israëlisch-Palestijns conflict. Wat weten ze daar over? Hoe praten ze daar over – welke woorden

gebruiken ze? Met name de zomer van 2014 (bombardementen Israël, tunnels en aanslagen

Palestijnen). Wat zijn hun gevoelens daarbij? Doorvragen…

Blok 4. Democratie

12. Kunt u aangeven in hoeverre u het eens bent met de volgende stellingen.


12.1. Democratie zal de Arabische landen geen goed doen 12.2. De Arabische landen zijn (nog) niet klaar voor democratie 12.3. Democratie is essentieel voor de vooruitgang van een land 12.4. De Arabische wereld kan lessen trekken uit hoe in Nederland de democratie werkt 12.5. De EU en/of NAVO moeten een bijdrage leveren aan een goede overgang naar democratie in de

Arabische landen 12.6. Ik ben democratie belangrijker gaan vinden door de gebeurtenissen in de Arabische landen en/of

Turkije 12.7. Het is beter dat één leider alle beslissingen maakt voor een Arabisch land en/of Turkije, dan dat

het volk beslist door middel van een democratie 12.8. Het is voor Arabische landen en/of Turkije beter dat religieuze leiders het land besturen dan het

volk 12.9. De Arabische Liga (i) (i)een organisatie van 22 Arabische landen die in 1945 werd opgericht om

samenwerking tussen de lidstaten te bevorderen en de gemeenschappelijke belangen te behartigen heeft de verantwoordelijkheid een bijdrage te leveren aan een goede overgang naar democratie in de Arabische landen

12.10 Een kalifaat (i)Een staat die geregeerd wordt door een kalief is beter dan een democratie voor de Arabische landen

Zeer oneens

Oneens


Eens

Zeer eens

Doorvragen:

Wat versta je onder democratie? Wat is belangrijk in een democratie?

o (hoe zit het met de democratische vrijheden: vrijheid van pers, vrijheid van vergadering,

vrijheid van meningsuiting, vrije verkiezingen, stemrecht, verkozen leiders…)

Zijn er democratische landen in de Arabische wereld/Turkije? Hoe zit het in het eigen herkomstland? Is

daar democratie? Waarom vind je van wel/niet?

Vind je dat er meer democratie zou moeten komen?

Denk je dat er meer democratie kan komen? (Hoe dan?)

Genummerde stellingen bespreken

http://nl.wikipedia.org/wiki/Arabieren

http://nl.wikipedia.org/wiki/Landen_van_de_wereld


Blok 5. Nederlandse Jihadi’s

__________________________________________________________________________________

8. In hoeverre bent u het eens met de volgende stellingen? De stellingen hebben betrekking op de groepen

die in naam van de Jihad (i) (Jihad is de heilige strijd voor de normen en waarden van de Islam) strijden in de

Arabische landen (zoals Syrië en Irak).


8.1. Ik maak me zorgen over de toename van groepen die in naam van de Jihad strijden in de Arabische landen

8.2. Het is goed dat deze strijdgroepen zorgen voor verandering 8.3. Het geweld dat deze strijdgroepen gebruiken tegen niet gelovigen of anders gelovigen vind ik

verkeerd 8.4 Ik vind het goed dat er steun is van Nederlandse moslims voor groepen zoals IS (voorheen

ISIS/ISIL) 8.5. Mensen hebben het recht om te demonstreren vóór IS (voorheen ISIS/ISIL)

Zeer oneens

Oneens


Eens

Zeer eens


INTRO: In Syrië woedt momenteel een oorlog. Uit verschillende landen vertrekken mensen om mee te

vechten.



9.1. Ik vind het goed dat Nederlandse moslims naar Syrië vertrekken om mee te vechten tegen president Assad van Syrië

9.2. Nederlandse moslims die in Syrië meevechten zijn helden 9.3. Ik vind dat vechten in Syrië onderdeel is van de Jihad(i) (Jihad is de heilige strijd voor de normen

en waarden van de Islam) 9.4. Ik vind het terecht dat Nederlanders die naar Syrië willen vertrekken om mee te vechten in

Nederland opgepakt en vervolgd worden 9.5. Nederlanders die in Syrië hebben gevochten en terugkeren naar Nederland zijn een bedreiging

voor de veiligheid in Nederland 9.6. Ik vind dat Nederlanders die in Syrië gevochten hebben hun Nederlandse nationaliteit moeten

verliezen 9.7. Nederlanders die in Syrië hebben gevochten moeten bij terugkomst in Nederland geholpen

worden door de Nederlandse samenleving 9.8. Nederlanders die naar Syrië vertrekken om te vechten hebben vaak een crimineel verleden

Zeer oneens

Oneens


Eens

Zeer eens


10.Waarom denkt u dat Nederlandse jongeren deelnemen aan een gewapende strijd in Syrië?

10.1 Omdat zij het zien als een religieuze plicht 10.2 Omdat zij zich buitengesloten voelen in Nederland


10.3 Omdat zij op zoek zijn naar avontuur/actie 10.4 Omdat zij personen willen helpen die in Syrië onderdrukt worden 10.5 Omdat zij bij een groep willen horen 10.6 Omdat zij thuis problemen hebben

Zeer oneens

Oneens


Eens

Zeer eens


__________________________________________________________________________________

Doorvragen:

Vind je de bewoording ‘strijden in naam van de Jihad’ goed gekozen? Welke groepen strijden in Syrië? Welke daarvan zou je scharen onder ‘ strijden in naam van de Jihad’? Waarom wel/niet?

Wat zijn gevoelens bij de oorlog in Syrië? Evolutie van die gevoelens? Naar aanleiding van welke gebeurtenissen/ontwikkelingen veranderden die?

Voor welke groepen positieve of negatieve gevoelens? Waarom?

