DOSSIER Bio-ecologisch bouwen begint met… · 4. Design & Bewust: een mooie woning met een...

Bio-ecologisch bouwen begint met…

DOSSIER

BIO-ECOLOGISCH BOUWENBIO-ECOLOGISCH BOUWEN

2 Dossier Bio-ecologisch bouwen - 2013 Dossier Bio-ecologisch bouwen - 2013 3

HOE BOUW JE BIO-ECOLOGISCH?

Bio-ecologisch bouwen begint met...Bouwen is op zich al enorm veel complexer geworden in vergelijking met vorige decennia, zowel door wetgeving als door technologische ontwikkelingen. Als je dan nog de stap wil zetten naar een bio-ecologische bouw, is het hek helemaal van de dam. Hoe begin je aan een dergelijk project? Wie moet ik allemaal betrekken? Wat is het verschil met een klassieke bouw? Op welke basis neem ik beslissingen?

n Jan De Bock, alumnus Postgraduaat Bio-Ecologisch Bouwen en Wonen

Cartoons voorpagina dossier: Cartoons Joris Snaet

Redactie en administratie VIBE vzw Grotesteenweg 912600 Antwerpen – Berchemtel.: 03/218.10.60fax: 03/218.10.69e-mail: [email protected]: www.vibe.beopeningsuren: elke werkdag van 8.30 tot 12.30 uur en van 13.00 tot 16.30 uur

Dossier Dit dossier toont welke materialen je kan gebruiken bij het herinrichten en/of renoveren, met de focus op gezondheid en milieu.

Foto’s VIBE, tenzij anders vermeld

RedactieDimitri AlderweireldtJan de BockTim Janssens

EindredactieDimitri Alderweireldt

Verantwoordelijk uitgeverThomas LootvoetGrotesteenweg 912600 Antwerpen – Berchem

Het dossier ‘Gezonde en milieuverantwoorde materialen voor je huis’ is een uitgave van VIBE vzw en natureplus Belgium.De inhoud van WmdN wordt autonoom door VIBE vzw bepaald.

VERSCHIJNT ALS KATERN BIJ

COLO

FONInhoud

Het bio-ecologisch kader

Integrale bio-ecologische aanpak voor de bouwheer

Opstellen van een duurzaam programma van eisen (PvE)

Bio-ecologisch bouwen doe je zo

3

5

9

11

TABELLENDe tabellen en documenten in dit dossier zijn beschikbaar op www.vibe.be. Heb je zelf (ver)bouwplannen, gebruik deze dan zeker, want ze zullen je heel wat houvast bieden.• Een beslissingssjabloon• Programma van eisen• Tabel berekenen afstand• Tabel extra keuzemogelijkheden• Tabel stappenplan

VIBE vzw is Belgisch vertegenwoordiger van natureplus

VIBE vzw is een lidorganisatie van de Bond Beter Leefmilieu

VIBE vzw is een lidorganisatie van het Netwerk Bewust Verbruiken

VIBE vzw neemt deel aan het transitieproces duurzaam wonen en bouwen in Vlaanderen

VIBE vzw is partner in het Europese project CAP’EM

VIBE vzw is door de Vlaamse Overheid erkend als gewestelijke thematische milieuvereniging

De bouwsector heeft een grote invloed op de kwaliteit van onze omgeving. VIBE promoot mens- en milieuvriendelijke bouwwijzen en woonvormen.Hiervoor verenigt VIBE de ontwerpers, producenten, aannemers, handelaars en consumenten die deze bezorgdheid om het milieu delen.

Volg ons op Facebook, Twitter en LinkedIn

1. Het bio-ecologische kader

Er moeten inderdaad heel wat beslissingen genomen worden. Het is zelfs niet evident om te weten welke opties je hebt. Er wor-den veel impliciete keuzes gemaakt in het

bouwproces, zonder dat je er zelf expliciet over hebt nagedacht. Maar die kunnen je achteraf zuur opbreken. Denk maar aan verkeerde isolatietech-nieken, een verkeerd aangesloten opvang voor re-genwater, verkeerde materialen, ...

In dit dossier stellen we een integrale bio-ecolo-gische aanpak voor, vanuit het oogpunt van de leek die de bouwheer toch meestal is.

RUIMTE - Goede ruimtelijke ordening- Ecologische stedenbouw…

ENERGIE - Rationeel energiegebruik- Isolatie, - Ventilatie, - Hernieuwbare energiebronnen…

MATERIALEN - Levenscyclusanalyse van materialen, - Materialen op basis van gezonde natuurlijke grondstoffen)

WATER - Rationeel watergebruik - Gebruik van regenwater- Infiltratie, waterzuivering…

Gezondheid • Milieu



Het stappenproces.

Het belangrijkste in deze context is de hiërarchi-sche benadering: als aan de basisbehoeften niet voldaan is, zijn de andere behoeften niet of minder belangrijk. Eigenlijk kan je het ook zien als een pri-oriteitenlijst. Van strikt noodzakelijk, zeg maar ba-sisbehoefte, tot wenselijk. In onze cultuur is het een minimumvereiste dat de eerste drie zo goed moge-lijk ingevuld worden. Level 4 en 5 zijn een plus-punt.

De verschillende prioriteiten kunnen op ver-schillende dimensies beoordeeld worden: indivi-duele/familiale dimensie, sociale dimensie, maat-schappelijke dimensie, tijdsdimensie. Momenteel zijn er (nog) geen criteria of meetinstrumenten die de woonbehoeften, en vooral de inlossing van die woonbehoeften, kunnen objectiveren. In de toeris-tische sector bestaat er wel een vijfsterren-comfort-classificatiesysteem. Dat gaat niet alleen over het gebouw en de inhoud, maar deels ook over de ser-vice. Een gelijkaardig systeem zou zinvol kunnen zijn om huizen te vergelijken. De bovenstaande lijst helpt ons nu al bij het nemen van beslissingen in ons bouwproject.

PlanetDeze pijler werd al meermaals uitvoerig be-

schreven. De milieu-impact van het hele leven van een gebouw (en wijken, steden, …) zou neutraal of zelfs positief moeten zijn. Net zoals de Cradle-to-Cradle-filosofie een boom beschrijft, of – meer in het algemeen – zoals de kringloop in de biologie.

