die

re

n i

n e

n o

p g

eb

ou

we

n

v

og

el

s

1. Inleiding 5

2. Welke vogels? 6 Beschermd,maarnietaltijdonschuldig 6 Overzicht 7

3. Oorzaken en vormen van schade 16 Vogelsalsschadefactorvoorgebouwen 16 Verontreinigingenchemischeschade 16 Waterschade 17 Biologischeaantastingengezondheidsrisico’s 18 Mechanischeschade 18 Schadedoorbrand 19 Gebouwenalsschadefactorvoorvogelpopulaties 20

4. Onderhoud door de beheerder 21 Schadeaangebouwenvoorkomen 21 Regelmatigemonitoring,controleenreiniging 21 Schadelijkevogelsweren 22 Gebouwentoegankelijkhoudenvoorbeschermdeofgewenstedieren 29

Besluit 36

Beknopte bibliografie 37

Colofon 38 Adressen 39

INHOUD

5inLeiding

Op, rond en in onze gebouwen levenallerleidieren.Sommigevandiedierenberokkenenschadeaanhetgebouwofaan bepaalde onderdelen ervan, endaarom willen we ze weren. Maarandere worden er net door bedreigd,voornamelijk door goedbedoeldeonderhouds-enrenovatiewerken.Omdezeproblematiekverderuittediepen,starten we in onze onderhoudsbro-chures met een nieuwe reeks, eenreeksdiespeciaaloverdierengaat.Devoorliggendebrochureovervogelsbijtde spits af. In een tweede afleveringkomen zoogdieren (waaronder vleer-muizen)aanbod.Dederdezalhande-len over insecten, hun nut en hungevaar voor historische gebouwen,

vooral dan voor de kwetsbare interi-eurseninboedels.

Deze brochure brengt in een eerstedeel(hoofdstuk2)eenoverzichtvandevogelsdiewefrequentinenrondonzegebouwen aantreffen. We schetsenhun relevante gewoonten en hunlevensloop.Hoofdstuk3gaatnawelkeschadedierenveroorzakenaangebou-wenenhuninboedel,enwelkedierenjuist niet voor overlast zorgen. Hetvierde en laatste hoofdstuk beschrijfthoe we onze monumenten kunnenbeschermen, hoewe toegangen kun-nencreërenenwelkekierenenspletenweopenmoetenhoudenom‘gewens-te’vogelsnestgelegenheidtegeven.

INLEIDING 1

wELkE vOGELs?

1. Beschermd, maar niet altijd onschuldigDevogelsop,rondeninonze(monu-mentale) gebouwen laten zich opde-lenintweegroepen:vogelsdieschadeof overlast bezorgen en diewe daar-om liever weghouden, en vogels diewe zonder veel risico in en om onzemonumentenmogentoelaten.Diverse vogelsoorten zijn echter bijKoninklijk Besluit (9/9/1981 en aan-passingen)beschermd.Kauwen,huis-mussen, huis-, boeren- en gierzwalu-wen,dekleinemantelmeeuw…genie-teninVlaandereneenonvoorwaarde-lijkebescherming.Dithoudtindathetverbodenisdevogelstedodenofhuneieren te verdelgen. Evenmin is hettoegelatenhunnesten(bewoondofinaanbouw) opzettelijk te verstoren,wegtenemenoftevernielen.Anderesoorten, zoals de zilvermeeuw, despreeuwendekraai,zijninVlaanderenvoorwaardelijk beschermd. Dit wilzeggendatzeenkelbestredenmogenworden om bepaalde redenen (bij-voorbeeldombelangrijkeschadeaangewassentevoorkomen),tijdensafge-bakende periodes en onder striktevoorwaarden.De indeling in beschermde en niet-beschermde vogels komt jammergenoegniet altijd overeenmetde tewerenofteduldensoortenvooronzegebouwen.

Vogelsoorten die overlast bezorgen,zijn vooral verwilderde stadsduiven,maar ook meeuwen (beschermd),

spreeuwen, kraaien (beschermd) enkauwen(beschermd).Zevormenvaakeenwareplaag,nietindeeersteplaatsdoorhunmassaleaanwezigheid,maarvooraldoordeschadediezeveroorza-kenaangebouwen.Achtergelatenvuil(nestmateriaal, mest, voedselrestenenkadavers)kandegotenenafvoerenverstoppen.Drogetakjesdiezedepo-neren in schoorstenen en op zolderszijn brandgevaarlijk. In het nest- enmestmateriaal leven ook heel watparasietenen insectendiedehistori-sche interieurs kunnen aantasten.Uitwerpselen bevatten bovendienbestanddelen die reageren met debouwmaterialen en zo een versneldeverweringindehandwerken.

Huismussen, zwaluwen, gierzwalu-wen,uilen…gevenechterweinigover-last. Verschillende soorten zijnbeschermdofkomenzelfsvooropderodelijstvankwetsbare,bedreigdeofmet uitsterven bedreigde vogelsoor-ten. Om ze niet te verjagen en hunnestennietteverstorenmoetervoor-al bij restauratie- of renovatiewerkenrekeninggehoudenwordenmethunaanwezigheid.

2

6weLke vogeLs?

7

2. Overzicht

Duiven (verwilderde Columba livia)Niet alle duiven veroorzaken overlastop en rond onze gebouwen; dat zijnbijna uitsluitend verwilderde duivendie afstammen van de rotsduif(Co­lumba­livia).Zijhebbenhunnatuur-lijke biotoop (rotsen) ingeruild voorhet gebouwenpatrimonium. De ras-echte rotsduifmeet 30 tot 35 cm enwordt zeldzaam. De afstammelingenvanderotsduifzijnechteralomtegen-woordigindesteden.Hunverenkleedis overwegend lichtgrijs, hun kop enhals donkergrijs. Ze hebben tweezwarte vleugelstrepeneneen zwarteeindband aan de staart. Hun halszij-denzijnglanzendgroenenpaars.

Duivenzijnalomtegenwoordig inhetstadsbeeld.Zestrijkenneeroprichels,

dakranden,vensterbanken,innissen…ze besmeuren gevels en laten vuil,mest en nestmateriaal achter opdakeneningoten.

weLke vogeLs?

Mensenhouden al zeer langduiven.Ooitwasdatondermeereenecono-mischeactiviteitenwasvoornamelijkhet vleesgegeerd.Maarduivenheb-ben ook een fenomenaal oriëntatie-vermogen. Breng ze tot honderdenkilometersvervanhuis,enzevindennog altijd feilloos de weg terug.Daarmeewarenzijdusuiterstgeschiktomberichtenovertebrengen.

Indemiddeleeuwenmochtenenkelde adel en de geestelijkheid duivenhouden.Bijnieuwekerkenenanderegebouwen werd bewust nestgele-genheid voorzien of later toege-

voegd. De adel en kloosterordenbouwdenduiventorensen-tillenomduiven te fokken voor consumptie,maar ook voor hun kostbare mest.Het bezit van een duivenhuis, dui-ventorenenduiventilwaseenvandeheerlijke rechten die meestal enkelaan kasteelheren en kloosterordeswerden toegekend. De opbrengstvandeduivenendeduivenmestwasvaakbestemdvoorhetlevensonder-houdvandekoster.

Een duiventoren heeft een ronde,vierkante of meerhoekige opbouw.Soms was de toren van onder tot

Stadsduif

8weLke vogeLs?

bovenvoorzienvannesten,totmeerdan 1000 nestplaatsen, vaak uitge-spaard in de dikte van de muur. Inanderegevallenwasenkelhetboven-stegedeeltebedoeldalsduiventilenwerdderuimteonderaanalsopslag-plaats gebruikt, bijvoorbeeld voorgraan, of als stal voor kleinvee. Aan

de buitenkant van de aanvliegope-ningen waren ‘aanvliegplankjes’voorzien waar grote (roof)vogelsgeengebruikvankondenmaken.Deduiven zochten hun voedsel op deomliggendeakkersenweilandenenwerden doorgaans enkel in zeerstrengewintersgevoerd.Onder invloedvandeFranserevolu-tie werden de heerlijke rechten in1798 afgeschaft. Duiven houdenmocht wel nog, maar het bouwenvan nieuwe duiventillen en -torenswasnietlangertoegelaten.Voornamelijk in de 20ste eeuw deeddeduivensportzijn intredeenwerdduiven houden een liefhebberij vande gewoneman. Er werden vereni-gingen opgericht en wedstrijdenvoor postduiven georganiseerd. Totdeduivensportbehoortookhetfok-kenvansierduivenvoortentoonstel-lingen. Helaas blijven er na zulkevluchten (wedstrijd- en oefenvluch-ten)weleensdierenverdwaaldach-ter. In de stad vinden ze ruim vol-doendevoedselenschuilplaatsen.

