6

Een olieramp op nauwelijks 30 km vande Belgische kust. Men kan bezwaarlijkstellen dat ze volledig onverwacht kwam.Onze kust ligt vervaarlijk dicht bij éénvan de drukst bevaren scheepsroutes terwereld, waar ongevallen nu eenmaalnooit uit te sluiten zijn. Toen het Noorseautovrachtschip de ‘Tricolor’ op 14december 2002 zonk ter hoogte van deFairy Bank (zie kaart) na een aanvaringmet het containerschip ‘Kariba’ bleek alsnel hoe kwetsbaar onze kust wel is.Twee nieuwe aanvaringen (met de‘Nicola’ tijdens de nacht van 15 op 16december 2002 en met de Turkse tanker‘Vicky’ op 2 januari 2003) en een tientalbijna-botsingen met het wrak liepen al bijal goed af, maar op 23 januari was hetecht raak. Bij het overpompen van brand-stof uit de gezonken Tricolor raakte eensleepboot een klep, waardoor mogelijktot 170 ton zware stookolie (de inhoudvan de tank) in zee liep. De harde winddie dagenlang uit het noordwesten bliesdeed de rest. Duizenden besmeurdelevende en dode zeevogels spoelden oponze stranden aan, de kwetsbare gebieden IJzermonding, Baai van Heisten Zwin kregen een dam als bescher-ming en diverse instanties werkten metman en macht om de zwarte smurrie opde stranden op te ruimen. Nu, enkelemaanden later kijken we samen met u

DE ZWARTE VLOED VAN DE ‘TRICOLOR’:GEVOLGEN VAN EEN NOOIT EERDER GEZIENE OLIERAMP VÓÓR DE BELGISCHE KUST

Het Noorse autovrachtschip ‘Tricolor’ zonk op 14 december 2002 in Franse wateren,op nauwelijks 37 km van de kust en ca. 8 km buiten Belgische mariene wateren. De beheerders van kwetsbare kustnatuurgebieden zoals het Zwin, de Baai van Heisten de IJzermonding hielden hun hart vast voor mogelijke olieverontreiniging

Dat de ‘Tricolor’ wel op een bijzonder slechte plek was terecht-gekomen bleek al snel uit twee nieu-we aanvaringen en meerdere bijna-aanvaringen. Het hek was hele-maal van de dam toen op 23 januari2003 zware stookolie lekte bij werk-zaamheden aan het wrak

terug op de gevolgen van dit jammerlijkeincident. Hoeveel heeft de opruiming vande olie gekost? Hoe erg was deze rampvoor de zeevogelstand? En zijn er effecten op kwetsbare kustreservaten vast-gesteld?

Opruiming van olie op de stranden: een kostenplaatje vanom en bij de 900.000 EUR

Na enkele dagen angstvallig afwachtenbegon op 28 januari op diverseBelgische stranden olie aan te spoelen.Ook Noord-Frankrijk (tot Duinkerke) enNederland (tot aan de Grevelingendam)deelden in de klappen. Eerst leek hetvooral te gaan om kleine vlekjes niet gro-ter dan een postzegel, maar al snel volg-den ook grotere olieklonters die quagrootte de vergelijking met een onsmake-lijke en aangebrande pannenkoek bestwel konden doorstaan.Gemeentearbeiders, brandweer, civielebescherming, leger en heel wat vrijwilli-gers trotseerden weer en wind om hetgoedje zo goed en zo kwaad mogelijk teruimen. Een vaak frustrerende bezigheid,want bij elke vloed kon men zowatopnieuw beginnen. Ook werden stran-den afgesloten voor het publiek, uit vreesdat de olie aan de schoenzolen zijn wegzou vinden naar dijken, restaurants en

winkels. Even werd gevreesd voor hetkusttoerisme tijdens het Krokusverlof,maar alles bleek net op tijd opgeruimdzodat de schade hier toch alvast konworden beperkt.