De nulenergie- of plusenergiewoning is moge-lijk een eerste stap, hoewel de huidige definities van beide begrippen zeer conservatief zijn en op lange termijn niet ver genoeg gaan. Momenteel wordt een woning als nul- of plusenergie be-schouwd als het verbruik gelijk is aan of lager ligt dan de hoeveelheid energie die het huis zelf op-brengt. Met zero-impact willen we verder gaan: gedurende de hele levenscyclus van het gebouw zou er voldoende energie moeten worden gegene-reerd om het gebouw te bouwen, te bewonen, te onderhouden en uiteindelijk te slopen. Gelijkaar-dige redeneringen kunnen we toepassen op water-, ruimte-, materiaal- en luchtneutraal bouwen.

Trias Ecologica is een eenvoudig principe dat je kan ondersteunen in het beslissingsproces.

Het is een publiek geheim dat veel bouw-heren klagen over de kwaliteit in de bouw. Over bijna elk project hoor je ge-jammer. Die klachten gaan bijna altijd

over: • Tijd: niet op tijd leveren van de beloofde diensten• Prijs: volgend gezegde doet de ronde: ‘als een ar-chitect een raming opmaakt van de kosten, doe er dan maar 25 tot 50% bij om de uiteindelijke prijs te berekenen’• Kwaliteit: je krijgt niet wat je verwacht. Een ander gezegde over de bouw: ‘de volgende vakman moet de fouten van de vorige maar oplossen’.

Het zeer complexe bouwproces mist duidelijk standaardisatie, met kwaliteitsproblemen tot ge-volg. Dat is niet verenigbaar met een bio-ecologisch en duurzaam project. Hopelijk staat er in de sector snel een duurzame transitiebeweging op.

Overzicht bio-ecologisch bouwproces

Vanuit het oogpunt van de bouwheer zijn er – zoals het bijhorende plaatje laat zien – negen be-

langrijke, sequentiële stappen in het bouwproces. Vooral de eerste vier stappen zijn cruciaal en dien je bewust te nemen, net omdat ze een grote invloed hebben op het uiteindelijke resultaat. Voor de eer-ste drie stappen en de laatste stap (het wonen zelf) is de bouwheer hoofdzakelijk op zichzelf aangewe-zen. Voor de stappen vier tot acht, van vooront-werp tot opbouw, is er meestal een professionele omkadering.

Als je beslissingen moet nemen, is het be-langrijk om uit te gaan van een duidelijk referentiekader. In ons geval is dat dus het bio-ecologische kader. In Wonen met

de Natuur 64, de wintereditie van 2012, staat goed beschreven wat bio-ecologisch bouwen precies in-houdt. De centrale thematieken zijn ‘Gezondheid’ en ‘Milieu’, die op hun beurt een belangrijk onder-deel vormen van een grotere, globaal erkende, duurzame evenwichtsoefening tussen People, Pla-net & Profit. De kernvraag is: welke doelstellingen willen we bereiken in onze projecten?

PeopleNaast de gezondheidsaspecten zijn er nog an-

dere woonbehoeften die we moeten aanpakken. Gebaseerd op de behoeftenpiramide van Maslow (vertrekkend van de basisbehoeften en gaande tot de luxebehoeften), gebruiken we onderstaand schema als definitie en prioriteitenlijst.

Deze driestappenbenadering kan je in verschil-lende aspecten van het bio-ecologische proces ge-bruiken, zowel qua energie (trias energetica), ma-teriaal (trias hylica) en water (trias hydrica) als qua ruimte (trias toponoma). De laatste drie zijn veel minder gekend, maar steunen op exact hetzelfde principe. Het is natuurlijk geen toeval dat die vier naar voor komen. We hebben hetzelfde viertal ge-zien in de VIBE-benadering. Heel belangrijk in het principe is de bepalende volgorde. Het meest ge-kende tegenstrijdige voorbeeld is het veelvuldig gebruik van zonnepanelen voor een huis dat hele-maal niet energetisch geoptimaliseerd is. De Trias logica zou eerst bekijken of het huis wel voldoende geïsoleerd is alvorens aan te raden om zonnepane-len te installeren.

ProfitIn een duurzame samenleving neemt de totale

woonkost een billijk, niet overdreven deel van het inkomen van het individu in, met een comfortni-veau dat aangepast is aan de cultuur en het kli-maat. Voorts worden de oplossingsaanbieders

(architecten, aannemers, deskundigen, ...) op een eerlijke manier betaald. De sociale dimensie van de ‘profit’-pijler is belangrijk. We moeten vermijden dat zeer milieuvriendelijke en comfortabele wo-ningen enkel haalbaar zijn voor de rijksten in de maatschappij, terwijl de kleinverdieners gezien de schaarste aan ruimte en materialen nauwelijks een woning kunnen betalen. Het is in dit verband dus ook belangrijk om de kost van de hele levenscyclus te bekijken: constructiefase, gebruik, onderhoud, afbraak. Typisch voor bio-ecologisch bouwen is dat de eerste fase duurder zal zijn dan bij de klassieke manier van bouwen, maar dat de totale levenskost lager zal liggen.

Holistische benaderingDe drie pijlers moeten samen evolueren. Het

maximaliseren van slechts één van de pijlers be-schouwen we niet als duurzaam. Beslissingen ge-durende het bouwproces zullen altijd afgewogen worden tegen de drie hoofddoelstellingen. Als een keuzeoptie tegenstrijdig is met één van de pijlers, moeten we die optie schrappen.

1. Warm & gezond: een woning dient fysische be-scherming te geven tegen weer, wind en allerhande toxische invloeden. Dit is een basisvereiste voor elke woning. Andere belangrijke elementen zijn: stevig gebouwd, vochtvrij, antiallergisch, goede luchtkwaliteit, voldoende daglicht.2. Zekerheid & Veiligheid: een woning en zijn omge-ving moeten een veilig gevoel bieden en een soort van thuishaven vormen. Andere elementen zijn: veiligheid, anti-inbraak, duurzaam in de tijd, rust-gevend, ontspannend.3. Comfort & Integratie: de woning kan best voldoen aan de huidige comfortnormen inzake sanitair, plaats & ruimte, verlichting en elektriciteit. Een goed geïntegreerde woning bevordert het sociale contact, zowel binnen als buiten de woning.4. Design & Bewust: een mooie woning met een aan-trekkelijk design, maar die ons tegelijk ook bewust maakt van de impact van bewonersgedrag op de omgeving.5. Innovatie: mogelijks kan de woning innovatieve elementen bevatten, zowel op het vlak van woon-ervaring als op het vlak van milieu- en budgetim-pact. Het is mooi meegenomen, maar verre van noodzakelijk.

