Dolle Dinsdag - skuipers.eu · vrouw en ik bij het raam staan wachten op de geallieerden, overtuigd...
2
14 DE VOLKSKRANT DONDERDAG 5 SEPTEMBER 2019 Ten eerste N a alle aandacht die er sinds de verkie- zing van Donald Trump tot president van Amerika is ge- weest voor nep- nieuws, kan de in- druk zijn ontstaan dat het een hedendaags fenomeen is. Maar 75 jaar geleden ontdekte Neder- land al hoe groot de invloed van nep- nieuws kan zijn. Op maandagavond 4 september – even voor achten – maakte Pieter Sjoerds Gerbrandy, minister-president van de Nederlandse regering in ballingschap, zich op voor een rede die hij zou houden voor Radio Oranje, ‘de stem van strij- dend Nederland’. Vanuit de BBC-studio in Londen zou hij de luisteraars in bezet Nederland informeren over het verloop van de bevrijding. De berichten van het front stemden verwachtingsvol. Een dag eerder was Brussel bevrijd. Nu was Ant- werpen aan de beurt – al kon de stad, van vitaal belang voor de bevoorrading van de geallieerde legers, nog niet via de Westerschelde worden bereikt. ‘Er werd gezegd: de afstand Brussel-Breda is één dag’, noteerde een inwoner van Andijk (Noord-Holland) naderhand. ‘Als de ge- allieerden zo blijven doorstoten, zijn wij in twee dagen bevrijd.’ Net als miljoenen landgenoten deelde Gerbrandy dit optimisme. En daarvan gaf hij onomwonden blijk in zijn radio- rede. In de tekst die Hendrik van den Broek, chef van Radio Oranje, hem had overhandigd, was er nog sprake van een ‘onweerstaanbare opmars’ naar de Ne- derlandse grens. Vooruitlopend op de verwachte gang van zaken, deelde Ger- brandy de luisteraars echter mee dat de bevrijders de grens al hadden overschre- den. ‘We hebben inlichtingen van onze eigen mensen’, had hij de verbouwe- reerde Van den Broek verzekerd. Maar het was niet waar. De bevrijders waren nog niet in Nederland. AMERIKAANSE TROEPEN IN ZUID-LIMBURG Het was niet het eerste nepnieuws tij- dens de jaren van de Duitse bezetting – met dien verstande dat nepnieuws toen nog ‘gerucht’ werd genoemd. De geruchten namen in aantal en in woest- heid toe naarmate het ‘officiële nieuws’ meer wantrouwen inboezemde. In de meidagen van 1940 stond voor veel Nederlanders vast dat een ‘vijfde colonne’ van NSB’ers de Duitsers een handje hielp. Later meende menige Nederlander oog in oog te hebben ge- staan met Engelsen. Of Russen. Maar het meest ontwrichtende ge- rucht in oorlogstijd werd verspreid door de oerdegelijke BBC. Het ontketende Dolle Dinsdag. Die ‘eigen mensen’ over wie Gerbrandy sprak, waren wellicht verzetslieden die hun onnauwkeurige waarnemingen had- den doorgeseind naar het Bureau Inlich- tingen – dat maar al te graag bereid was ze voor waar aan te nemen. Jaren later hield een Bredase taxichauffeur overigens nog steeds staande dat hij op 4 september ‘in de verte’ patrouillerende Engelsen had gezien. Een andere mogelijke bron van de berichten was een Britse tankcomman- dant. Toen hem in het Belgische Maria ter Heide werd gevraagd zijn positie door te geven, zou hij de naam hebben genoemd van het café dat hij op dat moment pas- seerde: Breda. De gelijknamige stad be- vond zich zo’n 50 kilometer noordwaarts, door terugtrekkende Duitsers. Al die be- richten samen voedden een aanzwel- lende stroom nepnieuws waarbij ge- ruchten de gestalte aannamen van harde feiten, en waarbij verhalen van derden als persoonlijke waarneming werden doorverteld. ZELFS VERZETSSTRIJDERS KOMEN BOVENGRONDS Een inwoner van De Bilt, een gemeente die pas in het late voorjaar van 1945 zou worden bevrijd, noteerde daags voor Dolle Dinsdag dat de geallieerden om 14.00 uur in Maastricht waren aangeko- men, dat de bevrijding van Eindhoven omstreeks 16.00 uur te verwachten viel, Vandaag 75 jaar