De toepassing in België van de Europese IPR-verordeningen heeft ook een databank gebouwd met...

DE TOEPASSING IN BELGIË VAN DE EUROPESE IPR-VERORDENINGEN

Het Centrum voor Beroepsvervolmaking in de Rechten (CBR) is een feitelijk samenwerkingsverband tussen de Raad van de Orde der Advocaten bij de balie te Antwerpen en de faculteit Rechten van de Universiteit Antwerpen. Het CBR orga-niseert postacademische vorming voor al wie in de praktijk wordt geconfronteerd met de toepassing van het recht. De doelgroep van het CBR bestaat dan ook voor-namelijk uit praktijkjuristen, onder wie zowel juristen in de strikte betekenis (qua opleiding) als juridische medewerkers in de ruime opvatting (qua professionele activiteiten).

Een stuurgroep waarin de verschillende juridische beroepsgroepen vertegen-woordigd zijn, adviseert het CBR bij de opstelling van zijn jaarprogramma. De Raad van Bestuur werkt de door de stuurgroep geselecteerde suggesties verder uit tot een vast jaarprogramma van zes studieavonden en drie workshops. Met dit jaarprogramma streeft het CBR naar een harmonisch evenwicht tussen uiteenzet-tingen over nieuwe wetgeving enerzijds en een overzicht van de ontwikkelingen in rechtspraak en rechtsleer anderzijds.

Samenstelling stuurgroep van het CBRLuc Baetens, Steven Brouwers, Pascale Buyck, Ilse Couwenberg, Koen Lips, Luc Demeyere, Johan du Mongh, Jan Ghysels, Yves Liégeois, Jan Meerts, Eric Michoel, Joëlle Rozie, Stefan Rutten, Dirk Scheers, Kris Slabbaert, Ferdi Spanoghe, Dirk Torfs, Luc Truyens, Anton Van Bael, Nadia Van Baelen, Anne Van Regenmortel, Dirk Vanheule en Th ierry Vansweevelt.

Samenstelling Raad van Bestuur CBRSteven Brouwers, Pascale Buyck, Jan Ghysels, Jan Meerts, Joëlle Rozie, Stefan Rutten, Dirk Vanheule en Anne Van Regenmortel.

DE TOEPASSING IN BELGIË VAN DE EUROPESE

IPR-VERORDENINGEN

Th alia KrugerOnderzoeksgroep Persoon en Vermogen, Universiteit Antwerpen

Honorary Research Associate, Universiteit van Kaapstad

m.m.v. Eline UlrixOnderzoekster in het EUPILLAR project

advocaat-stagiair Allen & Overy (Brussel)

Antwerpen – Cambridge

De toepassing in België van de Europese IPR-verordeningenTh alia Kruger m.m.v. Eline Ulrix

© 2016 Intersentia en Th alia Kruger & Eline Ulrix Antwerpen – Cambridge www.intersentia.be

ISBN 978-94-000-0804-5D/2016/7849/115NUR 828

Alle rechten voorbehouden. Behoudens uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, op welke wijze ook, zonder de uitdrukkelijke voorafgaande toestemming van de uitgever.

Ondanks alle aan de samenstelling van de tekst bestede zorg, kunnen noch de auteurs noch de uitgever aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele schade die zou kunnen voortvloeien uit enige fout die in deze uitgave zou kunnen voorkomen.

De auteur bedankt Eric Somers en Fieke van Overbeeke voor hulp bij de taalverzorging en referenties.

Intersentia vii

INHOUD

1. Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

2. Brussel I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

2.1. Internationale bevoegdheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32.1.1. Exclusieve bevoegdheidsgronden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32.1.2. Stilzwijgende aanvaarding van de bevoegdheid door de

verweerder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52.1.3. Beschermde partijen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

A. Consumentencontracten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6B. Arbeidscontracten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7C. Verzekeringscontracten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

2.1.4. Forumbedingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10A. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10B. Schrift elijke overeenkomst. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10C. Handelswijze gebruikelijk tussen de partijen . . . . . . . . . . . . . . . 12D. Gewoonte in de internationale handel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13E. Taal: geen vormvereiste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