Duiventoren­uit­Ingelmunster,­heropgebouwd­in­Bokrijk

9weLke vogeLs?

Meeuwen (Larus argentatus, Larus graellsii )Meeuwenbroedendoorgaansingrotekoloniesopdegrond.Geschiktebroed-gebiedenzijnechterergschaarsinVlaanderen.Sommigemeeuwenlijkendaareenantwoordopgevondentehebben.DelaatstejarenbroedenimmersheelwatzilvermeeuwenenkleinemantelmeeuwenopdakenlangsdeBelgischekust.

Dekleinemantelmeeuw(Larus­graell-sii)ismetzijn48tot56cm(gemetenvan snavel tot staart) eveneens eenstevige vogel, hoewel kleiner dan degrote mantelmeeuw, zoals de naamaangeeft.Deze vogel heeft gele poten en kanvan de zilvermeeuw onderscheidenwordendoordeleigrijzemantel.Kleinemantelmeeuwenvertrekkengewoon-lijk inhet najaar naarwarmere kust-gebiedenenkerentegenhetvoorjaarterug.Maartegenwoordigwordenzijook’swinterswaargenomen.Sommige meeuwen zijn groot enagressief.Zevervuilengebouwen,tui-nenenstratenmethunuitwerpselenenmetvoedselresten.Ofzestorendeomwonersmethungekrijs. InVlaan-

derenisdezilvermeeuwvoorwaarde-lijk, de kleine mantelmeeuw onvoor-waardelijkbeschermd.

De zilvermeeuw (Larus­ argentatus)meet 54 tot 60 cm. Hetmannetje isgemiddeldietsgroterdanhetvrouw-tje. De zilvermeeuw heeft een wittekop en onderzijde; de bovenzijde iszilvergrijs.Zijnjongisbruin,metvleu-gelseneenstaartdiedonkerderzijn.Afhankelijk van de ondersoort heeftde vogel roze, roodachtige, vlees-kleurige,groenigeof gele poten.Karakteristiek is de rode vlek op deondersnavel. Het legsel telt meestaldrieeieren.

Zilvermeeuw

Kleine­mantelmeeuw

Spreeuwen (Sturnus vulgaris) Despreeuw is 19 tot22cm lang.Zijnverenkleed is in de zomer zwartmeteenmetaalglansen indewinterwit-gespikkeld. De snavel is in de zomergeelenindewinterdonkervankleur.

Grote zwermen spreeuwen kunnenoverlast bezorgen met hun uitwerp-selenenhungeur.Hunaantalneemtaf in de landen vande Benelux.Despreeuw geniet voorwaardelijke be-scherming.

10weLke vogeLs?

Huismussen (Passer domesticus) De huismus leeft verspreid over dehelewereld,vaakdichtbijofinwoon-gebiedenvandemens.Deaanwezig-heidvaneengroephuismussenwordtsnel opgemerkt door hun typischegetjilp. Het mannetje is gemakkelijkvan het vrouwtje te onderscheidendoorzijndonkerbruineverenkleedenzijngrijzekruin.Huismussenbroedenvrijweloveralwaarmensenwonen.Zedoendatinkleinegroepenenbouwennesteningatenindemuur,onderdak-pannenensporadischookinnestkas-ten.Delaatstedecenniaisdepopula-tievandehuismusinNederlandeninVlaanderen drastisch gedaald. Datkomt onder andere omdat nieuwehuizengebouwdwordenzonderdak-pannen of met daken die zo dichtgelegdzijndatergeenkierenensple-

ten meer te vinden zijn waarin dehuismuseennestjekanbouwen.Ookmilieuverontreiniging heeft er ietsmeetemaken.Dehuismusisonvoor-waardelijkbeschermd.

Spreeuw

Huismus

Zwarte roodstaart (Phoenicurus ochruros) Deze kleine, insectenetende zangvo-gelis13tot14cmgroot.Oorspronkelijkbroeddedezwarteroodstaartophel-lingenmetrotsblokken,kliffenenver-spreid staande struiken,maar tegen-woordig ook in laagland in steden,havensenopindustrieterreinen.Kerk-torens, schoorstenen en fabrieks-gebouwen vervangen de natuurlijkerotsen.Zwarteroodstaartenzijn trek-vogelsdieoverwinteren inde landenronddeMiddellandseZee.Zijbehorentot de vroegst terugkerende trekvo-gels en bezetten hun territorium alvan beginmaart. Ze nestelen in eenholteofspleetofopderandvaneengebouw.Hetnestiseenklein,komvor-migbouwselvandrooggras,planten-stengels, mos en plantenvezels, vaak

losjessamengevoegd.Doorgaansheb-benzetwee,somsdrielegselsperjaar.Deze soort is onvoorwaardelijkbeschermd en is totaal onschadelijkvoormonumenten.

Kraaiachtigen (Corvus monedula, Corvus corone)Op en rond onzemonumentale gebouwen komenhoofdzakelijk twee soortenkraaiachtigenvoor:dekauwendekraai.Dezeslimme,beweeglijkeennieuwsgie-rigevogelshebbeneengrootaanpassingsvermogen.

De kauw­ (Corvus­ monedula) is door-gaansnietgroterdaneenduif.Hij iszwartmet een grijze nek. Als stand-en zwerfvogel leeft hij meestal infamilies.Parenblijvenelkaarvoorhetleven trouw en blijven vrijwel voort-durend in elkaars buurt, ook als zijzich in grotere groepen ophouden,vooral na de broedtijd en in de lateherfstendewinter.Kauwtjes eten voornamelijk dierlijkvoedsel,naastvoedselrestenuitdekeu-ken. Het nest bestaat uit een slordigestapeltakken,bekleedmetwolofhaar.Kauwen zijn niet echt de grootste

Zwarte­roodstaart

Kauw

11weLke vogeLs?

vervuilers, maar ze zijn meesters inhet opstapelen van takjes. De kauw

geniet inVlaanderenonvoorwaarde-lijkebescherming.

De kraai (Corvus corone) is een forse vogel –merkbaar groterdandekauw–en ishelemaal zwart.Hij is overwegend een standvogel.Volwassen mannetjes en vrouwtjeshebbenbijnaaltijdeensterkebandeneen eigen territoriumdat lang standhoudt.Onvolwassenennietbroeden-de vogels leven in groep endelendeslaapplaatsen.Kraaienzijndemakersvan de soms ongelooflijke nesten intorens,vooralopdetafelmentenenopkerkzolders.Diezijnergbrandgevaar-lijk.Metdenestenkomenvaakkevers,mijtenenandereinsectenhetgebouwbinnen,meestalaangetrokkendoordestinkende uitwerpselen. De kraai isvoorwaardelijkbeschermd.

Kerkuilen (Tyto alba) Dekerkuilheefteenopvallendveren-kleed.Debovenzijdeheefteengoud-bruine tot leigrijze grondkleur en isgespikkeld.Deonderzijdevarieertvanroestbruin tot wit. De kerkuil is her-kenbaaraanzijnhartvormigegezichts-masker,ookwel‘sluier’genoemd,metogendienaarvorengerichtzijn.Hijisongeveer 34 cm groot; weegt circa300g, heeft hoge poten en lange,geruislozevleugelsmeteenspanwijd-tevan90tot98cm.Dekerkuiliseennachtjager.Hijhoudtvanopenterreinenjaagtvooralopmuizen.Zijnzwartebraakballenmetenongeveer41bij26mm en bevatten veel skeletten vanspits-,bos-enwoelmuizen.De kerkuil was een rotsbewoner die

zich aangepast heeft aan demense-lijkeomgeving.Hijhoudtvanstilteenverblijftdaaromgraaginruïnes,afge-legen schuren, kerktorens… over het

Kraai

Kerkuil

weLke vogeLs?

12

UilenUilen hebben iets magisch, ze zijngeheimzinnig en ongrijpbaar. Methun statische en voornameuiterlijkzijn ze al eeuwenlang het symboolvanwijsheidenverstand.De meeste uilen zijn schemer- ofnachtdierenenleideneenverborgenbestaan.Het zijn nuttige dierendiebelangrijkzijnvoorhetevenwichtindenatuur.

Hoewel uilen enkele kenmerkengemeen hebben met roofvogels,maken ze een aparte groep uit: destrigiformes. Roofvogels zijn dagja-gersmet een scherpgezichtsvermo-gen, uilen jagen ’s nachts, gebruik-makend van hun sterk gehoor alsondersteuningvoorhunmatigzicht.Roofvogelshebbeneenkropomeenvoorraadvoedselop tenemen,uilenniet. En jonge uilen worden blindgeboren,terwijljongeroofvogelskun-nenzienzodrazeuitheteikruipen.