geleden wisten veel inwoners het zeker: Nederland zou binnen enkele dagen zijn bevrijd. NSB’ers en Duitse soldaten vluchtten in paniek naar het oosten. Hoe nepnieuws ook toen al grote gevolgen had. Door Sander van Walsum en zou pas op 29 oktober worden bevrijd. Maar na ruim vier jaar bezetting ver- zette de behoefte aan goed nieuws zich kennelijk tegen elk voorbehoud. ’s Avonds op die 4de september meldde de BBC dat Breda was bevrijd. En daar kwamen nog andere berichten bij die de komende dag de verwachtingen in bezet Nederland zouden voeden; Amerikaanse troepen zouden in Zuid-Limburg het Julianakanaal hebben bereikt; Prins Bernhard was benoemd tot bevelhebber van de Binnenlandse Strijdkrachten; Generaal Eisenhower, de opperbevelheb- ber van de geallieerde strijdkrachten in Europa, riep de haven- en spoorwegar- beiders in Rotterdam op de haveninstal- laties te beschermen tegen vernietiging Dolle Dinsdag: nepnieuws in oorlogstijd en dat Tilburg om 19.30 uur zou worden bereikt. Op Dolle Dinsdag wist men in Rotter- dam dat de bevrijders al bij Zwijndrecht waren. ‘De gehele middag hebben mijn vrouw en ik bij het raam staan wachten op de geallieerden, overtuigd dat de be- vrijding die dag, desnoods ’s avonds, zou komen’, schreef een Rotterdammer. ‘In die avond dronken wij met de buurman een fles oranjebitter, die hij speciaal voor de bevrijding had bewaard.’ In Den Haag wachtte een in oranje ge- hulde menigte bij het Rijswijkseplein de bevrijders op, die Leiden al zouden heb- ben ingenomen. In die stad ‘zagen we vlaggen uithangen en mensen in Oranje lopen’, noteerde een inwoner van Leider- Een inwoner van Rotterdam De gehele middag hebben mijn vrouw en ik bij het raam op de geallieerden staan wachten 5 september 1944 Duitse militairen en Nederlandse collaborateurs wachten op het Staatsspoor Station in Den Haag op een trein naar Duitsland. Foto Ary W.G. Koppejan, Nederlands Fotomuseum, HH
Transcript of Dolle Dinsdag - skuipers.eu · vrouw en ik bij het raam staan wachten op de geallieerden, overtuigd...
14DE VOLKSKRANT
DONDERDAG 5 SEPTEMBER 2019
Ten eerste
Na alle aandacht dieer sinds de verkie-zing van DonaldTrump tot presidentvan Amerika is ge-weest voor nep-nieuws, kan de in-druk zijn ontstaan
dat het een hedendaags fenomeen is.Maar 75 jaar geleden ontdekte Neder-land al hoe groot de invloed van nep-nieuws kan zijn.Op maandagavond 4 september –
even voor achten – maakte Pieter SjoerdsGerbrandy, minister-president van deNederlandse regering in ballingschap,zich op voor een rede die hij zou houdenvoor Radio Oranje, ‘de stem van strij-dend Nederland’. Vanuit de BBC-studioin Londen zou hij de luisteraars in bezetNederland informeren over het verloopvan de bevrijding. De berichten van hetfront stemden verwachtingsvol. Een dageerder was Brussel bevrijd. Nu was Ant-werpen aan de beurt – al kon de stad, vanvitaal belang voor de bevoorrading vande geallieerde legers, nog niet via deWesterschelde worden bereikt. ‘Er werdgezegd: de afstand Brussel-Breda is ééndag’, noteerde een inwoner van Andijk(Noord-Holland) naderhand. ‘Als de ge-allieerden zo blijven doorstoten, zijn wijin twee dagen bevrijd.’Net als miljoenen landgenoten deelde
Gerbrandy dit optimisme. En daarvangaf hij onomwonden blijk in zijn radio-rede. In de tekst die Hendrik van denBroek, chef van Radio Oranje, hem hadoverhandigd, was er nog sprake van een‘onweerstaanbare opmars’ naar de Ne-derlandse grens. Vooruitlopend op deverwachte gang van zaken, deelde Ger-brandy de luisteraars echter mee dat debevrijders de grens al hadden overschre-den. ‘We hebben inlichtingen van onzeeigen mensen’, had hij de verbouwe-reerde Van den Broek verzekerd.Maar het was niet waar. De bevrijders
waren nog niet in Nederland.
