De Zoete inval (Startnotitie)

Een coöperatie van betrokken burgers

Project BDS - CSM terrein BredaVersie: 1.0Datum: 29 mei 2011

De Zoete Inval Duurzaam icoon in het hart van Breda

1 Inleiding 41.1 Aanleiding en doel 41.2 Leeswijzer 6

2 Het Plangebied 72.1 Inleiding 72.2 Beschrijving plangebied en omgeving 72.3 Vigerende planologische situatie 9

3 Voorgenomen plan 103.1 Inleiding 103.2 Vertrekpunten 103.3 Mogelijke inrichting van het gebied 12

4 Globale uitwerking deelaspecten 164.1 Inleiding 164.2 Exploitatieberekening (zie ook pag. 26) 164.3 Duurzame energievoorziening 18

5 Hoe komen we daar? 205.1 Grote lijn 205.2 De eerste stappen 225.3 Fondswerving en naamsbekendheid 225.4 Eindresultaat 245.5 Wat hebben we nodig? 25

6 Exploitatie studie (uitgebreid) 26 Duurzame energievoorziening (toelichting) 28 Energiebehoefte per functie 31

Inhoud

03

1.1 Aanleiding en doel

Midden in Breda, langs het spoor, ligt het terrein van de oude CSM suikerfabriek. Het gebied wordt de Zoete Inval genoemd en maakt deel uit van Via Breda, de grote stede-lijke herstructurering rondom het station van Breda. Als gevolg van de huidige econo-mische situatie is het waarschijnlijk niet mogelijk het gebied op de traditionele manier te ontwikkelen. De gemeente ziet in ieder geval de komende periode geen kans om dit gebied te kopen en te ontwikkelen.

Het gebied is nu een grote, kale vlakte, 20 hectare groot. Als we niet opletten, ligt het terrein nog jarenlang braak. Of staat het straks vol met containers en vrachtwagens die er tijdelijk worden gestald of wordt er een grote parkeerplaats van gemaakt. Dat is niet de invulling die dit stuk van Breda verdient. Daarom neemt Breda DuurSaam het initi-atief om dit gebied op een duurzame manier te ontwikkelen, rekening houdend met de huidige economische omstandigheden. Een van de mogelijkheden is de komende jaren te starten met het ontwikkelen van groen en water in het gebied, en uiteindelijk de be-bouwing langzaamaan in deze groen-blauwe structuur te realiseren. Maar en zijn meer opties!

Het klinkt onmogelijk wat we willen, maar vraagt de huidige tijd niet juist onorthodoxe en nieuwe manieren van kijken, denken en experimenteren. Onze huidige samenleving kent tal van met elkaar verbonden problemen (op financieel-economisch terrein, energie en

Inleiding

04

1

klimaat, sociaal/psychologisch, in de zorg, enzovoort) die vragen om een vernieuwende kijk op de samenleving. Einstein zei al dat problemen niet worden opgelost door het denken dat ze heeft doen ontstaan. We zullen onze energie en creativiteit op een andere manier moeten inzetten dan tot nu toe. Het vernieuwend denken over en ontwikkelen van het CSM terrein kan ons helpen nieuwe inzichten te verkrijgen. Ooit heeft deze plek de naam ‘zoete inval’ gekregen, en zijn we in deze verwarrende tijd niet op zoek naar een nieuwe ‘Zoete Inval’?

Doel van dit project is te verkennen hoe een volledig duurzaam ontwikkeld CSM terrein er uit kan zien, en hoe dat op een vernieuwende manier ontwikkeld kan worden. Hoe het gebied een uniek karakter kan krij-gen, zodat mensen die straks met de trein aankomen uitroepen: ‘Yes (of Jazz!) dit is Breda!’ De Zoete inval als inspiratiebron, als voorbeeld van een nieuwe kijk op duurzame ontwikkeling in de stad. Een duurzaam icoon dat mensen van buiten Breda tot ver in Europa zal verleiden om een kijkje te komen nemen.

Daarnaast heeft het project tot doel te laten zien waar het toe kan leiden als we niet langs de traditionele paden van (stads)ontwikkeling gaan lopen, maar alle energie en creativiteit in Breda bundelen in het bewandelen van een nieuwe, inspirerende weg. Waardoor de Zoete Inval een project wordt dat gedragen wordt door alle Bredanaars.

In deze notitie beschrijven we onze ideeën, die bedoeld zijn als inspiratie voor anderen om aan te pikken en mee te doen.

05

1.2 Leeswijzer

In hoofdstuk 2 is een beschrijving van het gebied opgenomen. Waar ligt het, hoe groot is het, wat staat er in de structuurvisie Via Breda over het gebied, hoe ligt het er nu bij?

In hoofdstuk 3 verkennen we een aantal uitgangspunten waar de ontwikkeling van het gebied in onze ogen aan zou moeten voldoen een schetsen we een mogelijke inrichting van het gebied. Het is een aftrap, bedoeld ter inspiratie!

In hoofdstuk 4 verkennen we een tweetal aspecten, de duurzame energievoorziening in het gebied en een eerste verkenning van de exploitatie. Deze aspecten zijn van belang omdat we uiteindelijk een concreet en realistisch plan op tafel willen leggen. Ook dit zijn niet meer dan globale aanzetten.

In hoofdstuk 5 tenslotte schetsen we de eerste contouren van het proces dat we voor ogen hebben.

06

2.1 Inleiding

In dit deel wordt het gebied beschreven en wordt aangegeven welke ontwikkelingen er in het gebied voorzien zijn als de ontwikkeling van Via Breda op termijn doorgang vindt.

2.2 Beschrijving plangebied en omgevingIn onderstaande afbeelding is het terrein weergegeven (binnen oranje kader), getekent in een kaart toen de suikerfabriek nog in bedrijf was. Het gebied wordt aan de zuidkant begrensd door de spoorlijn Breda-Dordrecht, aan de oostkant door de Mark, in het wes-ten door de Lunetstraat en in het noorden door het industrieterrein Emer-Zuid. Het ter-rein heeft een oppervlak van circa 20 hectare.

Het Plangebied

07

2

In onderstaand beeld in de ligging ten opzichte van het stadscentrum weergegeven. Het ingekleurde gebied is Via Breda, het gebied met de ster is de Zoete Inval.

