- 105 -

14. Ninox borneënsis Br. Volgens sommige schrijvers een trekvogel, wiens vaderlandligt in China en japan. Niet algemeen. j ava, Sumatra, Borneo, Ternate, Flores. Neder­landsche naam : Trekuil.

15. Ninox ochracca SCHL. Celebes.16. Ninox punctulata Q. en G. Celebes.17. Ninox squamapila Br. Molukken. .18. Phodilus badius HORSF. In!. namen : Toelangkoewiwi, s.; Wowo-whvi, j. ; Kalong­

WlWl , j. ; Tjonklong-wè-wè, mad. Deze vogel, die vrij algemeen voorkomt, is het, die bij deMadoereezen als ongeluksprofeet beschouwd wordt, bij de Soendaneezen in een reuk vanheiligheid staat en in Bantam gebruikt wordt als de .Jioebaas'' om kleine kinderen naar bedte jagen (zie verder af!. 2 en 3, blz. 32 en 47). Van dezen uil wordt verhaald, dat hijzich bij voorkeur ophoudt bij de verblijfplaatsen van den koningstijger en niet zelden zichop den rug van het dier neerzet. ja va, Sumatra, Borneo, Nias. Nederland sche naam : TijgeruiI.

19. Spiloglaux: t/zeomacha Br. Nieuw-Guinea.20. Syrnium bartelsi FINSCH. java.21. Syrnium leptogrammicum T EMM. Borneo.22. Syrnium niascnsc SALvo In!. naam: Lamoehoe. Nias .23. Syrtiiutn sincnsis LATH. In!. naam: Koctoek belnek m., S., j. of Koekoe beloek.

Niet zeldzaam in boschrijke streken. Makkelijker te temmen dan de overige soorten. jav a.Neder landsche naam : Boschuil.

A. j . K.

B R I E V EN U I TBR A Z I L I Ë.

r». Z. KAM ERLI NG.

Eerste l ndruk ken,(Slot).

In de vruchtenwinkels liggen naast Druiven, Appels, Peren, Perzikken, die hier uithet Zuiden (uit Argentini ë en de Zuidelijkste staten van Brazilië) worden ingevoerd , ookVijgen, Sinaasappelen, Pisangs , Maugga's, Ananassen, Advokaat, Nangka's (zoowel Artocarpusintegrifolia als A. incisus ziet men hier veel) Klappers, Papaja's, Djamboe bidji's enDjamboe monjets.

Sinaasappels komen hier zeer veel op tafe!. Zooals wij in Batavia een " kebon sirih"hebben, heeft men hier een " rua das Iarangeiras".

Suikerriet ziet men in tal van kleinere cafés in bossen voor de deur staan, de stengelsworden geschild en uitgeperst , het sap wordt gefrappeerd gedronken. Men noemt het"Cald o (kald oe) de canna". Ik heb het reeds geprobeerd, het smaakt niet slecht , verslaatden dorst bijzonder goed, maar ziet er een beetje groezelig uit; uitgeperst rietsap kleurt zichaan de lucht spoedig bruinachtig tengevolge van scheikundi ge omzettingen. ' Langs de"Avenida Centrai " zitten de heeren 'smiddags tusschen drie en vijf uur naar de winkelendeen paradeerende dames te kijken onder het genot van een whisky met klapperwater. Ik kanhet recommande eren en prefereer het boven een Indische whisky soda.

Nog beter smaakt echter om dien tijd een portie geprzepareerd ijs, bijv. een "sorvetede manga", die ik een ieder bijzonder kan aanraden. Ook de heeren consumeeren hierheel wat ijs, wat vermoedelijk verband houdt met de warme kleeding. Men kleedt zich hier

- 106-

vrijwel Europeesch, altijd met vest, overhemd en kraag, desnoods een open, maar nooiteen gesloten witte jas. Het was hier de laatste dagen bijna even warm als in Batavia endaar is een dergelijk costuum natuurlijk niet op berekend.