Vooral reflecteren op zin ‘ of die groepen zorgen voor verandering’

Idem voor ‘ geweld gebruiken tegen anders gelovigen’

Nederlandse steun voor groepen als IS – hoe versta je ‘ steun’ in deze vraag? Op welke manieren kan je vanuit Nederland die groepen steunen? Steun je zelf een van de groepen of zou je dat willen/overweeg je dat? Waarom wel/niet?

Recht om te demonstreren voor IS – Wat versta je onder deze vraag? Waar denk je aan? Wat vond je van die acties? Van de reactie erop door Nederland?

Je kan naar Syrië gaan om te vechten, als hulpverlener, als vrouw van een strijder… om al deze redenen zijn mensen afgereisd. Wat vind je daar van?

Vervolgens laten reflecteren op elke stelling.

Waarom denk je dat jongeren afreizen naar Syrië, vraag stellen als open vraag. Vervolgens praten over de mogelijke antwoorden.

Blok 6. Verhoudingen tussen de groepen in Nederland

__________________________________________________________________________________


11.1 Ik ervaar in Nederland meer spanningen tussen soennieten en sjiieten door de recente ontwikkelingen in de Arabische landen

11.2 Ik ervaar in Nederland meer spanningen tussen moslims en joden door het conflict in de Gazastrook/Palestina 11.3 Ik verwacht in Nederland meer spanningen tussen soennieten en sjiieten door de oorlog in

Syrië en Irak 11.4 In Nederland horen soennieten en sjiieten niet naar dezelfde moskee te gaan 11.5 Sjiieten zijn verantwoordelijk voor de spanningen in het Midden-Oosten 11.6 Alle joden zijn verantwoordelijk voor geweld door de staat Israël 11.7 Door ontwikkelingen in de Arabische landen zijn vriendschappen tussen soennieten en

sjiieten in Nederland niet meer mogelijk 11.8 Door het conflict in de Gazastrook/Palestina zijn vriendschappen tussen moslims en joden in

Nederland niet meer mogelijk 11.9 Haat tegen Joden (antisemitisme) is een probleem in Nederland 11.10 Ik maak me zorgen over geweld tegen Joden in Nederland 11.11 De Turkse en Marokkaanse overheden mogen zich niet bemoeien met kwesties die in

de Nederlandse samenleving spelen


11.12 Het is goed dat de Turkse/Marokkaanse overheid contact houdt met de Turkse/Marokkaanse gemeenschap in Nederland

Zeer oneens

Oneens


Eens

Zeer eens


__________________________________________________________________________________

Doorvragen:

Noemen ze hier de juiste groepen? Soennieten-sjiieten, moslims-joden, mss ook moslims-niet moslims?

Zijn er spanningen of moeilijke verhoudingen tussen s-s, m-j, m-nm? Nemen die toe door gebeuren in Syrië? Waaraan merk je dat?

Heb je daar persoonlijk op een of andere manier last van/ervaringen mee?

Bespreek antwoorden op de stellingen

Maak je je zorgen over positie van moslims in Nederland? Discriminatie etc.?


Bijlage 4: Uiteenzetting Jelke Bethlehem

De representativiteit van de peiling van Motivaction

Om de uitkomsten van een steekproef te kunnen generaliseren naar de hele populatie, moet die steekproef op

correcte wijze zijn getrokken. Hierin betekent ‘correct’ dat de steekproef moet zijn geloot uit de populatie. Dit

wordt een aselecte steekproef genoemd.

Als een aselecte steekproef wordt getrokken, dan kunnen de schattingen geen systematische afwijking hebben.

Bovendien is het dan mogelijk om de onzekerheidsmarges in de uitkomsten te kwantificeren.

De theorie van de kanssteekproeven is al meer dan 100 jaar geleden ontwikkeld. Zie bijvoorbeeld Bethlehem

(2009a). De aselecte steekproef is het algemeen aanvaarde principe voor het trekken van steekproeven. Dit is,

bijvoorbeeld, ook de manier waarop een groot instituut als het CBS haar steekproeven trekt. Zie voor een meer

algemene uiteenzetting over het loten van steekproeven bijvoorbeeld Bethlehem (2009b).

In de peiling van Motivaction is niet gebruik gemaakt van een aselecte steekproef. In plaats daarvan is gebruik

gemaakt van een quota-steekproef. Bij een quotasteekproef wordt niet geloot. Eerst wordt de populatie op

basis van een beperkt aantal variabelen in groepen verdeeld. Vervolgens wordt uit elke groep door een

interviewer een van te voren opgegeven aantal personen geselecteerd. De aantallen in de steekproef zijn naar

rato van de aantallen in de populatie.

Een quotasteekproef is representatief met betrekking tot de variabelen die gebruikt zijn voor het maken van de

groepen. Bij de steekproef van Motivaction waren dit de variabelen leeftijd, opleiding, geslacht en etniciteit.

Dat betekent niet automatisch dat de steekproef ook representatief is met betrekking tot veel belangrijker

onderzoeksvariabelen.

Het zwakke punt van de quotasteekproef is dat binnen de groepen niet wordt geloot, maar dat de interviewer

personen uitkiest. Dit ondermijnt de representativiteit van de steekproef. Bewust of onbewust komen zo

personen in de steekproef die systematische afwijken.

Een klassiek voorbeeld van het falen van de quotasteekproef is een peiling van Gallup tijdens de campagne

voor de Amerikaanse presidentsverkiezing van 1948. De Democraat Truman en de Republikein Dewey streden

toen tegen elkaar. Gallup voorspelde dat Dewey de verkiezing zou winnen, maar deze peiler bleek er flink naast

te zitten. Nader onderzoek achteraf wees uit dat de Republikeinen in de steekproef oververtegenwoordigd

waren. De interviewers kozen in de groepen vaker Republikeinen uit dan Democraten, omdat die makkelijker in

de steekproef te krijgen waren (hoger inkomen, vast baan, vast woonplaats). Deze mislukking was voor Gallup

reden om af te stappen van quotasteekproeven en verder gebruik te maken van aselecte steekproeven.