De behoeftenpyramide van Maslow.

Schema trias ecologica

2. Integrale bio-ecologische aanpak voor de bouwheer WARM & GEZOND

ZEKERHEID & VEILIGHEID

COMFORT & INTEGRATIE

DESIGN & BEWUST

INNOVATIE

1. Reduceer de vraag (energiebesparing)

2. Zet duurzame energiebronnen in

Energievraag

3. Gebruik fossiele brandstoffen zo

optimaal mogelijk



Wat het wonen betreft, is het goed om je regel-matig opnieuw af te vragen: “Wat willen we?”. Le-venslang in hetzelfde huis wonen is waarschijnlijk niet ideaal. Wensen en noden hangen af van de le-vensfase van de bouwheer. De negen verschillende stappen worden aan elkaar geregen door enkele belangrijke ondersteunende processen: project-planning, budgetcontrole, documentbeheer en communicatieplanning. Een laatste belangrijk pro-ces is het keuzeproces. Dit is gebaseerd op het eer-der beschreven bio-ecologisch framework.

Stap 1: Wat Willen We ?Vooraleer er ook maar enige zoekactie ondernomen wordt, moet eerst duide-lijk zijn wat de bouwheer wil. Bio-Eco-

logisch en duurzaam wonen begint met een degelijk inzicht in de wooneisen. Als

handleiding wordt een Programma Van Eisen

(PvE)-sjabloon gebruikt. In veel gevallen kan het handig zijn om raad te zoeken bij experts of erva-ringen in te winnen via diverse kanalen.

Het belang van deze fase kunnen we niet genoeg benadrukken. Meestal verloopt ze ongestructu-reerd en bijna altijd onvolledig. Nochtans is de in-vloed op de volgende fases enorm. Het keuzepro-ces is zeer sterk bepalend voor het uiteindelijke resultaat qua duurzaamheid en bio-ecologische kwaliteit.

Stap 2: Zoektocht naar een locatieEen of meerdere bouwheren gaan op zoek naar de locatie die zoveel mogelijk voldoet aan het PvE V1. Als er verschil-

lende alternatieven voldoen aan het PvE V1, wordt het keuzeproces ingeschakeld

om de beste optie te nemen. Het PvE wordt aange-past aan de nieuwe informatie, gebaseerd op de gekozen locatie. (PvE V2). De locatie heeft een

enorme invloed op verschillende aspecten van een bio-ecologisch project: transport, energie, comfort, veiligheid, ...

Stap 3: Samenstellen van een bouwteamTraditioneel worden de meeste bouw-participanten apart betrokken bij het bouwproces: eerst de architect, dan de

ruwbouwaannemer, dan de loodgieter, enz. Het contact is minimaal, afspraken

worden niet of nauwelijks gemaakt. Om meer kwaliteit te kunnen bekomen, is mul-

tidisciplinair werken een noodzaak. En dat is nu net wat men met een bouwteam wil bereiken. Een bouwteam bestaat minimum uit een architect, een ruwbouwaannemer, een energiedeskundige, een HVAC-deskundige en een veiligheidscoördinator. De leidende figuur is meestal (maar niet noodzake-lijk) de architect. Hij is vaak de eerste die gekozen wordt. De verschillende kandidaten worden tegen-

over elkaar afgewogen.aan de hand van een check-list.

Het bouwteam verenigt de verschillende discipli-nes al in een vroeg stadium van het bouwproces. Zo kunnen de energiedeskundige, de HVAC-deskundi-ge, de aannemer, enz. … bij het uitwerken van het ontwerp aangeven wat specifiek en belangrijk is voor hun discipline en helpen ze mee de optimale keuzes te maken, zowel voor ontwerp en uitvoering als voor gebruik. In principe kan dat team ook aan budgetbeheersing doen: alle leden van het team kennen het budget van bij de start en houden daar rekening mee bij het nemen van hun beslissingen.

We gaan niet dieper in op alle mogelijke con-tractvormen. Wel is het goed om ergens in die con-tracten te stipuleren dat er in een bouwteam ge-werkt wordt en aan te geven wat je ervan verwacht. Een belangrijk detail: de aannemers die in het bouwteam zetelen, hoeven niet noodzakelijk de-

Wat willen we?

Zoek-tocht

locatie

Kies bouw-team

STAPPENTABEL

FASE 1 2 3 4 5 6 7 8 9

WAT WILLEN WE? ZOEKTOCHT LOCATIE KIES BOUWTEAM VOORONTWERP DEFINITIEF ONTWERP AANBESTEDING SLOOP OPBOUW WONEN

Verantwoordelijken/ Bouwheer (1 of meer), Bouwheer Bouwheer en Bouwheer en Bouwheer en Bouwheer + Sloper Aannemers en Bouwheer (huurders)

participanten Financiële adviseurs bouwteam bouwteam bouwteam diverse aannemers bouwteam

(vb immotheker, (meestal neemt

banken, …) architect de

Gespecialiseerde coördinerende

organisaties (VIBE) rol op zich)

Budgetcontrole Hoeveel wil en kan ik Past het binnen het Begroting Calculatie Budgetcontrole Budgetcontrole Nacalculatie

er aan besteden budget (is er ruimte

(raming) voor verbouwen)

Documentbeheer: PvE V1 PvE V2; Notarisakte, Bouwteamcontracten, Ontwerpplannen, PvE V3, Bouwvergunning, Aanbestedings- Afvalinventaris Energieberekening V3, Projectevaluatie en

documenten per fase Watertoets, Bodem- Eerste schetsen Vergunningsdossier, Uitvoeringsplannen, contracten Onderhoudsboekje V3, voorstellen tot

(indicatieve lijst) attest, Bodemkaarten, Onderhoudsboekje V1, PvE V4, Certificaten, verbetering,

BPA-kaarten Energieberekening V1 Onderhoudsboekje V2, Documentatiedossier Onderhoudsboekje V4

(PHPP/EPB) Energieberekening V2

Projectplanning Bepaal de Meer gedetailleerde Planning voor Startdatum voor het Projectplanning Projectevaluatie

ruwe planning planning t.e.m. uitvoeren opstellen uitvoeringsprojectplan strikt bewaken, (continue leren)

aanbesteding met vlottende vastleggen vertragingen

opstellen startdatum. De communiceren naar

afhankelijkheden al de betrokkenen

van de verschillende

stappen t.o.v. elkaar

vastleggen

Externe Check met Check referenties van Pre-check met Communiceer project-

communicatie potentiële buren bouwteampartners gemeente en buren plan met buren,

check referenties

van aanbieders

en nutsvoorzieningen



aangevuld met verdere detailinformatie. Op het einde van deze fase worden de certificaten zoals voorgeschreven in het PvE (bv. PHPP, EPB, Duur-zaamheidsmeter,...) behaald.