AMERIKAANSE TROEPEN
IN ZUID-LIMBURG
Het was niet het eerste nepnieuws tij-dens de jaren van de Duitse bezetting–met dien verstande dat nepnieuwstoen nog ‘gerucht’ werd genoemd. Degeruchten namen in aantal en in woest-heid toe naarmate het ‘officiële nieuws’meer wantrouwen inboezemde. In demeidagen van 1940 stond voor veel Nederlanders vast dat een ‘vijfde colonne’ van NSB’ers de Duitsers eenhandje hielp. Later meende menige Nederlander oog in oog te hebben ge-staan met Engelsen. Of Russen. Maar het meest ontwrichtende ge-
rucht in oorlogstijd werd verspreid doorde oerdegelijke BBC. Het ont ketendeDolle Dinsdag.Die ‘eigen mensen’ over wie Gerbrandy
sprak, waren wellicht verzetslieden diehun onnauwkeurige waarnemingen had-den doorgeseind naar het Bureau Inlich-tingen – dat maar al te graag bereid was zevoor waar aan te nemen. Jaren later hieldeen Bredase taxichauffeur overigens nogsteeds staande dat hij op 4 september ‘inde verte’ patrouillerende Engelsen hadgezien. Een andere mogelijke bron van deberichten was een Britse tankcomman-dant. Toen hem in het Belgische Maria terHeide werd gevraagd zijn positie door tegeven, zou hij de naam hebben genoemdvan het café dat hij op dat moment pas-seerde: Breda. De gelijknamige stad be-vond zich zo’n 50kilometer noordwaarts,
door terugtrekkende Duitsers. Al die be-richten samen voedden een aanzwel-lende stroom nepnieuws waarbij ge-ruchten de gestalte aannamen vanharde feiten, en waarbij verhalen vanderden als persoonlijke waarnemingwerden doorverteld.
ZELFS VERZETSSTRIJDERS
KOMEN BOVENGRONDS
Een inwoner van De Bilt, een gemeentedie pas in het late voorjaar van 1945 zouworden bevrijd, noteerde daags voorDolle Dinsdag dat de geallieerden om14.00uur in Maastricht waren aangeko-men, dat de bevrijding van Eindhovenomstreeks 16.00uur te verwachten viel,
Vandaag 75 jaar geleden wisten veel inwoners het zeker: Nederland zou binnenenkele dagen zijn bevrijd. NSB’ers en Duitse soldaten vluchtten in paniek naarhet oosten. Hoe nepnieuws ook toen al grote gevolgen had.