De steekproef van Motivaction is ook een quotasteekproef. Daarom is er geen enkele garantie dat deze

steekproef representatief is. Er zijn echter nog meer factoren die de representativiteit verder aantasten:

De respondenten zijn alleen geworven in de stedelijke gebieden Amsterdam, Rotterdam, Den Haag,

Utrecht, Eindhoven en Twente. Dat betekent dus dat jongeren in andere gebieden niet in de

steekproef konden komen. Als jongeren uit de grote stedelijke agglomeraties dus anders over allerlei

zaken denken dan jongeren daarbuiten, dan kan dit een extra bijdrage leveren aan de vertekening in

de uitkomsten.


De jongeren zijn op straat door interviewers geworven bij moskeeën, supermarkten, theehuizen,

scholen e.d. Dit betekent dat jongeren die hier nooit komen, ook nooit in de steekproef kunnen

worden getrokken. Als jongeren die hier nooit komen, anders denken over allerlei zaken, zal dit dus

ook een bijdrage leveren aan de aantasting van de representativiteit.

Een laatste aspect dat nog moet worden genoemd, is non-respons. Dit verschijnsel doet zich voor als

geselecteerde personen weigeren mee te doen aan de peiling. Doordat de interviewers van Motivaction

doorgingen met hun pogingen jongeren te werven totdat alle quota vol waren, lijkt het of er geen non-respons

is. Maar die is er natuurlijk wel. Alleen is daarvan niets terug te vinden in het onderzoeksverslag van

Motivaction. Als de non-respondenten afwijken van de respondenten, en dat gebeurt heel vaak in peilingen,

dan leidt dit ook weer tot een extra vertekening. Meer over het probleem van de non-respons is, bijvoorbeeld,

te vinden in Bethlehem, Cobben & Schouten (2011).

Samenvattend kan worden geconcludeerd dat er zoveel problemen zijn met de trekking van de steekproef bij

de peiling van Motivaction dat het hoogst onwaarschijnlijk is dat deze representatief is. Daarom zijn de

uitkomsten niet valide. Zonder nader onderzoek is het niet mogelijk aan te geven hoe groot de vertekeningen

zijn en in welke richting ze gaan.

Literatuur

Bethlehem, J.G. (2009a), The Rise of Survey Sampling. Discussion Paper 09015, Statistics Netherlands, The

Hague/Heerlen.

Bethlehem, J.G. (2009b), Applied Survey Methods, A Statistical Perspective. John Wiley & Sons, Hoboken, NJ.

Bethlehem, J.G., Cobben, F. & Schouten, B. (2011), Handbook of Nonresponse in Household Surveys. John Wiley

& Sons, Hoboken, NJ.


Bijlage 5: Vragenlijst FORUM / Motivaction

Projectnummer:Z4979 Forum Conceptvragenlijst Kick-off Steekproef: Marokkaanse en Turkse Nederlanders in de leeftijd van 18-35 jaar Allereerst stellen we enkele vragen over uw persoonlijke situatie.

Intro

Intro: In opdracht Forum, een onafhankelijk kennisinstituut voor multiculturele vraagstukken, voeren wij een onderzoek uit naar de wijze waarop de Nederlandse bevolking aankijkt tegen internationale ontwikkelingen. Selectievragen

Intro: Allereerst zouden we graag enkele vragen willen stellen over uw persoonlijke situatie.

Alleen f2f

S1nw. Wat is uw leeftijd?

DM: Single respons

Jonger dan 18 jaar eindkort

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35 jaar of ouder eindkort

A lleen f2f

S2nw Wat is uw geslacht?

DM: single respons

Man

Vrouw

f2f en Stempunt


DM: single respons S3nw. Wat is uw hoogst genoten opleiding? U hoeft hier geen diploma voor behaald te hebben.

Master HBO/WO, WO doctoraal / post-doctoraal

Bachelor HBO/WO (hts, heao, kandidaatsopleiding)

Propedeuse HBO/WO

Havo/VWO bovenbouw (klas 4 of hoger) (mms, hbs, gymnasium, lyceum, atheneum)

Havo/VWO onderbouw (klas 1,2 of 3) (onderbouw van mms, hbs, gymnasium, lyceum, atheneum)

MBO-2 / MBO-3 / MBO-4 / MBO voor 1998 (mts, meao, mhno, inas, mis, e.d.)

VMBO (theoretisch/gemengd) (mavo, ulo, mulo, ivo, vglo, e.d.)

VMBO (beroepsgericht) / MBO-1 (assistentenopleiding) (lts, ito, leao, lhno, huishoudschool, lavo, e.d.)

Basisschool (lagere school)

Geen opleiding

Andere opleiding in het buitenland

Indien andere opleiding in het buitenland genoemd bij vraag 16

DM: single respons S4nw. Wat is het niveau van het diploma uit het buitenland?

Laag

Middelbaar

Hoog

f2f en Stempunt

S5nw In welk land bent u geboren? In welk land zijn uw ouders geboren?

DM: Meerdere onderwerpen met single respons

Nederland

Turkije

Marokko

Nederlandse Antillen/Aruba

Suriname

Anders

In welk land bent u geboren? In welk land is uw vader geboren? In welk land is uw moeder geboren?

Alleen respondenten met een Turkse en Marokkaanse etniciteit gaan door naar de vragenlijst, de rest eindkort


Vragenlijst

Allen

DM: Single respons V1a. In hoeverre heeft u de recente politieke gebeurtenissen in de Arabische wereld en/of Turkije gevolgd?

Ik heb deze een beetje gevolgd

Ik heb deze goed gevolgd

Ik heb deze intensief gevolgd

Ik weet nergens van

Indien V1a = 1,2,3

DM: Mulitple respons 2. Op welke wijze volgt u of heeft u de gebeurtenissen in de Arabische wereld gevolgd?