Stap 9: WonenTijdens het wonen, het gebruik van de woning dus, zijn volgende punten be-langrijk: het gedrag van de woning (ge-

draagt de woning zich zoals voorspeld?), opvolging en feedback van het bewoners-

gedrag en opvolging van het onderhoud.

Ondersteunende Processen Documentbeheer

De verschillende fases hebben documenten no-dig als input en leveren documenten als output. Versiebeheer, beveiliging en toegangscontrole, be-schikbaarheid, overeengekomen formaten en back-ups zijn allemaal elementen die belangrijk zijn in een goed documentenbeheersysteem. Het project zal heel wat vlotter verlopen wanneer de juiste en meest recente informatie beschikbaar is voor de personen die in de volgende fase van het proces aan zet zijn.Projectplanning

Projectmanagement is niet vanzelfsprekend voor de bouw van eengezinswoningen. Zeker in de klassieke manier van bouwen past men dit weinig toe. Zoals eerder besproken is het tijdsbeheer een van de grote klachten inzake bouwen. Is er enkel een ruwe planning, dan is de kans klein dat je de vooropgestelde einddatum zal halen.

Een goed projectmanagement veronderstelt een duidelijke projectplanning, met mijlpalen en af-hankelijkheden tussen de verschillende (deel)stap-pen en ook een duidelijke indicatie van de verant-woordelijken per stap. In tegenstelling tot de generieke processtappen zijn de gedetailleerde projectstappen en hun volgorde meestal vrij speci-fiek voor het project. De graad van detaillering is ook gedocumenteerd in de tabel hierboven. Het begint met een ruwe planning, maar naarmate het ontwerp specifieker wordt, wordt ook de planning concreter.

Naast het definiëren en documenteren van de planning is ook de opvolging ervan noodzakelijk. In veel gevallen doet de architect dit. Nochtans is dit niet zijn specialiteit. Vandaar dat er soms een beroep gedaan wordt op een andere projectleider die dit kan combineren met de budgetbeheer-sing. Budgetcontrole

Hoewel de financiële kant van het (ver)bouwen vaak besproken wordt, gaat het meestal enkel over initiële fases zoals lenen en geschatte bedragen. Op de website van Livios vind je bijvoorbeeld veel ta-rieven zoals een geschatte prijs per vierkante meter

zelfde te zijn als zij die het werk uiteindelijk zullen uitvoeren. In veel gevallen zal dat wel zo zijn, maar die beslissing wordt meestal pas genomen in de aanbestedingsfase. Dat impliceert ook dat er dui-delijke afspraken te maken zijn inzake de vergoe-ding om in het bouwteam te zetelen.

Stap 4: Voorontwerp Op basis van een eerste schets met vorm-geving en ruimte-indeling wordt het voorontwerp – volledig in lijn met PvE

V2 – verder uitgewerkt. Het hele bouw-team wordt actief betrokken bij deze fase,

zodat de doelstellingen van PvE V2 haalbaar zijn. Op basis van feedback en constante interactie wordt het PvE aangepast met de nieuwe keuzes die gemaakt worden (PvE V3). Er wordt ook een eerste versie van het onderhoudsboekje opgemaakt. Deze fase eindigt met de aflevering van de bouwvergun-ning.

Stap 5: Definitief Ontwerp Op basis van het voorontwerp worden de uitvoeringsplannen en -details be-sproken en gedocumenteerd, om zo ook

de technische installaties te selecteren en te dimensioneren. Zowel PvE (V4) als het

onderhoudsboekje (V2) worden verder aangevuld met de gedetailleerde eisen. Het professionele bouwteam draagt de verantwoordelijkheid. Het houdt de bouwheer heel regelmatig op de hoogte van de nieuwe voorstellen.

Stap 6: AanbestedingDe keuze voor de verschillende aanne-mers gebeurt op basis van het definitief ontwerp en het PvE V4. Eventueel ma-

ken de gekozen aannemers al deel uit van het bouwteam. De uiteindelijke keuze

hangt af van de selectieprocedure. Belangrijk is dat alle aannemers – van afbraak over ruwbouw tot afwerking -- beseffen wat het PvE inhoudt, zodat kans op fouten gedurende het project klein blijft.

Stap 7: Sloop & Klaarmaken terreinDeze fase gebeurt volgens het PvE V4. Vooral het afvalbeheer, inclusief recupe-ratie en recycling, is hier belangrijk.

Deels kan deze fase gezien worden als de zogenaamde ‘End Of Life’-fase van het vo-

rige project. In bio-ecologisch en duurzaam bou-wen tracht men reeds bebouwde percelen en brownfields immers te hergebruiken. Maar ook een greenfield klaarmaken voor het bouwen behoort tot de doelstellingen: zijn er waardevolle ecologi-sche elementen die je moet sparen en/of bescher-men? Wat met vegetatie?

Stap 8: OpbouwZoals afgesproken (ver)bouwen aanne-mers tijdens de aanbestedingsfase op basis van het definitief ontwerp en het

PvE V4. Het onderhoudsboekje wordt

Voor-ontwerp

Definitief ontwerp

Aan-besteding

Sloop

Opbouw

Wonen

bebouwde oppervlakte. Zoiets is goed voor een eerste raming, maar natuurlijk moet je dit tijdens het project concretiseren. Nog belangrijker is de opvolging van het budget: wat doe je als een aan-nemer het budget overschrijdt? Wat gebeurt er bij-voorbeeld als het project toch nog veranderingen ondergaat tijdens de uitvoeringsfase? Zoals eerder aangegeven moet de budgetbeheersing ook reke-ning houden met de totale life cycle cost.

CommunicatieplanningDenk goed na wie je wanneer moet informeren.