2.1.5. Bijzondere bevoegdheidsgronden: verbintenissen . . . . . . . . . . . . . . 14A. Kwalifi catievraag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15B. Contracten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16C. Onrechtmatige daad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

2.1.6. Bijzondere bevoegdheidsgronden: meerdere verweerders of meerdere vorderingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

2.1.7. Voorlopige maatregelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212.1.8. Ambtshalve toetsing van de internationale bevoegdheid bij

een afwezige verweerder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222.1.9. Parallelle procedures . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

2.2. Erkenning en uitvoerbaarheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232.2.1. Openbare orde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242.2.2. Betekening en verstekvonnissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252.2.3. Afgift e van een certifi caat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252.2.4. Bewarende maatregelen bij uitvoering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

De toepassing in België van de Europese IPR-verordeningen

viii Intersentia

3. Brussel IIbis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

3.1. Toepassingsgebied . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273.2. Internationale bevoegdheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

3.2.1. Huwelijksbeëindiging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30A. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30B. Gewone verblijfplaats . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31C. Echtscheiding tussen personen van hetzelfde geslacht . . . . . . . 36

3.2.2. Ouderlijke verantwoordelijkheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37A. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37B. Gewone verblijfplaats van een kind . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37C. Prorogatie van internationale bevoegdheid . . . . . . . . . . . . . . . . 39D. Doorverwijzing van internationale bevoegdheid . . . . . . . . . . . . 41

3.2.3. Internationale kinderontvoering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42A. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42B. Terugkeerprocedure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43C. Terugkeerprocedure onder Brussel IIbis en tweedekans-

procedure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443.2.4. Voorlopige maatregelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463.2.5. Litispendentie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

3.3. Erkenning en uitvoerbaarheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 483.4. Toekomstblik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

3.4.1. Huwelijksontbinding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493.4.2. Ouderlijke verantwoordelijkheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 503.4.3. Internationale kinderontvoering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

4. Onderhoudsverordening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

4.1. Toepassingsgebied . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 534.2. Internationale bevoegdheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

5. Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

Intersentia 1

1. INLEIDING

Dit werk vloeit voort uit een onderzoeksproject gefi nancierd door de Europese Commissie, EUPILLAR.1 De focus ligt op knelpunten in de toepassing in België van een aantal Europese verordeningen in het domein van het internationaal pri-vaatrecht. In burgerlijke en handelszaken onderzochten we de volgende instru-menten:a) Verordening nr. 44/2001 van 22 december 2000 betreff ende de rechterlijke

bevoegdheid, de erkenning en de tenuitvoerlegging van beslissingen in bur-gerlijke en handelszaken (“Brussel I”)2;

b) Verordening nr. 593/2008 van 17 juni 2008 inzake het recht dat van toepassing is op verbintenissen uit overeenkomst (“Rome I”)3;

c) Verordening nr. 864/2007 van 11 juli 2007 betreff ende het recht dat van toe-passing is op niet-contractuele verbintenissen (“Rome II”)4;

d) Verordening nr. 2201/2003 van 27 november 2003 betreff ende de bevoegdheid en de erkenning en tenuitvoerlegging van beslissingen in huwelijkszaken en inzake de ouderlijke verantwoordelijkheid, en tot intrekking van Verordening (EG) nr. 1347/2000 (“Brussel IIbis”)5;

e) Verordening nr. 4/2009 van 18 december 2008 betreff ende de bevoegdheid, het toepasselijke recht, de erkenning en de tenuitvoerlegging van beslissingen, en de samenwerking op het gebied van onderhoudsverplichtingen (“Onderhoudsverordening”).6

In deze bijdrage beperken we de bespreking tot de Brussel I, IIbis en Onderhouds-verordeningen.

1 Cross-Border Litigation in Europe: Private International Law Legislative Framework, National Courts and the Court of Justice of the European Union (EUPILLAR), JUST/2013/JCIV/AG/4635. De coördinator van dit project is de Centre for Private International Law van de Universiteit van Aberdeen. Partners zijn, naast de Onderzoeksgroep Persoon en Vermogen van de Universiteit van Antwerpen, Leeds University (Engeland), Uniwersytet Wroclawski (Polen), Albert-Ludwigs-Universität Freiburg (Duitsland), Universidad Complutense de Madrid (Spanje) en Universita Degli Studi di Milano (Italië).