1. Via Nederlandse nieuws(web)sites 2. Via Turkse nieuws(web)sites 3. Via Arabische nieuws(web)sites 4. Via Twitter 5. Via Facebook 6. Via Nederlandse tv 7. Via Turkse tv 8. Via Marokkaanse tv, zoals RTM, 2m, Almaghribia 9. Via Arabische tv, zoals Aljazeera en Alarabiya 10. Via BBC World 11. Via CNN 12. Via Nederlandse kranten 13. Via Turkse kranten 14. Via Arabische kranten 15. Via Vrienden/familie/kennissen in Nederland 16. Telefonisch met vrienden/familie/kennissen in de Arabische landen en/of Turkije 17. Via e-mail met vrienden/familie/kennissen in de Arabische landen en/of Turkije 18. Anders, namelijk:……….. <open> niet coderen

Allen

DM: Meerdere onderwerpen met single respons DM: Onderwerpen/stellingen random tonen

3.Kunt u aangeven in welke mate u de politieke situatie in onderstaande landen volgt of heeft gevolgd? Marokko Egypte Turkije Tunesië Libië Syrië De Gazastrook/Palestina


Irak

1. Nooit

2. Zelden

3. Af en toe

4. Vaak

Indien V1a=1,2,3 en V3 is bij geen van de landen ‘nooit’

DM: Multiple respons 4nw. Kunt u aangeven wat u heeft gedaan of nu doet naar aanleiding van de recente gebeurtenissen in de Arabische landen en/of Turkije?

- Aansluiten bij actiegroep - Financieel steunen van politieke partijen/actiegroepen - Volgen van/deelnemen aan discussies op Facebook - Twitter gebruiken voor het volgen van nieuws en/of het voeren van discussies - Deelname aan groepsdiscussies op internetfora - Lidmaatschap van een Nederlandse politieke partij - Lidmaatschap van een Marokkaanse of Turkse politieke partij - Discussie met familie/vrienden - Opzoeken van artikelen/nieuws op het internet/nieuwswebsites - Ondertekenen petities - Deelnemen aan demonstraties/protesten - Het boycotten van bepaalde producten - Anderen overtuigen om bepaalde producten te boycotten - - Geen van deze DM: exclusief

Indien V1a=1,2,3 en V3 is bij geen van de landen ‘nooit’

DM: Multiple respons DM: antwoorden gelijk aan Q4 in huidige vragenlijst DM: alleen de antwoorden tonen die niet genoemd zijn in V4nw

5nw. Kunt u aangeven wat u zou willen doen naar aanleiding van de recente gebeurtenissen in de Arabische landen en/of Turkije?

- Aansluiten bij actiegroep - Financieel steunen van politieke partijen/actiegroepen - Volgen van/deelnemen aan discussies op Facebook - Twitter gebruiken voor het volgen van nieuws en/of het voeren van discussies - Deelname aan groepsdiscussies op internetfora - Lidmaatschap van een Nederlandse politieke partij - Lidmaatschap van een Marokkaanse of Turkse politieke partij - Discussie met familie/vrienden - Opzoeken van artikelen/nieuws op het internet/nieuwswebsites - Ondertekenen petities - Deelnemen aan demonstraties/protesten - Het boycotten van bepaalde producten - Anderen overtuigen om bepaalde producten te boycotten - - Geen van deze DM: exclusief


Allen

DM: Meerdere onderwerpen met single respons DM: Onderwerpen/stellingen random tonen DM: Toelichting tonen bij (i)

6nw. Hoe beoordeelt u de volgende gebeurtenissen? Wanneer u met de muis op (i) gaat staan, verschijnt er een toelichting.

De protesten in Turkije tegen het beleid van de Turkse regering De winst van Erdogan bij de recente presidentsverkiezingen in Turkije De opmars van IS (voorheen ISIS/ISIL) in Syrië en Irak Het uitroepen van het kalifaat (i) door IS (voorheen ISIS/ISIL) (i)Een staat die geregeerd wordt door

een kalief De gewapende opstand in Libië van groepen die vechten in naam van de Jihad (i) (Jihad is de heilige

strijd voor de normen en waarden van de Islam) De recente militaire interventie van de VS in Irak tegen IS (voorheen ISIS/ISIL) De gewapende strijd in Syrië tegen de regering van president Assad Het afzetten van president Morsi in Egypte De gewapende strijd van Hamas tegen Israël De militaire acties van Israël in de Gazastrook/Palestina De komst van de nieuwe regering van president (en voormalig generaal) al-Sisi in Egypte Het doden van Osama Bin Laden

Zeer negatief

Negatief

Niet negatief, niet positief

Positief

Zeer positief

Weet niet, geen mening

Allen DM: Meerdere onderwerpen met single respons DM: Onderwerpen/stellingen random tonen DM: Gelijk aan M8063 vraag 12 DM: Toelichting tonen bij (i)

DM: Rood gearceerde doorgestreepte tekst graag verwijderen DM: Geel gearceerde tekst graag toevoegen

V12. Kunt u aangeven in hoeverre u het eens bent met de volgende stellingen. Wanneer u met de muis op (i) gaat staan, verschijnt er een toelichting.

Democratie zal de Arabische landen geen goed doen De Arabische landen zijn (nog) niet klaar voor democratie Democratie is essentieel voor de vooruitgang van een land De Arabische wereld kan lessen trekken uit hoe in Nederland de democratie werkt De EU en/of NAVO moeten een bijdrage leveren aan een goede overgang naar democratie in de

Arabische landen Ik ben democratie belangrijker gaan vinden door de gebeurtenissen in de Arabische landen en/of

Turkije


Het is beter dat één leider alle beslissingen maakt voor een Arabisch land en/of Turkije, dan dat het volk beslist door middel van een democratie

Het is voor Arabische landen en/of Turkije beter dat religieuze leiders het land besturen dan het volk De Arabische Liga (i) (i)een organisatie van 22 Arabische landen die in 1945 werd opgericht om

samenwerking tussen de lidstaten te bevorderen en de gemeenschappelijke belangen te behartigen heeft de verantwoordelijkheid een bijdrage te leveren aan een goede overgang naar democratie in de Arabische landen

Een kalifaat (i)Een staat die geregeerd wordt door een kalief is beter dan een democratie voor de Arabische landen

Zeer oneens

Oneens


Eens

Zeer eens

Allen

DM: Meerdere onderwerpen met single respons DM: Nieuwe vraag DM: Toelichting tonen bij (i) DM: Onderwerpen/stellingen random tonen

8nw.In hoeverre bent u het eens met de volgende stellingen? De stellingen hebben betrekking op de groepen die in naam van de Jihad (i) (Jihad is de heilige strijd voor de normen en waarden van de Islam) strijden in de Arabische landen (zoals Syrië en Irak). Wanneer u met de muis op (i) gaat staan, verschijnt er een toelichting.