Door Sander van Walsum
en zou pas op 29oktober worden bevrijd.Maar na ruim vier jaar bezetting ver-
zette de behoefte aan goed nieuws zichkennelijk tegen elk voorbehoud.’sAvonds op die 4de september melddede BBC dat Breda was bevrijd. En daarkwamen nog andere berichten bij die dekomende dag de verwachtingen in bezetNederland zouden voeden; Amerikaansetroepen zouden in Zuid-Limburg het Julianakanaal hebben bereikt; PrinsBernhard was benoemd tot bevelhebbervan de Binnenlandse Strijdkrachten; Generaal Eisenhower, de opperbevelheb-ber van de geallieerde strijdkrachten inEuropa, riep de haven- en spoorwegar-beiders in Rotterdam op de haveninstal-laties te beschermen tegen vernietiging
Dolle Dinsdag: nepnieuws in oorlogstijd
en dat Tilburg om 19.30uur zou wordenbereikt. Op Dolle Dinsdag wist men in Rotter-
dam dat de bevrijders al bij Zwijndrechtwaren. ‘De gehele middag hebben mijnvrouw en ik bij het raam staan wachtenop de geallieerden, overtuigd dat de be-vrijding die dag, desnoods ’s avonds, zoukomen’, schreef een Rotterdammer. ‘Indie avond dronken wij met de buurmaneen fles oranjebitter, die hij speciaal voorde bevrijding had bewaard.’ In Den Haag wachtte een in oranje ge-
hulde menigte bij het Rijswijkseplein debevrijders op, die Leiden al zouden heb-ben ingenomen. In die stad ‘zagen wevlaggen uithangen en mensen in Oranjelopen’, noteerde een inwoner van Leider-
Een inwoner vanRotterdam
De gehelemiddaghebbenmijn vrouwen ik bij hetraam op degeallieerdenstaanwachten
5 september 1944 Duitse militairen en Nederlandse collaborateurs wachten op het Staatsspoor Station in Den Haag op een trein naarDuitsland. Foto Ary W.G. Koppejan, Nederlands Fotomuseum, HH
15DE VOLKSKRANT
DONDERDAG 5 SEPTEMBER 2019
Ten eerste
Inwoners van Den Haag wachten bij het Rijswijkseplein op de Cana -dese bevrijders, die niet zouden komen. Foto’s HH, Nederlands Fotomuseum
dorp. ‘Zelf droegen we ook oranje, ende Duitsers deden hier niets tegen.Wij zeiden: zie je wel, het is voorbij!’ In de roes van het moment begaf
de ‘ondergrondse’ zich in de open-baarheid. In Amerongen werd de‘foute’ burgemeester gearresteerd. Elders werden Duitse militairenkrijgsgevangen gemaakt – en somstot de bevrijding op schuilplaatsenvastgehouden. In Benschop, provin-cie Utrecht, lieten verzetsstrijderszich met onderduikers fotograferen.De foto ‘viel in Duitse handen’,schreef een inwoner van het dorp naderhand. ‘Door verraad heeft dit bijnegen van de onzen het leven gekost.’
OOK MUSSERT BRENGT ZIJNVROUW IN VEILIGHEID
Het nepnieuws van deze september-dagen maakte niet alleen indruk opde ‘goede vaderlanders’. Sympathi-santen van de nazi’s raakten doorangst bevangen. Op de avond van4september, een half uur na de redevan Gerbrandy, kwamen kopstukkenvan de NSB op het hoofdkwartier vande partij aan de Utrechtse Maliebaanbijeen om te bespreken hoe NSB-vrou-wen en -kinderen geëvacueerd kon-den worden. Voor NSB-leider AntonMussert ‘had de vergadering eenhoogst onaangenaam karakter’,schreef diens biograaf Jan Meyers. Hijkreeg ‘scherpe kritiek’ van zijn partij-genoten te verduren omdat de plan-nen voor een evacuatie nog niet uit dekast waren gehaald.SS’er Henk Feldmeijer stelde daar
drogen hingen, waren niet veiligmeer.’ De eerste evacuatietrein die opwoensdag 6 september vanuit Am-sterdam vertrok, werd bij Muidendoor jachtvliegtuigen van de RAF be-schoten. Daarbij vielen 36 doden.