2 Pb.L. 16 januari 2001, afl . 12, 1.3 Pb.L 4 juli 2008, afl . 177, 6.4 Pb.L. 31 juli 2007, afl . 199, 40.5 Pb.L. 23 december 2003, afl . 338, 1.6 Pb.L. 10 januari 2009, afl . 7, 1.


2 Intersentia

Er zijn nog IPR-verordeningen, maar deze vallen buiten het bestek van dit onderzoek.7 Ook de nieuwe verordeningen die sedert 2015 zijn ontstaan vormen niet het voorwerp van dit onderzoek.8 Het was immers de bedoeling rechtspraak te analyseren. Daarom analyseren we niet de nieuwe Brussel Ibis Verordening.9 Deze verordening kwam vanaf 10 januari 2015 in de plaats van Brussel I. De rechtspraak die Brussel I interpreteert, blijft echter grotendeels relevant.

Het onderzoek bestaat uit 1) een analyse van de (voornamelijk gepubliceerde) rechtspraak waarin de verordeningen aan bod komen en 2) 21 diepte-interviews met rechters en advocaten over hun praktijkervaring met deze verordeningen. Op deze manier konden we een aantal terugkerende aandachts- en knelpunten iden-tifi ceren.

In deze bijdrage komt vooral de rechtspraak aan bod. De (Engelse) samenvat-ting en referenties of volledige tekst van alle rechtspraak die we hier bespreken, zijn opgenomen in onze databank www.eurprocedure.be. Het EUPILLAR project heeft ook een databank gebouwd met Engelse samenvattingen van rechtspraak uit Duitsland, Engeland, Schotland, Italië, Polen en Spanje. Dit gaat binnenkort online.

We verwijzen waar nodig ook naar de rechtspraak van het Hof van Justitie, hoewel het niet mogelijk is deze omvattend te bespreken.

7 Zoals Verordening nr. 1346/2000, 29 mei 2000 betreff ende insolventieprocedures, Pb.L. 30 juni 2000, afl . 160, 1; Verordening nr. 805/2004, 21 april 2004 tot invoering van een Europese executoriale titel voor niet-betwiste schuldvorderingen, Pb.L. 30 april 2004, afl . 143, 15; Verordening 1259/2010, 20 december 2010, tot nauwere samenwerking op het gebied van het toepasselijke recht inzake echtscheiding en scheiding van tafel en bed “(Rome III)”, Pb.L. 29 december 2010, afl . 343, 10; Verordening nr. 650/2012, 4 juli 2012 betreff ende de bevoegd-heid, het toepasselijke recht, de erkenning en de tenuitvoerlegging van beslissingen en de aan-vaarding en de tenuitvoerlegging van authentieke akten op het gebied van erfopvolging, als-mede betreff ende de instelling van een Europese erfrechtverklaring, Pb.L. 27 juli 2012, afl . 201/107.

8 Verordening nr. 1103/2016, 24 juni 2016 tot uitvoering van de nauwere samenwerking op het gebied van de bevoegdheid, het toepasselijke recht en de erkenning en tenuitvoerlegging van beslissingen op het gebied van huwelijksvermogensstelsels, Pb.L. 8 juli 2016, afl . 183, 1; Verordening nr. 1104/2016, 24 juni 2016 tot uitvoering van de nauwere samenwerking op het gebied van de bevoegdheid, het toepasselijke recht en de erkenning en tenuitvoerlegging van beslissingen op het gebied van de vermogensrechtelijke gevolgen van geregistreerde partner-schappen, Pb.L. 8 juli 2016, afl . 183, 30; Verordening nr. 1191/2016, 6 juli 2016 inzake de bevor-dering van het vrije verkeer van burgers door vereenvoudigde overlegging van bepaalde open-bare documenten in de Europese Unie en tot wijziging van Verordening nr. 1024/2012, Pb.L. 26 juli 2016, afl . 200, 1.

9 Verordening nr. 1215/2012 betreff ende de rechterlijke bevoegdheid, de erkenning en de tenuit-voerlegging van beslissingen in burgerlijke en handelszaken (herschikking), Pb.L. 20 decem-ber 2012, afl . 351, 1.