De tabel geeft daarvoor enkele belangrijke momen-ten aan, maar is zeker niet volledig. Vul dit dus zelf verder aan. Het voorbeeld in de tabel focust vooral op de buren, die men in een klassiek bouwproces vaak durft te vergeten. Maar in een duurzaam pro-ject is ook de sociale context belangrijk. Beter een goede buur dan een verre vriend!

Het programma van eisen is een zeer be-langrijk document dat het totale project richting geeft en stuurt. Het is een do-cument dat evolueert van algemene

naar specifieke informatie. In wezen is het een in-tegratie van verschillende bio-ecologische aspec-ten. De paragrafen hieronder komen overeen met de verschillende paragrafen uit het Programma-van-Eisen-sjabloon.

SamenvattingBeschrijf in een kort tekstje wat je wil.

Welke woonvorm verkies je ?Voorbeelden: Eengezinswoning, appartement,

een vorm van gemeenschappelijk wonen zoals co-housing, kangoeroewoning, enz.

Belangrijk: De woonvorm heeft een grote invloed op het duurzaamheidsgehalte van je project. Be-perken van plaats en kleiner wonen kan een goede optie zijn. Maar ook de sociale aspecten kunnen je aanzetten om naar alternatieven te kijken. Dit is namelijk enorm bepalend voor je totale project.

Locatie en oriëntatie van het gebouwWaar wil je wonen ? • Afstanden voor de dagelijkse activiteiten: werk, school, …• Afstanden tot winkels en voorzieningen • Afstanden tot openbaar vervoer• Afstanden tot groene ruimtesOriëntatie & ligging• Energetische kwaliteit: mogelijk windrichting gebouw

• Akoestische kwaliteit: afstand tot geluidsbron-nen (trein, verkeer, ...)• Visuele kwaliteit: uitzichten• Niet in overstromingsgebied (Watertoets) • Veiligheidsaspecten

Belangrijk: Uit onderzoek blijkt dat transport een grote impact heeft, zowel op het wooncomfort (people) en het energieverbruik (planet) als op onze portemonnee (profit) tijdens de woonfase. Een bewuste keuze van de locatie is dan ook bij-zonder belangrijk voor een duurzaam project.

Beschrijving functies, gebruikers en ruimtes• samenstelling bewonersgroep/gezin (korte ter-mijn, maar ook langere termijn)• andere functies dan wonen: werk, hobby’s, …• beschrijving van de gewenste ruimtes met voor-gestelde oppervlakte, groottes en mogelijke verdie-pingen• relaties tussen de ruimtes• aanpasbaarheid voor de toekomst (mogelijk sce-nario’s)

Noot: Schets kan toegevoegd wordenBelangrijk: Vooraf stilstaan bij huidig en toekom-

stig gebruik van de woning leidt tot een beter ont-werp en eindresultaat. Als het huis van in het begin multifunctioneel en aanpasbaar ontworpen is, zal het waarschijnlijk ook duurzamer zijn en langer meegaan. Ook de gewenste grootte heeft een im-mense invloed op het bio-ecologisch karakter van de woning. In het licht van de Trias Ecologica bete-kent dit: vermijd gebruik van ruimte, materialen en energie als je ze niet nodig hebt!

3. Opstellen van een duurzaam programma van eisen (PvE)



4. Bio-ecologisch bouwen doe je zoBio-ecologisch kiezen

Zoals eerder vermeld is (ver)bouwen het aan-eenrijgen van keuzes. Het eerder gedefinieerde framework kan je gebruiken als leidraad om gefun-deerde bio-ecologische keuzes te maken. Het biedt geen pasklare antwoorden, maar maakt het moge-lijk om op een kritische manier vragen te formule-ren over de mogelijkheden. Deze open werkwijze laat je toe om verschillende vormen van bouwen en verbouwen bio-ecologisch in te vullen. Het frame-work is ook weinig gebonden aan huidige tenden-sen of toegespitst op de huidige stand van zaken in onze wetenschap over het onderwerp. Het laat je toe om keuzes te maken in het licht van nieuwe ontwikkelingen.

De eerste stap is duidelijk definiëren wat je moet beslissen. Voorbeelden in de bio-ecologische bouw-praktijk zijn legio: welk constructiewijze, welke materialen, welk energiedrager, zuiveren we ons water zelf, …? Dergelijke vragen komen al op bij de initiële fase, het invullen van het programma van eisen. Maar ook in andere fases zullen ze regelma-tig terugkomen.

In een tweede stap worden de objectieven gedo-cumenteerd die we tijdens het kiezen willen hante-ren. Daarvoor gebruiken we hoofdzakelijk het bio-ecologisch framework, maar we laten het genoeg open om rekening te houden met specifieke situa-ties en de snel evoluerende markt en kennis.

In een derde stap worden de alternatieven opge-somd en beschreven, meestal een drie à viertal. Wel is het belangrijk om na te gaan of er geen beslis-singen zijn die je impliciet genomen hebt. Als er maar één keuzemogelijkheid is volgens een expert of je eigen denkwereld, dan is het goed om dat toch

expliciet op te zoeken en kritische vragen te stellen. Waarschijnlijk vind je wel een paar alternatieven. Het zogenaamde ‘out of the box’-denken kan hier vruchten afwerpen. Verschillende bronnen kunnen je helpen om deze stap te voltooien.

In een vierde stap worden de twee vorige stap-pen gecombineerd: de criteria worden afgewogen tegenover de verschillende alternatieven. In het sjabloon maken we gebruik van een getal van 1 tot 5 om de verschillende objectieven te quoteren. Dit levert dan een totaalscore op, waarbij het laagste nummer waarschijnlijk het beste alternatief is.

In een vijfde stap bekijk je dan nog de mogelijke risico’s van je beslissing, of vul je aan met meer ge-gevens of opmerkingen. Je maakt je definitieve keuze.

Op zoek naar een bio-ecologische (ver)bouwplaats

In het programma van eisen is dit al gedeeltelijk aan bod gekomen. Maar het belang ervan kan niet genoeg benadrukt worden, vandaar dat we er toch nog even verder over uitweiden. Een passiefhuis dat slecht gelegen is, heeft waarschijnlijk een nega-tievere invloed op het milieu dan een ideaal gele-gen klassiek huis. Natuurlijk is het geen of-of-, maar wel en-en-verhaal: een bio-ecologisch pas-siefhuis dat nauwelijks vervoer vereist, geniet dui-delijk de voorkeur. Maar de locatie ligt wel vast bij aankoop en is onomkeerbaar.

