W A A R D E S C H E P P I N G M E T K E N N I S

C L U S T E R F A C T O R E N E N V A L O R I S A T I E I N L E I D E N

Deel II

V E R K E N N I N G E N

K E N N I S B I O T O P E N

18 februari 2013

Blaauwberg

www.blaauwberg.nl

Inhoudsopgave deel II

Vooraf

1. Medisch onderzoek: topreferente en topklinische patiëntenzorg

2. De Life Sciences

3. De Zorgsector

4. De Space-sector: wetenschappelijke instrumentatie en Law

5. De Creatieve sector:

a. Communicatie

b. Cultuur en Kunsten

6. Internationale bedrijvigheid in Leiden e.o.

Bijlage: geraadpleegde bronnen

3

Vooraf

Dit tweede deel van het rapport Waardeschepping met kennis – Clusterfactoren en

Valorisatie in Leiden beschrijft een vijftal kennisbiotopen in de stad Leiden: Life

Sciences, Zorg, Space, Communicatie en Kunst & Cultuur. Het zijn verkenningen

met als doel de aanwezigheid en omvang van economische en maatschappelijke

valorisatiekansen in deze biotopen te achterhalen. Gekeken is naar de positie van

de vier O’s: Onderzoekers, Ondernemers, Onderwijs en Overheid.

De analyse en aanbevelingen op grond van deze verkenningen treft u aan in het

separaat geleverde deel I. De verkennende hoofdstukken kunnen los van elkaar

gelezen worden als achtergrond bij de analyses.

De verkenning van de mogelijkheden tot economische valorisatie in de stad Leiden

begint met de beschrijving van wetenschappelijk onderzoek en de

onderzoeksfaciliteiten in Leiden. Bij maatschappelijke valorisatie gaat het vooral om

de toepassing van wetenschappelijke kennis en regionale ontwikkeling in de Leidse

samenleving.

Het medisch onderzoek heeft twee kanten: wetenschappelijk onderzoek vindt

plaats binnen het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC) en de Universiteit

Leiden en kent een zeer sterk economisch valorisatietraject in de richting van de

Biosciences. Het gedragswetenschappelijk zorginnovatieonderzoek dat

voornamelijk aan de Universiteit Leiden plaatsvindt kent een maatschappelijk

valorisatietraject. We zien dat de twee wetenschappelijke biotopen Life Sciences en

Zorg door samenwerking binnen nieuwe onderzoeksinstituten elkaar economisch

weten te versterken. De verkrijging van de status van toponderzoek en -financiering

hangt onder andere af van de wijze waarop onderzoeksaanvragen ingediend en

gehonoreerd worden. De Universiteit Leiden en het LUMC weten deze positie

binnen het medisch onderzoek ruimschoots waar te maken en trekken daardoor

veel geld naar de stad Leiden toe. In het eerste deel staan we hier uitgebreid bij stil.

Daarna gaan we apart in op ontwikkelingen binnen de Life Sciences en de Zorg

(respectievelijk hoofdstuk 2 en 3).

Het Space toponderzoek vindt plaats binnen de Universiteit Leiden en binnen

ESTEC/ESA in Noordwijk. Hier gaat het om de start van een kansrijk economisch

valorisatietraject waar wetenschappers en bedrijfsleven elkaar steeds vaker weten

te vinden.

Binnen de creatieve sector (met de biotopen Communicatie en Kunst & Cultuur)

leidt het onderzoek niet zonder meer tot economische valorisatiekansen, onder

4

andere door het ontbreken van de verbinding tussen toponderzoek en een sterk

bedrijfsleven.

De internationale bedrijvigheid speelt een belangrijke rol bij het vergroten van de

economische valorisatiekansen in Leiden en staat in het zesde hoofdstuk

beschreven.

5

1. Medisch onderzoek: topreferente en topklinische patiëntenzorg

In dit rapport over de Kennisstad Leiden verkennen we twee biotopen die met de

gezondheidszorg te maken hebben: de Life Sciences en de (medische- en geestelijke

patiënten-) Zorg. De hoge kwaliteit en het bijzonder innovatieve niveau van het

wetenschappelijk onderzoek en onderwijs in Leiden vloeit direct voort uit de

topreferente en topklinisch Zorg in het LUMC; er mogen alleen behandelingen

uitgevoerd worden waarvoor de minister toestemming heeft gegeven, door middel

van de Wet Bijzondere Medische Verrichtingen. Alle acht Universitair Medische

Centra (UMC) in Nederland staan onder direct toezicht van het Ministerie van VWS

en moeten aan speciale eisen voldoen. Naast de reguliere patiëntenzorg, heeft een

UMC ook de opleidingsfunctie voor medisch specialisten, een werkplaatsfunctie

(wetenschappelijk onderzoek en onderwijs voor de medische faculteit) en een

ontwikkelingsfunctie (ontwikkeling van nieuwe medische technologieën en

behandelwijzen).

De Universiteit Leiden en het LUMC

investeerden in 2010 337 miljoen

euro in onderzoek. Het betreft

biomedisch, translationeel en klinisch

onderzoek. Het onderzoeksproces is

in werkelijkheid een complex en

iteratief proces. De topreferente en

topklinische Zorg van het LUMC

wordt via translationeel onderzoek

binnen een klinische omgeving

toegepast en bijgesteld gedurende

een lange doorlooptijd. In deze

setting spelen de Life Sciences

bedrijven (met octrooien en patenten

voor bijv. medicijnontwikkeling en

nieuwe meettechnieken) een

belangrijke rol. Topreferente zorg is

zeer specialistische patiëntenzorg die

gepaard gaat met bijzondere

diagnostiek en behandeling,

waarvoor geen doorverwijzing meer

mogelijk is ('last resort', eindstation). Deze zorg vereist een infrastructuur

waarbinnen vele disciplines op het hoogste deskundigheidsniveau

samenwerken ten behoeve van de patiëntenzorg en die gekoppeld is aan

fundamenteel patiëntgericht onderzoek.

Het LUMC richt zich op onderzoek naar nieuwe therapieën, vaccins en

geneesmiddelen. Translationeel onderzoek maakt gebruik van een

geavanceerde en dure fysieke infrastructuur, ondersteunende faciliteiten,

Translationeel onderzoek is bij uitstek

multidisciplinaar van karakter;

Er zijn zowel basale als klinische

onderzoekers bij betrokken (uit de medische

disciplines).

Het onderzoek verloopt in fasen en begint

met het identificeren en valideren van

factoren die een rol spelen bij het ontstaan

en verloop van ziekten.

Fase 1: testen effectiviteit en veiligheid van

middelen op vrijwillige proefpersonen en

terug naar het laboratorium voor nieuw

onderzoek van de testresultanten.

Fase 2: grootschaliger onderzoek vaak i.s.m.

farmaceutische industrie, en uittesten van

het middel bij personen die aan de

betreffende ziekte leiden

Fase 3: behandeling van groepen patienten

en vergelijking nieuwe behandeling met

bestaande behandelingen

uit : NFU: In een oogopslag - 2009

6

datamanagement en waarborgen voor het voldoen aan internationale

kwaliteitsnormen. Uit gesprekken komt naar voren dat dankzij deze goede

infrastructuur en samenwerking tussen LUMC en Universiteit Leiden, de goede

onderzoeksfaciliteiten, de nabijheid van het Bio Science Park met

farmaceutische bedrijven het Leidse gezondheidsonderzoek (inter-)nationaal

kwalitatief hoge ogen gooit.

Het LUMC en de Universiteit Leiden hebben een eigen onderzoeksprogramma en

medisch specialisten en hoogleraren zijn betrokken bij nationale

onderzoeksscholen: o.a. Psychology and Health (via nationaal

zorgonderzoeksinstituut NIVEL), het Medisch Genetisch Centrum Zuid-West

Nederland (MGC) en het Leiden/Amsterdam Centre for Drug Research (LACDR).

Medicijnen spelen een rol in behandelingen en therapieën voor somatische en

psychosomatische patiënten. Dat laatste is weer meer het terrein van het

gedragswetenschappelijk onderzoek. We zien ook dat verschillende

onderzoeksdisciplines elkaar direct of indirect ontmoeten tijdens (toegepast)

onderzoek in samenwerking met zorgprofessionals uit de praktijk.

Financiering Onderzoek

Voorafgaand aan de uitvoering van wetenschappelijk onderzoek aan de Universiteit

Leiden/LUMC vindt een ingewikkelde aanvraagprocedure plaats waarin via ’Calls for

Proposals’ in toenemende concurrentie/competitie onderzoeksbudgetten

geworven worden bij diverse overheidsinstellingen en (internationale)

samenwerkingsverbanden. Op Europees niveau (Horizon 2020) en op nationaal

niveau (Topsectorenbeleid) worden vooral economisch en maatschappelijk

relevante onderzoeksaanvragen gehonoreerd. De onderzoeksaanvragen moeten

expliciet melding maken van beoogde valorisatiekansen op zowel economisch als

maatschappelijk terrein. De Universiteit Leiden is hierin een relatief sterke speler en

heeft een goede reputatie opgebouwd en weet veel onderzoeksgeld naar zich toe

te trekken. De Universiteit Leiden en het LUMC stemmen hun

onderzoeksprogramma’s af op de topsectorenthema’s: er komt meer aandacht

voor kennisbenutting, de human capital agenda en de maatschappelijke impact van

onderzoek, zo staat vermeld in de toekomstige koers van de Universiteit Leiden en

het LUMC.

7

Nationale programmering zorgonderzoek

ZonMw (Zorgonderzoek Medische wetenschappen) werkt op nationaal niveau voor

twee hoofdopdrachtgevers (Ministerie van VWS en NWO) en is aangewezen om

gezondheidsonderzoek en zorginnovatie in Nederland te financieren en stimuleren.

Het gaat hierbij om de gehele kennisketen; van fundamenteel onderzoek tot

implementatie. Het gaat dus uitdrukkelijk ook om de praktische toepassing van

ontwikkelde kennis en innovaties op het gebied van preventieverbetering en de

verbetering van zorg en gezondheid. ZonMw stimuleert – in aansluiting op

ontwikkelingen in het topsectorenbeleid -, het vormen van (internationale)

consortia met het bedrijfsleven als partner. Internationale EU-subsidies lopen via

het Ministerie van ELI (AgenschapNL). Een consortium wordt door ZonMw gezien

als een omgeving waarin versnelling van innovatie mogelijk is. Huidige voorbeelden

zijn o.a. het consortium integrale aanpak overgewicht en ook de regionale

netwerkvorming van UMC’s en zorginstellingen in de ouderenzorg. Hierin

participeert ook het LUMC.

De NFU (Nederlandse Federatie van Universitair Medische Centra) heeft in

samenwerking met ZonMw in haar position paper vijf thematische prioriteiten

vastgesteld: healthy ageing, neurodegeneratieve ziekten (in het bijzonder

Alzheimer), metabool syndroom en Obesitas (focus op systeembiologie),

regeneratieve geneeskunde en public health onderzoek. Daarnaast zijn drie

prioriteiten op het terrein van onderzoeksinfrastructuren benoemd: biobanken,

bio-imaging en klinisch onderzoek. Alle UMC's bestrijken dit hele spectrum, maar de

accenten verschillen onderling, afhankelijk van de aanwezige deskundigheid in de

patiëntenzorg. Het echte innovatieve onderzoek in de geneeskunde maakt meer

dan voorheen gebruik van patiëntenmateriaal en -gegevens. Deze ‘schat’ aan

gegevens zijn niet alleen onderzoekers maar ook marktpartijen in toenemende

mate geïnteresseerd. Het Elektronisch Patiëntendossier, ethische discussies en

protocollen om personen te beschermen worden in Nederland nog volop gevoerd.

Maar onderzoekers zien tal van mogelijkheden die ook tot kostenreductie en

kwaliteitsverhoging in de Zorg kunnen leiden.

Basisfinanciering en odnerzoeksfondsen

Onderzoeksinstellingen bekostigen onderzoek deels uit de basisfinanciering via de

Rijksbegroting (eerste geldstroom voor ‘matching’ –inzet van aanwezige eigen

middelen zoals huisvesting etc.) maar een steeds groter deel van het

onderzoeksbudget wordt in competitie verworven via (inter-)nationale en

Europese overheidsubsidies en fondsen, respectievelijk de tweede en derde

geldstroom: via KNAW en NWO (via ZonMw) topsubsidies en Veni- en Vidi- en Vici-

subsidies (voor vernieuwingsonderzoek), de EU, via participatie in (inter-)nationale

samenwerkingsverbanden en zgn. collectebusfondsen: zoals het KWF-

kankerbestrijdingsfonds en Diabetesfonds. Het verwerven van onderzoeksgelden is

‘big business’ en vraagt veel tijd van onderzoekers die ondernemend moeten

optreden.

8

Voordat financiering van inter- en multidisciplinair, innovatief onderzoek kan

worden aangevraagd is een aanloopfase nodig van 4 of 5 jaar voor de vorming van

een (internationaal) consortium dat deel kan nemen aan de grotere

onderzoeksprogramma’s. Geschat wordt dat slechts 10% van de

onderzoeksaanvragen wordt gehonoreerd (voorheen ongeveer 30%); een

bevestiging van een ontwikkeling waarin het gehonoreerd krijgen van

onderzoeksaanvragen meer tijd kost en moeilijker wordt. Zolang er maar sprake is

van baandoorbrekend onderzoek, verricht door excellent beoordeelde (en

gelauwerde) onderzoekers, blijf je als faculteit wel geld aantrekken. Een alliantie

met onderzoekers uit de natuurwetenschappen lijkt de kansen te vergroten. Een

voorbeeld daarvan is het Brains-onderzoek dat een relatie legt met het

onderzoeksprogramma Pharma.

Valorisatie

De Universiteit Leiden geeft haar valorisatietaak vorm door ‘het opleiden van hoog

gekwalificeerde academici die zorgdragen voor kennistransfer naar de samenleving

en door ‘ onderzoeksamenwerking te zoeken met private of maatschappelijke

partijen’. Het LUMC heeft als doel om ‘in 2013 te behoren tot de Europese

topcentra voor medische vernieuwing en medisch onderzoek. Bovendien wil het

LUMC in 2016 minimaal 2,5 procent van haar publieke onderzoeksmiddelen

inzetten voor valorisatie. Gewerkt wordt aan valorisatiescore card met voor de

verschillende wetenschapsdomeinen passende indicatoren (waaronder

maatschappelijke activiteiten, contractonderzoek, licenseren van kennis, creatie

bedrijvigheid) om zo deze strategie concreet uit te werken. De Universiteit Leiden

werkt daarnaast aan de uitbreiding van het ondernemerschapsonderwijs, in

aansluiting op het gezamenlijke Holland Program on Entrepreneurship (HOPE-

programma). Leiden richt zich op onderzoeksgerelateerd ondernemerschap. Er zijn

specifieke minoren (Science & Research-Based Business en Business and

Entrepreneurship) en diverse mastercursussen ingericht.

Interdisciplinaire samenwerking en betrokkenheid burger in zorgonderzoek

Hoewel translationeel onderzoek vaak ‘multidisciplinair’ wordt genoemd, betekent

dit in het algemeen een betrokkenheid van disciplines uit voornamelijk de

natuurwetenschappen. De sociale wetenschappen zijn hierin

ondervertegenwoordigd. Uit onderzoek naar de kwaliteit van het academisch

medisch onderzoek in de Nederlandse UMC’s komt naar voren dat sociaal

wetenschappelijk georiënteerd zorgonderzoek geen hoge prioriteit heeft en dat

samenwerking tussen alfa en beta-onderzoeksdisciplines moeizaam tot stand komt.