Uilenbroedeninholen,innestenvankraaienofroofvogels,inoudegebou-wenzoalskerken(kerkuil)enschuren(steenuil), in rotswanden, steengroe-venofopdegrond.Vandaagbroedener ook heelwat in nestkasten.Uilenzijnzeer trouwaanhunbroedplaatsen gebruiken die dan ook vele jarennaelkaar.Uileneierenzijnwitenron-dervanvormdananderevogeleieren.Witte strepen van uitwerpselen en

braakballen zijn enkele van de spo-rendieuilenachterlaten.Hunprooi-dieren variëren van insecten, vissenen kikkers tot vogels, knaagdieren,hazen en zelfs jonge reeën. Uilenetenhunprooimethuidenhaarop.Omdathunmaagnietalleskanver-teren,producerenzebraakballen.Deonverteerde resten worden in demaagsamengeperst toteenbaldievia de slokdarm opgestuwd wordt.Zowordenergemiddeld2braakbal-len per dag geproduceerd. Die zijngrijsachtig of zwart en bevattenveren, haar, botjes, schedeltjes,nagels, snavels en harde delen vaninsecten.

Demensisdegrootstevijandvandeuil. Doordat kerkuilen en velduilenvanuit een lagevlucht jagen terwijlze een paar meter boven de grondvliegen, worden ze immers al eensdoor het verkeer opgeschept .Daarnaast vormen insecticiden eenbelangrijkedoodsoorzaak.Uilenkrij-gen het gif binnen via muizen dievergiftigde insecten gegeten heb-ben.Hetgifstapeltzichopenbijeenbepaalde dosis hebben uileneiereneen dunnere schaal of zijn ze zelfsonvruchtbaar. Ook het verdwijnenvan een geschikte leefomgeving enbroedplaatsen leidt tot een vermin-derdeuilenpopulatie.Enkelesoorten,zoals de kerkuil, zijn ook gevoeligvoorstrengeaanhoudendevorst.

algemeenoude cultuurlandschappendus, met veel variatie. Hij heeft weleen open jachtterrein nodig, zoals

kruidrijkeakkerlanden,heggen,bosjesenwegbermen.Dekerkuilgenieteenonvoorwaardelijkebescherming.

weLke vogeLs?

13

Gierzwaluwen (Apus apus) Gierzwaluwen zijn nauwer verwantaan kolibries dan aan zwaluwen. Zebehoren totde familie vandeapodi-dae, de ‘pootlozen’. Gierzwaluwenhebben wel poten, speciaal ontwik-keldmet4tenendienaarvorengerichtzijnomzichvastteklampenaanrot-senofmuren.Zehebbenlange,sikkel-vormige vleugels en een gevorktestaart.Hetverenkleedisdonkerbruin-zwartmeteen lichtekeelvlek.Ze zijn17tot18cmlang,hebbeneenvleugel-spanwijdtevan40tot44cmenkun-nenzeersnelvliegen.

Gierzwaluwenhebbeneenbijzonderelevenswijze: ze brengen haast heelhun leven al vliegend door. Slapen,etenenzelfsparendoenzeindelucht.Ze broeden in steden en gemeenten.Oorspronkelijk waren gierzwaluwenrotsbewoners. Door de eeuwen heenhebben ze de rotsen ingeruild voorhuizen.Zewonennuvooralinspletenengatenvanoudehuizen.Zezijnkolo-niebroeders en zijn zeer trouw aan

hunnestplaats.NahunoverwinteringintropischenzuidelijkAfrikabezettenzeopnieuwdenestenvanhetvorigejaar. De gierzwaluwen zijnmaar eenkorte periode in ons land. Eind april,beginmeikomenzeaanentegenhalfaugustus zijn ze bijna allemaalweerweg.Zeetenuitsluitendinsecten.

Gierzwaluwengevengeenoverlastenbesmeurendegevelsniet.

Gierzwaluw

Zwaluwen (Hirundinidae) Zwaluwenzijnnietverwantaangierzwaluwen.Zijvormeneeneigenfamilie.De‘echte’zwaluwenzijnkleinerdandegierzwaluwenhebbenpootjesomtelopen.Zekunnenopvliegenvanafdegrond.Zwaluwenzijngeweldigeinsecteneters.Eénboerenzwaluweetperweekzowat50.000vliegen,muggenenandereinsecten.

14weLke vogeLs?

De huiszwaluw (Delichon­ urbica) ver-schilt vandeboerenzwaluwdoor zijnminder diep gevorkte staart en zijnopvallendwittestuitbovendestaart.Zijn rug is blauwzwart, zijn buik isroomkleurig. De huiszwaluw en deboerenzwaluw hebben ooit hun oor-spronkelijke leefgebied van kliffen enrotsen verlaten om in onze buurt tekomenbroeden.Numakenhuiszwalu-wen hun nesten van modder onderdaken en bruggen. Boerenzwaluwenbroeden in gebouwen, vooral op hetplatteland.Huiszwaluwenberokkenengeenschadeaangebouwen,wellatenzeeenhoopmestachter.Maarzezijneenbeschermdevogelsoortendaaromishetverbodenhunnesten–bewoondofinaanbouw–tevernietigen.

Ook de populatie boerenzwaluwen(Hirundo­ rustica) in Vlaanderen issindsde jaren1970sterkafgenomen.Toenwarenernogtussende100.000en200.000broedparen;vandaagzijndat er nog slechts tussen de 20.000en 30.000. Een belangrijke oorzaakdaarvan is het hermetisch afsluitenvan stallingen. In de industriële vee-houderij mogen om bedrijfstechni-scheenhygiënische redenen immersgeenzwaluwenmeerbinnen.

Huiszwaluw

Boerenzwaluw

15weLke vogeLs?

Vogels als schadefactor voor gebouwen

De schadedie vogels aanrichten, kanonderverdeeldwordeninschadecate-gorieën. De belangrijkste zijn water-schade,verontreinigingenchemischeschade en in mindere mate biologi-sche, mechanische en brandschade.Vaakgaathetomeencombinatievanverschillendefactoren.

1. Verontreiniging en chemische schade

Verontreiniging Geen vogels zonder mest. Een duifproduceertperjaar10tot12kgnatge-wichtof2,5kgdrooggewichtaanuit-werpselen.Demassalehoeveelhedenuitwerpselen en nestmateriaal vanduiven en andere vogels vervuilen inernstige mate gevels en daken envooralgoten,plattedakenenallehori-zontalevooruitspringendedelenzoalsvensterbanken, waterlijsten, kordon-lijsten(uitspringendesierbandentus-sen verdiepingen), gevelnissen, stel-linggatenendeminofmeerhorizon-taledelenvangalmgatenengalmbor-den.Deuitwerpselen latensomsooklelijke strepen achter op de verticalegevelvlakken, vooral onder nesten,rustplaatsen en toegangen tot nest-plaatseninhetgebouw.Devervuilingdringt indeporeuzematerialenen is

soms moeilijk te verwijderen. En alsdat al lukt, dan is de gevel vaak ont-sierddoorkleurverschillen.

Bij geringe (mot)regen worden ver-vuilde goten spiegelglad. Monumen-tenwachters en onderhoudswerkerskomen hierdoor in gevaarlijke situa-tiesterecht.Eenkostenramingvandevogeloverlast en in het bijzonder deduivenoverlast, is moeilijk te maken.Behalvehet reinigen vangoten,wor-denreinigingenherstelvandoordui-venmestaangetastedelenvanmonu-menten meestal bij de algemeneonderhouds- of restauratiewerken

OOrzakEN EN vOrmEN vaN scHaDE

3

Ook­zolders­kunnen­sterk­vervuild­raken­indien­ze­toegankelijk­zijn­voor­duiven

vogeLs aLs schadefactor voor gebouwen

16

gerekend.Naarschattinggaathetomenkelemiljoeneneuro’sperjaar.

Vervuilingisnietalleeneenesthetischprobleem,hetmest-ennestmateriaalveroorzaakt ook chemische en vooralvochtschade.

Chemische schade Waar uitwerpselen een schadelijkeinvloedhebbenopgebouwen,zijnzebijna altijd geproduceerd door eenoverpopulatievanverwilderdeduiven.Ook een grote populatie meeuwenkanaardigwatmestproduceren;datdoetzichmeestalvooraandekustofingrotehavensteden.Demeststoffenhebbeneenhoge zuurheidsgraad. Zozit er in duivenmest 17,8% fosforzuur(H3PO4) en 3,3% zwavelzuur (H2SO4).De hoge zuurheidsgraad maakt datnatuursteen, baksteen, koper, lood,zink en verflagen versneld aangetast

worden. De zuren vreten in op dematerialen,watzelfsnaeengrondigereinigingzichtbaresporenachterlaat.