Waaraan moet je dan aandacht besteden bij het zoeken naar een bio-ecologische (ver)bouwplaats? De Vlaamse maatstaf biedt enkele mooie tools aan die kunnen helpen om het PvE in te vullen. In die tools wordt er gekeken naar de afstand tot de bak-

ComforteisenWarm & Gezond• Welke comforttemperatuur wil je in welke ruim-tes ? (min/max)• Welke lichtbehoeften zijn er in welke ruimtes? Daglicht, kunstlicht en lichtbehoefte per dag?• Zijn er speciale eisen inzake luchtkwaliteit?• Zijn er speciale eisen inzake gezondheid: antial-lergisch, antistof, anti-insecten, ...

Zekerheid & Veiligheid• Welke maatregelen wil je nemen op het vlak van veiligheid (anti-inbraak, brandbeveiliging, ...)?• Welk niveau van akoestisch comfort wil je berei-ken?• Heb je speciale wensen inzake onderhoud ? (ma-terialen, bereikbaarheid van de te onderhouden delen, bepaalde technieken, ...)

Comfort & Integratie• Wensen op het vlak van comfort qua sanitair, be-diening, elektriciteit en domotica?• Hoe dient de woning geïntegreerd te zijn in de omgeving?

Design & Bewust• In welke stijl wil je de woning bouwen?• Beschrijf welke afwerkingskwaliteit voor jou be-langrijk is• Wil je systemen integreren die feedback geven over het bewonersgedrag?

Innovatie• Zijn er nieuwe technieken of ideeën die je wil uitproberen in je woning?

Belangrijk: Bio-ecologisch bouwen wil een goede balans vormen tussen people-planet-profit. Com-forteisen zijn dus ook heel belangrijk. Ze benadruk-ken welke eisen we willen bereiken aan de “people”-zijde van de 3 P’s.

Technische EisenMateriaalkeuze

Lijst de eisen op waaraan de gebruikte materia-len moeten voldoen. Voorbeelden: bio-ecologisch zijn, FSC-label, lokale leveranciers, gerecycleerde materialen, ...

Energieprestatie• Passiefhuis: Ja/Nee• E-Peil-objectief:• K-Peil-objectief:• Primair energiegebruiksobjectief:• Luchtdichtheidsobjectief: • Max. energie voor zomercomfort:• Soort energievoorzieningen: • Lokaal op te wekken energie: • Energiemonitoring:

Waterprestatie• Maximaal wit watergebruik per jaar: • Regenwaterrecuperatie voor buitenkranen / toi-letten / wasmachine / douche • Grijswaterrecuperatie:• Zwartwaterrecuperatie:• Waterinfiltratie: • Watermonitoring:

Luchtprestatie• Ventilatiesysteem: A / B / C /D (of variante) • Regelsysteem: handmatig / automatisch • Luchtmonitoring:

Belangrijk: De technische eisen hebben een grote invloed op de totale woning, inclusief comfort, budget en zeker ook milieu-impact. Goede tech-niek is nodig om comforteisen en milieu-impact met elkaar te verzoenen.

Financiële eisen• Maximaal investeringsbedrag:• Maximaal energieverbruik in euro’s per jaar (re-ferentieprijzen = vandaag):• Maximale onderhoudskosten per jaar: • Terugverdientijd van bepaalde extra investerin-gen: • Geschatte restwaarde bij end of life: • Eisen naar fair trade of andere sociale aspecten bij participanten van het bouwteam:

Belangrijk: Het totale project moet passen in het economische plaatje van de bouwheer, maar ook in dat van de leveranciers. Anders kan je nooit een duurzaam project realiseren.

Andere eisenBeschrijf alle andere eisen waaraan het project

moet voldoen.

DAGELIJKSE FIETSAFSTAND OPENBAAR VERVOER OPENBAAR VERVOER OFACTIVITEITEN TOT (IN KM) TOT (IN MM) FIETS REALISTISCH? (JA-NEE)

Bewoner 1

Bewoner 2

Bewoner 3

Bewoner 4

Bewoner 5

Totaal

min

Max

AFSTANDEN BEREKENEN



Keuze Sjabloon

Page 1

Beslissingsanalyse People Planet Profit

Beschrijving Alternatief Andere beschouwingen

<alternatief 1> 0

<alternatief 2> 0

<alternatief 3> 0

<alternatief 4> 0

Welke beslissing moet ik nemen ?

<definieer hier wat je wil beslissen>

Alternatieven

Tot welke prioriteit in de woon-behoeftenpiramide behoort je alternatief ?

(lager in de piramide heeft een grotere prioriteit)

Welk alternatief vult het best je

woonbehoeften in ?

Welk alternatief voelt aan als meest

belangrijke voor je comfort (0=moet, 1 zeer wenselijk, … 4

leuk gadget)

Welk alternatief gebruikt het minst ruimte, materiaal,

energie, lucht, water ?

Welk alternatief gebruikt duurzame

bronnen ?

Welk alternatief is het meest efficient in het gebruik van eindige

bronnen ?

Welk alternatief heeft de beste prijs/kwaliteit verhouding ?

Welk alternatief kan uitgesteld worden,

welk is (bijna) onomkeerbaar in volgende stappen (dringendst krijgt laagste score)

Welk alternatief onderscheidt zich door

fair trade regels ?

Keuze indicator

(laagste cijfer mogelijks

beste keuze)

Keuze Sjabloon

Page 1

Beslissingsanalyse People Planet Profit

Beschrijving Alternatief Andere beschouwingen

<alternatief 1> 0

<alternatief 2> 0

<alternatief 3> 0

<alternatief 4> 0

Welke beslissing moet ik nemen ?

<definieer hier wat je wil beslissen>

Alternatieven

Tot welke prioriteit in de woon-behoeftenpiramide behoort je alternatief ?

(lager in de piramide heeft een grotere prioriteit)

Welk alternatief vult het best je

woonbehoeften in ?

Welk alternatief voelt aan als meest

belangrijke voor je comfort (0=moet, 1 zeer wenselijk, … 4

leuk gadget)

Welk alternatief gebruikt het minst ruimte, materiaal,

energie, lucht, water ?