Schotels van rijst met kip min of meer met lombok gekruid komen hier in het pensionaf en toe op tafel, ketella en cassave spelen evenals in Indië in de voeding een belangrijkerol. Palmkool hebben wij al een keer of drie voorgezet gekregen.

De overeenkomst tusschen hetgeen men hier in de eerste dagen hoofdzakelijk vande gekweekte plant enwereld te zien krijgt met de Indische plantenwereld is meer danverrassend.

Er zijn natuurlijk karakteristi eke verschillen, maar die' vallen toch alleen bij opmerkzaamtoezien in het 'oog. Araucaria's ziet men bijv. veel meer dan in Indië ; in het Zuiden vanBrazilië komen namelijk vele Araucaria's, waaronder reusacht ige exemplaren, in het wild voor.Cactussen, Yu cca's, Agave's en dergelijke ziet men hier ook meer dan in Indië. Een Vlier-s oortziet men hier zeer veel als sierheester in de tuinen.

Enkele van de schaduwboomen langs de wegen heb ik in Indië nooit gezien. Ergroeit hier tegen de boomen in de parken een klein epiphytisch varentje dat zeer veel oponze Indische "dOewit-doewitan" gelijkt, het is echter een andere soort met dikkere wortel­stokken. Deze wortelstokken zijn dicht met schubben bezet, die hier' vermoedelijk, evenalsde schubben bij de epiphytische Bromeliaceën, dienst doen om regenwater op te zuigen.In plaats van Dendrobium cruminatum en Aerides virens die men op Java als gewoneepiphyten ziet, Vindt men hier een kleine Bromeliacee, met een roset van vleezige, zwaard­vormige bladeren, als het ware een Agave in het klein, waarvan de grijze bladeren dichtmet wateropzu igende schubben bedekt zijn. Een andere Bromeliaceën-soort, die op heteerste gezicht sprek end op Baardmos gelijkt, Tillandsia ustieoïdes, hangt in lange festoenenvan de takken . Het merkwaardigste is wel Rhipsalis, een epiphytische Cactaceën-soort metgroene, volronde. op de takjes van Euphorbia Tirucalli gelijkende stengels, die dikwijls inkwasten aan de takken en stammen hangt. De eerste keer dat ik ze in het voorbijgaan vanuit de tram zag, meende ik met een cauli/lore Ficus of iets dergelijks te doen te hebb en,maar toen ik dezelfde kwasten ook aan een palm hangen zag, was het raadseltje opgelost.

In Batavia worden bloeiende exemplaren van Phalaenopsis amabilis eH DendrobiumPhalaenopsis langs de huizen gevent, hier zag ik onlangs op de "Avenida Centrai" een manloopen die een, blijkbaar uit het bosch gehaald , bloeiend exemplaar van een grootbloemigeCattieya (labiata ?) te koop aanbood.

In Batavia en Soerabaia steekt men een bloem van Vanda tricolor in het knoopsgat,hier wordt voor dat doel dikwijls een tamelijk kleine Cattleya- (of Laelia-)soo rt met lichtbruinen lila gekleurde bloemen gebruikt.

Nu noodig ik mijn, lezers uit, mij in hun gedachte op een vluchtig uitstapje naar deBotanische tuin te vergezellen. Een klein eindje wandelens brengt ons van ons pensi on opde terecht beroemde strandavenu e, die pas enkele jaren geleden aangelegd is en zich nuover een lengte van meer dan vijf kilometer uitstrekt.

Wij vinden hier van den zeekant af achtereenvolgens een breed trottoir met granietenborstwering, een geasphaiteerde automobielbaan voor de talrijke autos en de enkele equipages,die in de richting naar het centrum van de stad gaan, een breed rijpad, een automobielbaanvoor de autos, die uit het centrum van de stad komen, een breede strook buitengew oonmooi aangelegd en zorgvuldig onderhouden plants oen, waar zich wandelpaden doorheen­slingeren en ten slotte nog de oude straatweg voor de electrische tram en de vrachtwagens.

- 107-

De aanleg van deze strandavenue of strandkade, die schatten gekost moet hebben,heeft er zeer veel toe bijgedragen om de gezondh eidstoestand in Rio te verbeteren.