Intersentia 3

2. BRUSSEL I

Brussel I is een oude bekende. De eerste versie van deze verordening dateert van 1968 (toen nog een verdrag).10 De verordening regelt de internationale bevoegd-heid en de erkenning en uitvoerbaarheid van beslissingen in de meeste burgerlijke en handelszaken, met uitzondering van het familierecht. Het toepassingsgebied is ondertussen zo goed als duidelijk.11 Hieronder beginnen we dus meteen aan vra-gen over internationale bevoegdheid. Daarna komen de erkenning en de uitvoer-baarheid aan bod.

2.1. INTERNATIONALE BEVOEGDHEID

Bij de bespreking hieronder houden we de structuur aan van de zogenaamde “bevoegdheidsladder”. Dit is de rangorde van bevoegdheidsgronden die de recht-banken moeten respecteren.

2.1.1. EXCLUSIEVE BEVOEGDHEIDSGRONDEN

In zaken over onroerend goed is enkel de rechtbank van de plaats van ligging bevoegd.12 Dit bevestigde het Hof van Cassatie in een zaak over onroerend goed gelegen in Frankrijk.13 De partijen bereikten een minnelijke schikking tijdens hun echtscheiding. De echtgenoot zou zijn rechten in de gemeenschappelijke eigendom in Frankrijk overdragen aan zijn ex-echtgenote. De lagere rechtbanken vonden dat de Belgische gerechten internationaal bevoegd waren om de eiser te bevelen de noodzakelijke handtekeningen te zetten voor de overdracht van het goed door de notaris. Het Hof van Cassatie verwees naar de rechtspraak van het Hof van Justitie en dat volgens deze rechtspraak de bevoegdheidsgrond een

10 Verdrag van Brussel betreff ende de rechterlijke bevoegdheid en de erkenning en de tenuitvoer-legging van beslissingen in burgerlijke en handelszaken, 27 september 1968, Pb.L. 31 december 1972, afl . 299, 32.

11 Zie o.a. F. VAN OVERBEEKE, “Brussel I(bis)-Verordening inzake niet uitsluitende bevoegd-heidsgronden en zwakke partijen – Stand van zaken sinds 2002 tot nu” in B. ALLEMEERSCH en T. KRUGER, Handboek Europees burgerlijk procesrecht, Antwerpen, Intersentia, 2015 24-30.

12 Art. 24(1) Brussel Ibis, vroeger art. 22(1) Brussel I.13 Cass. 13 september 2012, AR C.11.0172.F, Pas. 2012, (9) 1650, Arr.Cass. 2012, (9) 1926.


4 Intersentia

beperkte interpretatie moet krijgen. Het Hof beschouwt ook de onderliggende reden voor het bestaan van de exclusieve bevoegdheidsgrond, namelijk de moge-lijkheid tot verifi caties, onderzoekingen en expertises ter plaatse (indien nodig). Aangezien de eis van de echtgenote voortvloeit uit een contractuele verbintenis, vindt het hof dat het niet gaat over de rechten in onroerend goed.

Na het arrest van het Hof van Justitie in Komu14 is het niet zeker dat de inter-pretatie van het Hof van Cassatie nog juist is. Het Hof van Justitie gaf daarin namelijk een brede invulling aan de exclusieve bevoegdheidsgrond. Het oor-deelde dat de aanstelling van een agent om een onroerend goed (gehouden in mede-eigendom) te verkopen wel onder de exclusieve bevoegdheid viel van de plaats van de ligging van het goed.

Ook voor de geldigheid, nietigheid of ontbinding van rechtspersonen en de geldigheid van besluiten van hun organen geldt er een exclusieve bevoegdheids-grond.15 Hiervoor is enkel de rechtbank van de plaats van de vestiging bevoegd. De rechtbank van koophandel te Tongeren oordeelde terecht dat deze exclusieve bevoegdheidsgrond niet van toepassing is op de vordering van een curator voor de terugbetaling van een lening door een schuldenaar.16