Nu de rust is teruggekeerd en de voorbe-reidingen voor de berging van deTricolor volop aan de gang zijn, komt erook meer duidelijkheid over wat de olieopruiming op de stranden heeftgekost. Samen hoestten de kustgemeen-tes, de Civiele Bescherming, het leger ende Openbare Vlaamse AfvalstoffenMaatschappij (OVAM) naar schatting900.000 EUR op voor het klaren van deklus (zie tabel). De inzet van honderden personeelsleden,de aanschaf van allerhande opruimmate-riaal en reinigingsmiddelen, de huur vancontainers en finaal het vervoer en deverwerking van de smurrie door OVAMverrechtvaardigen dit bedrag. Federaal ex-Minister van Leefmilieu Jef Tavernier beloofde de kosten van degemeentes te vergoeden, in afwachtingdat de staat de rekening kan verhalen bijde eigenaar van de Tricolor. Naast dekosten voor het opruimen, komen nogkosten voor de werkzaamheden op zee,die evenwel niet verwerkt werden in hetkader van dit artikel.

BMM

VL

7

Bescherming van kwetsbarekustgebieden: acties en gevolgen

In actie tegen de oprukkende olieDe 65 km lange Belgische kustlijn isgekenmerkt door een vrijwel ononderbro-ken onbegroeid zandstrand, met heelwat toeristische troeven. Op drie plaat-sen dringt de zee rechtstreeks binnen inwaardevolle en kwetsbare natuurgebie-den met bijhorende vegetaties: de sluftervan het Zwin (Knokke-Heist), het slikke-en schorregebied van de IJzermonding(Lombardsijde-Nieuwpoort) en het ‘groene’ strand van de ‘Baai van Heist’(Zeebrugge).

Was alle ellende enkel terug te voeren op het Tricolor-incident?

Al snel bleek dat de aangespoelde olie verschillen vertoonde in geur, stroperigheid en kleur,naargelang het tijdstip en de plaats. Dit voedde het gerucht als zouden andere schepen vande situatie misbruik maken om hun afvalolie kosteloos te lozen, onder de mantel van hetTricolor-incident. Maar wat is daar nu van waar?

Door medewerkers van de BMM werden stalen genomen van de olie op de stranden en vande veren van olievogels in de opvangcentra. In het laboratorium van de BMM werd hetpatroon van koolwaterstoffen (vingerafdruk) in die stalen vergeleken met het karakteristiekpatroon van oliestalen afkomstig uit het wrak van de Tricolor.

Hieruit blijkt dat de olie op de stranden en op de pluimen van aangespoelde vogels vaak eenduidelijke overeenkomst vertonen met de referentiestalen uit de Tricolor. Andere monsterskomen evenwel niet overeen met bemonsterde Tricolor olie, en zijn dus afkomstig van anderebronnen. We kunnen hierbij denken aan twee mogelijkheden. Enerzijds hebben inspectiesaan boord van de Tricolor in februari aangetoond dat het wrak op talrijke plaatsen scheurenvertoont waardoor vermoedelijk olie van andere tanks ook in zee terechtkwam. Daarnaastheeft jarenlang luchttoezicht uitgevoerd door de BMM aangetoond dat in de zuidelijkeNoordzee een chronische vervuiling bestaat afkomstig van illegale operationele lozingen.

Gemeentearbeiders, brandweer,civiele bescherming, leger en heelwat vrijwilligers trotseerden weer enwind om de olie zo goed en zokwaad mogelijk van het strand teverwijderen

Benaderend kostenplaatje opruiming olie vande Tricolor op Belgische stranden. Bronnen: Civiele Bescherming, kabinet van hetMinisterie van Landsverdediging, OVAM,kabinet van de gouverneur van West-Vlaanderen (deze laatste instantie voor gege-vens gemeenten);

*van alle kustgemeentes (uitgezonderdBlankenberge) waren de gegevens reeds voorhanden; het bedrag voorgelegd doordeze gemeentes werd indicatief geëxtrapo-leerd naar alle kustgemeentes.

Instantie geschat bedrag (EUR)

Kustgemeentes* ca 360.000OVAM ca 130.000Civiele Bescherming ca 110.000Landsverdediging ca 300.000