Ik maak me zorgen over de toename van groepen die in naam van de Jihad strijden in de Arabische landen

Het is goed dat deze strijdgroepen zorgen voor verandering Het geweld dat deze strijdgroepen gebruiken tegen niet gelovigen of anders gelovigen vind ik

verkeerd Ik vind het goed dat er steun is van Nederlandse moslims voor groepen zoals IS (voorheen ISIS/ISIL) Mensen hebben het recht om te demonstreren vóór IS (voorheen ISIS/ISIL)

Zeer oneens

Oneens


Eens

Zeer eens


Allen

DM: Meerdere onderwerpen met single respons DM: Onderwerpen/stellingen random tonen DM: Toon toelichting bij (i)


DM: Nieuwe vraag INTRO: In Syrië woedt momenteel een oorlog. Uit verschillende landen vertrekken mensen om mee te vechten. 9nw. In hoeverre bent u het eens met de volgende stellingen? Wanneer u met de muis op (i) gaat staan, verschijnt er een toelichting.

Ik vind het goed dat Nederlandse moslims naar Syrië vertrekken om mee te vechten tegen president Assad van Syrië

Nederlandse moslims die in Syrië meevechten zijn helden Ik vind dat vechten in Syrië onderdeel is van de Jihad(i) (Jihad is de heilige strijd voor de normen en

waarden van de Islam) Ik vind het terecht dat Nederlanders die naar Syrië willen vertrekken om mee te vechten in

Nederland opgepakt en vervolgd worden Nederlanders die in Syrië hebben gevochten en terugkeren naar Nederland zijn een bedreiging voor

de veiligheid in Nederland Ik vind dat Nederlanders die in Syrië gevochten hebben hun Nederlandse nationaliteit moeten

verliezen Nederlanders die in Syrië hebben gevochten moeten bij terugkomst in Nederland geholpen worden

door de Nederlandse samenleving Nederlanders die naar Syrië vertrekken om te vechten hebben vaak een crimineel verleden

Zeer oneens

Oneens


Eens

Zeer eens


Allen

DM: single respons met meerdere onderwerpen DM: Nieuwe vraag DM: Onderwerpen/stellingen random tonen

10nw.Waarom denkt u dat Nederlandse jongeren deelnemen aan een gewapende strijd in Syrië? Omdat zij het zien als een religieuze plicht Omdat zij zich buitengesloten voelen in Nederland Omdat zij op zoek zijn naar avontuur/actie Omdat zij personen willen helpen die in Syrië onderdrukt worden Omdat zij bij een groep willen horen Omdat zij thuis problemen hebben

Zeer oneens

Oneens


Eens

Zeer eens



Allen

DM: Meerdere onderwerpen met single respons DM: Onderwerpen random tonen DM: Nieuwe vraag

11nw. In hoeverre bent u het eens met de volgende stellingen? Ik ervaar in Nederland meer spanningen tussen soennieten en sjiieten door de recente

ontwikkelingen in de Arabische landen Ik ervaar in Nederland meer spanningen tussen moslims en joden door het conflict in de

Gazastrook/Palestina Ik verwacht in Nederland meer spanningen tussen soennieten en sjiieten door de oorlog in Syrië en

Irak In Nederland horen soennieten en sjiieten niet naar dezelfde moskee te gaan Sjiieten zijn verantwoordelijk voor de spanningen in het Midden-Oosten Alle joden zijn verantwoordelijk voor geweld door de staat Israël Door ontwikkelingen in de Arabische landen zijn vriendschappen tussen soennieten en sjiieten in

Nederland niet meer mogelijk Door het conflict in de Gazastrook/Palestina zijn vriendschappen tussen moslims en joden in

Nederland niet meer mogelijk Haat tegen Joden (antisemitisme) is een probleem in Nederland Ik maak me zorgen over geweld tegen Joden in Nederland De Turkse en Marokkaanse overheden mogen zich niet bemoeien met kwesties die in de Nederlandse

samenleving spelen Het is goed dat de Turkse/Marokkaanse overheid contact houdt met de Turkse/Marokkaanse

gemeenschap in Nederland

Zeer oneens

Oneens


Eens

Zeer eens


Tonen indien minimaal 1 land bij V3 is gevolgd, NIET onder voorwaarde van V1

DM: Meerdere onderwerpen met single respons DM: Nieuwe vraag DM: Onderwerpen random tonen

alleen de landen tonen waarbij in V3 niet nooit is ingevuld. 12nw. Verwacht u dat de politieke situatie in de volgende landen zal verbeteren?

Marokko Egypte Turkije Tunesië Libië Syrië De Gazastrook/Palestina


Irak

o De politieke situatie zal verbeteren o De politieke situatie zal verslechteren o De politieke situatie blijft hetzelfde


Achtergrondvragen

Indien f2f

DM: Single respons X2nw.Wat is uw leefsituatie?