2. Waterschade De verontreiniging door vogels leidtechter vooral tot waterschade. Doordeuitwerpselen,maarookdoorkada-vers en nesten, raken regenwateraf-voeren en goten verstopt, met over-stromingenen lekken totgevolg.Datgeeftvaakernstigegevolgschadeaanhetgebouw,zowelbinnenalsbuiten.Murenwordennatdoorhetaflopendewater, wat mosvorming, zoutschadeof vorstschade kan teweegbrengen.Wanneerhetregenwaterongecontro-leerd uit de goten naar de dakstruc-tuur kan lopen, riskeren spantvoetenenmuurplaten nat teworden,waar-doordekansopzwamaantastingtoe-neemt. Het water kan ook door degewelvenheenineenkerksijpelenener de binnenafwerking,muurschilde-ringen of schilderijen beschadigen.

Duivenmest­dringt­in­de­poreuze­bakstenen Een­dode­duif­in­de­vergaarbak­verhindert­een­vlotte­regenwaterafvoer

17vogeLs aLs schadefactor voor gebouwen

Het is bovendien een dure zaak omregenwaterafvoeren regelmatig teontstoppen en goten proper te hou-den,dievaakhoogopmoeilijkbereik-bare plaatsen hangen. De stank diedaarbijvrijkomt,isnogdeminstezorg.

3. Biologische aantasting en gezondheidsrisico’sDuivennesten stinken en bijna allenestenvanvogelszijneenbroedhaardvoor ongedierte zoals duizendpoten,oorwormen, mijten, kleermotten,tapijtkevers,houtkevers,zilvervisjesenboekluizen. Vogelnesten op zolder, inschoorstenen, maar ook buiten kun-nen evolueren tot ernstige infectie-haarden.

Wathoutaantastendekeversallemaalkunnenveroorzaken, is te lezen indebrochure ‘Biologische aantastingenvanhout’. Ineenandereonderhouds-brochure wordt de activiteit van enschade door andere insecten belicht,watvoornamelijkgevolgenheeftvoordewaardevolle interieurs enhet roe-renderfgoed.

Niet alleen kunnen vogels en vogel-nesten biologische aantasting in dehandwerken,zekunnenookgezond-heidsrisico’smeebrengen.Vogelskun-nenziekteverwekkersdragen:bacteri-en, virussen en schimmels. Mensendieveelincontactkomenmetduiven,kunnen besmet worden. Ze krijgenzeldeneeninfectieziektedoorduiven,dat kan alleen bij hoge blootstellingaan de ziekteverwekkers. Weten-schappelijk onderzoek (inNederland)heeftuitgewezendatverwilderdedui-vennauwelijkseenrisicovormenvoor

devolksgezondheid.Ziektenalspara-tyfus,tuberculoseenpapegaaienziek-te worden niet door duiven overge-bracht.Eenvormvanvogeltuberculosediebijduivenkanvoorkomen,istrou-wensonschadelijkvoordemens.Doororganischmateriaaluitverenenopge-droogdeontlastinginteademen,kanweleen‘duivenmelkerslong’ontstaan(extrinsieke­ allergische­ alveolitis). Metname monumentenwachters enonderhoudswerkers lopen dat risicoomdat ze inde zolders vankerkenofanderegebouwenkomendieookvoorduiventoegankelijkzijn.

4. Mechanische schade

Langzame mechanische schade: slijta ge, vervorming…Wanneer vogels steeds op dezelfdeplaatsenrustenennesten,kunnendesporendaarvannaenigetijdzichtbaarworden.Datisechterverwaarloosbaarten opzichte van de gewone verwe-ringspatronendoorregenenwind.

Plotse mechanische schade: stoten, krassen, breuk…Zowel grote als kleine vogels vliegenregelmatig tegen glas. Het risico opglasbreuk is het grootst bij grotereglaspartijen (zonder kleinhoutverde-ling).Zekerbijoudenenkelglasisdekansopglasbreukreëel.Duiven, kraaien en kauwen kunneneveneensonrechtstreeksmechanischeschade veroorzaken. Een losliggendedeksteen,eenleiofeennokpan…kun-nenbijhetgewichtvaneenvogeluitevenwichtrakenennaarbenedenval-len,metallerhandegevolgen.

vogeLs aLs schadefactor voor gebouwen

18

5. Schade door brand Kauwen en kraaien zijn meesters inhetdumpenvandrogetakjesinschou-wenofandere(hooggelegen)openin-gen. Ontdekken ze een gat met eendiepteerachter,dangooienzedievoltakjes tot ze het niveau van de ope-ning bereikt hebben. Dergelijke sta-pels richten weinig rechtstreekseschade aan, maar ze zijn licht ont-vlambaarenverhogenzohetrisicoopbrand.Kauwenmakenookgraagnes-ten in schoorstenen – zowel noggebruikte als in onbruik geraakte –,vooralschoorstenendiegesleeptzijn.

Zo raakt de schoorsteen verstopt, enwanneer ze dan opnieuw in gebruikgenomen wordt, kan er brand ont-staan in de droge, licht ontvlambaretakjes.Denestenbelettenookdatderookgassen goed afgevoerd worden,wat een risico op CO-vergiftiginginhoudt. Het vele condenswater vangasgestookteinstallatieszoektinver-stopteschouwenanderewegen,waar-dooronverklaarbarelekkenontstaan.

Ookdrogetakkendieopeentorenzol-derinhetstofliggen,hebbennietveelnodigomvuurtevatten.

Droge­takken­als­nestmateriaal

vogeLs aLs schadefactor voor gebouwen

19

Gebouwen als schadefactor voor vogelpopulaties Vogels veroorzaken overlast aangebouwen, zoveel is duidelijk. Maargebouwen en vooral veranderingeneraan,kunnenookongemakkenmee-brengenvoorbeschermdeofbedreig-devogelsoortenzoalsuilen,zwaluwenen gierzwaluwen, die vooral in oudegebouwen broeden.Oude gebouwenworden al eens afgebroken of geres-taureerdengerenoveerd,waarbijallekieren en spleten zorgvuldig gedichtworden. Vaak gebeurt dat tijdens debroedperiode, waarbij nesten syste-matischvernieldworden.Gierzwaluwen,uilen,mussen,spreeu-wen…kunnendangeengebruikmeer

maken vandenissen, spleten, kieren,hollepannenofanderetoegangentothet gebouw. Vele soorten zijn honk-vast en komen, ondanks een langewintertrek, steevast naar hun stekterug. Naast vogels verliezen ookvleermuizen toegang tothun zomer-rustplaats.Meerinformatieovervleer-muizen is te vinden in de tweedeaflevering van onze dierenreeks,‘Zoogdiereninenopgebouwen’.

Ookgrotevlakkenspiegelendglasophogegebouwen zijn voor veel vogelsmisleidend.Zijvliegenerinvollevluchttegenaan en laten daarbij vaak hetleven.

Openingen­naar­dakconstructies­worden­al­te­vaak­weggerestaureerd

20gebouwen aLs schadefactor voor vogeLpopuLaties

Schade aan gebouwen voorkomenMonumentenkunnen inmeerdereofmindere mate beschermd of afge-schermd worden tegen duiven enandereongewenstevogels.Maardik-wijlswordtdaarbijnietdeoorzaakvanhetprobleemaangepakt.Eenoverpo-pulatie van duiven of andere dierenheeft immers niet alleen betrekkingop dat ene gebouw, maar op allegebouwenineengemeente,ofzelfsineenprovincie.Omvoorhetprobleemeen duurzame oplossing te vinden,moethetdanookopdieniveausaan-gepakt worden. Pas dan kunnenafweersystemen effectief helpen omdemonumententebeschermen.

1. Regelmatige monitoring, controle en reinigingOmverontreiniging, chemische scha-de en vooral waterschade te voorko-men,ishetbelangrijkomgoten,plattedakenenafvoerenvrij tehoudenvannestmateriaal, kadavers, takken, bla-deren, ballen… door ze regelmatig tereinigen. Wees alert wanneer hetregenwaternietdenormalewegvolgten probeer zo snelmogelijk verstop-pingen ongedaan te maken. Doordakenengotenproper tehoudenendaarbijchemischagressievestoffenteverwijderen,wordtdelevensduurvandeverschillendematerialenverlengd.Ook takkennesten op zolders en inschoorstenenmoetenverwijderdwor-

den.Enerzijdsvermindertdathetrisi-coopbrandgevaarenCO-vergiftiging,anderzijds worden zo stofnesten eninsecten die hierdoor aangetrokkenworden,vermeden.