Ook het werven van budgetten voor multidisciplinair zorgonderzoek door zowel de

natuurwetenschappelijke als de sociaalwetenschappelijk faculteiten samen blijkt

9

moeilijk. Terwijl, zo wordt gesteld, juist dit type onderzoek de basis vormt voor het

creëren van innovatieve kennis voor translationeel onderzoek. De circuits voor

onderzoeksaanvragen zijn teveel verschillend. De Life Sciences trekken veel geld

aan uit vooral de 2e en 3e geldstroom uit nationale en internationale programma’s.

De gedragswetenschappen hebben het moeilijker en trekken geld aan uit de 2e

geldstroom uit Nederland (NWO) maar vooral uit Europese programma’s waar

meer aandacht is voor de psychosomatische kant van gezondheidsklachten en waar

geringe economische valorisatiekansen niet doorslaggevend zijn – zoals meer en

meer bij het Nederlandse topsectorenbeleid.

Naast multidisciplinair onderzoek tussen medische disciplines, samenwerking met

sociale wetenschappen en participatie in ( inter-)nationale allianties, is het volgens

de Volksgezondheidsraad steeds meer van belang de burger actief in het

zorgonderzoek te betrekken.

LUMC: een selectie van (internationale) samenwerkingsverbanden voor onderzoek

TNO – Kwaliteit van Leven : child health, cardiovascular research, tissue remodeling en transgenese en in de toekomst: public health

Center for Translational Molecular Medicine: ontwikkeling medische technologieën waarmee innovatieve en ‘op de patiënt toegesneden’ behandelingen gerealiseerd kunnen worden voor de voornaamste doodsoorzaken en de oorzaken van een verminderde kwaliteit van leven (kanker en hart- en vaatziekten en op de tweede plaats neurodegeneratieve ziekten en infectieziekten), en het zo spoedig mogelijk beschikbaar maken van deze behandelingen voor de patiënt. CTMM is een publiekprivaat consortium (met een nationaal karakter), waarin een multidisciplinair netwerk van deelnemers met elkaar samenwerkt

Leiden Institute for the Brain and Cognition : een interfacultair centrum voor interdisciplinair onderzoek naar de relatie tussen hersenen en cognitie. Binnen het LIBC werkt het LUMC samen met de faculteit der Letteren, faculteit van Geestesweenschappen, de faculteit der Wiskunde en Natuurwetenschappen en de Faculteit der Sociale Wetenschappen van de Universiteit Leiden.

Ti-Go: Het TopInstituut Gezond en Succesvol Ouder Worden is een publiek-private partnership tussen kennisinstellingen, het bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties. De doelstellingen van Ti-GO zijn: gezond ouder worden en langer actief participeren in de maatschappij

Lifespan: onderzoek naar de ontwikkeling en veroudering van organismen. Het netwerk beoogt in het bijzonder een verband te leggen tussen gezondheid, een lange levensduur en gebeurtenissen tijdens de vroege ontwikkeling, en wil daarnaast de mechanismen determineren ter staving van dit verband

NCHA: bestudeert welke factoren ouder wordende mensen gezond houden en hen beschermen tegen ziekten en handicaps. Centraal staat de vraag: hoe kunnen we langer in gezondheid leven?

10

Economische impact

In het zgn. Biggarrapport (2011) is onderzocht wat de economische lokale,

regionale en landelijke impact is van investeringen in het totale pakket aan Leids

wetenschappelijk onderzoek. De toegevoegde waarde van het totale

onderzoeksprogramma aan de Universiteit Leiden en het LUMC is groot te noemen:

elke euro die geïnvesteerd wordt in onderzoek, levert nationaal een toegevoegde

waarde op van 3,88 euro. Een apart onderzoek wordt dit jaar gestart om de

economische en maatschappelijke impact te meten van onderzoeksinvesteringen

van de universiteit Leiden en het LUMC in onderwijs en gezondheidszorg. Leiden

Universiteit heeft zich de afgelopen tien jaar van een onderwijzende tot een meer

ondernemende universiteit ontwikkeld en scoort goed als het gaat om het

aantrekken van de tweede en derde geldstroom. Het blijft belangrijk voortdurend

te scoren op rankinglijsten, unieke posities (bijv. aantal hartpatiënten uit binnen- en

buitenland) etc. Het aantrekken van internationaal onderzoeksgeld is door

toenemende concurrentie en hogere eisen moeilijker geworden en de Universiteit

Leiden wijst dan ook op de noodzaak van een sterkere professionele ondersteuning

bij het werven van onderzoeksgelden. Belangrijk is om binnen de nationale- en

internationale langdurige onderzoeksprogrammering te participeren zodat je als

onderzoeksinstituut voor langere tijd verzekerd bent van toezeggingen. De

Universiteit heeft het bureau LURIS om faculteiten te ondersteunen en de faculteit

van Sociale Wetenschappen heeft zelf nog een tweetal deskundigen in dienst die

onderzoekers ondersteunen bij de aanvraag van onderzoekssubsidies.

Onderstaande diagram illustreert de bijdrage van diverse partijen/geldstromen in

het totaal van het onderzoeksbudget van de Universiteit Leiden en het LUMC. Er

zijn geen details te vinden van de samenstelling van de zgn. vierde geldstroom

(bedrijven). Waarschijnlijk gaat het ook hierbij voornamelijk om biomedische en -

Ontwikkelingen volgens de Volksgezondheidsraad Nederland

De Volksgezondheidsraad wijst op het belang van een betere afstemming tussen zorg en

preventie en pleit voor intersectorale samenwerking.

Burgers moeten in staat worden gesteld de door de burger zelf te maken keuzes over gedrag of

leefstijl aantrekkelijk en toegankelijk te maken. Betrokken partijen moeten dan ook werken aan

een sterkere fysieke, organisatorische en inhoudelijk verbinding tussen de publieke gezondheid

door o.a. inzet op herkenbare en toegankelijke zorgvoorzieningen in de buurt.

Enkele andere belangrijke beleidsdoelstellingen, naast de verdere invoering van de marktwerking

in de ziekenhuiszorg, zijn:

• van black box naar transparantie in de zorg via kwaliteitsindicatoren en de oprichting van een

kwaliteitsinstituut;

• van vaste taakinvulling naar taakherschikking tussen medici en paramedici;

• van aanbod- naar vraaggestuurde zorg en meer keuzevrijheid voor de burger;

• van professionele zorg naar zelfmanagement, zelfzorg en informele zorg;

• van specialistische/intramurale zorg naar eenvoudige/extramurale zorg;

• van monodisciplinaire zorg naar multidisciplinaire ketenzorg

11

technische bedrijven. Het jaarverslag 2010 van het LUMC laat zien dat de 4e

geldstroom ongeveer 25% beslaat.

Samenstelling onderzoeksinkomen LUMC (151,7 miljoen euro). - Bron: Biggarrapport 2011 op basis van gegevens

van LUMC en LU

Samenstelling onderzoeksinkomen Universiteit Leiden (186,2 miljoen euro) - Bron: Biggarrapport 2011 op basis

van gegevens van LUMC en LU

De onderzoeksdisciplines binnen de Life Sciences en de Zorg werken steeds vaker

samen in interdisciplinaire en multidiciplinaire onderzoeksverbanden. Voor de

bespreking van de twee biotopen is een onderscheid zinvol, al was maar omdat de

valorisatie zo verschillend van elkaar verloopt. Voor Leiden Kennisstad is gekeken

op welke wijze de genoemde biotopen Life Sciences en Zorg een kans kunnen

bieden om de Leidse economie en samenleving te versterken. Uit de verkenning

van de biotoop Life Sciences zal blijken dat deze zich heeft kunnen ontwikkelen tot

een zeer sterk economisch cluster.

12

2. De Life Sciences

Life Sciences is de internationale term voor medische biotechnologie: het

toepassen van biologische systemen voor het maken van producten en het

verrichten van diensten op economische schaal. De Rijksoverheid heeft Life

Sciences en Health sinds enkele jaren benoemd als topsector in de Nederlandse

economie. Vergeleken met andere topsectoren lijken de Life Sciences maar een

kleine sector in Nederland, maar deze sector is jong en trekt vooral jonge,

hoogopgeleide werknemers aan. Het hoge aantal kenniswerkers vertaalt zich

vervolgens weer in veel innovatieve producten en diensten.

Onderzoek met betrekking tot Life Sciences valt grotendeels onder het

profileringsgebied: Health, Life and Biosciences van de Universiteit Leiden, binnen

de faculteit Wiskunde en Natuurwetenschappen en het LUMC. Daarbinnen valt ook

hoogwaardige medische technologie. Er vindt op grote schaal economische

valorisatie plaats bij de internationaal georiënteerde (met name) farmaceutische

bedrijven op basis van octrooien en patenten.

Onderzoeksfaciliteiten

Leiden beschikt over een breed scala aan Life Sciences onderzoeksfaciliteiten en is

ontmoetingsplaats voor gerenommeerde wetenschappers en toponderzoek. Dat

blijkt uit de aanwezigheid van verschillende expertisecentra (afdelingen van LUMC,

Universiteit Leiden of samenwerkingsverbanden) zoals bijvoorbeeld:

Leiden Academy on Vitality and Ageing; onderzoek en onderwijs op het gebied van

vitaliteit en veroudering

Netherlands Centre for Nanoscopy (NeCEN); onderzoek naar complexe

celstructuren met speciale electron microscopen

Leiden Cell Observatory; laboratorium met geavanceerde bio-imaging technologie

Het MRI Gorter Centrum; onderzoek naar nieuwe MRI toepassingen en

aanwezigheid geavanceerde MRI faciliteiten

Biomoleculaire Massaspectronomie unit; onderzoek naar samenstelling moleculen

en biomarkers

Leiden Genome Technology Center; DNA en RNA (qua structuur sterk vergelijkbaar

met DNA) onderzoek

Een link tussen het onderzoek en de praktische zorg in het ziekenhuis wordt

gewaarborgd door de Good Manufacturing Practice waar medicijnen en therapieën

worden ontwikkeld en gemaakt die ook in het ziekenhuis gebruikt worden. Voor

eigen onderzoek en dat van bedrijven zijn er zogenaamde technology platforms die

een faciliterende functie hebben. Focusgebieden zijn: stamcellen, molecular

imaging, biomoleculaire massaspectronomie, genome technology en proefdieren.

13

Zo is het Leiden Genome Technology Center een platform waar academici uit de

hele wereld gebruik maken van de aanwezige kennis en faciliteiten binnen het

LUMC.

Onderzoek en onderwijs lopen bij het LUMC vaak samen. Zo is er een LUMC

Graduate School waarin afgestudeerden verder kunnen gaan met een PhD traject

waarbij onderzoek naar ziekten centraal staat. De bedoeling is om ook veel

internationale studenten hiertoe worden aangetrokken net als hoogleraren of

wetenschappers van buitenlandse afkomst, dit wordt gestimuleerd door middel van

uitwisselingsprogramma’s zoals met de University of Pennsylvania.

In de Life Sciences vindt er onderzoek plaats bij zowel kennisinstellingen, met name

het LUMC en Universiteit Leiden, als ook bij het bedrijfsleven. Het onderzoek

binnen het bedrijfsleven hangt meestal direct samen met de verleende contracten

vanuit de internationale farmaceutische sector. Het gaat om specifiek onderzoek

naar de ontwikkeling van medicijnen, therapieën en/of vaccinaties voor

verschillende ziektegebieden. De profilering van de Red Life Sciences bedrijven is

zeer breed maar grof gezegd is er een focus zichtbaar op: erfelijke ziektes,

infectieziektes, auto-immuunziekten en neurologische aandoeningen.

Naast de Universiteit Leiden en het LUMC, en het bedrijfsleven is er ook TNO

Gezond Leven (Pharma en Voeding), een onderdeel van onderzoeksinstelling TNO

die zich richt zich op medicijnonderzoek, ziektemodellen, bioanalyse.

Onderzoeksgebieden zijn hart- en vaatziekten, stofwisseling, weefselreparatie en

huid. Het landelijke Top Instituut Pharma bevindt zich op het Bio Science Park.

Rode, witte en groene Life Sciences

De Life Sciences-sector is grofweg te onderscheiden in een drietal

technologiegebieden: rode- witte- en groene Life Sciences1.

In Leiden gaat het met name om de rode Life Sciences, oftewel onderzoek naar

nieuwe geneesmiddelen, therapieën en diagnostieken voor veel verschillende

ziekten. De vraag naar deze onderzoeken komt in eerste instantie vanuit de Zorg

waar specialisten en zorgprofessionals in het LUMC topklinische zorg aanbieden. In

Leiden vindt dit onderzoek plaats bij het LUMC, de Universiteit Leiden,

onderzoeksinstellingen (zoals TNO) en de bedrijven op het Leids Bio Science Park.

1 Vanwege de grote omvang van de farmacie op het BSP in Leiden zou het misschien beter zijn te spreken van Life

Sciences & Health, gelijk aan de omschrijving van de Topsector. Life Sciences & Health is een innovatieve en technologie intensieve sector gericht op de gezondheid van mens en dier. Deze ‘rode’ sector bestaat uit bedrijven en kennisinstellingen in onder meer medische technologie, (bio)farmacie en regeneratieve geneeskunde.

Daarnaast zijn er op het Leidse BSP ook bedrijven uit de zgn. cross-overs: vooral ‘groene’ Life Sciences-bedrijven uit de Topsector Agrifood en Tuinbouw & Uitgangsmaterialen en ‘witte’ Life Sciences-bedrijven uit de Topsector Chemie en High Tech Systems en Materialen. En dan is deze opsomming nog niet compleet. Het gaat om vakgebieden die steeds dichter tegen elkaar aanschuiven en met elkaar verweven raken.

14

Het gaat hier om internationaal toponderzoek naar medische oplossingen en op

termijn mogelijk grote economische valorisatiekansen. De onderzoeksfaciliteiten en

aanwezige kennis worden waar mogelijk met elkaar gedeeld wat leidt tot grote

synergie tussen partijen.

De Red Life Science bedrijven zijn weliswaar het meest belangrijk in Leiden in aantal

en in omzet, maar ook in de Green Life Sciences met toepassingen in de biobased

economy, zit groeikracht. Het gaat bij biobased producten om verwaarding van

reststoffen uit de tuinbouw en om specifieke teelt van planten voor waardevolle

inhoudsstoffen. De regio heeft veel te bieden op dit gebied met:

Institute of Biology (Universiteit Leiden)

Nationaal Centrum Biodiversiteit (museum Naturalis en het Herbarium)

Du Pont (internationaal voedingsingrediëntenbedrijf)

Spin-off bedrijven (Fytagoras, Add2x Biosciences en Holland Biodiversity

Kenniscentrum Plantenstoffen).

Vermarkting van de biobased producten vindt onder andere plaats op het gebied

van energiewinning, voedingssupplementen, medicijnen, cosmetische producten,

verpakkingsmateriaal en cosmetica. Het achterland van Leiden met een groot

bollen- en tuinbouwareaal in combinatie met de aanwezigheid van kennis en

technologie in de Life Sciences biedt wat dat betreft natuurlijk kansen. Onder

penvoerderschap van Holland Rijnland is op dit moment een commissie

focusgebieden aan het formuleren op het gebied van biobased economy. Het idee

hierachter is om de biobased business in de regio te stimuleren en een triple helix

organisatie op te zetten. Enkele focusgebieden zijn: inhoudsstoffen, veredeling,

reststromen, algenkweek en microbiologie.