Alleenstaand (met of zonder thuiswonende kinderen)

Samenwonend

Getrouwd

Thuiswonend bij ouders/familie

Woongroep/studentenhuis

Wil ik niet zeggen

Indien f2f

DM: Multiple respons: meerdere antwoorden mogelijk X3nw. Welke situatie is op dit moment op u van toepassing? (U kunt meerdere antwoorden kiezen)

Ik ben zelfstandig ondernemer

Ik ben in loondienst maar niet voor de overheid

Ik ben werkzaam voor de overheid

Ik ben arbeidsongeschikt

Ik ben werkloos, werkzoekend en/of zit in de bijstand

Ik ben met de VUT, (pre)pensioen, of rentenierend

Ik ben studerend, schoolgaand

Ik ben huisman, huisvrouw

Ik werk als vrijwilliger (en ontvang daar een onkostenvergoeding voor)

Anders

Wil ik niet zeggen (DM: exclusief)

Indien f2f

DM: Single respons X4nw. Wat is uw woonplaats?

Amsterdam

Den Haag

Enschede

Eindhoven

Rotterdam

Utrecht

Zaanstad

Anders, namelijk <open>


Allen: zowel face-to-face als Stempunt

Single respons: een antwoord mogelijk X5nw Beschouwt u zichzelf als behorend tot een religie of genootschap?

Ja

Nee

Weet niet

Indien X5nw=ja

Single respons: een antwoord mogelijk X6nw Welk religie of genootschap is dat?

Islamitisch

Rooms-katholiek

PKN (Protestantse Kerk in Nederland

Overige Christelijke Gemeenten

Hindoe

Boeddhist

Joods

Andere kerkgenootschap

Wil ik niet zeggen

Indien X6=Islamitisch

Single respons: een antwoord mogelijk X7nw Tot welke stroming binnen de Islam rekent u zichzelf?

Soennieten

Sjiieten

Anders, namelijk

Wil ik niet zeggen

Indien f2f

DM: gelijk aan vraag X8 uit M8063 DM: open vraag (nummeriek, 10 cijfers) DM: Geel gearceerde tekst graag toevoegen

Eval1 Kunt u aangeven in hoeverre u de volgende uitspraken van toepassing vindt op de vragenlijst die u zojuist heeft ingevuld?

Helemaal niet van toepassing

Niet van toepassing

Er tussenin

Van toepassing

Helemaal van toepassing

Interessant


Duidelijke vragen Te veel vragen Leuk om in te vullen

face-to-face en online

DM: open vraag Eval2. Heeft u nog opmerkingen over het onderzoek?

Open tekstvak niet coderen

Geen opmerkingen

face-to-face en online

DM: EINDscherm inbouwen Dit is het einde van het interview. Hartelijk bedankt voor uw deelname! Vragen programmeren voor offline variant (f2f) voor de interviewer Intro: De volgende vragen zijn bedoeld voor de interviewer

Indien f2f

DM: single respons DM: Nieuwe vraag

D1. In welke plaats is het interview afgenomen?

Amsterdam

Den Haag

Enschede

Eindhoven

Rotterdam

Utrecht

Zaanstad


Indien f2f

DM: single respons DM: nieuwe vraag

D2. Waar is het interview afgenomen?

Bij een coffeeshop

Bij een supermarkt

In een winkelstraat

Bij een moskee

Bij een onderwijsinstelling (middelbare school, hogeschool, universiteit et cetera)

Bij een sportvereniging

Bij een buurthuis

Bij de respondent thuis


Indien f2f

DM: single respons


DM: Nieuwe vraag D3.In welke taal is het interview voornamelijk afgenomen?

In de Marokkaanse taal

In de Turkse taal

In de Nederlandse taal

In een andere taal


Bijlage 6: Topiclijst focusgroepen

Topiclijst

In de vragenlijst is sprake van ‘recente politieke gebeurtenissen in de Arabische wereld en/of Turkije’ . Wat

is de Arabische wereld? Aan welke politieke gebeurtenissen denk je dan?

Volg je het nieuws daarover?

Hoe krijg je informatie over die gebeurtenissen? Waarom die media?

Wat vind je van de Nederlandse berichtgeving hierover?

Winst Erdoğan

Er is het laatste jaar veel te doen over de opmars van IS (voorheen ISIS). De opmars van IS – wat is de

evolutie in hun denken over IS (we willen het time frame proberen te achterhalen, verschil tussen aug.

Sept 2014 en nu) , wat zijn belangrijke momenten in hun beeldvorming daar over – executie 1500

soennieten in Irak, Yezidi’s, strijd tegen de Koerden, de onthoofdingen, de executie van de Jordaanse

piloot…? Wat zijn hun gevoelens daarbij?

Kalifaat. Wat is een Kalifaat? Sta je daar positief of negatief tegenover? Het Kalifaat van IS?

Jihad. Wat betekent Jihad voor jou? In deze vragenlijst wordt het gebruikt in de betekenis van ‘gewapende

strijd’ - tegen dictator als Assad, Khadafi, Israël… Wat vind je daar van? Wat kan wel/ wat kan niet? Ken je

groepen die gewapende jihad voeren? Is er verschil tussen IS en deze groepen?

Conflict Israël - Palestina. Wat vind je van strijd van Hamas?

Democratie. Wat is democratie? Wat is beste voor landen in de Arabische wereld: 1 leider, religieus

bewind, democratie? Waarom? Is Nederland een voorbeeld voor Arabische landen als het gaat om

democratie?

In Syrië woedt een burgeroorlog. Jongeren vertrekken uit Nederland naar Syrië om te vechten, als

hulpverlener, om te trouwen. Wat vind je daar van? Ken je mensen die dat overwegen? Kan je je

inbeelden waarom ze dat doen? Heb je bewondering voor mensen die naar Syrië gaan? Hoe zou

Nederland moeten omgaan met deze jongeren (voor ze gaan, wanneer ze terugkomen)?

Wat vind je van de positie van moslims in NL?


Bijlage 7: Gespreksverslag Motivaction Labyrinth voerde een gesprek met de algemeen directeur van Motivaction en de senior onderzoeker van

Motivaction die verantwoordelijk was voor het onderzoek gerapporteerd als “Nederlandse moslimjongeren en

de Arabische Herfst”.