Het terrein ligt op dit moment braak. De gebouwen van de voormalige suikerfabriek zijn tot op maaiveld gesloopt, alle funderingen enz. zijn voor zover bekend nog aanwezig in de grond. Onderstaand beeld geeft een impressie van de huidige stand van zaken.

08

2.3 Vigerende planologische situatie

Het gebied maakt deel uit van Via Breda, dat tot doel heeft een totaal nieuw stadsdeel te realiseren rondom het station van Breda. Voor het gebied is een structuurvisie opgesteld.

Onderstaande teksten zijn afkomstig uit verschillende documenten over VIA Breda en de Zoete Inval. Ze geven een beeld waar bij de ontwikkeling van het terrein als onderdeel van Via Breda aan gedacht werd.

‘……Eventuele vrijkomende ruimte op het terrein van CSM en 3M biedt goede mogelijkheden voor wonen en werken. Het gebied grenst aan de historische binnenstad, de Lunetstraat en Markoevers en profiteert daarmee van de goede bereikbaarheid en centrale ligging………Het gebied ligt wat meer op zichzelf dan de andere deelgebieden. Daarom is er behoefte aan een trekker: een bijzondere functie in een bijzonder gebouw…….Het gedeelte aan de Lunetstraat ligt aan een van de hoofdwegen van het nieuwe gebied. Daardoor leent het zich heel goed voor een bestemming met een bovenstedelijke aantrekkingskracht. Aan de oostzijde kan optimaal worden geprofiteerd van de rivier door woningen en andere gebouwen direct aan het water te bouwen……… Het nieuwe centrum Markoevers wordt wel gezien als een nieuw ‘stedelijk po-dium’ en is met zijn grote, hoge gebouwen aantrekkelijk voor internationale kantoren en grote instellingen………Aan de oevers van de rivier komen voorzieningen die de internationale moge-lijkheden van Via Breda een gezicht geven. Op de westelijke oever, vlakbij de binnenstad, zijn dat voorzieningen op het gebied van cultuur en ontspanning. De oostelijke oever is eigenlijk een vervolg op het zakelijke karakter van het Stationskwartier. Hier zou een Handelscentrum met congresruimtes een plaats kunnen krijgen………..Markoevers krijgt bijzondere accenten die passen bij de elementen van de binnenstad, zoals de haven, het Kasteel van Breda en het Valkenberg. De meest markante plek in het gebied komt te liggen rond de knik in de Mark. Aan beide zijden van de Mark is ruimte voor wonen en werken in een bijzondere architec-tuur, gericht op het water……… Markoevers wordt een levendige ontmoetingsruimte met rust en ontspanning, maar ook met ruimte voor stedelijke activiteiten en evenementen…….. Vanaf het spoor eerste bedrijvigheid, groene ruimte of park als buffer…..meervoudig ruimtegebruik, compact bouwen, 3 tot 7 bouwlagen……circa 1500 woningen gepland (190.000m2) ………circa 110.000 m2 bvo bedrijvigheid ….5.000 m2 voorzieningen.

09

3.1 Inleiding

In dit deel wordt een globaal idee geschetst hoe het gebied er uit zou kunnen zien wan-neer het volledig duurzaam wordt ontwikkeld. Deze schets is vooral bedoeld ter inspiratie, om de gedachten te prikkelen en de lezer uit te nodigen met meer en betere ideeën te komen.

3.2 Vertrekpunten

Om het gebied maximaal duurzaam te ontwikkelen is een aantal vertrekpunten gedefini-eerd. Deze punten zullen in de loop van de tijd verder ontwikkeld worden tot een set ont-werpprincipes specifiek voor dit gebied:

De Zoete Inval wordt een duurzaam icoon op internationale schaal, een ultiem voorbeeld van duurzaamheid;

Het proces om tot een invulling van het terrein te komen is het resultaat van co-creatie: samen met alle belanghebbenden en geïnteresseerden in een open ontwerpproces ko-men tot een gedragen invulling. Dat betekent dat alle hierna te noemen uitgangspunten en schetsen in dat proces ingeruild kunnen worden voor betere;

Alle energie die in het gebied wordt gebuikt wordt opgewekt uit hernieuwbare bronnen (zon, wind, biomassa, aardwarmte/koude). Het gebied in zijn totaliteit wordt zo mogelijk energieleverend. Onder andere de bedrijfsgebouwen en energieleverende kassen gaan er voor zorgen dat de energiebehoefte van alle bebouwing op het terrein meer dan gedekt is.

Alle materialen die worden gebuikt in het gebied, van bouwmateriaal tot bureaustoel, van straatsteen tot lichtarmatuur, voldoen aan de Milieuklasse 1 kwaliteits norm van het Nibe. Van deze materialen is de gehele levencyclus onderzocht, van maken tot recycelen.

Voorgenomen plan

1

2

3

4

10

3

De verborgen milieukosten zijn laag, de materialen zijn aantoonbaar verantwoord en goed toepasbaar in de realisatie van gebouwen en redelijk betaalbaar. Voor zover voor-handen zullen Cradle to Cradle materialen worden gebruikt.

In het gebied wordt een of meer flinke (diepe) waterpartijen aangelegd, om gebouwen te koelen, het gebied te koelen, capaciteit te creëren om overtollig water op te vangen, wellicht om te recreëren.

Naast water wordt in het gebied veel groen gerealiseerd, ook ivm klimaatverandering (opvang water, koeling);

Bij de ontwikkeling van het gebied wordt gewerkt met een gesloten grondbalans: er wordt geen grond afgevoerd of aangevoerd, behalve eventueel verontreinigde partijen die niet in het gebied verwerkt kunnen worden. De grond uit de waterpartij wordt ge-buikt om hoogteverschillen in het gebied aan te brengen.

Het aantal te ontwikkelen woningen in het gebied wordt ten opzichte van de structuur-visie Via Breda teruggebracht van 1.500 naar onder de 750, bedrijvigheid en voorzienin-gen blijven ongeveer op zelfde niveau als in structuurvisie, met den verstande dat er geen kantoren worden gepland in verband met overaanbod in de markt.

In het gebied wordt stadslandbouw geïntegreerd, onder andere door energieleverende kassen te integreren.

Het aantal auto’s in het gebied wordt tot een minimum beperkt. Aan en afvoer van de bedrijven geschiedt grotendeels over het water dan wel elektrisch.