Naast de Green Life Sciences zijn er ook bedrijven actief in de White Life Science op

het Bio Science Park. Du Pont (voorheen Genencor) ontwikkelt naast biobased

producten (enzymen voor biofuels) namelijk ook industriële toepassingen voor

natuurlijke producten. Zoals bijvoorbeeld het gebruik van natuurlijke enzymen om

textiel op lagere temperaturen en met minder waterverbruik te kunnen wassen.

Catexel is een spin-off van Unilever. De zichtbaarheid van beide bedrijven is

minder dan de Red Life Sciences bedrijven, in Delft zijn meer bedrijven te vinden die

zich concentreren op industriële toepassingen van biotechnologie op het Science

Port Holland-terrein.

Leiden Bio Science Park

In Leiden zijn de Red Life Sciences bedrijven gevestigd in het Bio Science Park (BSP).

Als officiële start van dit BSP geldt de vestiging van het bedrijf Centrer Court en het

Academisch Bedrijven Centrum (incubator) in 1984. Het Academisch Leids

Ziekenhuis was al langer op het terrein gevestigd en werkte al samen met TNO,

afdeling Health. Inmiddels hebben meer dan 100 bedrijven en organisaties binnen

15

de Life Sciences zich op en rondom het terrein gevestigd met daarvan in ieder geval

80 bedrijven die zich concentreren op de Red Life Sciences. Het zijn met name de

contracten met grote internationale farmaceuten die de aanwezige bedrijven

statuur en omvang geven. Een mooi voorbeeld hiervan is het bedrijf Crucell dat zich

vanuit Leiden heeft kunnen ontwikkelen tot een internationale speler van formaat,

onder andere ook door miljoenencontracten met topfarmaceut Johnson&Johnson.

Het verwerven van deze contracten zorgt voor toegevoegde waarde in de regio

doordat dienstverlenende B2B bedrijven weer opdrachten krijgen verleend vanuit

de ‘research’ bedrijven.

Het aandeel van grote, internationale bedrijven in de Life Sciences sector in Leiden

is groot met bedrijven als Janssen Biologics (voorheen Center Court), Crucell,

Galapagos, Octoplus, Pharming die op hun beurt weer zakelijke (miljoenen)

contracten aangaan met topfarmaceuten in Europa (Roche, GSK, J&JJ en Merck,

waarvan Johnson & Johnson verreweg de belangrijkste is.). Deze Leidse bedrijven

krijgen R&D-geld om moleculair onderzoek te doen naar mogelijke geneesmiddelen

tegen verschillende ziektes zoals spierziektes, longziektes en griep. De sector is

buitengewoon innovatief te noemen, ook al dankzij de enorm grote investeringen

die noodzakelijk zijn om tot de markt toe te treden. Medicijnonderzoek vraagt veel

geduld van bedrijven: testen en onderzoek nemen vele jaren in beslag voordat

vermarkting mogelijk is. Het vraagt grote onderzoeksbudgetten die vaak tot stand

komen met financiering van grote farmaceutische bedrijven, vaak afkomstig van de

V.S. Een direct gevolg van de hoge investeringskosten is dat veel kapitaal zich

concentreert bij enkele grote bedrijven. Hierbij moet worden gedacht aan bedrijven

als Philips die wereldleider is in medische beeldvorming DSM in biomaterialen,

MSD/Intervet in veterinaire Life Sciences en Crucell in vaccinaties. Deze bedrijven

zorgen weer voor onderzoeksopdrachten voor de kleinere bedrijven.

Naast Red Life Sciences bedrijven huisvest het Bio Science Park ook medisch-

technologische als: Bioclinica (gericht op `imaging’ producten en diensten), Medis

(imaging software), Darwin Digits (levering van informatica diensten) en Scienz:

softwareontwikkelaar.

Enkele cijfers van het Bio Science Park die de economische betekenis ervan duiden:

Omzet

Productiebedrijven

Deals productiebedrijven

Dienstverlenende bedrijven

€ 4,5 miljard

€ 2 miljard

€ 50 miljoen

Werkgelegenheid

Bedrijven Life Science

LUMC

Opleidingen LU, HLO etc.

Indirecte werkgelegenheid

3000

7000

2000

24.000

16

Opleidingsniveau

Bedrijven

LUMC

LU

60% HBO +

78% HBO +

90% HBO +

Bron: factsheet Leiden Bio Science Park juli 2010

Een speciale rol vervullen de BioPartner Centra die huisvesting bieden voor starters

in de Life Sciences. Inmiddels zijn er twee gebouwen en een derde in aanbouw.

Daarnaast is er een accellerator. Door de mogelijkheid om flexibel te huren inclusief

laboratoriumfaciliteiten is het een ideale startlocatie voor spin-offs van de

Universiteit of LUMC maar ook voor de vestiging van buitenlandse ondernemingen.

Een schatting van het Bigggars rapport van het LUMC en de Universiteit is dat 22%

van de werknemers op het Bio Science Park afkomstig is als spin-off van deze twee

instituten. Daarbij zitten ook enkele bedrijven die in de afgelopen jaren enorm

gegroeid zijn qua omvang en status zoals Crucell, Medis en Prosensa. Het BSP heeft

een goede naam opgebouwd en (buitenlandse) bedrijven melden zich steeds vaker

het parkmanagement. Toch voert het Leiden BSP-foundation geen actief

wervingsbeleid omdat er in feite te weinig ruimte is. Er wordt gezocht naar

uitbreidingsmogelijkheden.

Medical Delta

Het netwerk Medical Delta, is het regionale platform van onderzoek, onderwijs en

vermarkting op het gebied van Zorg en Life Sciences. Medical Delta biedt de kansen

om de vier O’s op regionaal niveau te versterken door uitwisseling van kennis en

faciliteiten. Twee thema’s binnen Medical Delta die bijzonder van belang zijn voor

het Life Sciences cluster zijn Targeted Molecular Technology en Image Guided

Medicine. Het netwerk maakt het aantrekken van onderzoeksgeld eenvoudiger,

leidt tot uitwisseling van expertise op onderwijsniveau en biedt

netwerkmogelijkheden voor bedrijven.

Luris

De Universiteit Leiden heeft samen met LURIS het Technology Transfer Center van

het LUMC beleid ontwikkeld voor valorisatie van medische technologieën. Dit

gebeurt door eigen onderzoekers van de Universiteit Leiden of LUMC die een spin-

off bedrijf opzetten of door uitbesteding aan een commerciële partner. LURIS zal dit

in zoverre begeleiden dat zij helpt bij kennisbescherming, inzetten van

kennisontwikkelingstraject en vinden van durfkapitaal. Daarnaast werken partijen

ook samen met betrekking tot kennistransfer via een stertersprogramma: starters

krijgen begeleiding vanuit deze instelling en kunnen ook gebruik maken van de

incubators van het Bio Partner Center in het Bio Science Park waarin flexibele

werkruimtes worden verhuurd. Ook bescherming van octrooien en intellectueel

eigendom is een belangrijk onderdeel bij de vermarkting van wetenschappelijke

17

kennis zoals in LURIS maar ook via het Leeuwenhoek starters programma.

Overigens kan Luris haar expertise niet inzetten voor start-ups van buiten het LUMC

en de Universiteit Leiden , terwijl daar wel vraag naar is.

De meerderheid van de startende bedrijven bevindt zich in één van de twee

incubator centers die hieronder vallen. Een groot deel van deze bedrijven zijn spin-

offs van de Universiteit Leiden of het LUMC, bijvoorbeeld to-BBB, dat een methode

heeft ontwikkeld om medicijnen naar de hersenen te brengen. Het bedrijf telt nu al

vijftien medewerkers. Het is daarmee niet het enige groeiende bedrijf want de

werkgelegenheid van de bedrijven in het Bio Partner Centrum groeide in 2009 met

12% ten opzichte van 2008, ook de R&D uitgaven en gehuurde ruimtes zijn

gestegen. Tezamen geven al deze startende bedrijven nu al een werkgelegenheid

van bijna 300 fulltime banen. Het totaal aan banen bij bedrijven op het BSP is 3500;

indien we alle mensen rekenen (personeelbedrijven, studenten medische faculteit

en Wis- en Natuurkunde en medisch personeel komt het totaal op 15.000.

Onderwijs

Onderwijs en onderzoek zijn verweven in elkaar door de vele

samenwerkingsverbanden tussen het LUMC en de Universiteit Leiden. Studenten

Geneeskunde, Bio-Farmaceutische wetenschappen en gerelateerde opleidingen

volgen lessen bij het LUMC, dragen bij aan onderzoek en doen praktijkervaring op

middels coschappen. Een bijzonder initiatief is de LUMC Graduate School waar PhD

trajecten en promotieplaatsen worden gefaciliteerd en begeleid. Bedoeling is ook

om met deze trajecten zo veel mogelijk internationale studenten aan te trekken. In

de masterstudies vindt je nog meer specialisaties met opleidingen als Clinical

Neuropsychology, Medicinal Chemistry en Vitality and Ageing.

De voorkeur voor een beroep in de Life Sciences kan al vroeg bepaald worden

beseft de Universiteit Leiden zich. Vandaar dat zij ook investeert in pre-universitaire

trajecten, op middelbare en basisscholen, met het Junior Science Lab (VWO).

Daarnaast bestaat er het Technolab in Leiden waar kinderen op basisscholen en de

eerste fase van het voortgezet onderwijs in aanraking komen met techniek. Dit

initiatief wordt gedragen door verschillende partners in de stad waaronder ook

bedrijven en musea.

Vwo-scholieren volgen universitair onderwijs, maar juist academisch geschoold

personeel wordt in binnen- en buitenland geworven. Anders is dit voor HBO en

MBO-geschoold personeel dat meer in Nederland (HBO) en lokaal (MBO) geworven

wordt. Bedrijven op het BSP hebben – zelfs in de laagconjunctuur - een continue

lijst van openstaande vacatures op HBO- en MBO-niveau. Beschikbaarheid van

personeel is een van de meest doorslaggevende factoren om je als bedrijf ergens te

vestigen!

18

Er is in de Life Sciences-sector vooral behoefte aan afgestudeerden met medisch-

technologische kennis. Het gaat om opleidingen op het snijvlak van zorg en

technologie. In Nederland zijn meerdere universiteiten die de hiervoor benoemde

opleidingen of een scala aan opleidingen ontwikkelen. Een combinatie van

ranglijsten2 laat zien dat het in Nederland en ook in Leiden niet ontbreekt aan

voldoende gekwalificeerde scholingsmogelijkheden binnen de Life Sciences. Vanuit

de sector zelf wordt gekeken naar het buitenland die een nog beter

opleidingsaanbod en ranking heeft: Zwitserland, Verenigde Staten, Verenigd

Koninkrijk, Duitsland en Denemarken-Zweden.

Betrokkenheid van de gemeente Leiden

De realisatie en steeds verdere ontwikkeling van het Bio Science Park was nooit

mogelijk geweest zonder een lokale overheid die het belang hiervan inziet voor de

stad en regio. De Gemeente Leiden heeft zich jaren ingezet om de Life Sciences

bedrijvigheid te behouden en te versterken. In de huidige Structuurvisie Leiden

2025 vormt het samen met de historische binnenstad het fundament van de stad.

De gemeente heeft naar de andere partners (BSP, LUMC, Universiteit, e.a.) vaak

een rol als facilitator, bijvoorbeeld op het gebied van bereikbaarheid, huisvesting,

ruimtelijke plannen, etc. Daarbij zijn er wisselende ervaringen opgedaan door de

partners. Tevreden is men over het toegenomen hotelaanbod waar de gemeente

zich sterk voor heeft gemaakt. Minder tevreden zijn de partners over de onstabiele

politieke koers op het gebied van bereikbaarheid. De bestuurlijke contacten tussen

de belangrijke partners en de gemeente blijken ondanks dat redelijk goed te zijn

aldus het Bestuurskrachtonderzoek van 2012, dat is een bemoedigend signaal.

Ook in financiële zin heeft de gemeente bijgedragen aan de ontwikkeling van het

Life Science cluster zoals met de cofinanciering van de BioPartner Accelerators en

het Junior Science Lab. Met name als het gaat om de samenwerking tussen

bedrijven, onderwijs en onderzoek verbindt de gemeente zich aan verschillende

projecten zoals Leiden Life Meets Science wat ingaat op de aansluiting

arbeidsmarktonderwijs.

2 De QS en de CHE waardering voor masteronderzoeksprogramma’s

19

3. De Zorgsector

In de Zorgsector gaat over het wetenschappelijke onderzoek naar de patiëntenzorg

(preventie, ‘care and cure’) dat voor een groot deel valt onder het

profileringsgebied Health across the Human Life Cycle. Dit onderzoek vindt plaats

vanuit de Universiteit Leiden/ Gedragswetenschappen: Psychologie en Pedagogiek,

in samenwerking met het LUMC en de Leidse GGZ-instellingen - Rivierduinen.

Anders dan bij de Life Sciences is bij de biotoop Zorg meer sprake van

maatschappelijke valorisatie oftewel dissiminatie.

De Universiteit Leiden en het LUMC willen zich onderscheiden van andere steden:

als rode draad lopen door de Leidse onderzoekslijnen de ontwikkelingsstadia van

kindertijd en jeugd naar volwassenheid tot ouderdom. Ziektes als obesitas en

migraine, naast psychische ziekten als angst en depressie vallen binnen de focus.

Het Leidse zorgonderzoek richt zich in belangrijke mate op het ontwikkelen van

preventie‐ en behandelingsstrategieën. Uniek is ook dat gebruik gemaakt wordt van

de nabijheid van de farmaceutische technologie en bijzondere

onderzoeksfaciliteiten van de faculteit wiskunde en natuurwetenschappen. Zie voor

een exacte opsomming: http://media.leidenuniv.nl/legacy/health-across-the-

human-life-cycle-def.pdf .

Universiteit Leiden – gedragswetenschappen:

Psychologisch onderzoek:

gezondheidspsychologie:

- modellen met betrekking tot gezondheidsgedrag (sport, roken, safe sex en gewichtsafname)

- ziektegedrag (in geval van chronisch somatische en psychosomatische klachten)

- lichaamsbeweging.

klinische psychologie:

- gezondheidsgedrag

- psychopathologie (o.a. stressfactoren)

neuropsychologie:

- brains-programma

Pedagogisch onderzoek:

- wisselwerking genen en omgeving

- adoptie

- kinderopvang

- diversiteit in opvoeding en onderwijs

- kindermishandeling

Nationaal Onderzoek LUMC i.s.m. GGZ:

- studie naar depressie bij ouderen

- studie naar determinanten van obsessieve compulsieve stoornis

- het opzetten van een biobank waarin speeksel verzameld wordt voor onderzoek naar de erfelijke eigenschappen van stemmings- angst- en somatoforme (lichamelijk onbegrepen) stoornissen.