WROK, TELEURSTELLING EN SCHAAMTE
De Gelderse stad Zaltbommel werd,als enige in Nederland, in haar geheelontruimd, vermoedelijk in de ver-wachting dat ze spoedig in het front-gebied zou komen te liggen. Gemeen-teambtenaar Cornelis van Zetten – netals burgemeester Jan Boll een NSB’er –deed verslag van de gebeurtenissen indie tijd. ‘Ten opzichte van ons NSB’erswas de houding gereserveerd, dochniet openlijk hatelijk’, noteert hij op4september over de sfeer in de eerstebezettingsjaren. ‘In het algemeen wasde stemming zoo, dat men graag deDuitschers en NSB’ers kwijt was, dochdit moest liefs gepaard gaan zondermaterieel verlies.’ Die kenschets hadvermoedelijk ook op de rest van Ne-derland van toepassing kunnen zijn.Voorafgaande aan de algehele eva-
cuatie van Zaltbommel – waartoe op6september wordt besloten – wordende plaatselijke NSB’ers in veiligheid ge-bracht. De aftocht verloopt nogal wan-ordelijk. Sommige ‘kameraden’ wach-ten vergeefs op transport, anderen zijntevoren niet gewaarschuwd. Een busmet dertig zitplaatsen wordt volge-stouwd met honderd evacués. En hetwagenpark wordt aanhoudend geteis-terd door motorpech. Toch is ‘de stem-ming onder de kameraden goed’, no-teert Van Zetten in zijn dagboek. ‘Geenwanklank of gejammer wordt gehoord,en de moeilijkheden worden aan-vaard zooals het mannen betaamt.’Burgemeester Boll en gemeen-
teambtenaar Van Zetten keren de vol-gende dag naar Zaltbommel terugom de evacuatie van de stad in goedebanen te leiden. Daarbij zijn ze aange-wezen op ‘de anti’s’, zoals Van Zettenzijn politieke tegenstanders noemt.Hij vreest voor terreurdaden, schrijfthij. Op 20 september pakken burge-meester Boll en een handjevol getrou-wen uiteindelijk hun biezen. Op dat moment staat 5 september
1944 al te boek als Dolle Dinsdag. De alliteratierijke uitdrukking wordt heteerste gebruikt in het satirische week-blad De Gil, een legaal weekblad datvolgens historicus Lou de Jong tendoel had ‘zoveel mogelijk verwarringte stichten in de publieke opinie in be-zet gebied’.Voor de meeste Nederlan-ders was Dolle Dinsdag een wrede illu-sie geweest. Ze voelden ‘een haast niette verwerken teleurstelling’ en somsook wrok tegenover radio Oranje, ‘datexpres desinformatie had verspreid’.Maar ze wisten dat zij zelf ook niet ge-heel vrijuit gingen. ‘Dolle Dinsdag waseen typisch voorbeeld van de zoge-naamde nuchterheid van ons volk.’
BRONNEN
n Dr. L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereld-oorlog, deel 10a, eerste helft.
n Jan Meyers, Mussert, een politiek leven.
n Historisch Nieuwsblad,april 2008.n ‘Aantekeningen in de periode sep-tember-oktober 1944’ (niet uitgege-ven) van de Cornelis Johannes vanZetten.