Totaal 900.000

PM

8

Toen op vrijdag 24 januari 2003 demaritieme diensten op de hoogtegebracht werden van het ongeval datzich voorgedaan had, werd onmiddellijkde cel Kustzone van de Vlaamse adminis-tratie-eenheid AMINAL-Natuur ingelicht.De voorspellingen van de BMM toondenimmers aan dat het waarschijnlijk wasdat de op zee drijvende olie de kust zoubereiken. Op 25 januari, in een ad hocsamengeroepen crisiscomité, werd beslistom deze meest kwetsbare kustnatuurge-bieden te beschermen tegen de opruk-kende smurrie. Reeds op 25 januari werddoor de Civiele Bescherming preventiefeen vlottende dam aangelegd ter hoogtevan de IJzermonding, en trok men eenzanddam op ter bescherming van hetVlaams natuurreservaat de ‘Baai vanHeist’. Voor het Zwin echter bleek de situatie moeilijker te liggen. Door hetgrensoverschrijdend karakter van ditnatuurgebied ging er kostbare tijd verlo-ren. Pas op 28 januari kreeg het Zwinzijn drijvende dam. Toen bleek dat dezedrijvende constructie niet kon verhinderendat olie het gebied alsnog binnendrong,bouwde eerst België en pas laterNederland (na eerst nog zijn toevlucht tenemen tot een netconstructie verzwaardmet zandzakken) elk hun deel van eengesloten zanddam. Er was immers heelwat discussie ontstaan over de wenselijk-heid dit unieke natuurgebied af te sluiten,gezien de afhankelijkheid van flora enfauna van binnenstromend zeewater.Intussen kleefden her en der reeds olie-klonters aan de schorreplanten van deZwinkreken en bleken zowat de helft vande overwinterende waadvogels ter plaat-se reeds met olie besmeurd…

En wat leverde het op?Alle welbedoelde maatregelen ten spijt,heeft men niet kunnen vermijden dat inelk van de gebieden olie binnendrong.De zanddam in Heist, opgeduwd meteen bulldozer vanop het natte strand,

Kustnatuurgebieden zoals het Zwin(bovenrechts), de Baai van Heist(bovenlinks) en de IJzermonding (niet afgebeeld) zijn uiterst kwets-baar voor de effecten van rampenop zee

Beeld van de Zwinmonding, vanaf de Nederlandse zijde. Van links naar rechts zijn teherkennen: (1) de vlottende boom geplaatst in de Nederlandse (en Belgische) toe-gangsgeul op 28 januari, (2) plastiek netten opgehangen aan paaltjes en versterkt metzware zandzakken, geplaatst kort na 30 januari, (3) de V-vormige gesloten zanddam,die aan Belgische zijde opgeworpen werd kort na 30 januari, maar aan Nederlandsezijde pas voltooid werd in de loop van de daaropvolgende week

bleek al snel niet bestand tegen het storm-geweld. Gevolg: respectabele hoeveel-heden olie kwamen in het schor terecht,waar natuurwachters en -arbeiders temid-den de vegetatie een stevige klus haddenaan het opruimen ervan. Zowat 1 tonmet olie besmeurd materiaal werd afgevoerd. De drijvende dam in deIJzermonding kon evenmin beletten datde stormwind de olie over en onder de‘boom’ stuwde. En ook na het aanleggenvan twee kortere ‘booms’ ter hoogte vande ingang van enkele schorrekreken,bleek de olie alsnog - zij het in zeerbeperkte hoeveelheden - zijn weg te hebben gevonden naar het natuurgebied.In het Zwin tenslotte bleek het kwaad algeschied, toen begin februari de volledigafgewerkte zanddam de monding sloot.Olie was reeds binnengekomen, en kleef-de langs meerdere schorrekreken in devegetatie. De smurrie werd zo veel mogelijk verwijderd, wat evenwel niet

kon verhinderen dat op tal van plaatsenfijne oliefilms werden vastgesteld die hunfuneste invloed uitoefenden op de in hetgebied aanwezige steltlopers. Wat de impact van de binnengedrongenolie in elk van deze natuurgebieden ophet bodemdierleven is, kon niet onmiddel-lijk achterhaald worden.

De zwarte pieten van het verhaal: de zeevogels

Achttienduizend vogels gevonden…Het is helaas een vertrouwd beeld gewor-den. Bij elke olieramp, klein of groot,overspoelen de media ons met beeldenvan zieltogende, met olie besmeurde zee-vogels. Kwatongen beweren wel eensdat dit fenomeen soms zwaar wordt over-belicht, en de andere effecten naar demarginaliteit verdrijft. In het geval van deTricolor-ramp kunnen de gevolgen echterbezwaarlijk worden onderschat, getuige

VL

MD

9

de harde cijfers. Tussen 24 januari 2002en 15 februari 2003 spoelden niet min-der dan 4980 nog levende en nog eens4196 reeds gestorven olieslachtoffersaan op Belgische stranden (gegevensBMM-IN). Gigantische aantallen als menweet dat tijdens ‘normale’ winters - tengevolge van voortdurende kleine illegalelozingen op zee - gemiddeld ‘slechts’2700 dode en ca. 500 nog levende, verzwakte vogels op onze stranden kunnen worden aangetroffen op zesmaand tijd!

