Geachte docent,

Voor u ligt alweer zo’n mooi vormgegeven agenda. Een prettig hulpmiddel om uw beroep als leraar voor 12- tot 18-jarigen nog beter te kunnen uitoefenen. Dit inhoudelijk katern helpt u leerlingen in staat te stellen hun eigen weg te vinden in de samenleving en de wijdere wereld om hen heen.

Leerlingen groeien op in een sterk veran-derende wereld, waarin gebeurtenissen in andere landen en continenten steeds meer invloed hebben op ons leven hier. In het onderwijs kunt u uw leerlingen uitdagen zich met de wereld om hen heen én met hun rela-tie tot de wereld ‘ver weg’ bezig te houden.Wij geven u in dit katern een aantal spre-kende praktijkvoorbeelden die laten zien hoe ‘wereldburgerschap’ inhoud kan geven aan uw onderwijs.

NCDO stimuleert het onderwijs over wereld-burgerschap. Het geeft leerlingen de kennis, het begrip en de instrumenten om als vol-waardige wereldburgers te participeren in een steeds verder globaliserende samenleving. NCDO ondersteunt scholen en opleidingen

bij het integreren van wereldburgerschap in hun programma.

Een voorbeeld van het resultaat van die ondersteuning vindt u in deze acht pagina’s. Hier vindt u lessuggesties die grotendeels gebaseerd zijn op materiaal dat ontwikkeld is door de Vrije Universiteit Amsterdam. Met die suggesties kunt u leerlingen een perspec-tief en het gereedschap bieden om mondiale ontwikkelingen te vertalen naar herkenbare en hanteerbare processen en structuren. Kortom: u biedt leerlingen de mogelijkheid zich als wereldburger op te stellen.

Zoekt u meer informatie? Neemt u dan ook eens een kijkje op www.werelddocent.nl, de website voor en door werelddocenten. Hier vindt u lessuggesties, verhalen en ervaringen van andere werelddocenten en nog veel meer.

Speciale dank gaat uit naar Ton Olgers en Iris Pauw voor het delen van hun denkwerk en hun praktijkervaringen met de materialen die wij u hierbij bieden.

Mariëtte van StalborchHoofd Strategie MeningsvormingInternationale Samenwerking NCDO

Veel van wat NCDO beschouwt als wereld-burgerschapseducatie is ook onderdeel van andere vormen van educatie, zoals mensen-rechteneducatie, milieu- en natuureducatie of ontwikkelingseducatie. Wereldburgerschap in het onderwijs bouwt op deze en andere benaderingen voort om leerlingen voor te bereiden op de uitdagingen en mogelijkhe-den van de 21e eeuw. Wie wil uitgroeien tot volwaardig wereldburger, heeft hiervoor ken-nis, een houding en vaardigheden nodig.

KennisOm zich als wereldburger te kunnen opstel-len, moet iemand voldoende kennis hebben opgebouwd over de volgende onderwerpen:• historisch inzicht in de geschiedenis van

Nederland• positie van Nederland in Europa en in de

wereld• basiskennis van ontwikkelingssamenwer-

king in nationale en internationale setting• kennis van de geografi e van de wereld• globalisering en onderlinge afhankelijkheid

met inbegrip van mondiale migratie-processen

• mondiale geld- en handelsstromen en grensoverschrijdende criminaliteit

• duurzame ontwikkeling en de consequen-ties daarvan

• vrede en veiligheid, aard en oorzaak van confl icten

• mensenrechten en de problemen hiermee in grote delen van de wereld

VaardighedenOm kennis te kunnen toepassen in de praktijk, moet een wereldburger over de volgende vaardigheden beschikken:• kritisch denken en refl ecteren op kennis• effectief beargumenteren• oordelen over ongelijkheid en onrechtvaar-

digheid• respect voor mensen en dingen voelen en

uitdragen• samenwerken en confl ictoplossend

handelen• creativiteit inzetten

Houding en waardenoriëntatieOm werkelijke betrokkenheid te creëren bij de internationale dimensie van onze samen-leving, zouden wereldburgers een houding moeten ontwikkelen die gekenmerkt wordt door: • een positief zelfbeeld en identiteitsgevoel• empathie• betrokkenheid bij gelijkheid• respect voor diversiteit• begaan zijn met elkaar en met de omgeving• geloof in het feit dat mensen een verschil

kunnen maken

Educatie tot wereldburger

In welk land leven de meeste inwoners onder de armoedegrens? En in welk land gaan de minste kinderen naar de basisschool? Hoe staat het wereldwijd met de acht millennium-doelen? In welke landen gaat het goed met die doelen, en in welke landen minder goed? De millenniumdoelenatlas biedt op verhel-derende wijze antwoord op deze en andere vragen.