zijn eigen daadkracht tegenover: hijbelde ter plekke met Hanns AlbinRauter, de hoogste vertegenwoordi-ger van de SS in bezet Nederland, diehem 25 treinen voor het transport terbeschikking stelde. Mussert zelfwilde niet van deze voorziening af-hankelijk zijn: nog diezelfde avondbracht hij persoonlijk zijn vrouw Rie,zijn achternichtje – tevens maîtresse –Marietje, haar moeder en een be-vriend echtpaar naar Holten, Overijs-sel. ‘Een gezellige rit zal het niet zijngeweest’, veronderstelde Jan Meyers.De volgende middag was Mussert terug in Utrecht, waar hij kriskrasdoor de stad reed om te demonstre-ren dat hij, zoals hij eerder tijdens eenrede in het Concertgebouw had aan-gekondigd, ‘onder alle omstandig -heden’ op zijn post zou blijven.Vanaf 5 september werden zo’n
65duizend NSB’ers en andere Neder-landers die de bevrijding vreesden,naar veilig geachte oorden in het oos-ten des lands of naar kampen in deomgeving van Lüneburg (Nedersak-sen) overgebracht – waar ze door delokale bevolking met de nek werdenaangekeken. Zo’n vijfduizend evacuéswerden korte tijd gehuisvest in‘Durchgangslager’ Westerbork, devoorlaatste halteplaats van zo’n100duizend Nederlandse Joden. ‘Inde dichtbevolkte barakken bleek dathet bestaan tussen mijn en dijn nietbestond’, stelde een van de bewonersverbitterd vast. ‘Er werd van de kame-raden en kameraadskes (zoals vrou-welijke NSB’ers werden genoemd,red.) gegapt. De kleding of luiers die te
Duitse militairen vluchten met een bakfiets vol bezittingen op DolleDinsdag naar het station nabij de Rijnstraat in Den Haag.
Op 12 september 1944 was het Limburgse Mesch het eerste
gebied in Nederland dat werd bevrijd. Vanaf volgende week
donderdag brengt de Volkskrant verhalen over 75 jaar bevrijding
met ooggetuigen uit uw regio. In de krant en op volkskrant.nl/bevrijding
Advertenties
MEER OVERLAST VERWARDE MENSEN
Onderzoek arrestatie om kritieke toestand man
De Rijksrecherche doet onder-zoek naar de arrestatie van een22-jarige man in Leidschendamafgelopen maandag. Hij was ver-ward en werd aangehouden, enligt nu in kritieke toestand inhet ziekenhuis. Onderzochtwordt of de arrestatie volgens deregels is verlopen, aldus het OM.Waarvan de man wordt ver-dacht, is niet bekendgemaakt.Hij bevond zich maandag in ver-warde toestand in een huis inLeidschendam. Zijn eigen fami-lie belde de politie. Toen de manop het politiebureau aankwam,is direct een ambulance opge-roepen omdat hij gewond was
geraakt bij zijn arrestatie. Overde aard van zijn verwondingenis niets bekendgemaakt. Woensdag werd ook bekend dathet aantal overlastincidentenwaarbij mensen met verwardgedrag waren betrokken in deeerste helft van dit jaar verder istoegenomen. De politie kreeg47.632 meldingen, dat is 8 pro-cent meer dan in de eerste helftvan vorig jaar. Daarmee zet degroei van het aantal incidentenmet verwarde mensen volgensde politie door. In heel 2018 ginghet om 90.605 meldingen, ruim30 duizend meer vergelekenmet vijf jaar geleden. ANP
‘GEOORLOOFD HANDELEN’
Geen vervolging winkelpersoneel na dood dief Twee medewerkers van eengroothandel in Gouda wordenniet vervolgd na het overlijdenvan een winkeldief in 2017. Ditmeldt het Openbaar Ministeriewoensdag. De 34-jarige Poolademde niet meer nadat hetpersoneel hem in bedwang hadgehouden en op de politiewachtte. Hij werd in coma naarhet ziekenhuis gebracht. Eenaantal dagen later overleed hijtoen hij naar Polen werd ver-voerd. Het OM oordeelt dat dewinkelmedewerkers geoor-loofd handelden en daaromdus niet worden vervolgd.
De man werd op 11 augustus2017 betrapt op diefstal in degroothandel in Gouda. Eerst zeihij alsnog te willen betalen,maar hij zette het toch op eenlopen. Tot vier keer toe beuktehij tegen een glazen schuifdeuren ging daarna door de ruitnaar buiten. Daar werkte per-soneel hem tegen de grond,waar hij zich heftig bleef ver-zetten. Tijdens sectie werdenkleine letsels gevonden die ont-staan kunnen zijn toen hij inbedwang werd gehouden,maar ook tijdens de medischebehandeling.