Welk alternatief gebruikt duurzame

bronnen ?

Welk alternatief is het meest efficient in het gebruik van eindige

bronnen ?


Welk alternatief kan uitgesteld worden,

welk is (bijna) onomkeerbaar in volgende stappen (dringendst krijgt laagste score)

Welk alternatief onderscheidt zich door

fair trade regels ?

Keuze indicator

(laagste cijfer mogelijks

beste keuze)

Selecteer Architect

Page 2

Sjabloon Invulling voor architectenkeuze

Welk alternatief vult het best je woonbehoeften in ?

Wat is je intuitieve rangorde ?

Welk alternatief gebruikt het minst ruimte, materiaal, energie, lucht, water ? afstand van woonplaats architect tot de projectplaats (dichter is beter)

Welk alternatief gebruikt duurzame bronnen ?

Welk alternatief is het meest efficient in het gebruik van eindige bronnen ?


niet van toepassing

Welk alternatief onderscheidt zich door fair trade regels ?

Tot welke prioriteit in de woon-behoeftenpiramide behoort je alternatief ? (lager in de piramide heeft een grotere prioriteit)

Mate van overeenkomst tussen prioriteiten van de architect en de jouwe (op basis van gesprekken, referenties, documentatie) (1 komt best overeen, 5

komt minst overeen)

Op basis van referentiebezoeken: rangorde van de verschillende architecten naar invulling van je woonwensen zoals gedefinieerd in het PvE.

Welk alternatief voelt aan als meest belangrijke voor je comfort (0=moet, 1 zeer wenselijk, … 4 leuk gadget)

Lijst architecten naar gebruik van bio-ecologische materialen, naar bezit van bio-ecologische labels, naar referentiegebouwen met goede score op een

duurzaamheidsmeter

Hoe efficient gebruikt de architect de resources ? Gebruik van BIM ? Sharen van informatie ?

Welke architect heeft de beste prijs/kwaliteit verhouding (op basis van referenties)

Welk alternatief kan uitgesteld worden, welk is (bijna) onomkeerbaar in volgende stappen (dringendst krijgt laagste score)

Zijn er architecten met specifieke samenwerkingsregels, hebben ze interesse en ervaring met bouwteams ?

Selecteer Architect

Page 2

Sjabloon Invulling voor architectenkeuze

Welk alternatief vult het best je woonbehoeften in ?

Wat is je intuitieve rangorde ?

Welk alternatief gebruikt het minst ruimte, materiaal, energie, lucht, water ? afstand van woonplaats architect tot de projectplaats (dichter is beter)

Welk alternatief gebruikt duurzame bronnen ?

Welk alternatief is het meest efficient in het gebruik van eindige bronnen ?


niet van toepassing

Welk alternatief onderscheidt zich door fair trade regels ?

Tot welke prioriteit in de woon-behoeftenpiramide behoort je alternatief ? (lager in de piramide heeft een grotere prioriteit)

Mate van overeenkomst tussen prioriteiten van de architect en de jouwe (op basis van gesprekken, referenties, documentatie) (1 komt best overeen, 5

komt minst overeen)

Op basis van referentiebezoeken: rangorde van de verschillende architecten naar invulling van je woonwensen zoals gedefinieerd in het PvE.

Welk alternatief voelt aan als meest belangrijke voor je comfort (0=moet, 1 zeer wenselijk, … 4 leuk gadget)

Lijst architecten naar gebruik van bio-ecologische materialen, naar bezit van bio-ecologische labels, naar referentiegebouwen met goede score op een

duurzaamheidsmeter

Hoe efficient gebruikt de architect de resources ? Gebruik van BIM ? Sharen van informatie ?

Welke architect heeft de beste prijs/kwaliteit verhouding (op basis van referenties)

Welk alternatief kan uitgesteld worden, welk is (bijna) onomkeerbaar in volgende stappen (dringendst krijgt laagste score)

Zijn er architecten met specifieke samenwerkingsregels, hebben ze interesse en ervaring met bouwteams ?



Vijverwegel 66 • 9090 Melle • T +32 (0)9 272 82 92 [email protected] • www.ecostore.be

OPENINGSUREN: MA: van 08u tot 12u (enkel afhalingen aannemers) & van 13u tot 18u DI tem VR: van 08u tot 12u & van 13u tot 18u • ZA: van 09u tot 13u

Onderdakplaten•Dampschermen•Warmteisolatie•Geluidsisolatie•Gipsvezelplaten•Leempleister•FSCHout•Bamboeparket•Ecologischelijmen

Natuurverven•Leemverf&leemfinish•Kalkverven&kalei•Kalkpleisters•Tadelakt•Silicaatverven•Oliën&zepenvoor

hout•Ecologischebehandelingtegenhoutworm•Boenwassen

UWECOLOGISCHE BOUWHANDEL

opmaak_AD_9,9x13,75cm.indd 1 10/12/12 14:42

Swiss engineeringMade by PAVATEX

PAVATEX is een unieke natuurlijke isolatie gemaakt van afvalhout van houtzagerijen.Daken, gevels, vloeren, HSB-elementen en Passiefhuizen kunnen met PAVATEX houtvezelisolatie snel en eenvoudig worden geïsoleerd.PAVATEX isolatie én afdichtingen bieden zekerheid in systeem voor damp-open en luchtdicht bouwen.

Isoleren met PAVATEX is bouwen aan de toekomst.

Zo eenvoudig, zo goed.

thermische isolatie in de winter

beschermingtegen

zomerhitte

geluid-isolerend

brand-veiligheid

diffusie-openheid

lucht-dichtheid

aangenaambinnen-klimaat

duurzaamen milieu-vriendelijk

Isoleren met hout

www.pavatex.be

Bouwen. Isoleren. Aangenaam leven.

Voor meer informatie over de bio-ecologische isolatie van PAVATEX en voor verdelers in uw regio:

Pavatex Benelux b.v.T: +31 (0)53 433 17 69, F: +31 (0)53 435 21 11, E: [email protected]

Advertentie tbv. VIBE - Wonen met de Natuurjanuari 2013 - 99 x 137,5 mm

R:104; G:175; B:71C: 60; M:0; Y:79; K:0

*

ker, slager, kruidenier, school, café en publieke groene buitenruimte. Via enkele eenvoudige tabel-len krijg je inzicht in de duurzaamheid van de lig-ging, meer bepaald ‘Bereikbaarheid voor fietsers en voetgangers’ en ‘Bereikbaarheid via openbaar ver-voer’. Daarbij wordt echter een belangrijk aspect deels over het hoofd gezien, namelijk regel één van de Trias Ecologica. Eigenlijk is het beter om gemo-toriseerd vervoer zo veel mogelijk te beperken, en dus ook gemotoriseerd openbaar vervoer. De af-stand tot de dagelijkse activiteiten is aldus cruci-aal.