De ruimtelijke ordening en architectuur worden vanuit duurzaamheidprincipes ingesto-ken. Er wordt gewerkt met golvende lijnen, meervoudig grondgebruik, meerdere maai-veldhoogten, verbindende architectuur. Daarbij kunnen bijvoorbeeld de aardse organi-sche structuren van Gaudi en Hundertwasser dienen als inspiratiebron dienen;

De strook langs het spoor wordt als overgangsgebied van infra naar wonen ingevuld met groen (park, productielocatie voor voedsel of energiegewas voor biomassacentrale).

5

6

7

8

9

10

11

12

11

3.3 Mogelijke inrichting van het gebied

In onderstaande schets een idee hoe het gebied er uit zou kunnen gaan zien. De oplet-tende lezer zal constateren dat stiekem een stuk (nu braakliggend terrein) rechtsboven het terrein is meegenomen. Het is een eerste aanzet, vooral bedoeld om de dialoog over de inrichting van het gebied te openen, en geenszins bedoeld als definitieve inrich-tingsvisie. Uitgegaan is van de hoofdstructuur zoals die in de structuurvisie Via Breda is neergelegd, met een brug over de Mark naar Belcrum en een nieuwe ontsluiting onder het spoor door naar de stad. Ook is de groenzone langs de Mark ten noorden van de brug overgenomen uit de structuurvisie. .

12

Aan de spoorzijde wordt een stadsboerderij gerealiseerd, in een parkachtig landschap. Een mogelijke locatie voor de boerderij zelf is de oksel van het spoor en de Lunetstraat. Aan de noordkant van het gebied komt een waterhart met daaromheen een aantal woontorens, mo-gelijk opgetrokken uit hout (in Finland is de eerste duurzame woontoren uit hout gebouwd). In plaats van het waterhart kan ook gedacht worden het hele gebied met water te omringen en er een eiland van te maken, zoals hieronder afgebeeld.

Delen van het gebied worden opgehoogd met de grond afkomstig uit de aan te leggen wa-terpartijen. Ook al het puin, de oude funderingen van de suikerfabriek, worden in het gebied zelf verwerkt. Dit duurzaam saneren heeft tot gevolg dat het eiland al van verre gezien kan worden omdat het een ‘terp’ is waarop duurzame gebouwen met golvende groenen daken

13

zijn gerealiseerd in een parkachtige omgeving. Die parkachtige omgeving is inspirerend, rustgevend en water-partijen geven de mogelijkheid om de gebouwen op het eiland op duurzame wijze te verwarmen en te koelen. Te-vens leveren de waterpartijen de mo-gelijkheid tot het realiseren van een stadsstrand waar mensen in de zomer kunnen zwemmen, surfen, zonnen etc.

In het centrum van het gebied ligt het centrale plein. Onder het plein ligt een parkeerga-rage voor elektrische auto’s die zijn aangesloten op een smart-grid waarmee een opti-male uitwisseling van energie tussen huizen en voertuigen kan plaatsvinden. Er zijn hier ook ruimtes aangelegd voor de stadsboerderij voor het kweken van bijv. paddenstoelen en

witlof. Om het plein heen liggen in ronde lijnen woon- en werkgebouwen, met steeds verschil-lende aantallen woonlagen. Op de daken zijn dakterrassen, daktuinen en kassen aangelegd. De blokken zijn met luchtbruggen met elkaar verbonden, zodat ook op het de derde /vierde niveau door het gebied gelopen kan worden. De gevels en daken worden van zonnepanelen (thermisch en PV) voorzien. Op de daken wor-den ook groenten en kruiden gekweekt; de stad-boerderij loopt als het ware over en tussen de gebouwen door. Zo krijgt het gebied een groene en parkachtige uitstraling.

Qua bedrijvigheid komen in het gebied vooral bedrijven en winkels die duurzame producten en diensten op de markt brengen, van zonne-panelen tot elektrische voertuigen, reparatiebe-

14

drijven, verkoop van lokaal voedsel en streekproducten, enz. De hogescholen hebben een ‘duurzaamheidsdependance’ op het terrein, er is bijvoorbeeld een volledig duurzaam hotel.

Het gebied leent zich ook voor het experimenteren met nieuwe vormen van wonen en woongemeenschappen, waar werk, zorg, onderwijs geïntegreerd is en gemeen-schappelijk gebruik gemaakt wordt van voorzieningen. Een alternatieve locatie voor de stadsboerderij is de groene zone tussen waterhart en Mark. Op de kop van dit schier-eiland kan, met een loopbrug verbonden met het centrale gebied, een prachtige spraakmakende voorziening gecre-eerd worden (restaurant, vergaderlocatie, boerderijwin-kel, onderwijs). Op het water drijft een energieleverende kas waarin groenten gekweekt worden.De strook langs het spoor wordt als overgangsgebied van infra naar wonen ingevuld met groen (park, productielocatie voor voedsel of energiegewas voor biomassacentrale).

15

4.1 Inleiding

In dit deel werken we alvast zeer globaal een aantal aspecten verder uit. We starten met de exploitatie, want we willen een realistisch plan neerleggen, met een gezonde financiële basis. Dat betekent dat we gevoel moeten krijgen voor hoeveelheden woningen en de m2 bedrijfsoppervlak die we willen realiseren. Daarnaast een eerste verkenning van de duur-zame energievoorziening in het gebied, want het gebied moet energetisch zelfvoorzienend worden.

4.2 ExploitatieberekeningOm te zien of de beoogde invulling van het terrein ook kans van slagen op financieel vlak heeft is een globale investeringsraming opgesteld.

Daarbij is uitgegaan wordt van de volgende (voorbeeld)invulling van het gebied: 375 stuks grondgebonden 1-gezins woningen met een gezamenlijke footprint van 56.250 m2)

375 stuks niet grondgebonden appartementen (gezamenlijke footprint 3.375 m2). Een hotel in 5 bouwlagen van 20 x 50 m2, dus totaal 5.000 m2 bruto vloeroppervlak (footprint 1.000 m2)

Een hotel in 5 bouwlagen van 20 x 50 m2, dus totaal 5.000 m2 bruto vloeroppervlak (footprint 1.000 m2)

Bij dit hotel komt een hoogwaardig restaurant dat haar groenten en kruiden betrekt uit een eigen moestuin. Het restaurant heeft een oppervlak van 350 m2 en een omlig-gende moestuin van 850 m2 (footprint 1.200 m2).