Vroeger had men overal, waar zich ,nu de strandavenue bevindt een modderstrand,tegenwoordig overal tegen deze kade aan betrekkelijk diep water. In enkele jaren is ditreuzenwerk tot stand gekomen. Ongeveer gelijktijdig heeft men in het oude gedeelte vande stad op zeer groote schaal onteigend, groote complexen oude gebouwen tegen den grondgegooid, voor de arbeiders die gedeeltelijk woningloos werden nieuwe, gezonde woonkwar­tieren verder naar buiten gebouwd en de mooie, breede, meer dan 1800 meter lange"Avenida Central" midden door de oude stad heengetrokken.

Het aanzien van het oude Rio de Janeiro moet in de laatste tien jaar totaal veranderdzijn, voor dien tijd iets bijna als oud Batavia of oud Soerabaia, thans een tropisch Parijs.

Van de vele electrische trams, die langs de strandavenue snorren, kiezen wij er eendie uit het centrum van de stad komt en het bordje "Gavea" draagt. De electrische tramszijn hier niet duurd er en heel wat beter dan te Batavia ; luchtige, open wagens met eenhandig controle-a pparaat voor den conducteur, zoodat men gewoonlijk geen billetten krijgten niet het voortdurende gezanik heeft van controleurs, die de kaartjes komen nakijken.

Dè electrische tram, waarin wij zijn gaan zitten ,vo lgt nog een eind de strandavenue,slaat dan rechts af en buigt dicht om de voet van de Corcovado heen. In het kreupelhouten lage bosch, dat de voet van dezen berg bedekt, trekken hier en daar de paarse reuzen­bouqu etten van een Me/astoma en den gele van een Cassia onze aandacht. Aan onzenlinkerkant komen wij langs een zeer groote lagune, die hier kalm en rustig tussch en degedeeltelijk met bosch bedekte rotsheuvels ligt en door een lage zandd am van de zee isgescheiden. Er wordt in deze buurt druk gebouwd, de oevers van de lagunè zijn niet modderig,de huizen staan ook gedeeltelijk vlak bij het water.

Naar Mangrove heb ik vergeefs uitgekeken, tussch en de ruigte zag ik nog wel in hetvoorbijsnorren een paar oude kennissen, onze gewone Ricinus communis en een Leotturus(of Leonotus ? mijn boeken zijn nog niet uitgepakt ) *) die bij Batavia veel voorkomt,Stachytharpeta's en een Crotalaria.

Enkele steigertjes voor zwemliefhebbers zijn in de lagune uitgebouwd . Op de palen,die hier en daar in het water staan, zitten zwarte Slangenhalsvogels met hunne onwaarschijnlijklange, dunn e halzen rond te kijken. **)

Nog een klein eindje verder, een dikke tien Kilometer van het centrum der stad,krijgen wij rechts de Botanisch e tuin.

Deze tuin, die een oppervlakte heeft van ruim 54 H.A., werd gesticht in 1808 doorden Prins Regent [uan en werd in 1819 voor het publi ek toegankelijk. Men heeft er steedsnaar gestreefd de tuin zoowel publiek wandelpark als Botanische instelling te doen zijn.

Van af den hoofdingang komt men in de beroemde Palmenallee die over een afstandvan 750 Meter door den geheelen tuin heenloopt, en loodrecht hierop strekt zich naar weers­kanten een overeenkomstige allée uit van omstreeks 600 Meter lang. Beide alléën bestaanuit Oreodoxa oleracea, de groote allée uit 134 exemplaren die gemiddeld omstreeks 25 Meterhoog zijn, in de andere allée is iets dichter geplant, er staan 140 boomen die gemiddeldomstreeks 22 Meter hoogte hebben bereikt.

Dicht bij de woning van den Directeur van den tuin staat nog het exemplaar van

*) 't Is Leonotus .**) Slanghalsvogel of Pe/joek oelar komt o.a. oo k op Java voor. R ED.