In de millenniumdoelenatlas wordt de grootte van een land bepaald door de statisti-sche gegevens met betrekking tot de thema’s uit de millenniumdoelen. De atlas bestaat uit twaalf wereldkaarten die elk een onderdeel van de millenniumdoelen aanschouwelijk maken. Iedere kaart geeft een andere kijk op de verhoudingen in de wereld, waarbij de on-derlinge verschillen tussen landen duidelijk naar voren komen. Door met de muis over een wereldkaart te bewegen kun je in één oogopslag zien hoe de landen ervoor staan. Liggen zij op schema om de millenniumdoe-len in 2015 te halen of juist niet?

NCDO heeft lesbrieven bij deze millenni-umdoelenatlas gemaakt die ingezet kunnen worden bij vmbo-onderbouw (klas 1 en 2) en havo/vwo-onderbouw (klas 1, 2 en 3). Het behandelen van één lesbrief neemt ongeveer twee lesuren in beslag. De lesbrieven zijn gerelateerd aan diverse kerndoelen van o.a. Nederlands, Mens en Maatschappij, Mens en Natuur, en Wiskunde.

De millenniumdoelenatlas is een initiatief van NCDO, in samenwerking met het mi-nisterie van Buitenlandse Zaken. De atlas is ontworpen door Mapping Worlds.

www.millenniumdoelenatlas.nlLesbrieven: www.ncdo.nl/atlas

De millenniumdoelenatlas

gelden voor alle tijden. Daarnaast bestaan er vraagstukken die karakteristiek zijn voor een bepaalde tijd.Hieronder geven wij een lijst van tien van zulke hoofdvraagstuk-ken, die een beeld schetsen van de huidige wereld.

De eerste kolom geeft de hoofd-vraagstukken van deze tijd. In de tweede kolom worden voor-

beelden gegeven van deelvraagstukken die eronder vallen, en in de derde kolom staan voorbeelden van de actualiteit die ermee verbonden is. Voor leerlingen werkt het erg verhelderend om te zien hoe de verschillende vraagstuk-ken samenhangen en verbonden zijn met de hierboven beschreven kansen en geva-ren. En hoe gek ook, de wereld lijkt net iets overzichtelijker wanneer je ziet dat de rij niet eindeloos is.

Wie als docent aandacht wil besteden aan wereldburgerschap, kan het al snel gaan dui-zelen van de thema’s en problemen die om onderwijsaandacht vragen. De (vak)literatuur biedt vaak niet veel houvast en ordening, om-dat een wetenschappelijke benadering en een maatschappelijke benadering van de mondi-ale werkelijkheid vaak door elkaar lopen.

Het werkt verhelderend om eerst voor een maatschappelijke benadering te kiezen en daarna pas een min of meer (aan het school-niveau aangepaste) wetenschappelijke of vakmatige benadering te kiezen.De maatschappelijke benadering dient wel neutraal te zijn. Dat kan zonder de passie voor de wereld op te geven. Leidende vraagstelling daarbij voor leraren en leerlingen is: ‘Waar staat er echt wat op het spel voor het lot van mensen en de mens-heid?’ We onderscheiden vier fundamentele kansen en gevaren voor de mensheid en het menselijk samenleven. Ze zijn van alle tijden en gelden voor alle samenlevingen.

Waarom zijn ze neutraal? Omdat iedere leerling voor zichzelf uitmaakt of hij of zij in een bepaald vraagstuk een gevaar dan wel een kans ziet voor meer welvaart, gelijkheid, vrijheid en/of vrede. Maar de passie voor het gedeelde lot van de mensheid blijft met deze bestaansgerichte benadering altijd in de leerstof aanwezig.

De vier fundamentele kansen en gevaren van het menselijk samenleven zijn universeel en

Kansen en gevaren van het menselijk samenleven

versus

versusversus versus versus

GEVAREN

armoedeonderdrukkingongelijkheidvernietiging

KANSEN

welvaart vrijheid gelijkheid duurzaamheid

Kennis van de wereld

Mondiale vraagstukken

Institutionalisering van de wereldgemeenschap

Vorming van nieuwe coalities en machtsblokken

Mondialisering van economie en handel

De islam en het Westen

Maakbaarheid van staten, demo-cratie door ingrijpen van buiten?