Samen met de naar schatting 5.500 en3.500 vogelslachtoffers in resp. N-Frankrijk en ZW-Nederland, brengt dathet totaal op ca. 18.000 verzameldeolievogels. De ‘Belgische’ dieren (zie tabel en figuur) spoelden aan intwee ‘golven’ met pieken op 26 januari(983 ex.: 90% nog levend) en 30 januari(1087 ex., met meer dan 75% reedsdood), en opnieuw op 6 februari (1059ex.: helft levend, helft dood). Wat doodgaat of in problemen komt op zee, kanimmers slechts aanspoelen als de winduit het zeegat waait. En harde zeewind(NW-W van gemiddeld 50 km/uur ofmeer) was er vooral in de dagen 28-31januari en 2-5 februari. Het gros van devogelslachtoffers betrof Zeekoeten (52%)en Alken (30%). Niet toevallig, want netdeze soorten komen tijdens het winter-halfjaar (met piekaantallen in januari-februari) talrijk voor op en tussen de velezandbanken van het zuidelijk deel vande Noordzee. Bovendien zitten deze pin-guin-achtige viseters doorlopend op hetwater en duiken ze actief, wat de kansom te ontkomen aan een oliesliert of -tapijt wel bijzonder klein maakt. Eénmaal besmeurd, komt de vogel snel inde problemen. Het verenkleed verliest zijnisolerend vermogen, en afkoeling, ziekte enafmatting volgen al snel. Daarenbovengeraakt het spijsverteringsstelsel sterk geïrri-teerd door de olie, die bij de pogingen omzichzelf te poetsen wordt opgenomen.

De zwarte pieten van de olierampmet de Tricolor waren eens te meerde zeevogels

Afsluiten van het Zwin een goedeoptie?

Toen bleek dat de olie ook onze kusten zouaandoen, bleken Nederlandse en Vlaamseexperten er maar niet uit te geraken. Mag een gebied als het Zwin, waarvan dekarakteristieke fauna en flora afhankelijk isvan regelmatig instromend zeewater, welworden afgesloten? Is deze remedie tegende olie niet veel erger dan de kwaal? Toende gesloten zanddam er uiteindelijk dantoch kwam bleek het effect van drie wekenafsluiting al bij al wel mee te vallen. Een studie door de sectie Mariene Biologievan de Universiteit Gent toonde aan dat depopulaties bodemdieren in kreken en op slikken niet drastisch waren aangetast.Hoofdreden hiervoor is vermoedelijk eengunstige samenloop van omstandigheden.Niet alleen deed de afsluiting zich voor opeen tijdstip dat bodemdierpopulaties vannature uit op hun jaarlijkse laagste niveauverkeren. De lage temperaturen zorgdenervoor dat de levensfuncties op een laagpitje draaiden en effecten dus sowieso min-der ingrijpend waren. Tevens was het over-wegend droog weer, waardoor het nog inhet slik aanwezige zoute water niet al testerk verdund werd met zoet regenwater. Het afsluiten met een zanddam bleek duseen goede beslissing, maar ook één die nietzonder meer in andere omstandigheden kanworden herhaald…, zo blijkt.

Vogelslachtoffers verzameld aan de Belgischekust van 23 januari tot en met 15 februari2003, ten gevolge van het incident met deTricolor. De gegevens werden verzameld inhet Crisisvogelopvangcentrum Oostende doorwetenschappers van de BeheerseenheidMathematisch Model Noordzee en van hetInstituut voor Natuurbehoud, en aangevuldmet gegevens van het SeaLife centrumBlankenberge en het Zwin

(Noot: door de BMM en het Instituut voorNatuurbehoud wordt momenteel een rapportopgesteld waarin meer gedetailleerde gege-vens gepresenteerd worden over de soortenen de spreiding per gemeente).