Totstandkoming vragenlijst

Testen vragenlijst

Motivaction geeft aan de vragenlijst vooraf getest te hebben. Er is een pilot gehouden onder 7 personen.

Daarbij is op een aantal zaken gelet. Er is gekeken naar de ‘flow’ van de vragenlijst (zitten er geen abrupte

overgangen in, sluiten vraagblokken logisch op elkaar aan) en er is gecontroleerd of de vragen helder zijn en op

zichzelf te begrijpen. Naar aanleiding van de pilot is een aantal veranderingen doorgevoerd in de vragenlijst. Zo

kwam naar voren dat een aantal termen niet direct helder waren. Als gevolg daarvan is er voor gekozen om de

vragenlijst aan te passen en een aantal termen zo neutraal mogelijk toe te lichten in de vragenlijst.

[Lab] Is de vragenlijst vooraf getest?

[Mot] Wat wij eigenlijk doen, bij al onze veldwerkprojecten, is dat wij een pilotperiode inplannen. In dit geval

heeft dit ook plaatsgevonden. Waarbij inderdaad wordt nagegaan of de vragenlijst goed wordt begrepen. De

vragenlijst wordt op zodanige wijze afgenomen zodat echt de situatie van het veldwerk nabootst. Mensen

worden benaderd waarbij wordt gezegd dat het een inderdaad pilot is. Dat het belangrijk is te weten of de

vragen helder zijn, dingen anders moeten en vervolgens wordt de vragenlijst afgenomen. Dat is ook bij dit

onderzoek gebeurd.

[Lab] Is de vragenlijst nog aangepast, zijn er nog veranderingen geweest en wat waren de grootste

veranderingen?

[Mot] Wat vooral naar voren kwam is dat een aantal van de termen die wij gebruikten niet heel erg duidelijk

waren of niet bekend zijn. Antisemitisme is één van de woorden die naar voren kwam als te weinig bekend. Dat

zijn van die woorden die je in eerste instantie gebruikt en die dan uiteindelijk niet helemaal geschikt blijken.

Daarnaast wat aspecten in de routing en overlap tussen vragen. Dat soort dingen kwamen naar voren en zijn

voor het definitieve onderzoek aangepast.

Bij een pilot kijk je naar de flow van de vragenlijst en de content van de vragen. Dat is standaard bij Motivaction

en wordt bij alle onderzoeken van te voren gedaan. Om te voorkomen dat mensen de vragen anders begrijpen

dan dat wij bedoelen.

Keuze voor onderwerpen

Het onderzoek van FORUM/Motivaction is een vervolg van eerder onderzoek uit 2011. Het onderzoek in 2011

richtte zich op het blootleggen van eventuele veranderingen in denken over democratie van islamitische

jongeren als gevolg van de Arabische Lente en andere politieke ontwikkelingen in de Arabische wereld. Omdat

het huidige onderzoek een vervolgstudie is volgen de vragen en onderwerpen voor een groot deel de eerdere

vragenlijst. Echter, door de grote veranderingen in het gebied (zoals de situatie in Syrië en de opkomst van IS) is

een aantal thema’s toegevoegd.

Tijdens een interview ligt de volgorde van de onderwerpen en vragen vast. Zo ook bij dit onderzoek. Om

volgorde effecten te voorkomen worden op bepaalde plaatsen in de vragenlijst stellingen gerandomiseerd

aangeboden.


Uitvoering van het veldwerk

Toepassing van vertalingen tijdens het veldwerk

In totaal is voor dit onderzoek een interview 49 keer in een andere taal dan het Nederlands gevoerd. Daarvoor

is geen letterlijke vertaling van de vragenlijst geprogrammeerd. Dat heeft te maken met het feit dat

Motivaction voor deze vragenlijst onder de doelgroep 18 – 35 jaar vooraf weinig taalproblemen verwachtte. Bij

oudere doelgroepen worden wel volledige vertalingen geprogrammeerd. Omdat het in sommige gevallen

voorkomt dat respondenten een interview liever in het Turks, Arabisch of Berbers doen (bijvoorbeeld bij

sommige huwelijksmigranten), wordt die mogelijkheid wel geboden. Om te voorkomen dat vragen op

verschillende manier worden geïnterpreteerd zijn interviewers vooraf geïnstrueerd. Hierbij zijn ook passende

vertalingen van vragen en begrippen aan de orde gekomen.

Selectie van respondenten

Interviewers spreken op straat potentiële respondenten aan die ogenschijnlijk binnen de doelgroep vallen;

mannen en vrouwen van 18 tot 35 jaar met een Turks of Marokkaans uiterlijk. De interviewers zijn geïnstrueerd

om bij twijfel te checken of respondenten binnen de doelgroep vallen. Zo werd gepoogd een selectiebias uit te

sluiten. Dit kan op deze wijze echter niet voor 100% worden uitgesloten.

Motivaction benadrukt dat er zoveel mogelijk gepoogd is een doorsnee van de populatie te bevragen. Er is

bijvoorbeeld niet alleen gesproken met jongeren die veel kennis of een sterke mening ten aanzien van het

onderwerp hebben. Wanneer respondenten aangaven weinig van het onderwerp te weten, zijn zij er door de

interviewers op gewezen dat dit geen probleem is. Hen is gezegd dat het belangrijk is dat ook de mening van

mensen met weinig kennis van belang is voor dit soort onderzoek. Hierbij wijst Motivaction ook op de

mogelijkheid om ‘weet ik niet/geen mening’ te kunnen antwoorden bij diverse vragen en stellingen.

Interviewers zijn ook nadrukkelijk geïnstrueerd om respondenten niet op weg te helpen wanneer zij vragen

hadden.