- 108-

deze Palm-soort dat in 1809 door den Pr ins Regent zelf werd geplant, vandaar dat de soorthier als "Palmeira Imperiai" bekend is. Dit oorspronkelijke exemplaar, dat nu een hoogtevan meer dan 35 Meter heeft bereikt, schijnt het eerste geweest te zijn, dat in kultuur isgenomen; het wordt de .Palma Mater" genoemd ; vermoedelijk stammen alle exemplarenvan deze soort die men hier en in andere Tropische landen of Botanische tuinen aantreft,van dit eene exemplaar af.

. Behalve de beroemde Palmena/lée heeft men nog verscheidene andere mooie meerbeschaduwde wandelwegen. Men zou bijv. nog kunnen spreken van een Bamboe-laan, eenMangga-laan, een Nangka-laan en een Djam blang-laan, In de Mangga- laan trekt het onzeaandacht, dat de boomen alle talrijke inkepingen in de bast vertoonen. Dit is hier, speciaalbij de Mangga, 'algemeen geb ruikelijk, vermoedelijk met de bedoeling om beter vruchtdrachtte krijgen.

Een paar standbeelden en monumenten, een paar vijvers, een kunstmatige waterval,talrijke banken langs de wegen en paden verhoogen voor de niet-botanicus het aantrekkelijkevan den tuin.

Er staat dicht bij den ingang een prachtig exemplaar van Nephelium Litchi, dat ookin 1809 is gep lant. Waarschijnlijk zijn Artocarpus integrifolia en Artocarpus incisus, misschienook wel de Mangga hier in Brazilië, waar zij tegenwoordig veel voorkomen, door bemiddelingvan den Botanischen tuin van Rio ingevoerd.

Dat het karakter van den tuin als wetenschapp elijk botan ische instellling hier echterniet zoo consequent doorgevoerd is als in Buitenzorg doo r TEYSMANN, SCHEFFER en TREURis geschied, blijkt, behalve uit den aanleg, waar het <esthetische moment op den voorgrondheeft gestaan, ook daa ruit, dat de etiquetten bij de planten dikwijls zeer moeilijk ontcijferdkunnen worden, soms zelfs ontbreken of blijkbaa r verwisseld zijn geworden.

Sinds eenige jaren legt men er zich echter ernst ig op toe om van den tuin eencentrale botanisch wetensch app elijke instelling te maken. Er zijn eenige mooie, bijzondergoed ingerichte' laboratoria gebouwd en er is een uitgebreide staf wetenschappe lijk personeelaangesteld.

De ontwikkelingsgeschiedenis van deze wetenschappelijke instellin gen is hier omge­keerd gegaa n als in Buitenzorg. Daar ging de ontwikkeling uit van den Directeur van dentuin, het was TREUB, die met kunst- en vliegwerk, bij stukjes en beetjes van het Gouver­nement en van particul ieren de noodige gelden wist los te krijgen om tot stand te brengen,wat hij noodzakelijk achtte. Hier is door de Central e regeering, door het Ministerie vanLandbouw, het parool uitgegeven om coûte que coûte de land bouw vooruit te brengen enop wetenschappelijke basis te grondvesten. Het geheele wetenschappelijke app araat vanden Botanischen tuin met bijbehoorende laboratoria staat er nu in ééns kant en klaar, maarhet heeft zich niet langzamerhand , historisch ontwikkeld en functionneert dus nog niet inalle opzichten even ' goed. Wat zou een man met het organiseerend talent van TREUB,gesteund door een dergelijke onbekrompen opvatting van de Centra le regeering, hier nietin enkele jaren tot stand hebb en kunnen brengen.

Onder de Palmen in den tuin zag ik behalve vele oude bekenden ook versch eidenenieuwe gezichten. Een paar soo rten vertoonden aan den rand der bladscheeden een over­eenkomstige zwarte vezelstof als bij onze Indische Arenga saccharifera voorkomt.