Globale uitwerking deelaspecten

•

•

•

•

16

4

Er komt 20.000 m2 aan winkelruimte, in twee lagen (footprint: 10.000 m2). Er zullen bedrijven onderdak vinden die actief zijn in de verkoop van duurzame producten en bijvoorbeeld ook reparatiediensten aanbieden.

Er komt 115.000 m2 aan productiebedrijven. Gedacht kan worden aan de productie van duurzame bouwmaterialen, energiesystemen, mobiliteit, enz. Deze worden op 2 maaivelden gepositioneerd.

Eventueel kan een deel van de ruimte voor winkels en bedrijven ingevuld worden door een school met kinderdagverblijf van 3.500 m2 BVO en een footprint van 2.000 m2 en een sporthal met zwembad, footprint ca. 2.000 m2

50.000 m2 energieleverende kassen tbv de stadsboerderij. Infrastructuur en groen: 20.000 m2.

In totaal vullen bovenstaande functies het gehele terrein van 20 hectare in.

In de investeringsraming zijn op basis van bovenstaande invulling alle kosten die ge-moeid zijn met de realisatie van het gehele plan weergegeven. Kosten als aankoop van de grond, honoraria voor adviseurs, opstellen van ruimtelijke onderbouwing, legeskos-ten, verkoopkosten, ontwikkelingskosten, juridische kosten en financieringskosten zijn hierin opgenomen.

Uit deze financiële haalbaarheidsanalyse, die gebaseerd is op marktconforme huurkos-ten en bruto aanvangsrendementen, blijkt dat het project in deze uitvoering een positief resultaat heeft. Voor een compleet overzicht wordt verwezen naar de bijlage van deze rapportage.

De eerste ramingen op dit gebied zijn dus hoopvol te noemen waarbij wordt opgemerkt dat deze financiële haalbaarheidsstudie nadere verdieping verlangd.

•

•

•

•

17

4.3 Duurzame energievoorziening

Een van de uitgangpunten is dat het gehele plan energieleverend wordt. In deze paragraaf wordt globaal beschreven hoe dat zou kunnen. We doen dat aan de hand van een eerste ruwe schatting van de energievraag in het gebied bij de hierboven beschreven invulling, om vervolgens te kijken welke duurzame energieopties er zijn. Voor een uitgebreidere analyse wordt verwezen naar de bijlagen.

Energiebehoefte/energievoorzieningWanneer alle gebouwen volgens de huidige stand der techniek zo energiezuiging als moge-lijk worden gerealiseerd, is de totale energiebehoefte voor het gehele terrein als volgt (van de productiebedrijven en de stadsboerderij is de energievraag nog niet te bepalen):

• Woningen 4.700 MWh/jaar • Kantoren 1.500 MWh/jaar • Hotelmetrestaurant 2.675 MWh/jaar • Winkelruimten 2.800 MWh/jaar • Productiebedrijven ntb • Stadslandbouw ntb • Onderwijs 450 MWh/jaar • Sporthalmetzwembad` 1.065 MWh/jaar+ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Totaal 13.190 MWh/jaar

Zonne-energieWanneer de volledige energievraag in het gebied ingevuld zou worden met zonne-energie, dan is circa 110.000 m2 aan zonnepanelen nodig. Het totale dakoppervlak in het gebied wordt in de veronderstelde invulling ruim 130.000 m2. Het moet mogelijk zijn 50% van dat dakoppervlak zo te situeren dat het geschikt is voor het opwekken van zonne-energie.

18

WindenergieOm de volledige energiebehoefte door windenergie te dekken zijn 4 grote windturbines no-dig van 2 MW. Daarvoor is circa 48 ha ruimte nodig. Die is op het terrein niet voorhanden, maar gekeken kan worden of één of meer turbines in de directe omgeving op het industrie-terrein gerealiseerd kunnen worden.

BiomassaAls de volledige energiebehoefte uit biomassa zou moeten komen, is ca 40 ha nodig om bio-massa te telen. Die ruimte is niet voorhanden op dit terrein, maar wellicht kan er een kleine biomassacentrale gerealiseerd worden of kan de parkstructuur biomassa opleveren voor de elders gelegen biomassacentrale.

AardwarmteHet boren van een buis naar een diepte van 3 a 4 km levert voldoende energie voor het verwarmen en voorzien in elektriciteit van 1.000 woningen. Dat staat voor ca. 15.000 MWh/jaar. Deze optie is dus zeer de moeite waard om nader te onder zoeken.

Daarnaast kunnen kassen (die als onderdeel van de stadsboerderij onder andere op daken van gebouwen kunnen worden gerealiseerd) voor energie zorgen. Ter indicatie: 1 hectare kas levert jaarlijks circa 690 MWh en kan daarmee voorzien in de warmte van ca. 550 woningen van gemiddelde afmeting en gemiddelde isolatiewaarde. 5 hectare kassen levert ongeveer een kwart van de totale energievraag in het gebied.

Uit bovenstaande uiteenzetting wordt duidelijk dat het reëel is om te stellen dat het ter-rein zelfvoorzienend kan zijn op het gebied van energie en mogelijk zelfs energieleve-rend voor de omgeving. Nader onderzoek moet uitwijzen wat qua stedelijke vormgeving, ruimtebeslag en kostentechnisch de beste mix is. Daarbij gaan we uit van zogenaamde cascadering waarbij ook het gebruik van restwarmte van processen en gebouwen in de omgeving in kaart gebracht zal worden.

19

5.1 Grote lijn Bovenstaande schets en sfeerbeelden vormen een grof idee dat nader uitgewerkt kan gaan worden. Na het maken van de plannen kan de komende 10 tot 15 jaar begonnen wor-den met het ontwikkelen van die elementen die relatief gezien weinig investering vragen. Daarbij kan bij de beschreven invulling worden gedacht aan de groene structuur bestaande uit de stadsboerderij, de groene structuur langs het spoor en de groenstructuur tussen het waterhart en de Mark. De gedachte achter deze ontwikkeling is in eerste instantie de structuur van groen en water te realiseren. Dat heeft als voordeel dat de kosten op korte termijn beperkt zijn, de groene structuur zich reeds kan ontwikkelen, zodat mensen die er straks wonen en werken in een ‘volgroeide’ omgeving terechtkomen.