Levend Dood Totaalbinnen

gebracht

23-25 januari 2003 560 17 57726 januari 883 100 98327 januari 342 23 36528 januari 253 132 38529 januari 353 449 80230 januari 241 846 108731 januari 99 451 5501 februari 35 88 1232 februari 74 98 1723 februari 215 159 3744 februari 350 277 6275 februari 414 444 8586 februari 536 523 10597 februari 284 391 6758 februari 189 48 2379 februari 84 93 17710 februari 26 26 5211 februari 15 24 3912 februari 12 1 1313 februari 1 0 114 februari 7 6 1315 februari 7 0 7

Totaal 4980 4196 9176

23-2

5 ja

n.

26 ja

n.

27 ja

n.

28 ja

n.

29 ja

n.

30 ja

n.

31 ja

n.

1 fe

b.

2 fe

b.

3 fe

b.

4 fe

b.

5 fe

b.

6 fe

b.

7 fe

b.

8 fe

b.

9 fe

b.

10 fe

b.

11 fe

b.

12 fe

b.

13 fe

b.

14 fe

b.

15 fe

b.

totaal

500

0

1000

N

dood

levend

… van mogelijk 35.000 getroffenvogelsNog dramatischer wordt het als men zichrealiseert dat niet elke met olie getroffenvogel ook het strand bereikt, en het aan-tal slachtoffers dus onvermijdelijk wordtonderschat. Een vogelkadaver drijftimmers rond aan een snelheid van 2-4%van de windsterkte. Dat betekent datvogels die sterven op 10-40 km uit dekust (gebied tussen ligplaats Tricolor enkust waar het soort getroffen vogelsmeest voorkomen) ongeveer één etmaalnodig hebben - gerekend aan de gemid-delde windsnelheden van januari 2003 -vooraleer ze de kust kunnen bereiken. Bij aflandige wind, of wanneer de vogelzinkt of wordt opgepeuzeld door aas-eters is dit uiteraard niet het geval. Om nu te weten welke fractie van degetroffen vogels ook daadwerkelijk op

PM

10

het strand kan worden gevonden, hebben wetenschappers zogenaamdeverdriftingsexperimenten opgezet. Hierbij gooit men gelabelde vogelkada-vers op gekende plaatsen terug in zee. In de daaropvolgende weken wordt danop stranden gezocht naar deze dodevogels, zodat een beeld verkregen wordtvan welk aandeel de kust bereikt heeft.Uit een dertigtal studies uitgevoerdwereldwijd komt een terugmeldkans van22% naar voor. Als enkel de dertienexperimenten worden beschouwd die tus-sen 1997 en 2000 werden uitgevoerdaan onze kust (met in totaal meer dan600 kadavers), dan wordt een waardevan slechts 12% gevonden. Toch warende bijzondere omstandigheden ten tijdevan de ramp met de Tricolor van dieaard (lang aangehouden aanlandigestormwind) dat vermoedelijk tot 50% van

de getroffen vogels de kust bereikte. Het is weinig waarschijnlijk dat een noghoger percentage kon worden gerecupe-reerd. Immers, bij hoger genoemde experimenten werden waarden van meerdan 50% enkel vastgesteld als de vogelswerden ‘gelost’ zeer dicht (hoogstens 2km) bij de kust, en bij sterke aanlandigewind. Bovendien kan de zeer harde aan-landige wind bij de eerste aanspoelings-golf eind januari mogelijk nog wel hoge-re terugmeldcijfers (70%) hebbenopgeleverd, maar daarna waren wind-snelheid en -richting eerder van die aardom terugmeldpercentages van hooguit10-20% te kunnen rechtvaardigen.

Redden wat er te redden viel:10-15% overleving

Gelukkig stierven niet alle opgevangenvogels en konden er nog behoorlijk watgered worden door de intensieve zorgenvan honderden vrijwilligers en professio-nelen van divers pluimage. Van alle inhet Oostendse crisisopvangcentrumlevend binnengebrachte slachtoffersbleek finaal 10-15%, of dus zo’n 500-750 vogels, in gezonde toestand weer tekunnen worden vrijgelaten. Of dezevogels zich ook volledig weer zullen kun-nen aanpassen aan het ruige leven opzee en op termijn opnieuw tot broedenzullen overgaan, is onduidelijk. Wat welduidelijk is, is dat enkele tienduizendenzeevogels het ‘kleine olielek’ van deTricolor niet hebben overleefd. Op populatieniveau kan dat tellen,temeer daar uit autopsiegegevens isgebleken dat van de belangrijkste getrof-fen soorten - Zeekoet en Alk - vooral vol-

wassen vogels het slachtoffer werden. En bij langlevende soorten, die pas op 7-8 jarige leeftijd beginnen te broeden enhet dan houden bij het jaarlijks grootbren-gen van slechts één jong, zou dat weleensvestrekkende gevolgen kunnen hebben.