Ook de registratie en de geldigheid van intellectuele eigendomsrechten (octrooien, merken, tekeningen en modellen van nijverheid enz., maar niet auteursrechten) zijn onderhevig aan een exclusieve bevoegdheidsgrond.17 De bevoegdheid komt toe aan de rechtbank van de plaats van registratie. Aangezien in de praktijk zaken over inbreuk vaak gepaard gaan met beweringen van of zelfs tegenvorderingen tot nietigheid, bestaat er hierover behoorlijk wat rechtspraak van het Hof van Justitie en vooral veel discussie. De exclusieve bevoegdheids-grond blijft gelden, ook als de geldigheid enkel incidenteel of in een tegenvorde-ring ter sprake komt.18 De Belgische rechtspraak volgt ook deze logica.19 In lou-tere inbreukzaken is de exclusieve bevoegdheidsgrond niet van toepassing.20

In een zaak voor het hof van beroep te Antwerpen verzochten de eisers om een vaststelling dat zij geen inbreuk pleegden op een Europees octrooi.21 In onderge-schikte orde verzochten zij de nietigverklaring van het octrooi voor zover dit in

14 HvJ 17 december 2015, nr. C-605/14, ECLI:EU:C:2015:833, Komu/Komu.15 Art. 24(2) Brussel Ibis; vroeger art. 22(2) Brussel I.16 Kh. Tongeren, 4 mei 2010 Limb.Rechtsl. 2011 (1) 82 (noot P. VANHELMONT).17 Art. 24(4) Brussel Ibis, vroeger art. 22(4) Brussel I.18 HvJ 13 juli 2006, nr. C-4/03, ECLI:EU:C:2006:457, GAT/LuK; HvJ 13 juli 2006, nr. C-539/03,

ECLI:EU:C:2006:458, Roche Nederland e.a.; HvJ 11 oktober 2007, nr. C-98/06, ECLI:EU:C:2007:595, Freeport; HvJ 12 juli 2013, nr. C-616/10, ECLI:EU:C:2012:445, Solvay. Zie ook P.L.C. TORREMANS, “Intellectuele eigendomsovereenkomsten en de Rome I-Verordening”, TBH 2009 (6) 538-552; M. PERTEGÁS SENDER, Cross-border Enforcement of Patent Rights – An Analysis of the Interface Between Intellectual Property and Private International Law, Oxford, Oxford University Press, 2002.

19 Rb. Antwerpen 29 februari 2008, IRDI 2008 (2) 184; Brussel 14 februari 2006, IRDI 2006, (2) 153.

20 Cass 2 januari 2014, AR C.12.0463.N, ICIP-Ing. Cons. 2014, (2) 205.21 Antwerpen 5 mei 2008, IRDI 2008, (3) 257.

2. Brussel I

Intersentia 5

België was verleend. Het hof van beroep oordeelt dat de geldigheid van het Euro-pese octrooi ter sprake is en dat het daarom enkel kan oordelen over de inbreuken in België. Een grensoverschrijdend inbreukverbod is het hof niet bereid te geven.

Ook de rechtbank van koophandel te Gent oordeelde in deze zin.22 In deze zaak heeft de eiser (die ook de vaststelling van niet-inbreuk vorderde) tot vier keer toe in geschreven conclusies het recht voorbehouden om de geldigheid van het octrooi aan te vechten. In deze omstandigheden oordeelde de rechtbank dat de geldigheid duidelijk in het geding betrokken was.

De exclusieve bevoegdheidsgrond over intellectuele eigendom geldt niet in een geschil tussen een werkgever en een werknemer over wie als rechtmatige eige-naar van een uitvinding het recht heeft om een Europees octrooi aan te vragen.23

Voor de tenuitvoerlegging van beslissingen zijn de gerechten van de plaats van tenuitvoerlegging exclusief bevoegd.24 De beslagrechter te Tongeren wees terecht de internationale bevoegdheid af in zaak waarin een Belgische schuldenaar het beslag onder derden, gelegd in Nederland, aanvocht terwijl de derde in Nederland gevestigd was.25

2.1.2. STILZWIJGENDE AANVAARDING VAN DE BEVOEGDHEID DOOR DE VERWEERDER

In de materies die onder Brussel I vallen is het steeds mogelijk dat de verweerder stilzwijgend de internationale bevoegdheid aanvaardt.26 Het bestaan van exclu-sieve bevoegdheidsgronden vormt hier een uitzondering op.