Duivenmest en afval, waar blijf jeermee? Kleine hoeveelheden kun-nen verwerkt worden in de com-posthoop of als meststof gebruiktworden voor de tuin. Maar grotehoeveelheden raak je niet zomaarkwijt. Sommige gemeenten aan-vaarden het nog in het container-park. In de meeste gemeenten enintercommunales worden dierlijkemeststoffensamenmethetrestaf-valopgehaald,maardangemengdmetanderafval (bv.richtlijn inTie-nen:nietmeerdan20kgineenzak).InprincipemagdierlijkafvalnietindeGFT-bak.Wieeengroteopruim-actieonderneemt,informeertvoor-af best bij de gemeente waar hetafval naartoemag.Met verse dui-venmest (zonder nestmateriaal)kunjemenigvisserplezieren.Naarverluidt vormt duivenmest na eenzuiveringsproces een geschiktingrediëntvooreenbepaaldlokaasvoor vissen (o.a. brasem). Zorg bijhet opruimen van vogelnesten en-mest voor gepaste beschermings-middelen.Draaghandschoeneneneenstofmaskeraangepastaanhettypestof(klasseP3).

ONDErHOUD DOOr DE bEHEErDEr

4

21schade aan gebouwen voorkomen

2. Schadelijke vogels werenOverlast door vogels en de daarmeesamenhangende schade aan monu-mentale gebouwen kunnen vermin-derd worden door de aanwezigheidvan schadelijke soorten te beperken.Datkandoordepopulatieaantepak-kenofdoordegebouwentebescher-men.Eencombinatievanbeidegeeftdegrootstekansopsucces,maardaar-vooriseenglobaleaanpaknodig.

Beperk de populatie Voedsel beperken en controlerenDe duivenpopulatie in een stad ofdorp is recht evenredig met hetbeschikbarevoedsel.Wordendevoed-selvoorradenschaarser,danzullenoptermijnookdeduiveninaantalafne-men.Doordeopenbareruimteschoontemaken en te houden, kunnendui-ven zichniet tegoeddoenaanweg-gegooidengemorstvoedsel.Vooral bij publieke eetruimten dieopenaandestraatgrenzen,zoudaar

scherpop toegezienmoetenworden.Hetprincipe‘devervuilerbetaalt’kaneffecthebben.Toeristenofomwonendendieduivenvoederen,doenongewildmeerkwaaddangoed.Helaashebbeneigenaarsofbeheerdersvanmonumentennietdebevoegdheid om dat te verbieden.Dat kan enkel bij politiereglement,maarzelfsdanishetergmoeilijkomtoe te zien op de naleving ervan.Misschienkunneninformatieensen-sibiliseringdebevolkingtoteenandergedragbewegen...

Opgemeentelijkvlakkunnendevoed-selvoorraden gecontroleerd wordenopgewensteplaatsenofbijduiventil-len,maardanookenkelenalleendaar.De tillen moeten zich dan wel op

Voedselresten­trekken­duiven­aan Duiventil­in­het­Europapark­in­Antwerpen­(Linkeroever)

22schade aan gebouwen voorkomen

plaatsen bevinden waar verwilderdeduiven zich thuis voelen en die goedbereikbaar zijn voor onderhoud.Experimenten inDuitse en Zwitsersesteden bleken positief. Er ontstondeenkleinere,gezondere,constanteente controleren duivenpopulatie enklachtenoverduivenlastnamenspec-taculair af. Ondertussen werden ookin Rotterdam, Amsterdam, Zutphen,Kortrijk en Antwerpen duiventillengeïnstalleerd.Ervaring leertdateenalgemeenvoe-derverbod door de bevolking enkelslaagkansenheeft alshet afgedwon-genwordt.

Eieren steken en nesten verstoren Degroeivaneendierenpopulatiekanafgeremdwordendoorteverhinderendatde jongenopgroeien. Jekuntaangeboortebeperkingdoendoordeeie-renteschudden,testekenofsystema-tisch te vervangen door kunsteierenvankalkofgips.Wantalsdeeierenuithetnestgenomenwordenzonderietsin de plaats te leggen, zullen duivenopnieuweenlegselproducerenenzaldepopulatienietafnemen.Eenanderemanierisdenestentever-storen. De eigenaar/beheerder kandaar zelf toe bijdragen. Op goedbereikbare plaatsen – de rondgangvan een toren, zakgoten… – volstaathetenkelekerenperjaarhetnestma-teriaal weg te halen. Na verloop vantijdgaanduivenhunnestplaats van-zelf ergens anders zoeken. Moeilijkbereikbare plaatsen kunnen doordiverse hulpmiddelen ongeschiktgemaaktwordenalsnestgelegenheid.Vergeetnietdathetverstoren,wegha-lenofvernietigenvanbewoondenes-

tenofnesteninaanbouwtenstellig-ste verboden is voor beschermdevogelsoorten!

Vogels afvangenDuiven kunnen afgevangen wordenmet inloopkooien. Die kunnen zowelbuiten als binnen geplaatst worden.De duiven worden ernaartoe geloktmet voedsel of met een andere duif.Doorgaansiserweliemandtevinden–eenduivenmelkerbijvoorbeeld–diede vangkooienwil plaatsen en regel-matignazien.Vooreengoedresultaatmoeten de kooien zeer regelmatiggecontroleerdenleeggehaaldworden.

Oppleinenenopenplaatsenwaarteveelduivensamentroepen,kunnenzemet netten gevangen worden. Doorze eerst minstens 3 tot 4 dagen opdezelfdeplaatstevoederenwordenzeargeloos,waarna zegemakkelijkmetkatapultnetten gevangen kunnenworden.Datgebeurthetbestvroeginde ochtend om emotionele reactiesvan toeschouwers te vermijden.Voordezemethodeisdetussenkomstvanspecialistenvereist,alleenalvoorhetmateriaal. Bovendien kennen zij hetbest de wettelijke en reglementairevoorschriften.

Wat nu met al die afgevangen dui-ven? Geringde duiven moeten aanhun eigenaar aangeboden worden.Dat kan via de Koninklijke BelgischeDuivenliefhebbersbond,dieeenafde-ling heeft in elke provincie. Anderekunnen eventueel naar een asielgebracht worden of op een ethischverantwoorde manier geëuthana-seerdworden.

23schade aan gebouwen voorkomen

Duivensport beperkenHoewel de duivensport ontkent datpostduivenmedeverantwoordelijkzijnvoordeduivenoverlastinsteden,geefthet percentage van tussen de 10 en75%verwilderdegeringdeduivenaandat ze wel degelijk een rol spelen.Maardeduivensportaanbandenleg-gen, leidt op zich niet tot een dalingvan het aantal duiven omdat debestaandepopulatievanstadsduivenzichdangewoonzaluitbreiden.

Ongeoorloofde praktijkenErbestaanookongeoorloofdepraktij-ken.Hetgebruik van vergiftigd voed-sel, zoals giftige granen, is wettelijkverboden en ecologisch onaanvaard-baar. De granenworden immers ookdoor andere vogels opgepikt. Voortszijnerproductendiededuiven tijde-lijk verdoven.Theoretisch kunnen diedanmet de hand gevangen worden,maar zij verstoppen zich dikwijls oponbereikbare plaatsen, waardoor hetrendement van de methode daalt.Experimenten met onvruchtbaarmakende producten zijn weinig suc-cesvol gebleken en zijn ethisch enecologischonverantwoord.Soortgelijke bezwaren bestaan ertegenhetafschietenvanduiven,watookwettelijkniettoegestaanis.Bovendienkandeinslagvanprojectie-len (kogels, hagel…) heel wat schadeveroorzakenaandak-ofgootbekledin-gen,ruitenenanderebouwdelen.

De gebouwen beveiligen Eigenaars kunnen systemen latenaanbrengen om duiven en anderevogels van hunmonument tewerenof te verdrijven.Daarmee voorkomen

zedatvogelsernestelenofrusten,ofdat ze het gebouw binnendringen.Veel afweermiddelen hebben door-gaansechtergeeninvloedophetaan-talvogels.Vooralduivenzullengewooneenandererustplaatsindebuurtzoe-ken en daarmee wordt de overlastgewoonverplaatst.

Efficiënte afweermethodenNetten Een effectieve manier om vogels teweren, ook op lange termijn, is omopeningen en nissen af te spannenmet netten van gegalvaniseerd ofroestvrij staal, of van een stevigeUV-beschermde kunststof (polyethy-leen,polipropyleen,nylon).Alsdenet-ten goed aangebracht zijn, is demethode bovendien diervriendelijk.Als ze echter te fijnmazig zijn, niet

Duiven­zoeken­een­rustplaats­in­de­buurt,­zonder­vervelende­pinnen

24schade aan gebouwen voorkomen

25schade aan gebouwen voorkomen

goedonderhoudenwordenofonjuistbevestigdzijn,kunnenvogelserinver-striktrakenenpotenenvleugelsbre-ken. Dat geldt ook voor netten vannatuurlijkmateriaal,omdatdienaver-loopvantijdhunmodelverliezen.