Een zwarte bladzijde

Januari-februari 2003 zal blijven hangenals de tot nu toe ‘zwartste’ bladzijde inde geschiedenis van onze kust. De hoge kosten van de olieopruiming, deolie die binnendrong tot in de kwetsbareslikke- en schorregebieden en de tiendui-zenden zeevogels die het gelag moestenbetalen. Het is allemaal weinig fraai.

Maar er zijn ook positieve punten. Zo was het een hart onder de riem omhet aanstekelijk enthousiasme en debereidheid tot samenwerking te mogenzien bij alle betrokkenen op de strandenen in het crisisvogelopvangcentrum:vanaf het moment dat in sneltempo eenopvangtehuis werd ingericht door en inde gebouwen van stad Oostende aan deVictorialaan, en later ook in de marine-kazerne Bootsman Jonson, tot hetmoment dat de laatste herstelde vogelskonden worden losgelaten vanuit de‘kooien’ op het Klein Strand. Steeds waser dat onuitgesproken gevoel met velensamen aan de kar te trekken. En bij deopruiming van olie op het strand was hetniet anders. Ook leidde deze catastrofeen alle hieraan verbonden media-aan-dacht tot een maatschappelijk gedeeldbesef dat het zo niet verder kan en datstrenger dient te worden opgetredentegen roekeloze scheepskapiteins enonverantwoordelijke scheepseigenaren.

Toch zullen scheepsongevallen en oliever-lies op zee steeds tot de mogelijkhedenblijven behoren. We kunnen dus maarbeter voorbereid zijn. Een nieuw en goeduitgebouwd vogelasiel aan de kust, goedvoor een prijskaartje van 800.000 EUR,zou tegen 2005 gerealiseerd moeten zijnin Raversijde. Een aantal betrokkenenheeft reeds vergaderd over de mogelijk-heid tot uitbreiding en verfijning van hetrampenplan voor de Noordzee. Het is noodzakelijk dat duidelijke afspra-ken gemaakt worden over welke instan-ties onder welke voorwaarden beslissentot bijvoorbeeld de afdamming vankwetsbare kustreservaten, en hoe de com-municatie tussen diverse actoren bestwordt geregeld.

Jan Seys en Francis Kerckhof

Het vurig enthousiasme en de bereidheid om samen te werkenwaren de rode draad doorheen deacties van tal van instanties en velevrijwilligers om zoveel mogelijkgetroffen zeevogels op te vangen ente verzorgen

Hoe kunnen er “meer vogels sterven dan er gemiddeld aanwezig zijn”?

Deze vraag werd wel vaker gehoord in de nasleep van de Tricolor-ramp. Op basis van zeevogeltellingen vanop schepen, uitgevoerd door het Instituut voorNatuurbehoud tussen 1992 en 2002, wordt het totaal aantal Zeekoeten en Alken in het volledige Belgische deel van de Noordzee in februari op gemiddeld 15.000 en maximaal45.000 exemplaren geschat. Toch zouden misschien wel 35.000 vogels, waarvan 92% ofdus ca. 32.000 Zeekoeten of Alken, zijn getroffen. Hoe kan dat en wie is er nu fout, is eenvoor de hand liggende vraag.Het antwoord lijkt te zijn dat noch de telgegevens van de opzee aanwezige levende vogels, noch de geschatte aantallen getroffen vogels fout zijn. Hetincident speelde zich immers af tijdens een periode van intense doortrek van alkachtigen, inde richting van de voornamelijk Schotse broedgebieden. Vogels die vandaag aanwezig zijn,kunnen morgen alweer vertrokken zijn. Logisch dan ook dat een olievlek in een dergelijkgebied veel meer dan de op één dag aanwezige aantallen kan treffen.

PM