Motivaction geeft aan nadrukkelijk op letten dat er niet alleen vriendelijke mensen worden bevraagd. Zo geven

zij de interviewers ook mee dat elke zoveelste persoon moet worden aangesproken, ook als iemand nors voor

zich uitkijkt of haastig is. Dit doen zij om te voorkomen dat een groep wordt uitgesloten die anders op een

andere manier wel in het onderzoek betrokken zou worden.

Non-respons

Motivaction stelt dat bij een toevalssteekproef uit de GBA, de non-respons bij onderzoek onder dit soort

groepen juist heel hoog is. Los van de hogere non-respons onder Turkse en Marokkaanse Nederlanders bij

steekproeven getrokken uit het GBA, krijgt Motivaction van het CBS ook niet de beschikking over GBA-

gegevens naar etniciteit, waardoor het per definitie voor Motivaction niet mogelijk is om dergelijke

steekproeven te trekken (deze worden niet aan commerciële partijen beschikbaar gesteld). Daarom kiezen ze

ook voor de aanpak die ook in dit onderzoek is gevolgd. Het nadeel van het aanspreken van mensen op straat

voor een face-to-face interview, in vergelijking tot bij een steekproef uit de GBA, is dat men verder niets weet

over de mensen die niet willen meedoen en gewoon doorlopen. Gemiddeld worden 5 mensen aangesproken

om 1 deelnemer te werven. Dat is niet anders dan in andere onderzoeken die Motivaction doet. Het onderzoek

werd heel neutraal geïntroduceerd om potentiële deelnemers niet af te schrikken: “In opdracht van FORUM,

Multicultureel kennisinstituut, voeren wij een onderzoek uit naar hoe de Nederlandse bevolking aankijkt tegen

een aantal internationale ontwikkelingen” .

[Mot] Waar wij verder heel erg op sturen is de mensen mee te laten doen, die in eerste instantie aangeven niet

te weten of zij geschikt zijn voor het onderzoek en om die reden overwegen niet deel te nemen aan het

onderzoek. Het gaat dan om personen die bij de introductie van het onderzoek aangeven ‘ daar weet ik niet veel

vanaf’ of ‘de thema’s spreken me niet aan’ *…+ Als zou blijken dat er veel uitval is, of dat mensen problemen

hebben met bepaalde onderdelen, dan krijgen we daar signalen van. Nu is er niets abnormaals gebeurd, anders


zouden we van onze interviewers signalen gekregen hebben *…+ Als je eenmaal in de vragenlijst zit en later

afhaakt, wordt je gemonitord. Dan vinden wij dat terug in onze data. We hebben geen abnormale afwijkingen

gevonden.

Motivaction stelt dat er geen opvallende dingen zijn gebeurd wat betreft weigeringen of afhaken van

deelnemers. De non-respons op dit onderzoek was hetzelfde als die bij andere onderzoeken van Motivaction.

Daarom vonden ze het ook niet nodig om er over te reflecteren in de onderzoeksverantwoording.

Selectie locaties

De selectie van locaties voor het werven van respondenten is tot stand gekomen vanuit de verwachting dat

respondenten uit de doelgroep op bepaalde plaatsen makkelijk te werven is vanwege een hoge verwachte

aanwezigheid. Het onderzoek vond zoals afgesproken met de opdrachtgever plaats in de G4, Eindhoven en

omgeving Twente, steden met een relatief grote populatie binnen de doelgroep. Binnen deze steden zijn

vervolgens locaties gekozen waar deze doelgroep, naar verwachting, wordt getroffen, waarbij een spreiding

wordt aangebracht in de wervingslocaties. Zo is er onder andere geworven bij supermarkten, winkelstraten,

onderwijsinstellingen, moskeeën, sportverenigingen, theehuizen, stations en door aan te bellen bij adressen

met een ogenschijnlijk Turks of Marokkaans naambordje.

Totstandkoming quota

Het is voor Motivaction niet mogelijk om te werken met een a-selecte steekproef omdat zij geen toegang

hebben tot het GBA, zij kunnen dus geen a-selecte steekproef trekken. De keuze voor de variabelen om de

quota te bepalen komt voort uit de beschikbaarheid van ijkingsdata (geslacht, leeftijd, etniciteit en

opleidingsniveau naar regio) afkomstig van het CBS. Dit wordt ook voorgeschreven door de Gouden Standaard

van MOA5 volgens welke Motivaction de quota vaststelt voor het selecteren van respondenten.

Het gebruik van de Gouden Standaard sluit dus ook uit dat er quota konden worden opgesteld ten aanzien van

bijvoorbeeld verschillende religieuze stromingen onder de Turkse doelgroep. Daarvan ontbreken immers

ijkingsdata.

Resultaten

De resultaten van het onderzoek hebben ook Motivaction verrast. Motivaction staat achter hun methode van

dataverzameling en de resultaten. Wel waren zij ervan overtuigd, en zijn ze nog steeds van mening, dat de

resultaten meer duiding behoeven. Er is daarom bij FORUM aangedrongen op verdiepend onderzoek. FORUM

heeft er echter voor gekozen om deze resultaten ook naar buiten te brengen zonder extra duiding.

Motivaction stelt, naar aanleiding van de resultaten en de ontstane ophef, de data uitvoerig te hebben

gecontroleerd. Ook zijn alle analyses opnieuw gedaan, met de zelfde resultaten. Motivaction stelt de data

desgewenst beschikbaar aan collega onderzoekers.

In eerste instantie was het niet het plan om verschillen tussen Turkse en Marokkaanse Nederlanders te duiden.

Het doel was een beeld te schetsen van jonge moslims als groep. Op basis van de uitgevoerde analyses

kwamen echter duidelijke verschillen naar voren tussen de twee groepen.

5 http://www.moaweb.nl/Services/gouden-standaard

http://www.moaweb.nl/Services/gouden-standaard

Download 'Rapportage 'Cognitieve test vragenlijst Forum ...

Documents

Transcript of Download 'Rapportage 'Cognitieve test vragenlijst Forum ...