Je zou kunnen kiezen voor de locatie met het kleinste totaalresultaat. Maar dat is niet altijd de beste keuze. Dat zou immers kunnen betekenen dat er meer auto’s nodig zijn in het gezin dan bij een andere locatiekeuze. Vandaar de toevoeging: is vervoer met fiets of openbaar vervoer realistisch? Hoe meer bewoners aan die voorwaarde voldoen, hoe beter de locatie. Bio-ecologisch ideaal is na-tuurlijk daar waar alle bewoners hun dagelijkse bestemmingen te voet, met de fiets of met het open-baar vervoer kunnen bereiken.

Andere mogelijke criteria vind je terug in de ta-bel ‘extra keuzemogelijkheden’.

plementeren van het eerder beschreven bio-ecolo-gische beslissingsproces.Stap 1Wat moeten we beslissen? Met welke architect zul-len we samenwerken om ons project te realise-ren?Stap 2Wat zijn de beslissingscriteria? Die hebben we al bepaald in het sjabloon, alleen moeten ze geconcre-tiseerd worden. Stap 3Wat zijn de mogelijke alternatieven? Waar vind ik een lijst van goede architecten? Een goed startpunt is de VIBE-adressenlijst. Maar zeker ook andere bronnen, want jammer genoeg zijn nog niet alle architecten met bio-ecologische interesse geregis-treerd bij VIBE. Ben je overtuigd van één kandi-daat, zoek dan toch nog twee andere gelijkaardige architecten en vergelijk ze. We proberen onze keuze immers te rationaliseren. Heb je een langere lijst, maak dan eerst een preselectie. Het is best om in deze fase wat diepgaand onder-zoekswerk te verrichten: • Zet de architecten uit op Google Maps om de af-stand tot je projectplaats te kunnen inschatten. We weten allemaal: hoe verder, hoe slechter voor het milieu. Maar denk ook aan de opvolging: hoe ver-der, hoe moeilijker om het project op regelmatige basis op te volgen. • Check websites, documentatie, weblogs, doe re-ferentiebezoeken, vraag na bij andere professione-len: al die informatie maakt duidelijk wat je kan verwachten van de betrokkenen. • Speel je programma van eisen voor aan je short-list en vraag om een verkennend gesprek: het is een goede verificatie van je voorgaande onderzoek. Het zal ook aantonen of het ‘klikt’. De architect mag nog zo goed zijn, als er op interpersoonlijk vlak geen synergie is, zal het project moeilijk verlo-pen.Stap 4Evalueer de overgebleven architecten. Met de vo-rige stappen heb je nu voldoende gegevens om het formulier in te vullen. Het leidt tot een indicatief resultaat. Stap 5In deze laatste stap maak je je definitieve keuze. Sowieso laat je het nog enkele nachtjes bezinken. Je overloopt de mogelijke risico’s nog eens en noteert hoe je die zal inperken. Als je keuze standhoudt, heb je waarschijnlijk de goede beslissing genomen. Een heel belangrijke stap voor je project.

Nuttige linksJe vindt een samenvatting van dit artikel op

www.vibe.be/bouwstappen. Je kan hier gratis de tabellen downloaden. Je vindt er ook een link naar nuttige tools zoals de watertoets.

EXTRA KEUZEMOGELIJKHEDENAfwezigheid overstromingsrisicoAanwezigheid nutsvoorzieningen (elektriciteit, gas, water, telefoon, internet, kabel)Aanwezigheid collectieve waterinstallaties Aanwezigheid collectieve WKK’sEcologische waarde van het terreinGebruik eerder bebouwde terreinenAanwezigheid publieke voorzieningenGebruik van gesaneerde bodemvervuilde gebiedenHergebruik van gebouwen en patrimoniumHergebruik van bestaande structuren en componentenEnergetische kwaliteit van de bouwplaatsOriëntatie van de leefruimteBuitenluchtkwaliteitAkoestische kwaliteitVisuele kwaliteitVeiligheidsaspecten van de ligging

Samenstelling van het bouwteamIn feite is werken met een bouwteam een ver-

eiste om duurzaam te kunnen bouwen. Maar niet elk project met een bouwteam werkt bio-ecolo-gisch. De keuze van het team is een derde belang-rijke stap in het totale proces voor de bouwheer. Hoe stel je een team samen dat je voldoende ver-trouwen inboezemt om je project bio-ecologisch af te werken? Bij wijze van voorbeeld tonen we hoe je een architect kan kiezen. En eigenlijk is dat het im-

Bouwen en

verbouwenImmo

Bouw- forum

Livios.be, dagelijks dé infobron voor 13.000 (ver)bouwers.

64 Bouwthema’s

PremIelInker

rIchtPrIjzen

15.000 oPgeloste Bouwvragen

gratIs folders

nIeuwsBrIef

forum

www.livios.www.livios.

BIO-ECOLOGISCH BOUWEN

16 Dossier Bio-ecologisch bouwen - 2013

Natuurlijke hydraulische kalk - restauratie - isolerend - dampopen - duurzaam - kalleien - Passief Huis - UNILIT - CORICAL - innovatie - sanerend - injecties - moulures - voegen - pleister - metselen - tadelakt - esthetiek - natuurlijke bindmiddelen - vette kalk ...

Arte Constructo bvbaMolenberglei 18 - 2627 Schelle - Belgium

Tel. +32 (0)3 880 73 73 - Fax +32 (0)3 880 73 70www.arteconstructo.be - [email protected]

320

injection grout Unilit BFluid XBUnilit 10 (5mm)Unilit FenXA (10-15cm)Unilit 10 or 15P2 (2-3cm)




320





320


DOSSIER Bio-ecologisch bouwen begint met… · 4. Design & Bewust: een mooie woning met een...

Documents

Transcript of DOSSIER Bio-ecologisch bouwen begint met… · 4. Design & Bewust: een mooie woning met een...