Een zeer groote Waaierpalm, waarbij een etiquet Mallritia flexuosa stond, trok mijnaandacht, doordat de bladscheeden er zoo lang aan bleven zitten en er zich in de okselsvan de onderste bladscheeden een zeer groot aantal recht omhoog groeiende wortels ont-

Fig. J.

Rottanblad met weerhake n.

Ongeveer Jfr,.

- 109 -

wikkelden, zoodat het ondereinde van den stam, waar de bladscheeden reeds waren afgevallen,geheel met dergelijke, schijnbaar negatief-geotropisch e *) wortels was bedekt.

Een perk met bloeiende, struikvormige Rhododendrons in den .vollen grond wees erop, dat het in Rio in de maand en April tot Augustus heel wat koeler is dan nu, men moetin die maanden hier temperatu ren hebben ongevee r zooals in Band oeng en Lembang.

Een jong exemplaar van een der Guttif erae (Platonia insignis uit Para, stond er bij)viel mij op doordat de geheele groeiwijze en de bladvorm in zoo sterke mate aan die vaneen welbekend familie-lid , onze Manggistan herinn erden, dat ik op slechts enkele Metersafstand nog in twijfel stond, of ik met een Manggistan te doen had of niet.

Chrysophyllum Cainito, die men ook een enkele maal in Batavia in tuinen ziet, behoortin het wild hier in Brazilië tehuis en wordt hier dikwijls als sierboom gekweekt. j ongeexemplaren met het donkergroen van den bladbovenkant en het goudbruin van de onderzijdeder bladeren voldoen bijzonder goed in een gazon. De bladeren bevatten, evenals die vande verwante Palaquiums een getahp ertja-achtige stof die zich bij het doorbreken van hetblad als dunn e witte draden vertoont.

Verscheidene Smilax-soorten met geduchte stekels klimmen tegen de boomen op,dit ges lacht telt hier inZuid-Amerika talrijkesoor ten, waarvan dewortels in de genees­kunde een belangrijkerol vervullen.

Tusschen hetgras merkte ik als on­kruid dezelfde of een naverwante Hydrocotyle­soort op, als op javavoorkomt. jui st was ikin de beschouwinghiervan verdiept, toeneen angstkreet van mijndochtertje mij deedopschrikken. Zij was ook aan het botaniseeren geweest en zat nuverward in het weerhaak-apparaat van een Rottan-soort (Fig. 1), waarzij zonder hulp zich niet uit loswerken kon. Men wand elt niet on­gestraft onder palmen zoomin in Malesia als in Brazilië, het is tenmin steeen heele toer er zonder kleerscheuren af t e komen, wann eer men ombloempjes te plukken onder de blader en van een Rottanp alm doorkruipt.

Bij een flink ontwikkeld exemplaar van onzen . welbekendenDjatiboom, misschien het eenigste in heel Zuid-Amerika, bleef ik eentijdje staan; het was opmerkelijk om te zien, hoe ook hier, evenals op[ava, de Djatiboom een zoo bijzondere aantrekkelijkheid vertoont voorparasitische Loranthaceën . .

Ficus-s oorten zag ik lang zoovee l niet als in den tuin te Buiten-

*) Negati ef-geotropi sch = van de aa rde afgroeiend, zooals de stenge ls van vele planten , de ade m-worte ls Avicennia, Sonneratia, Taxodium e.a. RED.

- 110-

Fig. 3.

Rhipsali s sp ec. ?(vruchtdragend)

habitusb eeld + '/2

Ongeveer 1/,

zorg, wel ziet men hier zeer veel tegen muren een heel kleine, kruipende soort va n ditgeslacht (Ficus repens?) en zag ik hier en daar epiphy ­tisch kiemplantjes van een soort, die heel veel op onzeIndische Ficus elastica gelijkt, maar dit geslacht sc hijnthier toch niet zulk een overheerschende rol als in Zu id­Oost-Azië te spelen.