Daarnaast kan in het gebied een experimenteergebied worden ingericht waar, passend binnen de latere bouwstructuur, experimenten uitgevoerd kunnen worden met duurzaam bouwen. Samen met Bredase architecten en bouwers worden hier een paar duurzame ge-bouwen gerealiseerd, bijvoorbeeld voor studenten of de pioniers die mee helpen het ge-bied te ontwikkelen.

Hoe komen we daar?

20

5

5.2 De eerste stappenIn deze notitie zijn een paar globale ideeën beschreven. Het doel is de komende periode een proces op gang te brengen waarin de ideeën verder worden uitgewerkt. De bedoeling is

dat al co-creërend te doen waarbij alle lokaal aanwezige creativiteit en kwa-liteit wordt benut, maar waarbij ook een aantal nationale toonaangevende partijen kunnen meedenken en mee-ontwikkelen. Daarnaast betrekken we de verschillende opleidingen in Breda en kunnen allerlei deelaspecten zoals de duurzame energievoorziening door studenten in projecten worden uitge-werkt.

In het voorjaar van 2012 organiseren we een manifestatie op het terrein. Tijdens deze ma-nifestatie worden in allerlei workshops de plannen verder uitgewerkt. We nodigen burgers, architecten, projectontwikkelaars, kunstenaars, vormgevers, technici, aannemers uit om mee te komen denken en ontwerpen. Tegelijk laten allerlei duurzame ondernemers in Breda die dag zien wat er op het terrein van duurzame ontwikkeling mogelijk is. Er zijn boeren uit de regio die eerlijk geproduceerde streekproduc-ten aanbieden, bedrijven die producten op het gebied van duurzaam bouwen aanbieden, duur-zame kleding, enz,enz.

De resultaten van de manifestatie nemen we mee in een vervolg, waarin we de plannen verder uitwerken en de realisatiemogelijkheden gaan onderzoeken.

21

5.3 Fondswerving en naamsbekendheid

FondswervingWe zijn er ons terdege van bewust dat er fondsen en naamsbekendheid nodig zijn om dit plan te kunnen ontwikkelen en ten uitvoer te brengen.Voor het ontwikkelen van het plan denken we o.a. aan de volgende mogelijkheden:

Oprichten van een Vereniging ‘Vrienden van CSM’ of ‘Suiker oom’;Bredanaars kunnen lid van de vereniging worden door een bedrag te storten op een re-kening die ter beschikking staat van de coöperatie.Vanuit dit fonds zullen kosten als procesbegeleiding, website, projecten onderzoeks-kosten, manifestaties etc. betaald worden.

Banken (bijvoorbeeld Rabobank, Triodos en ASN);De banken zullen door ons worden benaderd om samen tot groene participaties en finan-cieringsconstructies te komen;

Postcode Loterij;Zij worden benaderd vanuit hun oorspronkelijke doelstelling ‘Bijdragen aan een scho-nere en rechtvaardige wereld’

Stichting DOEN;Stichting DOEN werkt aan een leefbare wereld waaraan iedereen kan meedoen en zij mensen en bedrijven stimuleert die het voortouw nemen op het gebied van duurzame, culturele en sociale vernieuwing gaan wij deze instelling benaderen.

Greenpeace (inzake het Energie[r]evolutie-scenario);Zij worden benaderd ten aanzien van participaties in het kader van energievoorzie-ningen e.d.

KNHM;De Koninklijke Nederlandse Heidemaatschappij wordt benaderd omdat zij inwoners be-geleidt bij de verbetering van hun wijk, buurt en/of streek.

•

•

•

•

•

•

22

Europese Commissie;De EC zal vanwege haar kennis en netwerk op het gebied van duurzaam ontwikkelen en financieren worden benaderd.

Agentschap NL;Deze overheidsinstelling zal vanwege haar kennis en netwerk op het gebied van duur-zaam ontwikkelen worden benaderd.

NaamsbekendheidMiddels het oprichten van een coöperatieve vereniging Vrienden van CSM of Suiker Oom zul-len we Breda en de Bredanaren deelgenoot maken en laten participeren in onze plannen.Daarbij hoort volgens ons ook een ambassadeur in de vorm van een bekende, betrokken en aansprekende Bredanaar:Dat zou één of meerdere persoon uit onderstaande lijst kunnen zijn:

Arnold Heertje (19 februari 1934), econoom;Onno Ruding (15 augustus 1939), politicusDimitri van Toren (16 december 1940), zanger;Oek de Jong (4 oktober 1952), schrijver;Frits Pirard (8 december 1954), wielrenner;Bernard Welten (25 februari 1955), Amsterdams hoofdcommissaris;Ton Lokhoff (25 december 1959), voetballer en voetbalcoach;Tiësto (geb. Tijs Verwest, 17 januari 1969), DJ;Karin Brienesse (17 juli 1969), zwemster;Peter van der Vorst (28 oktober 1971), journalist;Laura Jansen (4 Maart 1977), zangeres;Joep Schreuder (?), verslaggever NOS Studio Sport;Aad Ouborg (?), succesvol ondernemer.

•

•

23

•••••••••••••

5.4 Eindresultaat

We beseffen ons heel goed dat we niet zomaar even het CSM terrein kunnen ontwikkelen. Dat is een complex en weerbarstig proces dat veel professionaliteit, doorzettingsvermogen en een lange adem vraagt. Sommigen zullen ons waarschijnlijk idealisten vinden. En dat zijn we gelukkig ook. Maar daarnaast zijn we vooral ook realisten met een visie én de ster-ke overtuiging dat dit project haalbaar is doordat het de kennis die in Breda voorhanden op het gebied van duurzaam ontwikkelen verbindt wat uiteindelijk zal resulteren in concrete en tastbare resultaten waar Breda en haar inwoners met recht trots op kunnen zijn:

Nieuwe inzichten in gebiedsontwikkeling

Nieuwe inzichten en mogelijkheden in samenwerking, tussen bedrijven, tussen bedrijven en overheid, tussen en met burgers.

Inzicht in hoe vernieuwende theorieën op het gebied van leiderschap, duurzame ontwik-keling, samenwerking, sociale innovatie, (denk bijvoorbeeld aan Theory U, The Natural Step, co-creatie, Integral City, transitiedenken) in praktijk kunnen worden toegepast.

Concrete ideeën die op het CSM terrein maar wellicht ook elders in de stad kunnen wor-den gerealiseerd.