- studie naar Mindfullness Based Cognitieve Therapie om te beoordelen dat deze therapie even goede goede resultaten heeft als antidepressieve medicatie bij mensen die al meerdere depressies hebben gehad

20

Een tweetal samenwerkingsinitiatieven zijn belangrijk om hier te melden:

het Leiden Institute for Brain and Cognition, een samenwerkingsverband tussen het

LUMC en de Universiteit Leiden, waarin het menselijk brein centraal staat. Het

onderzoeksthema Pharma is daarbij in het bijzonder interessant omdat het een

verband legt tussen het functioneren van het menselijk brein en de effecten van

medicijnen. Hett onderzoeksprogramma Leiden Family Lab is een

proeftuinonderzoek onder de Leidse bevolking waar stress-regulatie centraal staat

met betrekking tot angst, geweld en obesitas. Zowel fysieke factoren (hersens en

breinactiviteiten) als psychische en sociale factoren (meerdere generaties families

en hun leefomgeving) worden bij dit onderzoek betrokken. In feite gaat het er om

meer te weten over de invloed van en wisselwerking tussen genen en sociale

factoren op gezondheid.

sinds 2008 bestaat het Leiden Academy on Vitality and Ageing, een initiatief van

Aegon in samenwerking met het LUMC en de Universiteit Leiden. De Leyden

Academy coördineert het Vitality programma van Medical Delta, waarin de TU

Delft, de Erasmus Universiteit en het UMC van Rotterdam samenwerken. Binnen de

Academy vindt onderzoek en onderwijs plaats over verouderingsprocessen, zoals

schildklieraandoeningen en mogelijke geneesmiddelen.

Zorgonderwijs en arbeidsmarkt in Leiden

In Leiden zijn gemiddeld meer mensen werkzaam in de zorg dan in de rest van

Nederland. In de stad Leiden werkt 28% van de beroepsbevolking in de zorg (ruim

16.000 betaalde banen), in Leidenregio zelfs 34%. In totaal werken er ruim 10.000

mensen in de Leidse ziekenhuizen. Toekomstscenario’s voorspellen voor 2025 in

Nederland een groot zorgpersoneelstekort (maar onlangs nog moesten

ziekenhuizen personeel ontslaan dankzij een afnemend aantal ziekenhuisopnames).

Het voorspelde tekort betreft voornamelijk de vraag naar staffuncties als juristen,

technici en onderzoekers. De vraag naar ‘meer handen aan het bed’ (zorgniveau 1

en 2) verschuift naar meer ‘hersens aan het bed’ : meer expertise en meer

deskundigheid om een complexere zorgvraag van ouderen en zieken beter te

beantwoorden.

Leiden biedt opleidingen voor alle niveaus van de zorg. OOR Leiden is een het

regionaal netwerk rond het LUMC dat tot doel heeft voldoende studenten, artsen in

opleiding tot specialist (IOS) en opleiders volgens de laatste medische en

onderwijskundige inzichten op te leiden in de 12 aangesloten ziekenhuizen.

Kwaliteit en inhoud worden landelijk vastgesteld. De Hogeschool Leiden, ROC

Leiden en het LUMC werken samen in de Zorg Academie Leiden waar deze drie

instituten hun opleidingen bundelen om zo de aansluiting op de verschillende

21

opleidingen beter te kunnen waarborgen. Voor de geestelijke gezondheidszorg

werken Curium-LUMC, Rivierduinen en Parnassia (in regio Haaglanden) met elkaar

samen als het gaat om vervolgopleidingen. Leiden heeft 5 ROC-zorgopleidingen,

aan de Hogeschool kan gekozen worden uit 5 zorgopleidingen en studenten aan de

Universiteit Leiden kunnen kiezen uit 16 zorgopleidingen.

De Hogeschool Leiden met een groot aantal zorg gerelateerde lectoraten voert

toegepast onderzoek uit binnen de Leidse Zorg . De lectoraten en kenniskring(en)

van Hogeschool Leiden hebben tot doel om een optimale interactie tussen

wetenschappelijk onderzoek, onderwijs en de beroepspraktijk tot stand te brengen,

door middel van het verzamelen, ontwikkelen, verspreiden en (leren) toepassen

van kennis. De hogeschool Leiden werkt met een groot aantal zorginstellingen

samen, en werkt ook aan andere opleidingen zoals bijvoorbeeld Ondernemerschap

in de zorg en Management in de zorg.

Leerlingen aan de Leidse Instrumentenmakers School worden geschoold als allround

technicus waarin onder andere de ontwikkeling van medische instrumentatie

centraal staat. De cross-over naar space-instrumentatie is op dit niveau al duidelijk

zichtbaar.

Toegepast zorgonderzoek

Binnen Leiden wordt binnen verschillende samenstellingen samengewerkt in

toegepast onderzoek waar de Leidse bewoners in participeren.

Living Lab voor zorginnovatie is een stichting met stakeholders uit de regio

Rotterdam, Delft en Leiden en stelt zich op als makelaar tussen 20

(maatschappelijke) ondernemers, kennisinstellingen en lokale overheid om

vraagstukken in de thuiszorgmarkt (‘de wereld van zorg, wonen en welzijn’) op te

pakken. Kenmerkend is het inrichten van proeftuinen met eindgebruikers waarin in

een speciale onderzoeksmethodiek vernieuwende producten en diensten getest

worden. Doel is de doelgroep van ouderen en mensen met beperkingen langer

zelfstandig te laten wonen. Te denken valt aan mogelijkheden tot meer bewegen,

signalerings- en alarmsystemen voor verzorging, mantelzorgapplicaties e.d.;

mogelijkheden die voor de thuiswonende patiënten en ouderen beschikbaar komen

Aan (gezondheids)zorg gerelateerde lectoraten aan de Hogeschool Leiden:

- Antroposofische Gezondheidszorg

- Biodiversiteit

- Geestelijke Gezondheidszorg

- Innovatieve Moleculaire Diagnostiek

- Jeugdzorg en Jeugdbeleid

- Licht Verstandelijke Beperking en Jeugdcriminaliteit

- Mensen met Chronische Ziekten

- Natuur en Ontwikkeling Kind

- Ouderschap en Ouderbegeleiding

22

dankzij nieuwe technische mogelijkheden ( e-Health en Domotica:

informatica, telematica en robotica voor thuiswonende ouderen). Samen met

bedrijven is een aantal businesscases (voor o.a. Leidenregio) in ontwikkeling.

De stad Leiden is betrokken bij verschillende projecten van Academische

Werkplaatsen Publieke Gezondheidszorg – Zuid-Holland Noord AWPG NZH is een

regionale netwerkorganisatie (van de in taal 9 landelijke). In de werkplaats werken

de praktijkorganisaties GGD Den Haag, GGD Hollands Midden, GGD Zuid-Holland

West en de onderzoeks/opleidingsorganisaties Leids Universitair Medisch Centrum

(LUMC), TNO, en de Faculteit der Sociale Wetenschappen (FSW) van de Universiteit

Leiden structureel met elkaar samen op het gebied van praktijkgericht onderzoek

en onderwijs publieke gezondheid. Naast de kernpartners betrekt de werkplaats

andere relevante partijen bij deze samenwerking, zoals de geestelijke

gezondheidszorg, jeugdzorg, thuiszorgorganisaties en hogescholen uit de regio.

Reguliere gezondheidsinstellingen, Zelfstandige Behandel Centra (ZBC) en GGZ-

instellingen in Leiden en omgeving participeren in deze onderzoeksnetwerken.

In de werkplaatsen worden vragen vanuit de praktijk van de publieke gezondheid

vertaald naar onderzoeksvragen. Het handelen van de praktijkprofessional kan zo

wetenschappelijk verder worden onderbouwd en wetenschappelijke kennis wordt

vertaald naar voor de praktijk bruikbare producten, diensten en voorzieningen.

Leiden werkt met betrekking tot zorginnovatie samen met o.a. Oegstgeest,

Leiderdorp en Zoeterwoude. Een van de onderzoeken betreft de integratie van 1e-

lijns wijkgerichte zorg in Leiden, met als doel het in beeld brengen van hoeveel

personen gelijktijdig gebruik kunnen maken van meerdere 1e-lijns disciplines.

Academische Werkplaatsen Public Health-jeugd Zuid-Holland Noord, gefinancierd

door ZonMw, is gericht op het structureel versterken van praktijkgerichte

onderzoeksactiviteiten in de jeugdsector. Leiden is de trekker van de werkplaats:

Samen voor de Jeugd. Hierin participeert o.a. Universiteit Leiden (sociale

wetenschappen, maar ook TNO). Praktijkinstellingen gaan meer evidence-based

werken en onderzoeksinstellingen gaan meer praktijkgericht onderzoek uitvoeren.

Omdat jeugdonderzoek vorm krijgt in een praktische keten komt het de

implementatie van resultaten ten goede. Beroepskrachten helpen beleidsmakers bij

de definiëring van een lokaal probleem. En onderzoekers gaan samen met

Voorbeelden Zelfstandige Behandel Centra (ZBC) in Leidenregio waar specialisten samenwerken met

Universiteit Leiden en het LUMC:

- Andros (urologie)

- Casa (anticonceptie, seksualiteit& abortus),

- Roosevelt: gynaocology

- Stichting. Centrum ’45 in Oegstgeest (slachtoffers voor getroffenen

van vervolging, oorlog en geweld)

- Stichting Medisch Centrum voor Geboorteregeling,

- Rijnzicht oogkliniek in Oegstgeest,

- Cardio Kliniek in Voorschoten

- VALK – vliegangstbehandeling (KLM en andere luchtvaartbedrijven)

23

beroepskrachten na of gebruikte interventies effectief zijn. De verkregen kennis

wordt vertaald naar voor de praktijk en beleid bruikbare kennisproducten,

adviezen, interventies, protocollen/handleidingen en voorzieningen. Zo verbetert

de kwaliteit van zorg door wetenschappelijk onderbouwd handelen in de praktijk.

Via programma’s als Een gezonde leefstijl en Jongeren op Gezond Gewicht zou een

speciaal Leids loket (gericht op bijv. jongeren op scholen) ingericht kunnen worden

om zo jongeren (en scholen) te begeleiden en te stimuleren voor sport en gezonde

maaltijden etc. Hierbij zijn de Academische Werkplaats Public Health en

Eerstelijnsgezondheidszorg van het LUMC betrokken.

Zorgproeftuin

De zorgsector in de volle breedte is een zeer ingewikkelde sector waarin tal van

partijen, disciplines en professionals op vele gebieden met elkaar samenwerken, in

onderzoek, beleid en uitvoering. Medisch specialisten en onderzoekers weten

elkaar te vinden; steeds vaker overschrijden zij de grens van hun discipline. De

afstand tussen onderzoek en de Leidse zorgprofessional en patiënt is nu nog relatief

groot. Het nationale zorgbeleid wijst in de richting van de wens en economische

noodzaak om de gemeenschap steeds meer te zien als multidisciplinaire

zorgproeftuin. Dit vraagt om kennismanagement en de organisatie van een ‘open

marktplaats’ waar, naast beleidsmakers, onderzoekers, zorgspecialisten en -

professionals en patiënten, ook geïnteresseerde bedrijven elkaar ontmoeten. Op

deze marktplaats kunnen zorginitiatieven zich bijvoorbeeld richten op de

ontwikkeling van een (deel van) Leiden en daarmee aansluiten bij het

wijkontwikkelingsplan voor Leiden Zuid-West. De herstructurering van deze wijk

zou niet alleen een fysiek resultaat moeten opleveren, maar ook een show case

voor zelfsturing en preventie in de gezondheidszorg: Leiden ZW als langdurige

proeftuin voor academisch onderzoek naar een ‘healthy city’ of vitale stad.

24

4. De Spacesector: wetenschappelijke instrumentatie en law

Ruimtevaart is een relatief nieuwe economische sector. Het groeiende karakter van

de sector heeft alles te maken met de positie van ESA/ESTEC in de achtertuin van

Leiden, in Noordwijk. Waar ESTEC jarenlang als een compound functioneerde

zonder al teveel contact met de directe omgeving, stelt het nu steeds

nadrukkelijker haar deuren open. In de Spacesector spelen verschillende

kennisinstituten een belangrijke rol: de Universiteit Leiden, TU Delft, TNO en SRON

(Netherlands Institute for Space Research). De Space sector is internationaal

georiënteerd en trekt zich relatief weinig aan van gemeentegrenzen, clustering van

activiteiten vindt plaats op de as Noordwijk-Leiden-Delft.

Instrumenten en toepassingen ontwikkelt ten behoeve van de Space sector zijn van

een hoog kwalitatief niveau en zijn vaak gebaseerd op de meest recente

internationale toponderzoeken. Er is een drietal onderzoeksgebieden te

onderscheiden:

1. Astronomie, kosmologie, etc.

2. Ontwikkeling upstream

instrumenten/toepassingen

3. Beheer, verspreiding en toepassing

satellietgegevens (downstream)

Fundamenteeel astronomisch en

kosmologisch onderzoek vindt

plaats binnen de verschillende

faculteiten Sterrenkunde in

Nederland. Enkele belangrijke

faculteiten (waaronder die in

Leiden) hebben zich verenigd in de

Nederlandse Onderzoeksschool

Voor Astronomie (NOVA). NOVA

participeert in verschillende

internationale netwerken en zorgt

voor afstemming van

onderzoeksonderwerpen in

Nederland. Onderzoeken worden

doorgaans gefinancierd vanuit

verschillende Europese fondsen, de

Universiteit Leiden haalt op deze

manier veel onderzoeksgeld

binnen. De Astronomie behoort

samen met wiskunde, natuurkunde

en chemie tot één van de

belangrijkste onderzoeksthema’s

Upstream-opdrachten:

Volgens de officiële ESA voorschriften krijgt een land

iets meer terug dan dat het betaalt. Volgens de

officiële ESA voorschriften krijgt een land iets meer

terug dan dat het betaalt. Voor Nederland zijn de

inkomsten ruim € 350 miljoen die rechtstreeks

terugvloeit in de economie. Dit komt voor een groot

deel door extra opdrachten aan het bedrijfsleven.

Bovendien is ESA een werkgever voor 2500

werknemers uit binnen en buitenland, die allen

woonachtig zijn in de regio. De ESA krijgt ieder jaar €

4 miljard van de deelnemende landen voor

upstream opdrachten: opdrachten die primair

gericht zijn op ontwikkeling van producten of

technieken die toegepast worden in de ruimte of in

testonderzoek op de grond (ontwikkeling van

robotarmen, zonnecollectoren voor satellieten,

optische instrumenten voor ruimteverkenning of

software voor gebruik in ruimtestations e.d.). De

toekenning van deze opdrachten aan bedrijven

bestaat uit zeer ingewikkelde en bureaucratische

screenings en procedures waardoor slechts een

handvol ‘bevoorrechte bedrijven’ in aanmerking

komt voor de uitvoering van deze lucratieve

opdrachten. In Nederland zijn niet veel grote space-

bedrijven zoals dat in Frankrijk wel is met de EADS.

Dutch Space is de grootste organisatie, en dat is

weer onderdeel van EADS.

25

van de Universiteit Leiden: Fundamentals of Science.

De meerwaarde die Leiden heeft te bieden aan de space sector in de regio is

enerzijds de wetenschappelijke kennis die zich concentreert bij de Universiteit

Leiden (faculteiten Sterrenkunde en Space Law) en NOVA (een

samenwerkingsverband van de afdelingen Sterrenkunde van de Universiteit Leiden,

Universiteit Groningen, Universiteit van Amsterdam en Radboud Universiteit

Nijmegen) en anderzijds de aanwezige internationale topbedrijvigheid. De

dragende instituten voor het thema zijn het Leids Instituut voor Onderzoek in de

Natuurkunde (LION), het Mathematische Instituut (MI) en de Sterrewacht Leiden.

Onderzoek binnen dit thema levert daarnaast een technische basis voor

toepassingen in het thema ‘Health, Life and Biosciences’.