Naast netten kan voor kleinere ope-ningen zoals steigergaten, schoor-steenopeningen of torenvenstertjesookgrofmaziggaasgebruiktworden,van bijvoorbeeld polypropyleen ofroestvrij staal. Vleermuizen kunnen

dan wel nog door de grove mazenheen. Netten en gaas kunnen eenmonument echter ontsieren. Hetgebouwlijdtookaleensfysiekescha-dedoordemanierwaaropzewordengeplaatst. Een alternatief is om stei-gergatendichttemakendoorerblok-keninteschuivendienetietskleinerzijndandeopeningen.Zo raken duiven en kauwen er nietmeerin,maarvleermuizenofgierzwa-luwennogwel.

Om te voorkomen dat kauwen enanderekraaiachtigentakjesgooieninschoorstenen of op zolders, moetenalleopeningenenuitlatenzorgvuldigafgeslotenwordenmeteenstevignetof rooster, bij voorkeur van roestvrijstaal. Is het net niet stevig genoeg,dan kunnen de boosdoeners het los-trekken. Zorg ervoor dat een goedeventilatiegewaarborgdblijft.Plaatsgeennettenvooronderhouds-gevoelige delen van het gebouw of

…­tenzij­je­er­dichtbij­of­onder­staat

Netten­schermen­de­volledige­gevel­af­en­vallen­nauwelijks­op,…

Steigergaten­zijn­gedeeltelijk­afgesloten­met­bakstenen­of­natuurstenen­blokken

26schade aan gebouwen voorkomen

toegangennaardiedelen(zoalsgoten,afvoerroosters…). Hier zijn horren ofroosters op hun plaats, die uitneem-baarzijnofscharnierenhebben.Plaatszezovermogelijknaardebuitenkantvan de muur, zodat er weinig plaatsoverblijft voor vogels om te nestelenofterusten.

Demaasgrootte van netten, gaas enhorrenisafhankelijkvandevogeldiegeweerdwordt. Zowordt eenmaas-wijdte van 75 mm aanbevolen voormeeuwen,50mmvoorduiven,28mmvoorspreeuwenen19mmvoorhuis-mussen. Houd bij het plaatsen ookrekeningmetbeschermdeenonscha-delijke diersoorten zoals vleermuizenenuilendiewelnaarbinnenmogen.Gebruik geen hexagonaal ‘kippen-gaas’,wantdatkandodelijk zijnvoorvleermuizen:zodrazeéénvleugeldooreenmaasheengekregenhebben,zit-tenzeonherroepelijkvast.

Pennen Pennenvanroestvrijstaalofkunststofverhinderen dat duiven kunnen lan-den, zodat ze een andere broed- enrustplaats moeten zoeken. Pennenkomen vaak voor op vensterbanken,richels, gootranden, in galmgaten…Hun bevestiging vormt echter eenprobleem. Ze kunnen op al dan nietverende strips in de ondergrondgeschroefdworden,maardanmoetenergatengemaaktworden.Diekunnenzich met water vullen en bij vorstschade aanrichten of houtrot veroor-zakenwanneerhoutdeondergrondis.Pennenkunnenookvastgelijmdwor-den. De lijm, zo is gebleken, is nietmeer te verwijderen of laat snel los.De pennen hebben dus een kortelevensduurénerblijvenvlekkenach-ter op natuursteen. Naast de fysiekeschade is er ook visuele schade: eenwoudvanpennenontsierthetmonu-ment. Ook wordt de werking soms

Pennen Duivennest­ondanks­–­of­dankzij­–­de­aangebrachte­pennen

27schade aan gebouwen voorkomen

tenietgedaanalsduivenopdepenneneen nest bouwen, als er bladeren opdepennenachterblijvenofalsdepen-nen verbogen zijn, waardoor duivenzichertussenkunnennestelen.Bovendien kunnen jonge, onervarenduivenzicheraanverwonden.

Pennen bemoeilijken een regelmatigonderhoud maar worden ook zelfbeschadigd tijdens dat onderhoud.Als monumentenwachters of ande-renvooronderhoudofkleinerepara-tieslangseenraamnaarbuitenmoe-tenofoverdegootrandmoetenklim-men,wordendepinnendaarbij–on-gewild – beschadigd, verbogen ofkomenzelos.

Draden Dunnedradenvanroestvrijstaal,voor-alincombinatiemettrekveren,makendat duiven niet kunnen landen. Zijzoeken immers steeds een vaste

ondergrond. De visuele schade vandraden is gering en ze zijn diervrien-delijk. Wanneer ze in dagkanten (dezijkanten van kozijnen) geschroefdworden,brengtditwelfysiekeschademee.Eengoedsysteembestaaterinzeopgootrandentesolderen.Ook hier is het echter opletten metonderhoudsgevoelige plaatsen ofdoorgangen naar de onderhoudsge-voeligedelenvanhetgebouw.

Schrikdraad Een elektromagnetisch pulssysteem,ookelektrostatischsysteemgenoemd,bestaatuiteentweetaldradenvlakbijelkaar.Wanneereenduif landt, rakenzijn poten beide draden en krijgt hijkleine stroomstootjes. Deze elektri-schepulswordtdooreenelektromag-neetopgewekt.Demethode is effec-tief, ook op lange termijn omdat ergeen gewenning optreedt. Hetstroomstootje is niet schadelijk voordeduif.Maardeaanlegvaneenelek-trische installatie en de bevestigingvan de draden vormen wel een pro-bleem. Zij worden namelijk op deondergrondgeschroefdofgelijmd.Endanduikendezelfdeproblemenopalsbijpennen.

Weinig effectieve of dieronvriendelijke afweermethodes

LichtEen stroboscoop geeft lichtsignalenmeteenvastefrequentie.Demethodeisdiervriendelijk,maarslechtsopkortetermijneffectief,wantnaverloopvantijdtreedtergewenningop.

Draden

28schade aan gebouwen voorkomen

Replica’s van roofvogelsReplica’s van roofvogels plaatsen isdiervriendelijk, maar ook hier treedtna enige tijd gewenning op. Somsworden replica’s vanduivengebruikt,omdatdeechteduivendaarinconcur-rentenzienvanwiezehetterritoriumnietwillenbetreden.

Geluid Een ultrasone installatie produceerteen voormensen onhoorbaar geluid.Duiven horen hetwel,maarwenneneraan en laten zich er niet doorafschrikkenwanneerzeeennestheb-ben.Degeluidsgolvenkunnenweldegehoor-enevenwichtsorganenvandeduifbeschadigenenzijndusnietdier-vriendelijk.

KleefpastaKleefpasta, ook contactafweerstofgenoemd,veroorzaaktirritatieaandepotenenonzekerheidbijstartendeenlandende duiven. Ervaring leert datduivennaverloopvantijdhetgebouwmijden en langwegblijven. De pastahardtechtersneluitenmoetdusmeteenzekereregelmaatvervangenwor-den.Hierbijwordt een speciale reini-gingsvloeistofgebruikt,dieindesteentrektenerzeermoeilijkuit teverwij-deren is. Ook laat de pasta zwartestrepenachter opde steen.Omhemeenvoudig te kunnen verwijderenwordtdepastawelopweerbestendi-gekleefbandaangebracht.Hetmiddelisdieronvriendelijk, omdathet viadepoten indeogenofdeveren terechtkankomen,enomdatduivenenande-revogelserinblijvenvastklevenenzoverhongeren.

GeurEenbepaaldeolfactorischeafweerstof–dat zijn stoffendie inwerkenopdereukzin – maakt duiven onrustig enbrengttrekdrangteweeg.Dewerkingisechtergeringenbijeenoverdosisisdekansopvergiftiginggroot.Daaromwordtdezeweinigeffectievemethodeafgeraden.

Ultrasone­installatie

29gebouwen toegankeLi jk houden voor beschermde of gewenste dieren

Gebouwen toegankelijk houden voor beschermde of gewenste dierenRestauratie en renovatie vormen eengrotebedreigingvoorbeschermdeofnuttige vogels. Gebakken dakpannenwordenvervangendoorstrakke,goedaansluitende industriële dakpannenofkunstleienenopeningenonderhetboeibord (deopstaandekantvaneenmet hout beklede dakgoot) wordendichtgemaaktvoorde isolatie.Opdiemanierverdwijntsteedsmeernestge-legenheidinoudegebouwen.Meteenbeetjeextramoeiteenwatextrageldkunnen bestaande nestruimtes be-houden blijven of kan vervangendenestgelegenheid gecreëerd worden.Deextra kosten zijn verwaarloosbaarin de totale bouwsom. Sommige

gemeenten geven zelfs subsidies omdergelijke acties te ondersteunen.Vaak zijn opdrachtgevers, aannemersen architecten zich er helemaal nietvan bewust dat door restauratie ofherstelwerkzaamheden nestgelegen-hedenverdwijnen.