1

2

3

4

24

25

5.5 Wat hebben we nodig?

Om dit project te doen slagen is het volgende nodig;

Support en commitment van de gemeente, CSM, de Bredase politiek, bedrijven, maat-schappelijke instellingen, burgers, enz.;

Uit die organisaties enthousiaste mensen die hun kennis en creativiteit willen inzetten voor dit project;

Bijdragen, financieel of materieel, om het proces op gang te brengen. Er is in eerste in-stantie ca € 50.000,= nodig om de eerste fase van het proces te kunnen begeleiden (tot eind 2011).

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Opgesteld door Derk Hueting en Edwin Waelput,

namens Breda DuurSaam, Mei 2011

a)

b)

c)

Een coöperatie van betrokken burgers

Project BDS-CSM

Onderdeel Exploitatie-studie

Datum 6-mei-11

Aanwezig Footprint

Benodigd

Oppervlak [eh] [eh]

Terreingrootte 200.000 m2

bouwen woningen 750 stks 59.625 m2

bouwen hotel 5.000 m2 1.000 m2

bouwen winkels 20.000 m2 10.000 m2

bouwen productiebedrijven 115.000 m2 60.000 m2

bouwen kassen 50.000 m2 50.000 m2

aanleg infrastructuur+groenvoorzieningen 20.000 m2

Totaal 200.625 m2

kostenkostenkostenkostenkostenkostenkostenkosten opbrengstenopbrengstenopbrengstenopbrengstenopbrengstenopbrengstenopbrengstenopbrengstenopbrengstenopbrengstenopbrengsten

aankoop grond 200.000 m2 a € 100 /m2 = € 20.000.000

NB: Dit is inclusief Overdrachtsbelasting/Notariskosten/Expolitatiebijdrage e.d. NB: Dit is inclusief Overdrachtsbelasting/Notariskosten/Expolitatiebijdrage e.d. NB: Dit is inclusief Overdrachtsbelasting/Notariskosten/Expolitatiebijdrage e.d. NB: Dit is inclusief Overdrachtsbelasting/Notariskosten/Expolitatiebijdrage e.d. NB: Dit is inclusief Overdrachtsbelasting/Notariskosten/Expolitatiebijdrage e.d. NB: Dit is inclusief Overdrachtsbelasting/Notariskosten/Expolitatiebijdrage e.d. NB: Dit is inclusief Overdrachtsbelasting/Notariskosten/Expolitatiebijdrage e.d. NB: Dit is inclusief Overdrachtsbelasting/Notariskosten/Expolitatiebijdrage e.d. BAR 7%

bouwen woningen 750 stks a € 250.000 /stuk = € 187.500.000 750 stks a € 75.000 /stuk = € 56.250.000

bouwen hotel 5.000 m2 a € 2.500 = € 12.500.000 5.000 m2 a = € 35.714.286 Huur € 500 BAR 7%

bouwen winkels 20.000 m2 a € 1.250 = € 25.000.000 20.000 m2 a = € 38.571.429 Huur € 135 BAR 7%

bouwen productiebedrijven 115.000 m2 a € 1.000 = € 115.000.000 115.000 m2 a = € 205.357.143 Huur € 125 BAR 7%

bouwen kassen 50.000 m2 a € 350 = € 17.500.000 50.000 m2 a = € 53.571.429 Huur € 75 BAR 7%

aanleg infrastructuur+groenvoorzieningen 20.000 m2 a € 70 = € 1.400.000 20.000 m2 a = € 4.285.714 Huur € 15 BAR 7%

Aanleg bruggen 3 stks a € 350.000 € 1.050.000 parkeerplaatsen parkeerplaatsen a 350 stks € 4.750.000 Huur € 950 BAR 7%

Grondwerken en saneringen 600.000 m3 a € 20 = € 12.000.000

Totaal Grond- en Bouwkosten € 391.950.000 Totaal opbrengsten Totaal opbrengsten € 398.500.000

Honoraria a

Architecten 500.000 a

Constructeurs 200.000 a

Sonderingen en funderingsadvies 50.000

Brandpreventieadviezen 150.000

Hei-toezicht 7.500

Installatieadviezen 150.000

Duurzaamheidsadviezen 150.000

Juridisch adviezen 250.000

RO adviezen 50.000

Totaal Honoraria € 1.507.500

Aansluitkosten ? PM

Vergunningen

Leges bouwvergunningen 1,00% € 3.424.500,00

Leges milieuvergunningen incl. ??

Vergunningen ?? Behoeft overleg met de gemeente Breda?? Behoeft overleg met de gemeente Breda?? Behoeft overleg met de gemeente Breda?? Behoeft overleg met de gemeente Breda?? Behoeft overleg met de gemeente Breda € 3.424.500,00

Verkoopkosten € 150.000,00

Interne kosten € 350.000,00

Financieringskosten € 350.000,00

Totaal kosten € 397.732.000,00 Totaal opbrengsten Totaal opbrengsten € 398.500.000

Resultaat Resultaat Resultaat € 768.000,00€ 768.000,00€ 768.000,00 Letop hierin is ca. 3 miljoen legeskosten in verwerkt!!Letop hierin is ca. 3 miljoen legeskosten in verwerkt!!Letop hierin is ca. 3 miljoen legeskosten in verwerkt!!Letop hierin is ca. 3 miljoen legeskosten in verwerkt!!Letop hierin is ca. 3 miljoen legeskosten in verwerkt!!Letop hierin is ca. 3 miljoen legeskosten in verwerkt!!

Exploitatie studie6

27

Project BDS-CSM


Datum 6-mei-11

Aanwezig Footprint

Benodigd

Oppervlak [eh] [eh]








Totaal 200.625 m2













Honoraria a





Hei-toezicht 7.500




RO adviezen 50.000


Aansluitkosten ? PM

Vergunningen









Project BDS-CSM


Datum 6-mei-11

Aanwezig Footprint

Benodigd

Oppervlak [eh] [eh]








Totaal 200.625 m2













Honoraria a





Hei-toezicht 7.500




RO adviezen 50.000


Aansluitkosten ? PM

Vergunningen









5.3 Eindresultaat

Uitgangspunt is dat het gehele terrein energieleverend zal zijn.Dat houdt in dat er gebruikt gemaakt zal gaan worden van cascadering van energiestro-men. Om te kunnen bepalen wat de totale energiebehoefte is van het gebied moet duidelijk zijn wat en in welke aantallen er in gebouwen, productieprocessen e.d. er voorzien zal gaan worden.