Instrumentatie, satellietgegevens en ‘halffabricaten’

Binnen het Space-instituut ESTEC, het technische hart van de ESA (European Space

Agency), wordt upstream instrumentatie ontwikkeld en geproduceerd. Een

aanzienlijk deel daarvan wordt uitbesteed aan verschillende commerciële partijen

in Europa, op basis van de overheidsbijdrage aan ESA. In Nederland zijn

verschillende bedrijven die produceren voor ESTEC zoals Dutch Space en Cosine

(beide in Leiden gevestigd). Daarnaast worden er ook steeds meer opdrachten

verleend vanuit de commerciële ruimtevaartsector, een bedrijf als Dutch Space

genereert hieruit al 24% van haar totale omzet. Het gebruik van satellietgegevens

ten slotte wordt door verschillende publieke en private partijen ter hand genomen.

Autonavigatie, weerkaarten, milieuonderzoek, filemeldingen, watermanagement,

precisielandbouw en vele andere zaken maken op grote schaal gebruik van

satellietgegevens. In maart 2012 is het Satellietdataportaal van het NSO geopend.

Hier kunnen kennisinstuten, bedrijven en overheden kosteloos toegang krijgen tot

ruwe satellietdata. Het gaat dus om een ‘open source’ markt waarin commerciële

activiteiten alle ruimte krijgen.

ESA staat op de vierde plaats van de Top 30 van kennis- en onderzoeksinstituten in

Nederland. Dit betekent tegelijkertijd wel dat de space sector nog in grote mate

afhankelijk is van ESTEC. De meerwaarde van ESTEC in Noordwijk voor de omgeving

is met name de aanbesteding van kleine technologie, waarbij geen regels worden

gesteld vanuit de ESA als bij het aanbesteden van grote opdrachten. Het idee is dat

ESTEC – maar ook de Universiteiten met bijv. instrumenten en telescopen - steeds

minder zelf de productie ter hand neemt maar deze aanbesteed aan bedrijven in

de regio. Daarnaast kan de Leidse Instrumentenmakers School hierin een rol spelen

door acquisitie van leerwerkopdrachten voor leerlingen precisietechnologie zoals zij

aankondigt in haar jaarverslag van 2011.

Binnen ESTEC/ESA ligt een veelvoud aan producten ‘op de plank’ te wachten op

bedrijven die deze kennis willen valoriseren. Het gaat dan vaak om producten, zoals

bijvoorbeeld software, robotiseer toepassingen of optische materialen, die

26

eenmalig in productie zijn genomen voor upstream ruimteactiviteiten en hierna

niet meer zijn gebruikt. Op de website www.technology-forum.com staan de

producten als een soort halffabricaten in een digitale etalage tentoongesteld.

Cross-overs

Astronomisch onderzoek stelt vaak nieuwe eisen aan instrumenten en technische

ontwikkelingen. De onderzoeksgroep instrumentatie (Sterrewacht Leiden) ontwerpt

en ontwikkelt hoogwaardige wetenschappelijke precisie-instrumenten met

voldoende spin-off mogelijkheden naar andere sectoren. Een voorbeeld hiervan is

polarimitrie waarbij optische ruimtevaarttoepassingen kunnen worden ingezet om

huidkanker te signaleren. Economische valorisatie is met betrekking tot de space

sector dan ook met name interessant op het punt van wetenschappelijke

instrumentatie. Er zijn verschillende cross-overs met toepassingen in de zorg en life

sciences, bijvoorbeeld op het gebied van ‘imaging’ en het effect van zwaartekracht

op het lichaamsfunctioneren. In een verkennend onderzoek naar het ‘kenniscluster

life sciences, space’ uit 2009 blijkt dat er voldoende valorisatiepotentieel is om

partijen meer in contact te brengen en financieringstrajecten op te zetten.

De meest in het oog springende cross-over tussen space en een andere sector is de

ICT. Dit heeft alles te maken met de software en hardware programma’s die nodig

zijn om de satellietgegevens allereerst richting de aarde te sturen en deze

vervolgens te bewerken tot nuttige databanken. Op het Space Business Center in

Noordwijk zijn zo al een tweetal bedrijven te vinden: Decos Information Solutions

en Satellite Services B.V. (SSBV). SSBV is een bedrijf wat specifiek soft- en hardware

kan leveren aan ESTEC. Decos gebruikt tot nog toe met name de satellietgegevens

voor het digitaal archiveren van informatie maar wil in de toekomst haar

bedrijfsactiviteiten uitbreiden tot het ontwikkelen van softwaretoepassingen voor

ESTEC. Er is op dit gebied echter wel concurrentie. In Marknesse (NOP) ligt het

Geomatica Business Park dat specifiek is ingericht voor bedrijven die

satellietgegevens verwerken. Op dit park zijn een tiental organisaties aanwezig die

satellietgegevens verwerken voor onder andere de metereologie,

watermanagement, infrastructuur en ruimtelijke ordening, ook is het de

standplaats van het Nederlands Ruimte- en Luchtvaart laboratorium.

Ook zijn er door astronomisch onderzoek nieuwe antennetechnologieën ontwikkeld

die weer interessant zijn op het gebied van communicatie en satellietontvangst. De

Universiteit Leiden kan hierdoor een rol spelen in het aanjagen van bedrijvigheid in

de regio. NOVA, zorgt voor academische uitwisseling binnen Nederland. Het SRON,

dat op dit moment gevestigd is in Utrecht, zou een enorme aanjaagfunctie kunnen

hebben in de clustering van spacebedrijvigheid in de omgeving Leiden. Zij zoeken

op dit moment een nieuwe plaats om zich te vestigen en kunnen daarbij kiezen

tussen Amsterdam en Leiden. Het heeft er tot nog toe alle schijn van dat zij naar

27

Amsterdam toe trekken, maar dit is nog niet in ‘kannen en kruiken’ waardoor de rol

van Leiden mogelijk nog niet is uitgespeeld.

Space Business Park

Ruimtevaart is een relatief nieuw economisch cluster dat lastig te vangen is in

statistische meetmodellen. Space-bedrijven zijn verdeeld over de verschillende SBI-

codes van het CBS. De sector zelf, zoals de Nederlandse Vereniging voor

Ruimtevaart (NVR) spreekt van een zeventigtal bedrijven die producten leveren aan

met name ESA. Er zijn veel kleine bedrijven en het verdienvermogen van de sector

lijkt erg gefragmenteerd. Een uitzondering hierop vormt Dutch Space, dat met zo’n

300 werknemers in Leiden is gevestigd.

Om meer bedrijven aan te trekken wordt in Noordwijk naast de ESTEC/ESA locatie

gewerkt aan een Space Business Park. Door deze fysieke nabijheid bestaan meer

kansen tot kennisdeling en toebedeling van contracten. Daarnaast is er een

bedrijfsverzamelgebouw voor startende ondernemers, of internationale

ondernemingen met behoefte aan een kleine vestiging, waar men flexibel ruimtes

kan huren, het European Space Innovation Center (ESIC). Er vindt in het ESIC ook

ondersteuning plaats vanuit de ESA en KvK, zo is er het ESA-BIC (Business Incubator

Center) programma waarbij startende ondernemers (financieel) worden begeleid

en kunnen profiteren van verschillende laboratoriumfaciliteiten van de ESA . De

survivalrate voor deze start-ups is 95% .

Jaarlijkse omzet (2009) 144 miljoen euro

Industriële werkgelegenheid in

‘dedicated bedrijven’

1.000 personen

Geschatte werkgelegenheid in

‘related bedrijven’ op gebied

space

Enkele duizenden mensen

ESA ESTEC werkgelegenheid 2.700 personen

Aantal start-ups 2005-2012 In ieder geval 55 (alleen Noordwijk al)

Berekende multiplier ESA

‘subsidie’

1 euro input levert 5 euro op

Bron: Space business in 2009

Het relatief nieuwe Space Business Park en het ESIC

maken vestiging van (een afdeling van)

internationale bedrijven aantrekkelijk, zoals ook

blijkt uit een gesprek met Westholland Foreign

Investment Agency3. Anderzijds zijn er kansen om de

grotere bedrijven of kennisinstituten naar Leiden te

halen. Het biedt de voordelen van een grotere stad

3 Voor meer hierover, zie ‘Internationale bedrijvigheid’

28

ten opzichte van Noordwijk en anderzijds is ESTEC en ook de TU Delft toch dichtbij.

Onderwijs en arbeidsmarkt

Het cluster beschikt over relatief hoogopgeleide arbeidskrachten. Driekwart van de

werknemers is hoog opgeleid. De space business is internationaal georiënteerd;

niet alleen op het gebied van opdrachtverlening maar ook als het gaat om het

aantrekken van personeel. Het differentiëren van space bedrijvigheid voor enkel de

stad Leiden is door dit internationale karakter minder interessant. Er vindt wel een

zekere regionale clustering plaats van bedrijvigheid op de as Noordwijk-Leiden-

Delft. Dat heeft te maken met de spreiding van onderzoeksinstituten over deze

steden/gemeenten. In Noordwijk is ESTEC gevestigd en in Delft speelt de TU een

belangrijke rol. Leiden is interessant door de faculteit Sterrenkunde en bedrijven als

Dutch Space en Cosine.

De TU Delft is een belangrijke wetenschappelijke speler als het gaat om

technologische innovatie. Studenten en hoogleraren van de TU Delft hebben zelfs

een eigen satelliet ontworpen en geproduceerd, die uiteindelijk ook is gelanceerd

(Delfi-C3). Studenten lopen stage of doen onderzoek bij ESTEC/ESA en ESTEC-

medewerkers geven masterclasses aan de Faculteit van Aerospace Engineering. De

Universiteit Leiden is in 2004 een intensieve samenwerking met de TU Delft gestart

met de Casimir Research School, onderzoek en onderwijs in de interdisciplinaire

natuurkunde. Er zijn duidelijke raakvlakken met space onderzoek, een sterk punt is

het interdisciplinaire karakter.

De complexe space-techniek vraagt om studenten met een technische opleiding,

liefst nog met een specialisatie binnen de ruimtevaart. De studie Lucht- en

Ruimtevaarttechniek bij de TU Delft, op bachelor en masterniveau sluit hierbij aan,

evenals: werktuigbouwkunde, elektrotechniek, technische informatica en

technische natuurkunde. De Universiteit Leiden concentreert zich meer op

fundamenteel astronomisch onderzoek. Internationaal afgestudeerden binnen de

astronomie, wiskunde en natuurkunde worden aangetrokken door onderzoeksgeld

vrij te maken, de zogenoemde Leiden/Huygens Fellowships. Het is bestemd voor

PhD projecten van maximaal 4 jaar. Daarnaast participeert de Sterrenwacht Leiden

in verschillende Europese netwerken en samenwerkingsverbanden zoals Elixir. Ook

bij de Universiteit wordt gekeken naar valorisatiepotentieel van onderzoek naar

nieuwe technologieën. Een voorbeeld is LOFAR, een ICT project waarbij de vraag

van astronomen uiteindelijk leidde tot ontwikkeling van nieuwe instrumenten om

verder de ruimte in te kijken en tot cross-overs met de landbouw en geologie.

De Leidse Instrumentenmakers School leidt vakkrachten in de precisietechnologie

op die uitvoerende werkzaamheden kunnen uitvoeren met betrekking tot

instrumentatie. Zij zijn daarbij actief op zoek naar aansluiting met het bedrijfsleven

en verkenningen naar een volwaardige opleiding precisietechnologie op HBO

niveau.

29

Het ‘International institute of Air and Space Law Institute’ is een in Europa uniek

internationaal onderwijs- en onderzoeksgroep. De toenemende commercialisering

in de ruimte – zoals bijvoorbeeld space toerisme - vraagt om licentierechten en het

opzetten van een vergunningenstelsel. Grotere bedrijven moeten gaan voldoen aan

richtlijnen en met de aanpassing van instrumenten aan het internationaal

ruimterecht. Ook is er steeds meer aandacht voor ruimteafval. De afdeling Space

Law, ressorterend onder de faculteit Rechtsgeleerdheid, beschikt over diverse

(inter)nationale, wetenschappelijke en industriële contacten. Een structurele

gespreksbasis met de lokaal gevestigde bedrijven ontbreekt op dit moment echter

nog, daar is wel behoefte aan. Space Law draagt bij aan de verdere

concurrentiekracht van de regio Leiden op het gebied van ruimtevaartbedrijvigheid.

Op lokaal/regionaal niveau hebben de verschillende overheden ook een belangrijke

rol gespeeld, bijvoorbeeld als het gaat om het voorkomen van de bezuiniging op het

ESA budget. De gemeenten Leiden, Noordwijk, Delft en ook de Provincie Zuid-

Holland hebben actief meegewerkt aan deze lobby gezamenlijk met universiteiten,

ESTEC, onderzoeksinstituten en bedrijven. Holland Rijnland steunt de ontwikkeling

van een Space-cluster in de regio.

Het International institute of Air and Space Law Institute is een in Europa uniek internationaal onderwijs- en onderzoeksgroep. De studenten komen vanuit de hele wereld hiernaartoe. Er zitten ongeveer 30 studenten die de opleiding (via internet) volgen. Er zijn contacten TNO en ‘law firms ,met zowel bedrijven als onderzoeksinstituten die zich met space bezighouden in Nederland: NSO, Dutch Space, Ministeries, IRO, KLO, ISIS en agentschap Nederland (voor het aanvragen van vergunningen) en het IAF (de International Austronautical Institute uit Leiden). Met de TU Delft – Space Engineering is een samenwerkingsverband afgesloten voor een minor Law. Daarnaast zijn er contacten met de faculteit Sterrenkunde uit Leiden.

De toenemende commercialisering in de ruimte – zoals bijvoorbeeld space toerisme - vraagt om licentierechten en het opzetten van een vergunningenstelsel. Grotere bedrijven moeten gaan voldoen aan richtlijnen en met de aanpassing van instrumenten aan het internationaal ruimterecht. Ook is er steeds meer aandacht voor ruimteafval. Daarnaast zijn er contacten met het Permanent Court of Arbitration in Den Haag, waar internationale space geschillen worden beoordeeld. Daarbij komen ook zaken naar voren als het gebruik van satellietdata voor opsporing van verdachten.

30

5. De Creatieve sector: Communicatie en Kunst & Cultuur

In de statistieken en grafieken valt de communicatiesector onder de bredere

paraplu van de creatieve sector of industrie. Het eerste deel van deze verkenning

geeft inzicht in de creatieve sector als geheel. Daarna volgt een verkenning van

respectievelijk de Communicatie- en de Kunst- & Cultuursector in Leiden.

Het geloof in de kracht van de creatieve sector als motor van economische

ontwikkeling is groot en gebaseerd op de veronderstelling dat de creatieve

industrie een toejager is voor de echte economie. Volgens de landelijke Topsector

Creatieve Industrie groeit de sector met 6% per jaar sneller dan de rest van de

Nederlandse economie. Met 43.000 bedrijven en 172.000 werkzame personen

heeft de creatieve sector een aandeel van meer dan 2% in het BBP.

Een sterke creatieve sector leidt niet automatisch tot meer productiviteit.

Voorwaarde hiervoor is dat er tenminste verbindingen moeten zijn tussen de

creatieve sector en sectoren die een hoge toegevoegde waarde hebben (bijv. de

zakelijke en of financiële dienstverlening, de gaming industrie, de maakindustrie of

– in mindere mate – de zorgsector). De creatieve sector kan een belangrijke rol

spelen bij verbetering van de kwaliteit en aantrekkelijkheid van de stad, (gemeten

met de zgn. cultuurindex), maar ook dan alleen als de creatieve bedrijven zich

richten op marketing en verkoop.