Wat als er waardevolle beschermde diersoorten aanwezig zijn? Probeerderenovatieofrestauratieteplannen buiten het broedseizoen.Neemcontactopmetdeplaatselijkevogelwerkgroep of natuurpuntafde-ling om te achterhalen of er in hetgebouw een beschermde vogelsoortgeregistreerd is en welke bescher-mingsmaatregelen het best geno-menworden.Erbestaanook richtlij-nenpersoort.

Spreeuwennesten­in­de­toren­van­het­voormalige­refugium­van­Sint-Truiden­te­Mechelen

Ned

erla

ndse

ben

amin

g La

tijns

e be

nam

ing

Br

oeds

eizo

en

december

november

oktober

september

augustus

juli

juni

mei

april

maart

februari

januari

voorwaardelijk beschermdinVlaanderen

onvoorwaardelijk beschermdinVlaanderen

broedseizoen

uitlopendbroedseizoeninvoedselrijkejaren

inhetland

beperkteaanwezigheid

gebouwen toegankeLi jk houden voor beschermde of gewenste dieren

30

voge

lsoo

rt

zilv

erm

eeuw

Larusargentatus

x

klei

ne m

ante

lmee

uwLarusgraellsii

x

spre

euw

Sturnusvulgaris

x

huis

mus

Passerdomesticus

x

zwar

te ro

odst

aart

Phoenicurusochruros

x

kauw

Corvusmonedula

x

eindmaart-eindjuli

kraa

iCorvuscorone

x

kerk

uil

Tytoalba

x

broedtinvoedselrijkejaren

2(soms3)keer;kunnenhet

helejaardoorbroeden

(alservoldoendevoedselis)

gier

zwal

uw

Apusapus

x

huis

zwal

uw

Delichonurbica

x

broeden2à3x/jaar

boer

enzw

aluw

Hirundorustica

x

broeden2à3x/jaar

gebouwen toegankeLi jk houden voor beschermde of gewenste dieren

31

UilenDe kerkuilenpopulatie stond jarengeledenopderodelijstvanbedreigdediersoorten maar is stilaan aan eenopmarsbezig.Delaatstejarenwerdenin Vlaanderen weer behoorlijke aan-tallenbroedgevallengenoteerd:776in2005,458in2006en964in2007.

Datdekerkuilenpopulatiesterkterug-gevallen is, heeft diverse oorzaken,waar eigenaars/beheerders vangebouwen doorgaans voor niets tus-senzitten.Tochkunnenzijhetverliesvan broedgelegenheid helpen tegen-gaan.Dikwijlswordenbijeenrestau-ratie alle openingen vakkundig afge-dicht,zodatuilenofanderebewonersernietmeer inofuitkunnen.Woonter een kerkuilenpaar in een gebouw,tracht dan hun broedseizoen, hoofd-zakelijk in het vroege voorjaar, ruw-weg van 1 maart tot 31 mei, zo veelmogelijk te respecteren. Overweegook om kleine openingen zoals stei-gergaten, dakrandenenmonnikskap-pendieuitgevenopeendonkereruim-te,opentelaten.Dekerkuilheeftvol-doende aan een invliegopening van15bij15cm.Duivenwordenafgeschriktdoor de duisternis achter de invlieg-openingenenzijnookminderacroba-tischevliegers,zodatzijdiedoorgaansniet kunnen gebruiken. Is het nietmogelijkeeninvliegopeningvooruilentevoorzien,dankaneennestbakmeteeninlooppijpuitkomstbieden.Een S-vormige inlooppijp verhindertdatduivenzichmeestermakenvandenestbak of de zolder, omdat er dangeen licht te zien is. Laatdenestkas-tengoedaansluitenopeensteigergat,luikofdakkapel.Maakze50cmbreed,

100cmlangen50cmhoog.Voorziedeinvliegopening (15cmx 15cm)bovenineenhoekje.Plaatsindenestkast1of2tussenschotjes,zodatereenvoorka-mer en een nestkamer ontstaat. Legwatgekaptstroofbraakballenpulpopde bodem, want uilen brengen zelfgeennestmateriaalbinnen.

Eennestkastvooruilenisgemakkelijkzelf te maken, maar ga toch best teradebijspecialistendieookdenazorgopzichkunnennemen.Demedewer-kers van de Kerkuilwerkgroep Vlaan-

Kerkuilennestkast­met­S-vormige­inlooppijp

Uilennestkast:­binnenzicht

gebouwen toegankeLi jk houden voor beschermde of gewenste dieren

32

derenkunnenbeslisthelpen.Hetdoelvandezewerkgroepisallenogreste-rendebroedplaatsenveilig te stellenenopnoggeschikteplaatsennieuwe(of opnieuw) broedgelegenheid tescheppendoorspecialenestkastenteplaatsen. Ze gaan tegelijk na of eengebouweengeschiktehabitatisvooruilen. Het heeft immers weinig zinbroedgelegenheidtevoorzienalshetgebouw in een omgeving ligt waardekerkuilonvoldoendevoedselvindt.De Kerkuilwerkgroep Vlaanderen iseen autonome werkgroep die werktonder de vleugels van en gesteundwordt door VogelbeschermingVlaanderenvzw.

Monumentenwachters hebben in depraktijk vastgesteld dat daar waarkerkuilen wonen er over het alge-meen minder duivenoverlast is.Hoeweldaargeenwetenschappelijkeverklaring voor bestaat, is dat tochmooimeegenomenindestrijdtegendeduivenplaag.

GierzwaluwenZowel gierzwaluwen als huiszwalu-wen zijn erg honkvast en bevreesdvooralwatnieuwis.Dithoudtindatbij afbraak van gebouwen,maar ookbijrenovatie-ofrestauratiewerken,devogels zich niet vaak opnieuw vesti-genindebuurtvandeoudekolonie.

Bijrenovatieishetvoordegierzwalu-wenpopulatie belangrijk dat boeibor-den niet dichtgemaakt worden metloodofzink.Hetinstuivenvansneeuwkan goedkoper worden tegengegaandoor het onderliggende onderdak opte krullen. Is een zink- of loodslab

onvermijdelijk, licht de slab dan hierendaaropzodatereenopeningont-staatvanongeveer3cm.

Een andere mogelijkheid is sleuvenaanbrengen onderaan de afkastingvandegoten.De sleuvenmetendanbest3bij7cmenliggenminstenseenhalve meter van elkaar. Zorg dat desleuvenzodichtmogelijkbijdegevelliggen.Dit soort openingen is in trekbij zowelgierzwaluwenals vleermui-zen. Ook houten nestkasten, specialedakpannen voor gierzwaluwen, ver-luchtingspannen of neststenen inge-metseld in de gevel, creëren extrabroedplaatsen.

Boeibord­voorzien­van­enkele­invliegopeningen

Gierzwaluwpan­of­aangepaste­verluchtingspan

gebouwen toegankeLi jk houden voor beschermde of gewenste dieren

33

Alle nestgelegenheden – behalve despecialedakpannen–hebbenbijvoor-keur een oppervlakte van minstens15 x 25 cm en een hoogte van min-stens 13 cm. De invliegopeningmoet7 cm breed bij 3,5 cm hoog, 5 cm bij5cmofcirkelvormigmeteendiametervan 5 cm. Breng de invliegopeningasymmetrisch aan zodat er een don-kere hoek ontstaat en plaats ze nietmeer dan 2 cmbovendebodembin-nenin.Datgebeurtliefstvóórdekolo-nie volledig verdwijnt en zo dichtmogelijk bij nog bestaande nesten.Winvoorafinlichtingeninoverdebestelocatievoordezeextrabroedholten.

Hetisbelangrijkdateronderdein-enuitvliegopeningen een vrije ruimtevan3misvoordevrijevaldiegierzwa-luwen maken wanneer ze hun nestverlaten. Nestplaatsen voor gierzwa-luwen en andere holenbroedendesoortenhorennietindezontestaan.Plaatsze tegenkoelenoord-enoost-gevels om hitte in de kleine broed-ruimtetevermijden.Alszeindescha-duwblijvenvan9tot19uur–bijvoor-

beeld onder een dakrand –, komengevels in de andere windrichtingenookinaanmerking.

ZwaluwenZwaluwen plakken hun nestjes vaaktegen de gevel onder een ondiepedakoversteek,tussendebalken,onderbruggen… Zorg bij de renovatie vaneen gebouw met huiszwaluwensteeds voor gepaste vervangendebroedgelegenheid met kunstnesten,liefstopeenplaatsen ineenstijldiezo goed mogelijk aansluiten bij deoorspronkelijkenestplaatsen.