Voor deze analyse is er uitgegaan van de volgende uitgangspunten die zich in het eindsta-dium zullen manifesteren:

• Woningen:375 stuks grondgebonden 1-gezins woningenDeze worden geplaatst op een perceel van gem. 150m2.De bijbehorende footprint bedraagt dus: 56.250 m2

• Woningen:375 stuks niet grondgebonden appartementen:Deze appartementen worden ondergebracht in woongebouwen in de afmeting van15 bouwlagen/ca. 45m1 hoogte. Appartementgrootte ca. 125m2 BVO.Footprint totaal bedraagt 3.375 m2. • Kantoorruimte:10.000 m2 BVO kantoorruimte Er wordt voorzien in 2 gebouwen met elk 8 bouwlagen én een footprint van 15 bij 42 = 630m2.De totale footprint bedraagt dus: 1.260m2 totaal. • Hotel:1 gebouw in 5 bouwlagen van 20x50-1.000m2, dus totaal 5.000m2 BVODit hotel biedt 90 kamers ter grootte van gem. 40m2/kamer.De footprint van dit gebouw bedraagt: 1.000m2

28

Duurzame energievoorziening

29

Rondom dit hotel wordt voorzien in een hoogwaardig restaurant welke haar groenten be-trekt uit haar eigen omliggende moestuin.Het restaurant heeft een oppervlak van 350m2 en een omliggende moestuin van 500m2. • Winkelruimte:Er wordt voorzien in 20.00m2 BVO aan winkelruimte.Deze worden in twee lagen uitgevoerd. Footprint: 10.000m2Er zullen bedrijven onderdak vinden die actief zijn in de verkoop en reparatie van meubelen • Productiebedrijven:Er wordt voorzien in 110.000 m2 BVO aan duurzame productiebedrijven.Gedacht kan worden aan de productie van duurzame bouwmaterialen en energiesystemen.Deze worden op 2 maaivelden gepositioneerd waarmee de footprint van deze bedrijven komt te liggen op: 55.000 m2.

Totale benodigde ruimte voor deze invulling bedraagt: ca. 130.000 m2. Hierin is nog geen oppervlak toegekend aan de stadslandbouwbedrijven en de stadsboerde-rij. Tevens zijn er nog geen infrastructurele voorzieningen meegnomen.Het totale terrein omvat ca. 200.000 m2 oppervlak waardoor er voor stadslandbouw, stads-boerderij en infrastructuur ca. 70.000m2 overblijft. Daartoe hoort dus ook de parkachtige opzet e.d.

De volgende optionele gebruiksfuncties verdienen nader onderzoek op haalbaarheid:

• DuurzaamheidstrainingcentrumBredaTen behoeve van seminars en de educatieve invulling op het gebied van duurzaamheid zal er voorzien worden in een trainingscentrum.Omvang ca. 1.000m2 in 2 bouwlagen.Footprint: 500m2 • Schoolmetkinderdagverblijf:Totale grootte bedraagt: 3.500m2 BVODe bijbehorende footprint bedraagt ca. 2.000m2

• SporthalmetzwembadFootprint ca. 2.000m2Met name kan de warmte van het zwembad gebruikt worden voor de verwarming van bij-voorbeeld de woningen.

30

31

Woningen:Gemiddeld gasverbruik per woning/jaar in NL: 1.600 m3 of ca. 16.000 kWh-th.Omgerekend is dat: ca. 130 kWh/m2.Gemiddeld elektraverbruik per woning/jaar in NL: 3.500 kWh-e.Omgerekend is dat: ca. 30 kWh/m2.Totale energiebehoefte van een gemiddelde woningperjaarbedraagtdus: ca. 19.500 kWh-e/jaar.Omgerekend komt dat neer op ca. 160 kW/m2.jaar.

Voor de energiebehoefte van dit plan wordt uitgegaan van het passiefhuis-principe: • 15kWh/m2.jaarvoorverwarmingvooreen gemiddelde woning is dat: 1.875 kWh-th/jaar.Wat neer komt op maximaal: 200 m3 gas/jaar.hh • maximaal50kWh/m2.jaartotaleprimaireenergiebehoefteDat komt neer op een energiebehoefte van maximaal: 6.250 kWh/woning.jaar.(verwarmen en elektra samen)

Totale hoeveelheid woningen 750 stuks.Totalebeoogdeenergiebehoefteinditplanbedraagt:4.700MWh/jaar.

Bepaling energiebehoefte per functie:

KANTOrENGemiddeld gasverbruik per kantoor/m2. jaar in NL: 20 m3/m2.BVO of ca. 200 kWh-th/m2. BVO Gemiddeld elektraverbruik per woning/jaar in NL: 85 kWh-e/m2.BVOTotaal komt dat neer op een energiebehoefte van: 285 kWh/m2.jaar Voor een kantoorbehoefte van 10.000m2 BVO betekent dat: 2.850 MWh/jaarVoor de energiebehoefte van dit plan wordt uitgegaan een reductie op de huidige energiebehoefte van ca. 50%:

Totale hoeveelheid kantoren 10.000 m2.BVODat komt neer op een energiebehoefte van maximaal: 1.500 MWh/jaarDat komt omgerekend neer op: 150 kWh/m2. BVO.jaar

Totale beoogde energie behoefte inditplanbedraagt: 1.500MWh/jaar.

32

33

HOTEL MET rESTAurANTVoor de energiebehoefte van het hotel met restaurant worden de volgende energiebehoeften aangehouden: 500 kWh/m2.jaarTotale omvang hotel met restaurant bedraagt: 5.350 m2 BVO.