Er is stilzwijgende aanvaarding wanneer de verweerder de onbevoegdheid niet in limine litis opwerpt.27 In beroep28 of in latere conclusies29 is te laat. In een geval waarin de verweerder aanwezig was op de inleidende zitting en uitstel had gevraagd zonder de bevoegdheid te betwisten en vervolgens niet was verschenen op de volgende zitting oordeelde de rechtbank van koophandel te Hasselt dat haar bevoegdheid is vastgesteld.30

22 Kh. Gent 24 juni 2010, ICIP-Ing. Cons. 2010, 242.23 Cass. 1 oktober 2010, AR C.09.0563.N, Pas. 2010, (10) 2468, TBH 2011, 481; Tijdschrift @ipr.be

2011, (1) 73, P&B 2011, 95, weerg. TBH 2011, 89 (K. SZYCHOWSKA). Dit komt overeen met HvJ 15 november 1983, nr. 288/82, ECLI:EU:C:1983:326, Duijnstee.

24 Art. 24(5) Brussel Ibis, vroeger art. 22(5) Brussel I.25 Beslagr. Tongeren 9 juni 2011, RW 2012-13, 1037.26 Art. 26 Brussel Ibis, vroeger art. 24 Brussel I. Voor toepassingen in België zie Kh. Hasselt

28 juni 2006, www.eurprocedure.be/cases/2006-06-28%20Hasselt.html (geconsulteerd op 17 oktober 2016); Kh. Hasselt 14 september 2005, www.eurprocedure.be/cases/2005-09-14%20Hasselt.html (geconsulteerd op 17 oktober 2016).

27 Zie ook art. 854 Ger.W., Cass. 2 januari 2014, AR C.12.0463.N, ICIP-Ing.Cons. 2014, 205.28 Cass. 2 januari 2014, AR C.12.0463.N, ICIP-Ing.Cons. 2014 205; Brussel 18 november 2004,

ICIP-Ing.Cons. 2014, 672. Zie ook Rb. Brussel 17 mei 2013, JT 2013, 566.29 Rb. Brussel 17 mei 2013, JT 2013, 566.30 Kh. Hasselt 22 december 2004, www.eurprocedure.be/cases/2004-12-22.html (geconsulteerd

op 17 oktober 2016).


6 Intersentia

In een oudere zaak vond de rechtbank van koophandel te Gent dat Brussel I van openbare orde is en dat de verweerder de exceptie van onbevoegdheid op elk moment kan opwerpen.31 Dit lijkt ons niet correct.

In een ander geval liet de verweerder in een e-mail aan de gerechtsdeurwaar-der weten dat hij de vordering niet betwist. De Hasseltse rechtbank van koophan-del beschouwde deze email niet als een verschijning.32

2.1.3. BESCHERMDE PARTIJEN

A. Consumentencontracten

Een consument is iemand die contracteert voor privégebruik en niet voor beroeps-doeleinden.33 Dat heeft het Hof van Justitie verschillende keren bevestigd.34 Het hof van beroep te Antwerpen vond dat ook een persoon die een ervaren belegger is, een consument kan zijn als de beleggingen buiten zijn beroepsactiviteiten vallen.35

In een arrest over de EET-verordening heeft het Hof van Justitie geoordeeld dat de Europese wetgever de bescherming van de consument beoogt.36 Daarom gelden de beschermende regels niet in een dispuut tussen twee consumenten. Aangezien de bewoording van de consumentenbepalingen in de EET en Brussel I sterk overeenkomen, en omdat het hof ook specifi ek verwijst naar Brussel I, lijkt het erop dat deze uitleg ook relevant is voor Brussel I.

De Brusselse rechtbank van koophandel moest oordelen over de aard van de activiteiten van de wederpartij.37 Brussel I bepaalt dat de bescherming o.a. geldt wanneer de persoon “commerciële of beroepsactiviteiten ontplooit in de lidstaat waar de consument woonplaats heeft ”.38 In het geval voor de Brusselse rechtbank van koophandel vorderden verschillende beleggers schadevergoeding van de verweerder omdat zijn aandelen veel in waarde gezakt waren. De rechtbank oor-deelde dat dit niet viel onder de beroepsactiviteiten van de verweerder, maar onder zijn vermogensbeheer. De beschermende bevoegdheidsgrond vond dus geen toepassing.