Grondstoffenpolitiek en macht

Groei van economie en bevol-king

Explosieve groei van wetenschap en techniek

Migratie door armoede, oorlog, natuurrampen

Processen van staatsvorming versus etnische en culturele verbanden

Deelvraagstukken voorbeelden

• Unilateralisme• VN• Wereldbank / IMF• Wereld Handels Organisatie

• EU en Rusland• Afrikaanse Unie • China en India• Rusland en China

• Liberalisering of regulering?• Consumptie in eerste wereld

afhankelijk van arbeid in derde wereld

• Islam en democratie in islami-tische landen

• Jihadistische terreur• Islam in de eerste wereld /

de EU• Modernisering van de islam

• Zelfbeschikkingsrecht of interventie

• Afhankelijkheid van energie-bronnen

• Afhankelijkheid van grondstof-rijke landen

• Waterproblematiek

• Bevolkingspolitiek• Grondstoffenschaarste• Opwarming van de aarde

• Telecommunicatie• Olie uit voedsel (biodiesel)• Genetische manipulatie van

gewassen

• Toename kans op natuurram-pen door opwarming aarde

• Redenen voor migratie

• Zwakke staat, mafi astaat• Tribale confl icten

Actualiteitvoorbeelden

• Samenwerking Afrikaanse Unie en VN in Soedan

• Houding van VS t.o.v. VN• Organisatie en macht van de VN

• VS satellietscherm in Europa• Toenemende invloed China in

Afrika

• Nieuwe handelsafspraken Europese Unie en Afrikaanse landen.

• Ontstaat er een Europese islam?

• Spotprentenproblematiek

• Afghanistan• Kosovo / Bosnië• Irak

• Olieafsluiting Oekraïne • Afhankelijkheid EU van

Rusland• Waterverdeling Israël -

Palestina

• Vergrijzing versus immigratie in Nederland

• Toenemende vraag naar olie

• Internet en censuur• Palmolie als biobrandstof

• Asielzoekers in Nederland• EU-hek om Spaanse enclave in

Marokko• ‘Illegalen’ in VS en EU

• Darfur• Irak• Bosnië• Afghanistan

katern.indd 5 17-04-2008 09:17:35

Vaardigheden en waarden

Er zijn verschillende instrumenten ontwikkeld om leerlingen aan het denken te zetten over hun eigen rol als wereldburger. Gereedschap-pen waarmee de leerling wordt uitgedaagd over de eigen waarden na te denken en die verder te ontwikkelen. Leerlingen worden zich bewust van een eigen verantwoordelijkheids-gevoel, waarbij ze zelf leren bepalen waar dat begint en weer ophoudt. Het waardenlogboek hieronder is één van die gereedschappen.

Het waardenlogboekAuteur: Ton Olgers, leraaropleider aan de VU Amsterdam

Het leren ontdekken van de eigen waarden is een belangrijke vaardigheid voor leerlingen. Daarmee komen ze te weten waar ze als we-reldburger staan. Vraagstukken van wereld-burgerschap laten zich namelijk niet oplos-sen door veel rekenen of onderzoek, zoals bij het vinden van een medicijn tegen aids. Bij wereldburgerschap ontstaat er debat over de richting van de oplossing. Vaak zijn er tegen-strijdige waarden aanwezig: welvaart versus gelijkheid, zelfbeschikking van landen versus vrede en gelijkheid, milieu versus materieel tekort. Vaardigheden als het herkennen van waarden, dilemma’s ervaren, de eigen waar-den leren ontdekken en deze relateren aan de waarden van andere groepen, kunt u met de leerlingen oefenen.

Een krachtig hulpmiddel hierbij is het waar-denlogboek, dat door leerlingen over een bepaalde periode (een maand tot een half jaar) wordt bijgehouden. Door het werken met een waardenlogboek ervaart de leerling de dilemma’s van anderen én van zichzelf bij de aanpak van mondiale vraagstukken. Voordeel is dat de docent niet meer in de rol komt van ‘de overtuiger’ die de leerlingen laat zien welke kleine en grote rampen de wereld treffen en die hen beweegt hier iets

aan te doen. De leerlingen bepalen zélf welke waarden voor hen belangrijk zijn.

Uitgangspunt bij het werken met het waar-denlogboek is steeds een krantenartikel. Een voorbeeld van een opdracht is bijvoorbeeld de volgende: In de NRC van 29 november 2006 stond een artikel over de mensenrechtenraad van de VN. Deze raad is eerder dat jaar fundamen-teel van samenstelling gewijzigd. Het nadeel van de oude opzet was, dat ook staten die gezien werden als ernstige schenders van mensenrechten deel van de raad konden uit-maken. Zo kwam Soedan, medeplichtig aan de massaslachtingen in de regio Darfur, in de oude raad nog weg met een nietszeggende tekst die het zelf ook kon onderschrijven. In de nieuwe raad kan een land dat de mensen-rechten ‘systematisch schendt’ geschorst worden, als een tweederde meerderheid hiervoor stemt. In het artikel blijkt dat een veroordeling van Soedan toch nog tegenge-houden kan worden, nu door blokvorming van de Afrikaanse landen.