Zwaluwen zijn niet de properstevogels en deponeren hun uitwerpse-lenopalleswatonderhunnesthangtofstaat.Mestplankjes van ongeveer 25 cmbreed kunnen dit euvel verhelpen.Hangzeechterniettedichtonderhetnest (en dus ook onder de dakover-steek),wantdan isdekansgrootdatstadsduivendeplankjesalsbroed-ofrustplaats in beslag nemen. Eenafstand van 50 cm is ideaal. Voorzie

VerluchtingspanNestkast­ingemetseld­in­de­gevel

gebouwen toegankeLi jk houden voor beschermde of gewenste dieren

34

ookplankenopdegrondofzandonderdenestplaatsenomtebelettendatdeuitwerpselen invreten inde tegels ofdeondergrond.Zwaluwnestenzijnvolledigbeschermdvolgens de wet. Zodra zwaluwenbeginnenmetdebouwvanhunnestenzolanghetnestbezetis,ishetver-boden ze weg te nemen. Verwijderliefst ook geen nesten na het broed-seizoen en schilder er eventueelomheen. Zwaluwen gebruiken hunnest verscheidene jaren. Bovendientrekken bestaande nesten ‘nieuwko-mers’aan.

Mestplankjes­kunnen­ook­nuttig­zijn­bij­aanvliegopeningen­voor­duiven

Mest­is­gemakkelijk­te­verwijderen­wanneer­u­een­plankje­aanbrengt­onder­het­zwaluwnest

gebouwen toegankeLi jk houden voor beschermde of gewenste dieren

35

Pervogelsoortofgroepzijnverschillendefederaleofregionalewerkgroepenactief.Hun contactgegevensende contactpersonenvindtu viadeoverkoe-peldeorganisaties:

www.kerkuilwerkgroep.beOpdewebsitevandeKerkuilwerkgroepVlaanderenvindtualgemene infor-matie over de kerkuilenwerkgroep, de doelstellingen, werking en regionalecontactpersonen of organisaties. Daar staat ook de adressen van deVOC’s(VogelOpvangCentra) in België,waar gewonde uilen en andere (roof)vogelsnaartoegebrachtkunnenworden.Contactadres:­Kerkuilenwerkgroep­Vlaanderen,­Postbus­6,­3110­Rotselaar.

www.natuurpunt.beDeverenigingwerktopvlakkenalsnatuurbehouden-beheer,natuurbeleving,natuurstudie,beleidswerking,vormingeneducatierondnatuur.Contactadres:­Secretariaat­Natuurpunt,­Coxiestraat­11,­2800­Mechelen,­tel.:­015­29­72­20,­fax:­015­42­49­21,­e-mail:­info@natuurpunt.be.

www.vogelbescherming.beVogelbeschermingVlaandereniseenvzwdiezich inzetvooralle inhetwildlevende vogels en andere dieren. Ze overkoepelt en coördineert 11 erkendeOpvangcentravoorVogelsenWildeDieren(VOC’s)inheelVlaanderen.Deweb-site vermeldt de adressen van deVOC’s in België,waar u terecht kuntmetgewondeuilenenandere(roof)vogelsenwildedieren.Contactadres:­Vogelbescherming­Vlaanderen­vzw,­Schuttershof­14,­9100­Sint-Niklaas­(Nieuwkerken-Waas),­tel.:­03­296­26­80,­fax:­03­296­26­82,­e-mail:­info@vogelbescherming.be.

www.noorderkempen.be/gierzwaluwen/index.htmDewerkgroep werkt educatieve projecten uit, geeft informatie en is actiefbezigmethetinventariserenenhetverbeterenvandenestmogelijkhedenbijrenovaties(vooralinEssenenomgeving).Contactadres:­Gierzwaluwwerkgroep,­p/a­Guido­Gezellelaan­13,­B-2910­Essen,­tel.:­03­667­49­19,­e-mail:­svennekedebock@scarlet.be.­

besLuit

36

Vogels om het huis hebben, is bestaangenaam. Ze brengen kleur enleven in de brouwerij, zijn leuk omnaar te kijken en kunnen gemakke-lijkgeloktwordenmetvoedsel.Voorde gebouwen zijn niet alle vogel-soorten even gewenst. Duiven,meeuwen, kauwen en kraaien kun-nen heelwat schade aanrichten. Erzijn voldoende methodes om degebouwentebeschermentegen–teveel–ongewenstevogels:vankleineingrepenzoalseenschoorsteenope-ningafschermen tegenkauwen, totduurdere totaalinstallaties om dui-venvanhetgebouwwegtehouden.Omeenoverpopulatievanduiventevermijden,isechtereenglobaleaan-pak op gemeentelijk of provinciaalniveau aangewezen, anders verlegthetprobleemzich.Bij renovatiewerkenofbijhetplaat-senvanafweersystemenvallenech-

ter ook enkele soorten uit de boot.Zwaluwen, uilen, gierzwaluwen ver-liezen hun nestplaats omdat degebouwenenalle kleineopeningenhermetisch afgeslotenworden.Metwataandachtkunnenkleineopenin-genbehoudenblijven,zodatdeklei-nere vogels (die weinig schade ofvervuilingmeebrengen)welkunnenblijven wonen op, in en rond onzemonumenten.Afweersystemenvoorongewenste vogels kunnen perfectgecombineerdwordenmetnestmo-gelijkheden voor gewenste vogels.Houd bij werkzaamheden zoveelmogelijkrekeningmethetbroedsei-zoen.Vanbeschermdevogels(zowelgierzwaluwen, zwaluwen, uilen alskauwen) mogen bewoonde nestenofnesteninaanbouwtrouwensnietzomaarverstoordworden.Bestrijdingis in sommige gevallen toegestaan,maaronderstriktevoorwaarden.

bEsLUIt

beknopte bibLiografie

37

n Marc De Borgher, Vogels­ in­ en­ rond­ monumenten, uitM&L­ 23/4, juli-augustus2004

n gaia,Plan­goed­duivenbeleid,2006?

n Taco herMans,Overlast­ door­ duiven, info restauratie enbeheer, RDMZ,3deherwerktedruk,mei2005

n www.kerkuilwerkgroep.be

n MONUMENTENWACHTNEDERLAND, Informatieblad­ I­ 460-1­Vogels­ en­ vleer-muizen.

n www.natuurpunt.be

n PROVINCIALE GROENDOMEINEN REGIO MECHELEN, Het­ geheim­ van­ de­uilenman,herfst2006

n sgs,infosessiemetpowerpointpresentatievoormonumentenwachtersoverPestControl,2006

n Marc sMeTs,Provinciaal­netwerk:­bestrijding­overlast­door­verwilderde­duiven,onuitgegevennota,MonumentenwachtLimburg,mei2006

n www.vogelbescherming.be

bEkNOptE bIbLIOGrafIE

38coLofon

38

cOLOfON

n 2deherwerktedrukn Redactie BirgitvanLaarn Eindredactie MarijkeHoflackn Coördinatie AnoukStulensn Lay-outendruk DrukkerijLeën,Hasseltn Foto’s© MonumentenwachtVlaanderenvzw, MonumentenwachtLimburgvzwen MonumentenwachtProvincieAntwerpenvzwn Tekeningen MarcDebaecke,Monumentenwacht Vlaanderenvzwn Metdankaan JanRodts(vogelbeschermingVlaanderen) enLudoSmets(Kerkuilwerkgroep Vlaanderen)n Verantwoordelijkeuitgever LucVerpoestn Wettelijkdepot D/2008/10.191/1n Metdesteunvande5Vlaamseprovincies

n MetdesteunvandeVlaamseOverheid

©MonumentenwachtVlaanderenvzw,oktober2008

39adressen

39

aDrEssEN

UvindteenMonumentenwachtvereniginginelkeprovincie.DaarnaastzorgtMonumentenwachtVlaanderenvzwvoorondersteuningencoördinatie.

n Monumentenwacht Provincie Antwerpen vzw Turnhoutsebaan232 | 2100Antwerpen(Deurne) T +3233605234 | F +3233605236 E administratie@monumentenwachtantwerpen.be

n Monumentenwacht Limburg vzw Willekensmolenstraat140 | 3500Hasselt T +3211237590 | F +3211237595 E mowa@limburg.be

n Monumentenwacht Oost-Vlaanderen vzw Directieensecretariaat W.Wilsonplein2 | 9000Gent T +3292677242 | F +3292677298 Inspectiedienst Abdisstraat2 | 9000Gent T +3292341855 E monumentenwacht@oost-vlaanderen.be

n Monumentenwacht Vlaams-Brabant vzw Gemeenteplein5 | 3010Leuven(Kessel-Lo) T +3216319750 | F +3216319758 E monumentenwacht@vl-brabant.be

n Monumentenwacht West-Vlaanderen vzw KoningLeopoldIII-laan31 | 8200Brugge(Sint-Andries) T +3250403136 | F +3250403458 E monumentenwacht@west-vlaanderen.be

n Monumentenwacht Vlaanderen vzw Erfgoedhuis'DenWolsack' OudeBeurs27 | 2000Antwerpen T +3232122950 | F +3232122951 E info@monumentenwacht.be W www.monumentenwacht.be

40onderhoud van houten buitenschrijnwerk