Totaleenergiebehoefteinditplanbedraagt: 2.675MWh/jaar

WINKELruIMTEVoor commerciële ruimten geldt afhankelijk van de soort de volgende gemiddelde energiebehoefte in NL:

Groothandel: totale energiebehoefte 400 MJ/m2.BVOSupermarkt: totale energiebehoefte 4.000 MJ/m2.BVOWinkel totale energiebehoefte (zonder koeling) 1.000 MJ/m2.BVOVoor de energiebehoefte van dit plan wordt uitgegaan een reductie op de huidige energiebehoefte van ca. 50%:

Dat komt dus neer op:Groothandel: totale energiebehoefte 200 MJ/m2.BVO (all electric)Supermarkt: totale energiebehoefte 2.000 MJ/m2.BVO (all electric)Winkel totale energiebehoefte (zonder koeling) 500 MJ/m2.BVO. (all electric)Totale hoeveelheid winkels: 20.000 m2 BVOTotale beoogde energie behoefte in dit plan bedraagt: 10.000 MJ/jaar (all electric, winkels zonder koeling)

Totalebeoogdeenergiebehoefteinditplanbedraagt: 2.800 MWh/jaar (1 kWh = 3,6 Mjoule)

PrODuCTIEBEDrIjVENDat is lastig te bepalen daar we niet weten wat we gaan huisvesten?!

SCHOLEN/ONDErWIjSVoor scholen geldt afhankelijk van de soort onderwijs de volgende gemiddelde energiebehoefte in NL:Gemiddeld gasverbruik per kantoor/m2.jaar in NL: 15 m3/m2.BVO of 150 kWh/m2. BVOGemiddeld elektraverbruik per woning/jaar in NL: 105 kWh/m2. BVO

Voor de energiebehoefte van dit plan wordt uitgegaan een reductie op de huidige energiebehoefte van ca. 50%:Gemiddeld gasverbruik per kantoor/m2.jaar in NL: 7,5 m3/m2.BVO of 75 kWh/m2.BVOGemiddeld elektraverbruik per woning/jaar in NL: 52,50 kWh/m2. BVO

Totale hoeveelheid scholen 3.500 m2.BVOTotale beoogde energie behoefte in dit plan bedraagt: 450 MWh/jaar

34

35

SPOrTHAL MET ZWEMBADVoor overheids sportfaciliteiten zwembaden geldt afhankelijk van de soort de volgende ge-middelde energiebehoefte in NL:

Gemiddeld elektraverbruik per zwembad Type:Combi=Open+overdekt 800MWh/jaar;Type: overdekt 530 MWh/jaar;

Gemiddeld Gasverbruik per zwembad Type:Combi=Open+overdekt 245.000m3gas/jaar; 2.450.000 kWh/jaar;Type: Overdekt 160.000 m3 gas/jaar; 1.600.000 kWh/jaar;

Voor de energiebehoefte van dit plan wordt uitgegaan een reductie op de huidige energiebehoefte van ca. 50%:

We gaan hierbij uit van een overdekt zwembad:Gemiddeld elektraverbruik per zwembad Type: overdekt 265 MWh/jaar.Gemiddeld Gasverbruik per zwembad Type: overdekt 80.000 m3 gas/jaar. 800 MWh/jaar.

Totale beoogde energie behoefte in ditplanbedraagt: 1.065 MWh/jaar

Samenvatting totale energiebehoefte voor het gehele terrein gebaseerd op de opgegeven bebouwingsbehoefte:

• Woningen 4.700 MWh/jaar • Kantoren 1.500 MWh/jaar • Hotelmetrestaurant 2.675 MWh/jaar • Winkelruimten 2.800 MWh/jaar • Productiebedrijven ntb • Stadslandbouw ntb • Onderwijs 450 MWh/jaar • Sporthalmetzwembad` 1.065 MWh/jaar+ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Totaal 13.190 MWh/jaar

Analyseopwijzevanenergievoorziening:Los van de nader te onderzoeken cascadering van energie moet onderzocht worden op welke wijzen er op het terrein eigen geproduceerde duurzame energie uit zon, wind en aarde e.d.

Volledige energie behoefte wordt per soort energieopwekking bekeken:

•Zonne-energieAls de volledige energiebehoefte door PV-panelen gedekt zou moeten worden betekent dit:Uitgaande van de opbrengst van 1 m2 PV-paneel van ca. 120 kWh/jaar.Benodigd oppervlak PV-panelen: 110.000 m2.Onderzocht moet worden of dit mogelijk is.

36

Samenvatting totale energiebehoefte

37

•WindenergieVoor 10.000 m2 terrein met daarop 2 MW windturbines of Turby’s geldt een opbrengst van:

Wind 2MW turbine 275 MWhWind Turby’s 60 MWh

Als de volledige energiebehoefte door Windenergie gedekt zou moeten worden dan betekent dit: Een toepassing van 48 hectare grondoppervlak met daarop 2 MW wind turbines.Dat is niet voorhanden op dit terrein. •BiomassaVoor 10.000m2 terrein met daarop onderstaande biobrandstofproducten geldt een energie-opbrengst van:

Biobrandstof Suikerbieten 330 MWhBiobrandstof Koolzaad 110 MWh

Biomassa bosonderhoud 189 MWh

Als de volledige energiebehoefte door Biomassa gedekt zou moeten worden is er een ter-rein benodigd ter grootte van ca. 40 hectare. Dat is niet voorhanden op dit terrein

•AardwarmteHet boren van een buis naar een diepte van 3 à 4 km levert voldoende energie voor het ver-warmen en voorzien in elektriciteit van 1.000 woningen. Dat staat voor ca.: 15.000 MWh/jaar.

Deze optie is dus zeer de moeite waard om nader te onder zoeken.

In bovenstaande energieopbrengsten overzicht is de opbrengst van de kassen van de stads-landbouwbedrijven nog niet opgenomen.

1 hectare kas kan voorzien in de warmte van ca. 70.000m2 woningen. Dat omvat ca. 550 woningen van gemiddelde afmeting en gemiddelde isolatiewaarde. Dat betekent een energie-aanbod van: 1.250 x 550 = ca. 690.000 kWh/jaar.

Naar verwachting zal er voorzien kunnen worden in ca. 10 hectare kassen wat dus een aan-deel kan hebben in de totale voorziening in energie (warmte) van 6.900 MWh/jaar, wat bijna de helft is van de totale energie vraag.

38

Conclusie

Met bovenstaande uiteenzetting willen we duidelijk maken dat het reëel is om te stellen dat het terrein zelfvoorzienend kan zijn op het gebied van energie waarbij de juiste mix van duurzame energie opwekking nader onderzocht moet gaan worden teneinde een optimali-satie van de investeringen versus de exploitatie/TCO (total cost of ownership) moet worden bepaald.

BredaDuurSaam / [email protected] / www.bredaduursaam.nl

De Zoete inval (Startnotitie)

Documents

Transcript of De Zoete inval (Startnotitie)