Als we uitgaan van de TNO-CBS

definitie dan komen we uit op de

volgende cijfers voor de creatieve

sector van Leiden: anno 2011 is 4% van

de 65.400 werkende mensen in Leiden

werkzaam in de creatieve sector:

waarvan in de media 0,7%, de cultuur:

1,5% en de sector diensten 0,75% . In

alle drie de subsectoren scoort Leiden

flink lager dan het gemiddelde van de

50 gemeenten: namelijk de 25ste

plaats, en dat is al sinds de

eeuwwisseling ongewijzigd.

“Creatieve bedrijfstakken zijn bedrijfstakken die een esthetisch en symbolische waarde toevoegen

en/of de gebruiker of consumenten van producten ‘betekenis’ verschaffen en appelleren aan een

bepaalde ‘lifestyle’ tot de creatieve bedrijfstakken behoren niet allen de kunsten, maar ook de

media en de creatieve zakelijke dienstverlening” (uit Atlas van 50 Gemeenten in Nederland)

Definitie van de creatieve sector (volgens:

TNO- CBS):

Kunsten: beoefenaren en producten van

podiumkunst en beeldende kunst,

theaters, concertzalen, dienstverleners

voor kunstbeoefening, galeries en musea

Media en entertainment: uitgeverijen,

fotografie, film, omroep, journalisten en

ondersteunende disciplines

Creatieve zakelijke dienstverlening:, . architectuur, technisch ontwerp, stedenbouw, reclame, interieur en mode

31

Positie Leiden volgens de TNO-CBS-definitie van creatieve sector vergeleken met 50 gemeentes

in Nederland (2011):

Stad (top 3 Nederland)

Percentage werkenden in creatieve sector

Waarvan percentage werkend in cultuur

Waarvan percentage werkend in media

Waarvan percentage werkend in diensten

plaats in rangorde van G50 cultuur

Plaats in rangorde G50 media

Plaats in rangorde van G50 diensten

Plaats in rangorde van G50

Leiden 4 1,5 0,7 0,75 13 23 34 25

Utrecht 5,1 2,2 1 1,6 5 12 9 6

Amsterdam 10 4 3 2,8 1 2 1 2

Bron: Atlas 2012 voor Gemeenten – de grootste gemeenten van Nederland op 40 punten vergeleken – Marlet, G. en

Woekens, C.van, mei 2012

Wat verder opvalt is het gering aantal banen in de creatief zakelijke sector in Leiden

in vergelijking met Utrecht en Amsterdam. De zakelijke dienstverlening is in het

licht van het verdienvermogen een interessante sector. Tenslotte de sector media

en entertainment: Leiden neemt hierin geen bijzondere positie in (plaats 23). Dat is

vreemd gezien de grote inspanningen van de stad Leiden, stad van de

communicatie op dit terrein.

Lang niet altijd is duidelijk wat we onder ‘creatief’, ‘media’, en ‘communicatie’

moeten verstaan. De Kamer van Koophandel kent SBI-codes toe (zie box). Maar dan

nog is bijvoorbeeld de grens tussen communicatie en de categorie media en

diensten binnen de creatieve klasse niet haarscherp. Evenmin is een scherp

onderscheid te maken tussen beroepen in de (toegepaste) kunst, design en

vormgeving. Cijfervergelijkingen blijven daardoor arbitrair. De eerste vraag die altijd

gesteld wordt luidt: valt ICT ook onder communicatie? Als die sector in z’n volle

breedte wordt meegeteld – wat irreëel is – dan is de communicatiesector

omvangrijk. ICT-bedrijven die zich richten op de productie en de ondersteuning en

ontwikkeling van sociale media tellen in het algemeen wel mee. Volgens cijfers van

het CBS is de toegevoegde waarde van de (brede) informatie- en

communicatiesector in Nederland de laatste jaren vrij constant (rond de 5% van de

totale TW) maar daalt wel licht. De werkgelegenheid (in arbeidsjaren) in deze sector

is de laatste jaren rond de 3,5% (bron CBS).

32

SBI-codes van de Creatieve sector - Kamer van Koophandel

Kunsten en cultureel erfgoed:

Informatieverstrekking op het gebied van toerisme (7990)

Beoefening en produceren van podiumkunsten en (90011 en 90012)

dienstverlening voor uitvoerende kunst (9002)

theaters en schouwburgen (90041)

openbare bibliotheken (91011)

kunstuitleencentra (91012)

overige culturele uitleencentra en openbare archieven (91019)

musea en kunstgaleries en expositieruimten (1021 en 91011)

monumentenzorg (9103)\steunfondsen (excl. welzijnszorg) (94993)

vriendenkringen op gebied van cultuur, fanclubs (94994)

Instellingen en bedrijven in de communicatieketen :

Uitgeverijen (boeken, kranten, tijdschriften, computerspellen, software) (58)

productie van films en tv-programma’s, facilitaire activiteiten, bioscopen, tv-

producties, geluidsopnamen (59)

radio en tv-omroepen (60)

persagentschappen en overige dienstverleners op het gebied van inf. (63)

fotografie (74)

circus en variété (90013)

pret- en themaparken en kermsattracties (93)

creatieve zakelijke dienstverlening:

PR-bureaus (7021)

architecten (7111)

reclamebureaus (7311)

handel in advertentieruimte- en tijd (7312)

industrieel ontwerp en vormgeving (7410)

organiseren van congressen en beurzen (8230)

bron: Rutten, Koops en Roso (2010)

33

a. Communicatie

De gemeente Leiden zet zich in voor een sterke Creatieve sector maar noemt zich

bovenal Communicatiestad. In de statistieken en grafieken vallen bedrijven en

instellingen in de communicatiesector onder de bredere paraplu van de Creatieve

sector of Creatieve industrie. Cijfers van CBS hebben veelal betrekking op de totale

sector waarbinnen een onderverdeling is gemaakt van de sectoren cultuur, media

en entertainment, en zakelijk creatieve bedrijven. Communicatiebedrijven in Leiden

vallen deels onder media en deels onder zakelijk creatieve bedrijven.

De Stichting Leiden Communicatiestad heeft als belangrijkste doelstelling het

vergroten en versterken van de communicatiesector in onderzoek, onderwijs en

bedrijvigheid. In deze Stichting participeren naast de gemeente, ROC, Hogeschool

Leiden, Leiden Universiteit-geesteswetenschappen, LUMC, communicatiebedrijven

en de Kamer van Koophandel.

Leiden kent ongeveer 1000 geregistreerde communicatiebedrijven. Minder dan 3%

van de bedrijven heeft meer dan 10 medewerkers. In verreweg het merendeel van

deze bedrijven werkt een ZZP-er, parttime. Daarbij komt dat niet allen een volledige

formatieplaats innemen of full-time werken. Communicatiewerk wordt over het

algemeen gecombineerd met andere (on-)betaalde activiteiten. Het bedrijf

Koninklijke Brill is de allergrootste (en –oudste): met een omzet van meer dan 28

miljoen en 115 medewerkers en een vestiging in zowel Leiden als Boston (VS).

Daarna komt snel Drukkerij de Bink (met 40 mws.) en Swis (webdesign met 22

mws.). De sector werkt op declaratiebasis en is niet afhankelijk van directe

subsidies.

Volgens het al eerder vermeldde rapport Talent maakt Leiden creatief –

eindrapportage (2006) heeft de overheid de laatste jaren flink geïnvesteerd in

huisvesting van communicatiebedrijven in bedrijfsverzamelgebouwen in en rondom

het centrum van de stad. Gezocht werd naar een cross-over tussen bedrijven uit de

communicatieketen met kennisintensieve bedrijven (w.o. digitale media). Hier is

o.a. het Huis van Communicatie uit voort gekomen, dat gevestigd is in De oude

Dekenfabriek Nieuwe Energie en dat fungeert als centrum van de Leidse

communicatiesector. Vanaf 2012 zal Nieuwe Energie nog steeds communicatie als

speerpunt hanteren, maar bedrijven uit andere sectoren dan de

communicatiesector zijn ook welkom. In de Meelfabriek, Haagweg 4, de

Bethlehemkerk, de Framboos, (en in de toekomst ook in de Nobel en Area071) zijn

ook (ZZP-)-werkplekken voor startende communicatiebedrijven gecreëerd. Landelijk

gezien ontwikkelen Utrecht en Amsterdam zich als de koplopers in de

communicatiesector en staat Leiden op de 23ste plaats (in de rangorde van 50

grootste gemeentes).

34

Groei vestiging naar economische bedrijvigheid

(informatie en communicatie bedrijven 2007-2012

Utrecht Amsterdam Leiden

2007 1720 6330 655

2012 3380 9365 1025

Bron: CBS Statline, 2012

Parallel aan de groei van communicatiebedrijven in Leiden groeit het aanbod van

opleidingen in de communicatiesector en daarmee ook het aantal studenten. Toch

gaat het hier niet om grote aantallen. Er zijn opleidingen bij de Hogeschool Leiden

en het ROC en relatief veel masteropleidingen (11) bij de Universiteit Leiden, maar

een serieuze Bacheloropleiding Communicatie ontbreekt. De faculteit van

Geesteswetenschappen levert eveneens afgestudeerden die werk vinden in de

communicatiesector. De Stichting Leiden Communicatiestad heeft zich ingezet voor

het leerwerkbedrijf-programma ComOn waarin HBO-studenten Communicatie via

een stage aan communicatiebedrijven in Leiden worden gekoppeld. Zowel de HBO

als de betrokken bedrijven zijn enthousiast. In 2013 gaat ook de Universiteit Leiden

in dit programma participeren.

Onderzoek vindt plaats op de Universiteit Leiden en de Hogeschool waar recent

leerstoelen en lectoraten zijn ingesteld: een leerstoel Communicatie -Journalistiek

en Nieuwe Media, twee hoogleraarschappen Digitale Mediastudies en Science

Communication and Society en een Lectoraat Communicatie-PR en Social Media bij

de Hogeschool Leiden. De masteropleiding Boek en Digitale Media Studies (BOMA)

van de Faculteit Geesteswetenschappen wordt vrijwel geheel gefinancierd door

het bedrijfsleven.

Stichting Leiden Communicatiestad werkt aan het ontwikkelen van een groot

netwerk om de communicatiekennis verder te ontwikkelen. Er zijn verschillende

congressen georganiseerd, waarvan bijvoorbeeld Logeion (Nederlands

communicatieprofessionals) en EUSJA (Europese wetenschapsjournalisten)

belangrijk zijn. Kennisontwikkeling vindt verder ook plaats door de organisatie van

workshops en cafés.

Stichting Leiden Communicatiestad ziet een rol weggelegd voor de Leidse

communicatiebedrijven bij het ‘ontsluiten van de Leidse wetenschappelijke kennis’

en sluit hiermee aan bij een zekere traditie van deze stad en bij Leiden Kennisstad.

Het gaat dan om :“… een publieksgerichte uitleg...... en om heldere analyses en

interpretaties van wetenschappelijke feiten en politieke gebeurtenissen....”.

Voor de actuele variant van de kennisontsluiting verwijst de notitie naar moderne

‘vertalers’ en schrijvers van populair wetenschappelijk werk: bureaus voor

35

(bedrijfsjournalistiek, vertalingen, tentoonstellingsontwerpers (Leidse bedrijven als

Brill, Medilingua, Infofilm, Inventus, Maters & Hermsen, Hoger Onderwijs

Persbureau), maar ook huidige nationaal bekende wetenschappers als Bas Haring

(filosoof en informaticus, schrijver van kinderboeken en populairwetenschappelijk

werk), Jaap de Jong (hoogleraar Journalistiek en Nieuwe Media) en mediagenieke

gasten als Vincent Icke (hoogleraar theoretische sterrenkunde aan de Universiteit

Leiden en bijzonder hoogleraar kosmologie).

Binnen het programma Leiden Kennisstad is ook een rol weggelegd voor de Leidse

Musea. Deze musea zijn bij uitstek sterk in het inzichtelijk maken van

wetenschappelijke vondsten voor het grote publiek (Museum Boerhave, Naturalis

en Corpus, Museum voor Volkenkunde). Een typisch terugkerend Leids thema is de

verbinding tussen cultuur en wetenschap. Daar is de naam Leiden, Stad van

Ontdekkingen en het programma Leiden Kennisstad ook op gebaseerd. Bedrijven uit

de communicatiesector zijn hier nauw bij betrokken. De communicatiebedrijven

kunnen een belangrijke ondersteunende rol spelen bij het verbinden van

wetenschap met kunstinstellingen zoals musea. Uit gesprekken komt naar voren

dat er een sterke samenwerking zou moeten komen tussen cultuur, communicatie,

leisure en de faculteit van geesteswetenschappen. Het onderzoek dat daar verricht

wordt is internationaal gerespecteerd en van grote en maatschappelijke en

culturele waarde.

Dit geldt ook voor de inzet om Leiden als congresstad op de kaart te zetten. Musea

worden in de definities en afbakingen vrijwel altijd onder het noemer kunst/cultuur

weggeschreven. Het zou in dit verband beter zijn de Leidse musea te zien als

onderdeel van media – en communicatie(bedrijven) en mee te nemen in het

marketing- en communicatiebeleid.

De communicatiesector, als onderdeel van de Topsector Creatieve Industrie is terug

te vinden onder het thema Media en ICT. Hierin staan voornemens vermeld die wij

vooralsnog (in deze verkenningsfase) niet terug kunnen vinden in de plannen van

de communicatiesector in Leiden. We hebben het dan over het investeren en

ontwikkelen van: smart & social media, design thinking, big data (data-opslag,

ontsluiting en exploitatie), business innovation, cultureel erfgoed als reservoir

(digitale archivering) en virtuele interactiviteit. Nog afgezien van het feit dat

communicatiebedrijven in Leiden zich anders ontwikkelen, is een aantal

vraagstukken over de mogelijkheden van valorisatie in de creatieve industrie ook

van belang voor communicatieondernemers (zie hiervoor verder de uiteenzetting

van de topsector en het CLICK-netwerk onder kunst & cultuur).

36

Kennisvalorisatie via bijvoorbeeld patenten en octrooien komt in deze sector niet

voor. Onderzoek in Amsterdam heeft laten zien dat de communicatiesector vooral

snel kon groeien dankzij de uitbreiding van de zakelijke sector in de stad en

nabijheid van financiële bedrijven die als belangrijke opdrachtgevers functioneren.

Dat opent wel perspectief voor Leiden waar steeds meer bedrijvigheid en dus

potentieel opdrachtgeverschap komt rondom de Life Sciences- en Space-bedrijven.

Het wordt duidelijk dat de communicatiesector in Leiden alleen al in omvang en

omzet klein is en zal blijven, geen onderzoeksgedreven sector is en daarmee

afhankelijk is van de groei in andere Leidse economische sectoren. De rol en

betekenis van de communicatiesector in het streven naar versterking van

Kennisstad Leiden kan dan ook niet vergeleken worden die van de Leidse Life

Sciences.

37

b. Kunst & Cultuur

Uit gegevens van de Atlas voor Gemeenten 2012 komt naar voren dat Leiden

behoort tot de steden met een goed cultureel klimaat met een goede omvang en

diversiteit van het culturele aanbod vergeleken met 50 andere steden in Nederland.