Vaardigheden en waarden

Hier wordt een waardendilemma zichtbaar. Aan de ene kant is er het zelfbeschikkings-recht van Soedan en de Afrikaanse landen als geheel, aan de andere kant is er de roep om ingrijpen om verdere massamoorden te voorkomen. Je moet, met andere woorden, dus kiezen tussen zaken als democratie, zelfbeschikking, patriottisme, respect voor nationale integriteit en vrijheid enerzijds, en waarden als betrokkenheid, rechtvaar-digheid, menselijke waardigheid, naasten-liefde, gerechtigheid en hulp aan zwakkeren anderzijds.Elke waardenkeuze betekent een ander standpunt over de situatie: een ander beleid en andere verantwoordelijkheden. Vraag de leerling: Wat zou jij doen? Aan welke kant sta jij, wat heeft jouw voorkeur? Let wel: er bestaat hier géén goed of fout! Het gaat om jouw keuze en je motivatie hiervoor. Mogelijke opdracht Houd een landelijk dagblad bij, gedurende vier weken (of langer). Dit kan ook een gratis krant, of nieuws-website zijn. Kies er berichten uit over mondiale situaties die je aanspreken, ongeveer elke week één. [Alter-natief: de leraar neemt elke week een aantal artikelen mee waaruit leerlingen vervolgens een keuze maken.]Beschrijf de situatie en de dilemma’s daarin. • Beschrijf de verschillende achterliggende

waarden.• Noteer wat jij de beste beleidsaanpak

(oplossing) vindt en welke waarden daarbij horen.

• Motiveer je keuze.

Mogelijke opdrachtAls consument en burger word je gere-geld met situaties geconfronteerd die met mondiale onderwerpen te maken hebben en waarin je een praktische keuze moet maken.

Koffie via eerlijke handel? Lid worden van ontwikkelingsorganisatie? Doneren voor stichting X, Y, Z? Op het milieu letten? Kies zelf drie van dergelijke situaties uit je persoonlijk leven en beschrijf de verschil-lende keuzemogelijkheden. Welke waarden behoren bij elk van de mogelijkheden? Wat ben jij geneigd te kiezen? Leg uit waarom je die keuze maakt.

WerelddocentBent u op zoek naar onderwijsmateriaal over wereldburgerschap? Zoekt u inspirerende verha-len van collega’s of wilt u zelf juist uw verhalen kwijt? Worstelt u met de vraag hoe een bepaald internationaal thema in de klas te behandelen? Op de Werelddocent website van NCDO vindt u wat u zoekt.www.werelddocent.nl

Hoe rijk ben jij?Veel leerlingen kijken met bewondering - of juist met afgunst - naar de rijkste mensen op deze wereld. Hun doen en laten wordt op de voet gevolgd. Maar hoe rijk ben je zelf eigenlijk, ver-geleken met de wereldbevolking? Laat leerlingen hun jaarinkomen invullen en zo hun plaats op de ranglijst bepalen.www.globalrichlist.nl

Wat is jouw kans op een gezond leven? Je levensverwachting hangt af van een heleboel factoren. Of je wel gezond eet bijvoorbeeld, of je rookt en of je wel genoeg beweegt. Maar ook de plek op de wereld waar je geboren bent, speelt mee. Confronteer uw leerlingen met de levens-verwachting hier en elders. Werkbladen zijn beschikbaar voor vmbo, havo en vwo.www.survivalcalculator.nl

Meer informatieInformatie over burgerschap in de school, in Nederland, in Europa en in de wereld vindt u ook op www.wereldburgerschap.kennisnet.nl. U kunt verder gebruikmaken van de website www.ncdo.nl.

Wilt u op de hoogte gehouden worden van de ontwikkelingen rondom wereld-burgerschap? Geeft u zich dan op voor de digitale nieuwsbrief wereldburger-schap; dit kan bij NCDO, Jeroen van der Zant: j.vd.zant@ncdo.nl.

ReactiesOpmerkingen, tips en reacties met betrekking tot dit katern of de hierin be-handelde zaken zijn van harte welkom. U kunt deze sturen naar Jeroen van der Zant, j.vd.zant@ncdo.nl (NCDO is de opdrachtgever voor dit katern) en/of naar Alice O, alice@aliceo.nl (Alice O verzorgt de samenstelling en redactie).

Een wereld vol materiaal