Het meeste lokten mij in den Botanischen tu in devan onze Indische afwijkende epiphytenv orm en aan. Epi­

phytische Orchideën ziet men niet vee l,een so ort die in gro eiwijze vee l op onzeGramtnatophyllum speciosum geleek wasopmerkelijk. Er waren echte r zeer vee lBromeliaceën in all e afmetingen van af degro ote , die op de wijze van onze Indi scheNestvarens groeiden tot aan de Tillandsiausneoïdes toe. De kleine, reeds verm elddesoort met een roset van st ekelige , vleezige,blaadjes, als hetware een Agavein het klein ,

groeide op bijna iedere boomtot op de dunstetakjes (Fig. 2).Deze soort stond

Kleine epiphytische Bromeliacee, in bloei, de schut-beneden ec n klein e epiphytische Varen . bladen meestal

helderrood, bijenkele exempla­~en wit, in deoksel van iederschutblad eenklein donker­blauw bloempje.Ook Rh ipsalis(Fig. 3 en 4)kwam in de Bo­tanische tuin zeerveel voor, de jonge, korte spruitenzijn bij deze soort zeer dichtCactacëe-achtig behaard zoodatmen bij een jongplantje eerst aande een of andere miniatuur Cereusof iets dergelijks, maar zeker nietaan Rhtpsalis denkt. Aan de lange

F · 4 Rhip salis spec. (jon g exemplaar) spruiten komen oo k aan de groe iende toppen gee n, oftg..ongeveer natuurlijke grootte. ternauwernood haren voor. Enkele exemplaren van

- 111 -

DE OUFANTSPOOT.

KLEINE MEDEDEELINGEN.

Van den Heer THOMAS ETTY te Bondowoso ontvingenwe een paar takjes en bladeren van de Olifantspoot(E lep h a n t op u s sc a b er). Deze takjes vertegenwoor­digden 2 typen. Het eerste type, waarvan de stengelsen de 3 omwindselbladen onder de hoofdjes dicht enlang witharig zijn, komt volgens den zender op verschil­lende plaatsen bij Bondowoso overvloedig voor. Het tweedetype, dat zich van het eerste voornamelijk onderscheidtdoor de stijvere, minder dichte beharing , werd gevondenop 500 M zeehoogte in 3 exemplaren.

Wil de Heer ETTY eens tracht en overgangsvormente vinden ?

Ik zelf vond op een in April j.1. gemaakte dienstreis,de Olifantspoot allerwegen langs den weg Djokja - Wono­sari - Kemadang - Djepitoe - Kalak - Poenoeng ­Patjitan - Toelahan - Tegalombo - Madioen, zeehoogte1-500 M. *)

Dr. ULTÉE te Djember meldt ons, onder toezendingvan een bewijsexernplaar, dat de Olifantsp oot ook daarvoorkomt en de namen Tapak liman , j. en Talp ak tana,md. draagt. B.

*) Zeer schoo n met talrijke krachti ge bloeisten gel s prijktonze Elephan topus aa n de heu velh ell ingen va n de Bäräbc edoer enlan gs den weg er heen . Oo k in de omstreken va n Soekab oemi enaan den Wijnkoopsbaai is de Olifantspoot reeds gevonde n.

R.

Fig. 5.

Phyllocactusspec. ?

ongcveer 1/.

Phyllocactus-soorten (Fig. 5) groeiden ook in het wild op de boomen in den Botani­schen tuin.

Een helderrood Korstmos, dat zeer verbreid voor­kwam, stak frisch en helder tegen de bruin e en grijzetinten van stammen en takken af.

Talrijke, waaronder bijzonder groote en mooieVlinders, groote Cicaden, allerlei kleurige Glazenmakers,tal van Vogels voorspelden, dat er ook op dierkundiggebied nog heel wat merkwaardigs en moois in Braziliëte zien zal zijn.

DE RANOKOK.Naar men ons uit Padang mededeelt, komt deze Vogel (zie afl. 4) daar veel en in

verschillende soorten voor, bekend onder den Inlandsehen naam Angang. Bovendien valt het opdat sommige dezer soorten in het bezit zijn van holle, andere daarentegen van massieveneushoorns. Mogen wij hopen dat de inzender van deze mededeeling ons spoedig eens