De cultuurindex laat zien dat het culturele aanbod in een stad op het gebied van

podiumkunsten, beeldende kunst, erfgoed, letteren en film hoog wordt

gewaardeerd. Dit blijkt ook uit het marketingonderzoek van Beerda naar het merk

Leiden (2011): Leiden presteert zowel bij de Nederlandse bevolking als bij de eigen

inwoners sterk als het gaat om de beoordeling van de architectuur/gebouwen en

de aanwezigheid van goede musea. Podiumkunsten (theater- en

popmuziekuitvoeringen) scoort wat lager dan het gemiddelde en met het aantal

klassieke muziekuitvoeringen neemt Leiden weer de relatief hoge 5e plaats in op de

ranglijst G50.

Leiden heeft het laatste decennium veel gedaan om de creatieve sector in de stad

te versterken. Het rapport uit 2006 brengt de stand van zaken van de creatieve

sector van de stad helder in beeld en roept op tot ‘versterking van deze pijler van

de Leidse economie’. Leiden voelde toen al een sterke concurrentie vanuit

Amsterdam. In 2004 was Leiden na Utrecht nog nummer 2 op de rangordelijst,

maar in 2007 waren beide steden ingehaald door Amsterdam, dat zich met Utrecht

sterk afficheert met de naam Creatieve Stad (en nu het middelpunt vormt van het

Creative Cities Amsterdam Area (CCAA) met 8 steden gericht op het ondersteunen

van ondernemerschap in en economische versterking van de creatieve sector).

Hieraan neemt Leiden geen deel. Het aantal banen en bedrijven in de creatieve

sector van Leiden ligt inmiddels flink lager dan de andere twee grote steden

waarmee Leiden concurreert.

De cultuursector biedt in Leiden werkgelegenheid aan ongeveer

zevenhonderdvijftig mensen. Het aantal bedrijven en instellingen is ruim 100.

Hieronder vallen kunstenaars met een bedrijf en ook musea, podia e.d. (SBI-codes

90 en 91). Het gaat om (beeldend) kunstenaars, acteurs, dansers, ontwerpers etc.

die – met uitzondering van (inter)nationaal doorgebroken kunstenaars - vaak

zelfstandig in ateliers (o.a. Haagweg 4), exposeren in galeries, verkopen hun werk,

werken voor kleine opdrachtgevers, worden ingehuurd door wat grotere

evenementen- en communicatiebureau’s of maken deel uit van een klein

gezelschap. De cultuursector en met name de festivals en evenementen draaien

voor het grootste deel op vrijwilligers. (Bron: Bedrijvenregister Zuid-Holland, stand

per 1 jan. 2010). De sector kent een grote diversiteit en versnippering door vele

kleine bedrijfjes. Kunstenaars en ontwerpers registreren zich sinds 2010 ook als

ZZP’er. Grote bedrijven komen - in de regel- nauwelijks voor in deze sector van

gezelschappen en groepen. De inkomstenpositie van deze groep

(podium)kunstenaars is niet onderzocht. De vraag is in welke mate deze groep

kunstenaars zelfstandig in het eigen levensonderhoud kan voorzien en kennis en

kunde op de markt kan verkopen. Wel is op de Haagweg 4 een ontwikkeling richting

38

bedrijvigheid.

Jaarverslagen en evaluaties van het Cultuurfonds, de Museumgroep, Leiden

Marketing etc. en bevestigen dit beeld van een grote hoeveelheid en diversiteit

aan bedrijven, gezelschappen, groepen en organisaties op het terrein van kunst en

(educatieve) cultuur. De laatste jaren komen uit een samenwerking van deze

organisaties met gemeente en bedrijven initiatieven voor cultuurevenementen als

de Cultuurmaand en vele Festivals, waarmee ook vele bezoekers (en daarmee

bekendheid en uitgaven) van buiten worden aangetrokken (cultuurtoerisme: 1

miljoen bezoekers voor 2 miljoen bezoeken). Daarnaast is er een groot aanbod van

de meer reguliere cultuur: toneel, concerten, bioscoop, etc. in concertzalen,

theaters en verzamelgebouwen.

Uit het rapport van 2006 kwam onder andere naar voren dat Leiden weinig

creatieve ruimten en werkplaatsen voor creatieve ondernemers had naast de

traditionele statige Stadspodia (Stadsgehoorzaal en Leidse Schouwburg), het

Laktheater en Musea. Sindsdien zijn bij herontwikkeling van locaties oude

industriële gebouwen omgebouwd tot verzamelgebouwen voor creatieve

ondernemers en kunstenaars (bijvoorbeeld het Scheltema Complex). In 2009 werd

het Cultuurfonds Leiden opgericht dat zich sterk maakt voor een Leidse

cultuursector die zichzelf krachtig organiseert en profileert. In het Jaarverslag 2011

komt deze samenwerking tussen kunst- en cultuurgroepen in en rondom Leiden en

de omvang van projecten goed naar voren. Daarnaast kent Leiden het Stadslab: een

ontmoetings- en broedplaats voor creatievelingen die Leiden innovatiever,

cultureler, spannender en bruisender willen maken. Het StadLab werkt aan

culturele festivals en de Cultuurmaand Leiden met een centrale rol voor Leidse

popmuziekgroepen en klassieke muziekorkesten, theatergroepen, kunstenaars,

schrijvers, het filmcollectief en musea (zoals Leids Film Festival, het Festival Key of

Life, Festival de Verleiding). Maar ook zet het StadsLab zich in voor het verbeteren

van oude wijken en de versterking van openbare ruimtes (pleinen, water, groen,

kunst). Voorbeelden zijn de realisatie van het Nieuwe Leijden als stadswijk, de

plannen voor de realisatie van een SingelPark en het Leidse Cultuurkwartier. Het

Stadslab is een typisch voorbeeld hoe kunstenaars en ontwerpers in hybride

netwerken met elkaar samenwerken (“sluit je aan”), overigens samen met veel

vrijwilligers.

Overheid, onderwijs en onderzoek

Leiden is vooral bekend en gewaardeerd bij dagtoeristen om de meer (educatieve)

musea: Rijksmusea van Oudheden, Naturalis, Museum Boerhave, Hortus Botanicus,

Sieboldhuis , Museum voor Volkenkunde, Museum de Lakenhal en Corpus (zie ook

onder communicatie) . De afgelopen jaren hebben de gemeente, het LUMC en de

Universiteit samen met Leiden Marketing op dit terrein samengewerkt. Het doel is

de wetenschap een podium te geven via de verschillende culturele instellingen

39

waaronder musea. Het gaat om het presenteren van het wetenschappelijk werk, en

omgekeerd: een wetenschappelijke kijk op kunst. Leiden Marketing heeft vorig jaar

maar ook komend jaar in plaats van het Kennisfestival ingezet op de organisatie van

de Academische Jaarprijs, de IG-nobelprijs en de Wetenschapsdag. In het komende

jaar 2013, wordt in samenwerking met traditionele Universiteitssteden Leuven en

Groningen de Nacht van de Kunst georganiseerd. Er wordt samengewerkt met

universitaire onderzoekers en er is een ontwikkeling gaande waarin conservatoren,

onderzoekers (van uit de geesteswetenschappen), hedendaagse kunstenaars en

archivarissen van de depots en archieven samenwerken aan exposities waarin op

zeer toegankelijke wijze wetenschappelijke kennis en kunst samen gepresenteerd

worden voor een groot publiek: bijvoorbeeld de tentoonstelling van fotograaf Erwin

Olof en in het Sieboldhuis , het Japanhuis over vissen. Het Cultuurfonds

Leiden(heeft in samenwerking met de Museumgroep (waarin 7 musea

vertegenwoordigd zijn) educatieve programma’s opgezet voor

basisscholieren.(programma Cultuur en School en BplusC)).

Voor kunstopleidingen zijn de Leidenaren vooral aangewezen op de andere steden:

kunst- en modeopleidingen, conservatoria, opleidingen architectuur en

theaterscholen etc. zijn te vinden in Den Haag, Utrecht, Amsterdam en Rotterdam.

Op zich is dat merkwaardig voor een stad met zo’n gewaardeerde culturele

uitstraling.

De culturele sector in Leiden ontvangt geld van de gemeente Leiden

(programmabegroting cultuur) maar ook uit bijvoorbeeld (Holland Rijnland) of

Mondriaan Stichting en ook uit verschillende culturele fondsen in Nederland.

Daarnaast worden voor allerlei activiteiten participatie en bijdragen van het

bedrijfsleven gevraagd. Het Bio SciencePark is een belangrijke participant evenals

de onderwijs-en onderzoeksinstellingen. Daarnaast kent de cultuursector financiële

bijdragen van beschermers (Mecenas) en Vriendenkringen maar of die bijdragen

groot zijn is niet bekend. Inzicht in de financiële geldstromen in de kunst en

cultuursector van Leiden ontbreekt hier. Duidelijk is wel de afnemende bijdrage van

de Rijksoverheid aan Cultuur en dat er in de toekomst meer gezocht moet worden

naar (structurele) particuliere financiering. Het Cultuurfonds bijvoorbeeld - dat

door de gemeente Leiden en Fonds 1818 wordt gefinancierd met in totaal 2 x 2 ton

- heeft in 2011 een extra investering gerealiseerd van 310.000 euro dankzij

(eenmalige) bijdragen van particuliere bedrijven. Een andere discussie is de rol van

de markt: wie is de klant en kan de overheid ook als klant fungeren? Maastricht

gooit zelfs haar subsidiestelsel voor kunst en cultuur helemaal om. De gemeente

bepaalt van welke culturele instellingen en evenementen ze nodig heeft en

cultuurmakers kunnen daar vervolgens op intekenen.

Innovatie en onderzoek in de kunst- en cultuursector van Leiden lijkt vooralsnog

afwezig, of het creatieproces op zichzelf moet gezien worden als onderzoek en

innovatie. De vraag is of de creatieve sector voldoende in staat is eigen inkomsten

te genereren en zich te verbinden met economisch sterke sectoren met een hoge

40

toegevoegde waarde. Belangrijk is een positie in de waardeketen van die sectoren

in te nemen. In september 2009 schrijft de Rijksoverheid (ministerie EZ samen met

CWS): De Nederlandse creatieve industrie bevindt zich internationaal in de

voorhoede. Meer dan 261.000 mensen werken nu in deze industrie. De afgelopen

jaren is er veel in gang gezet om de creatieve industrie te versterken en haar

toegevoegde waarde te vergroten. Honderd miljoen euro is ingezet om de creatieve

sector te versterken. Met een versterking beoogt de overheid onder andere het

verbeteren van de waardeketen: van eerste idee naar creatie en vermarkting.

Het Cultuurfonds Leiden ziet mogelijkheden om cultuur en communicatie meer in te

zetten ten dienste van de Universiteit Leiden en de lokale economie. Als

academische stad en vestigingsstad voor life Sciences-bedrijven moet Leiden

voortdurend concurreren met andere ‘aantrekkelijke’ grotere (inter-)nationale

steden. Door programmering van festivals en activiteiten in de Leidse (Rijks-)musea

etc. meer te richten op de marketing van de stad en Universiteit Leiden kan

Leiden een aantrekkelijk alternatief zijn. De culturele sector kan zich inzetten

(samen met communicatiebedrijven) voor de Universiteit Leiden maar ook voor

Leidse ondernemers en bedrijven, Daarvoor is het nodig Leiden te presenteren als:

1. Een gastvrije en goed geoutilleerde congresstad met goede vergader- en

hotelfaciliteiten en goede bereikbaarheid

2. Een aantrekkelijke studentenstad: ‘de stad die bij je past’ met goede concerten

en festivals, ruime horecakeuze, goede en betaalbare woningen, unieke

studierichtingen, top-onderzoeksfaciliteiten, unieke docenten etc.

3. Een goede vestigingsstad voor bedrijven en Universiteit van Leiden en hun

(internationale) medewerkers (een Leids ‘welcoming program’ om de relatie tussen

internationale bedrijven met de stad Leiden te bekrachtigen en kenniswerkers te

‘verleiden’ om over het spoor te stappen richting stadscentrum en te faciliteren

met goede scholen, woningen, media, sportvoorzieningen en cultuuraanbod etc. )

4. Een culturele kennisstad: musea-exposities, festivals en evenementen komen tot

stand in samenwerking met Leidse wetenschappers, Leidse conservatoren, Leidse

kunstenaars en Leidse communicatiebedrijven en met inzet van Leidse archieven en

depots.

Er lijken in Leiden kansen te liggen voor een hecht samenwerkingsverband onder de

naam Humanities, waarin communicatiebedrijven, leisure-bedrijven en Leiden

Marketing, cultuurinstellingen en de internationaal gerespecteerde faculteit van

geesteswetenschappen zich in hun programmering ten dienste stellen van de

Kennisstad Leiden.

Inmiddels heeft de creatieve sector op landelijk niveau de status van Topsector

gekregen. Naast nationale ambities heeft de topsector internationale ambities: de

creatieve industrie wil dat Nederland in 2020 de meest creatieve industrie van

41

Europa is. CLICK is sinds 2012 de overkoepelende organisatie die iedereen uit de

van oudsher sterk versnipperde creatieve industrie bij elkaar brengt. CLICK

fungeert als kenniskoepel en staat voor Creativity, Learning, Innovation, Co-

creation, Knowledge. Dit landelijk netwerk moet creatieve bedrijven en

kennisinstellingen meer laten samenwerken. Er zijn 6 thema’s/netwerken benoemd

(naast het thema media & ICT – zie bij de beschrijving van de communicatiesector

hieronder): Next Fashion; Smart Design Solutions; Built Environment, Architecture,

Urbanism; Cultural Heritage en Creative Industries NeXt.

De Topsector Creatieve Industrie onderkent het speciale karakter van de creatieve

sector en de moeizame verhouding tot onderzoeks- en ontwikkelgelden. Ook

Leiden kent een grote verscheidenheid aan relatief kleine creatieve bedrijven (in

netwerken). Dit soort bedrijven hebben in het algemeen niet de tijd en middelen

om stevig te investeren in onderzoek of om langdurige en intensieve relaties met

de kenniswereld aan te gaan. In veel kleine ZZP- of MKB-bedrijven zijn onderzoek,

verkoop en ontwerp gebundeld tot één functie. Bovendien vindt innovatie vaak

plaats binnen de scope van een opdracht. Met CLICK wil de Topsector Creatieve

Industrie bouwen aan een infrastructuur die tegemoet komt aan het specifieke

karakter van innovatie in de creatieve industrie.

Er wordt veel onderzoek aangekondigd naar mogelijke verdienmodellen en de

dynamiek van innovatie. De creatieve sector van Leiden zou zich actief bij deze

netwerken aan kunnen sluiten. Bij het raadplegen van de officiële stukken komen

we in de organisatie en aangesloten partijen geen Leidse vertegenwoordiging

tegen; de Leidse overheid, universiteit of hogeschool en bedrijfsleven ontbreken of

zijn onzichtbaar. Dit geldt zeker niet voor de concurrerende steden die zich hebben

aangemeld bij de Council en de netwerken. Eindhoven heeft zelfs de rol van

coördinator naar zich toegetrokken; daar heeft de CLICK//NL-netwerkorganisatie

zich gevestigd. De steden Amsterdam/Hilversum, Arnhem, Rotterdam/Delft,

Eindhoven en Utrecht fungeren als specifiek regionaal steunpunt voor een van de 7

thema’s van de topsector. Het is opmerkelijk dat de gemeente Leiden, als enige

stad in Nederland, niet participeert in deze organisatie. Deelname zou opnieuw

overwogen kunnen worden.

42

6. Internationale bedrijvigheid in Leiden e.o.

Buitenlandse bedrijven

De gemeente Leiden is niet in het bezit van databanken of bedrijvenregisters met

een aantekening van herkomst. Het samenstellen van een internationale

bedrijvenoverzicht is handwerk. Het meest geavanceerde overzicht is afkomstig van

de Westholland Foreign Investment Company (WFIA) in Den Haag. In de WFIA

bundelen de Provincie Zuid-Holland en een aantal gemeenten hun buitenlandse

inspanningen voor het acquireren van nieuwe bedrijvigheid. De WFIA werft en is

aanspreekpunt en procesbegeleider voor internationale bedrijven die zich in de

regio Haaglanden of Holland Rijnland bevinden of zich hier willen vestigen. De

Gemeente Leiden is medefinancier van het WFIA. Daarnaast heeft het Expat Centre

Leiden in samenwerking met het management van het Bio Science Park gegevens

over bedrijven en hun werknemers. De Bio Science Foundation acquireert

eveneens internationale bedrijven maar wel uitsluitend op het terrein van Life

Sciences.

In totaal zorgen de geregistreerde internationale ondernemingen voor ± 6000

banen in Leiden, in de gehele Holland Rijnland regio gaat het om ruim 13.000

banen. Het zijn over het algemeen bedrijven in het hooggeschoolde segment. In

een terughoudende schatting betekent dit dat elke baan bij een buitenlands bedrijf

een tweede baan in de omgeving genereert (multiplier 2). Dat zou betekenen dat

alleen al deze grote commerciële bedrijven van buitenlandse komaf uit de stad

Leiden tekenen voor 12% van de werkgelegenheid in Holland Rijnland. De meeste

arbeidsplaatsen zitten in het life science cluster, ICT en twee grote engineering

bedrijven, Heerema en Jacobs. Kleinere bedrijven Prosensa (56 arbeidsplaatsen, life

science) en Galapagos (36 arbeidsplaatsen, life science) en Arauco Forest Products ,

het Europese verloopkantoor van de Chileense bosbouwmaatschappij. Een recente

‘aanwinst’ is het Taiwanese Life Science bedrijf Aeon Astron Europe. Het WFIA

signaleert een positief effect van de start van het Business Park op vestiging van

internationale (-) bedrijven in Noordwijk. Veel partijen stellen wel vast dat de

kennisintensieve internationale bedrijvigheid ruimtelijk tegen grenzen aan gaat

lopen.

Leiden heeft in totaal 92 bedrijven met meer dan 50% aandelen in handen van een

buitenlands moederbedrijf. Hieronder volgt een overzicht van internationale

bedrijven met een werkgelegenheid boven de 100 personen:

43

Internationale bedrijven in Leiden:

Activiteiten/cluster Moederbedrijf Verzorgingsgebie

d

Werk-

gelegen-

heid

Theorema

Marine

Contractors

Engineering Heerema International

Group

Wereldwijd 1308

Jansen Biologics Life Sciences / Farmacie Johnson & Johnson Europa 950

Jacobs B.V. Engineering/ technisch

ontwerp

Jacobs Engineering

Group Inc.

Nederland 900

Astellas Pharma

Netherlands

Life Sciences / Farmacie Astellas Pharma Inc. Nederland 641

Crucell

Nederland

Life Sciences / Farmacie Johnson & Johnson Wereldwijd 450

Luba Groep Uitzendbureau T-Groep N.V. Nederland 275

Isoft Nederland Software leverancier

zorgsector

ISOFT Group Unlimited Nederland 267

Dutch Space Space EADS Astrium Nederland 219

Mentor B.V. Medische en

tandheelkundige

instrumenten

Mentor Corporation Nederland 210

Apotex B.V. Life Sciences / Farmacie Apotex Inc. Nederland 180

Avery Dennison

B.V.

Stickers e.d. /

Composieten

Avery Dennison

Corporation

Europa 160

Collis B.V. Software ontwikkelaar Underwriters

Labaratories

- 120

Genencor

International

B.V.

Life Sciences (Green &

White)

DuPont Nederland 110

Bron: Westholland Foreign Investment Agency

Buitenlandse werknemer

Op basis van een inventarisering in 2009 zijn er in Leiden e.o. naar schatting 3000

internationale kenniswerkers (excl. familieleden), waarvan er op het BSP ongeveer

1300 werken en bij ESTEC/ESA 1800 medewerkers werken. Harde gegevens

ontbreken evenals exacte cijfers over woonplaats. Aanwezige kenniswerkers

beoordelen de carrièremogelijkheden in Leiden als positief en waarderen het

wetenschappelijk onderzoek als ‘goed’ tot ‘zeer goed’. Daarnaast weten de expats

het cultuuraanbod en het wonen in Leiden e.o. te waarderen, maar zijn ze wat

terughoudender als het gaat om ‘communiteitservices’. De aanwezigheid van

Internationale scholen is een belangrijk factor bij de keuze van de woonplek.

Uit het onderzoek bleek dat het merendeel van de expats uit Europa afkomstig is

en een hoog opleidingsniveau heeft. Landelijk gezien stijgt het aantal kenniswerkers

uit Amerika, Japan en India, maar onbekend is of dit ook voor Leiden zo is. Voor

behoud en uitbouw van een sterk economisch cluster in Leiden (en de sterke

internationale concurrentie om het aantrekken van toptalent) wordt veel

44

onderzoek gedaan naar push- en pullfactoren van kenniswerkers. Het PID

Onderwijs en Arbeidsmarkt en Leiden BSP Powerhouse werken hard en met succes

aan het behoud van internationale medewerkers op het Science Park.

Onbekend is cijfers van aantallen kenniswerkers en bedrijven zich verhouden met

andere landen en Nederlandse steden. De indruk bestaat dat zowel Amsterdam als

Den Haag verder zijn dan Leiden en omstreken met het ontwikkelen van een

account management voor buitenlandse bedrijven. De beide buurregio’s

beschikken over goede overzichten van bedrijven en werken aan kenniskringen en

netwerkvorming. Leiden heeft de bouwstenen voor het tot articulatie brengen van

de buitenlandse bedrijven en het laten ‘landen’ van hun werknemers in huis: het

expatcentre, de WFIA, de Bio Science Park Foundation, de kamer van koophandel,

de gemeente. Daar kan op worden voortgebouwd.

Een meer nadrukkelijke manifestatie van de buitenlandse bedrijven is gewenst.

Bemoeienis met hun omgeving zal zorgen voor een opwaartse druk op de

voorzieningenniveau en op de kwaliteitsstandaarden (zoals de Engelstaligheid van

de omgeving). Bovendien is internationalisering goed voor de concurrentiepositie

van de Leidse kennisinstellingen.

Specifiek regio-beleid om internationale kennis- en flexwerkers aan te trekken kan

steeds belangrijker worden. Misschien vallen er lessen te leren van Eindhoven met

een actief beleid op dit gebied.

Onder de naam Eindhoven - Brainport International Community werken bedrijven en overheid in ZO-Nederland samen aan een positieve beeldvorming rond internationale studenten en kenniswerkers. De lokale overheid vermindert de bureaucratie en werkt bijv. aan kansen voor partners van kenniswerkers. Het gaat om het goed laten ‘landen’ (project coming to) en het binden ( project living in) van internationale kenniswerkers, hun partner en familie, en studenten in de regio Zuid-Nederland. Eindhoven volgt en strategie van opbouwen, onderhouden en linken van diverse netwerken aangaande internationale arbeid, – onderwijs, – cultuur en – samenwerking.

Eindhoven richt de aandacht op regio’s waarmee structurele samenwerking aan het ontstaan is en organiseert bijv. seminars op faculteiten van daar gevestigde universiteiten, gegeven door mensen uit het regionale bedrijfsleven en van de TU-Eindhoven. Dit jaar nam Eindhoven het initiatief om nationale initiatieven op het gebied van instroom van beta-medewerkers onder één regie brengen en onder meer de toegankelijkheid van de Nederlandse markt voor internationale kenniswerkers op WO, HBO en MBO-niveau te vergroten

45

Bijlage

Geraadpleegde bronnen

Life Sciences:

- Structuurvisie Leiden 2025 - Gemeente Leiden (2011).

- Bestuurskrachtrapportage Gemeente Leiden 2012, Bekke, H., Goedhart, W. & Louter, D. (2012).

- LUMC (2009). Centrum van medische vernieuwing; Strategisch Plan 2009-2013

- Planbureau voor de Leefomgeving (z.d.). De ruimtelijke structuur van de clusters van nationaal

belang.

- Regiegroep Life Sciences & Health (2012). Innovation Contract 2012 from the Topsector Life

Sciences & Health

- Leiden Bioscience Park 2025, Leiden in de top, Leiden Bio Science Park Foundation, 2012

- The Decision Group (2012). The Dutch Life Sciences Outlook 2012.

- Battelle Technology Partnership Practice (2011). The U.S. Bio-Pharmaceutical sector; Economic

Contribution to the Nation.

- Topteam Life Sciences & Health (z.d.). Topsectorplan Life Sciences & Health. Voor een gezond en

welvarend Nederland.

- Topteam Life Sciences & Health (2012). Human Capital agenda Life Sciences & Health.

- Gemeente Amsterdam, Dienst Onderzoek en Statistiek (2008). Monitor Life Sciences.

- Erasmus Universiteit Rotterdam, TU Delft & Universiteit Leiden (2012). Meer Waarde;

gezamenlijke profileringsnotitie strategische alliantie Leiden – Delft – Erasmus.

- www.ov-bsp.nl

- www.leidenbiosciencepark.nl

- www.biopartnerleiden.nl

- www.lifesciencesandhealth.com

- www.lumc.nl

- www.leidenuniv.nl

- www.medicaldelta.nl

Zorg:

- De bedrijfstak Zorg, Onderzoek naar economische betekenis van de zorgsector, Boer & Croon,

2009

- In een oogopslag, feiten en cijfers over de Universitair Medische Centra. NFO 2009

- De Nederlandse universiteiten, feiten en cijfers 2012 - science system assessment, Rathenau

Instituut

- Economic Impact of Research & Commercialisation at Leiden University & Leiden University

Medical Centre. A report to Leiden University Research and Innovation Services, , BiGGAR

Economics Midlothian Innovation Centre 2011

- Meer rendement meteen stevig maatschappelijk fundament, De nationale Sociale Infrastructuur

Agenda: onmisbaar voor een blijvend concurrerende kenniseconomie, NWO, 2012

- Reactie Universiteit Leiden op Strategische Agenda OCW, Universiteit Leiden, april 2012

- Zorgeconomie als één van de bouwstenen voor het Economisch Programma Brabant en Kansen

zorgeconomie: de brabantse versnellingsagenda - Notitie van SER Brabant en de Provinciale Raad

Gezondheid Brabant , januari 2012.

- Coördinatie in de topsectoren. De geplande TKI’s en hun uitdagingen. Den Haag: Rathenau

Instituut. SciSA rapport 1226, Van den Toren, J.P., L.K. Hessels, C. Eveleens en B.J.R. van der

Meulen. (2012).

- http://media.leidenuniv.nl

- www. Health across the Human Life Cycle Beschrijving van het profielthema

- www.NFU.nl

- www.zonmw.nl

- www.rathenau.nl

- www.lumc.nl

46

- www.leidenuniv.nl/ - www.science.leidenuniv.nl - www.uu.nl/university/research/nl/internationalesamenwerking

- www.leydenacademy.nl

- www.rotterdam.nl/programmamedischenzorg

- www.innovatieveactiesbrabant.nl/netwerk

- http://www.bom.nl/ontwikkeling-en-innovatie

- http://www.awpgnzh.nl

Space:

- The High Tech Systems and Materials top team (2012). ESTEC White Paper; spinning in and

spinning of, ways to strengthen the ties between ESTEC and the Dutch knowledge infrastructure.

- WestHolland Foreign Investment Agency (z.d.). Space Cluster in WestHolland.

- Nederlandse Vereniging voor Ruimtevaart (2011). Ruimtevaart; Canon ruimtevaart Nederland.

- Rijnland Space-Cluster (2012). Nederlandse ruimtevaart; een onbekende met meerwaarde.

- Kamer van Koophandel, Gemeente Noordwijk, Provincie Zuid-Holland & SpaceNed (2011). Position

paper; Ruimtevaart.

- Kamer van Koophandel Den Haag (2011). Tempo in de topregio; economische agenda 2020.

- Dutch Space (z.d.). Your universe, our daily work.

- Lucht- en Ruimtevaart Nederland (z.d.). Ruimtevaart; de innovatiemotor voor

concurrentievermogen ten dienste van de samenleving.

- SpaceNed (z.d.). Snoeien om te groeien; tien snoeitips voor de Ruimtevaartsector.

- Space as enabling technology, Space & Health, Verkenning Kennisalliantie, 2008

- Research Institute Leiden Observatory (2012). Annual report 2011.

- www.spacened.nl

- www.strw.leidenuniv.nl

- www.spacebusinesspark.nl

- www.dutchspace.nl

- http://www.esa.int/SPECIALS/ESTEC/index.html

- www.spaceoffice.nl

- www.nlr.nl

- www.sron.nl

- www.technology-forum.nl

- www.tudelft.nl

- www.woensdagmorgen.nl

Creatieve industrie:

- De creatieve Stad Leiden – op zoek naar een eenduidige definitie, Gemeente Leiden, concernstaf

BOA, A. van Soest/ H. Zalme, Boa, 2005

- Talent maakt Leiden creatief- eindrapportage, J.Saros, F.Goeben, M. Verbree, 2006

- Onderzoeksrapportage creatieve industrie, CBS Den Haag, N. Braams,2011

- Strategische merkanalyse voor Leiden Marketing, Hendrik Beerda, Brand Consultancy, 2011

- Cultuur in Leiden, sector in opkomst, M. Roumen, A.v.Bochove, Bureau Blaauwberg, 2009

- Communicatiecluster Leiden als aanjager van Programma Leiden Kennisstad, Stichting Leiden

Communicatiestad, 2012

- Leidse Styl – over cultuur & kennis, nr. 1 – jaarkrant 2012, Stadslab Leiden 2012

- Leiden Marketing – Blaauwberg, incl. UVOK 2009-2012, 2012

- -innovatiecontract topsector Creatieve Industrie

- www.top-sectoren/creatieve industrie

- www.clicknl.nl

- www.ccaa.nl

47

Overig:

- Expatcentre Leiden van opbouw naar uitbouw? J. Visser, Leiden Marketing, 2012

- Settling in the Leiden Region – A study on the Compostion, Perceptions and Needs of Expats and

their Employers, Leiden Bio Science Park Foundation, A. Hoenderkamp, 2009

- WestHolland Business international – factsheets en folders, werkgelegenheidscijfers 2011 en

cijfers buitenlandse registratie Holland Rijnland 2012

- Atlas 2012 voor Gemeenten, G. Merlet en C. van Woerkens, 14e editie, 2012

- Waardevol, indicatoren voor valorisatie, Rathenau Instituut Den Haag, en Technologiestichting

STW, 2011

- The Rise of the Creative Class, Richard Florida, 2002, basic books

- The competitieve advantage of nations, M. E. Porter, The Free press, 1998

- The TTO, a University Engine transforming Science into Innovation, Koenraad Dbackere, LERU,

no.10 – January 2012, LERU