De beschermende bevoegdheidsgronden gelden enkel als er een contract is tussen de consument en de wederpartij.39

31 Kh. Gent 28 februari 2004, TGR/TWVR 2004, 217.32 Kh. Hasselt 1 juni 2005, www.eurprocedure.be/cases/2005-06-01r.html (geconsulteerd op

17 oktober 2016).33 Art. 17 Brussel Ibis, vroeger art. 15 Brussel I.34 HvJ 3 juli 1997, nr. C-269/95, ECLI:EU:C:1997:337, Benincasa; HvJ 20 januari 2005,

nr. C-464/01, ECLI:EU:C:2005:32, Gruber.35 Antwerpen 20 maart 2007, Jaarboek Kredietrecht 2007, 161 (noot C. VERDURE).36 HvJ 5 december 2013, nr. C-508/12, ECLI:EU:C:2013:790, Vapenik/Th urner, vooral r.o. 29-31.37 Kh. Brussel 28 mei 2013, TBH 2015, 209.38 Art. 17(1)c) Brussel Ibis, toen nog art. 15(1)c) Brussel I.39 HvJ 11 juli 2002, nr. C-96/00, ECLI:EU:C:2002:436, Gabriel; HvJ 14 mei 2009, nr. C-180/06,

ECLI:EU:C:2009:303 Ilsinger; HvJ 28 januari 2015, nr. C-375/13, ECLI:EU:C:2015:37, Kolassa

2. Brussel I

Intersentia 7

Bovendien moet de wederpartij haar beroepsactiviteiten richten op de lidstaat waarin de consument woonplaats heeft . Het concept van “richten” heeft het Hof van Justitie in verschillende arresten opgehelderd.40 Nog voor de arresten van het Hof over “richten” via het internet kwam de rechtbank van eerste aanleg te Luik tot een gelijkaardige interpretatie.41 Het feit dat de website niet interactief was maar van de klant vroeg om een reservatie per telefoon te maken sloot niet uit dat de activiteiten gericht waren op Belgische consumenten. De rechtbank vond niet dat het bestaan van een website op zich neerkwam op het richten van activiteiten. Zij overwoog verder het bestaan van een website met een .be domeinnaam en de stelling op de website dat rechtsreeks contracteren goedkoper is.

Het hof van beroep te Antwerpen oordeelde dat het feit dat de Luxemburgse bank met de Belgische consument correspondentie voerde en dat de Luxemburgse bank een website had die in België consulteerbaar was onvoldoende was om tot de vaststelling te komen dat de bank zijn activiteiten richtte op België.42 De overeen-komst is in dit geval tot stand gekomen via een agent.

B. Arbeidscontracten

De beschermende bevoegdheidsgrond in arbeidscontracten bestaat eruit dat de werknemer de vordering kan instellen op de plaats waar hij of zij gewoonlijk werkt.43 Als hij of zij niet gewoonlijk op eenzelfde plaats werkt, dan is het gerecht van de plaats van de vestiging die de werknemer in dienst heeft genomen bevoegd.44 Het Hof van Justitie gaf een brede invulling aan het begrip “waar de werknemer gewoonlijk werkt” zodat ook de plaats van waaruit de werknemer gewoonlijk werkt hieronder valt.45 Brussel Ibis heeft de brede interpretatie inmid-dels gecodifi ceerd.46, 47

Ook in België moesten de gerechten verschillende keren de plaats waar de werknemer gewoonlijk werkt beoordelen om hun bevoegdheid vast te stellen. Het

v. Barclays Bank plc,; Antwerpen 20 maart 2007, Jaarboek Kredietrecht 2007, 161 (noot C. VERDURE).

40 HvJ 7 december 2010, nr. C-585/08 en C-144/09, ECLI:EU:C:2010:740, Pammer en Hotel Alpenhof; HvJ 6 september 2012, nr. C-190/11, ECLI:EU:C:2012:542, Mühlleitner; HvJ 17 okto-ber 2013, nr. C-218/12, ECLI:EU:C:2013:666, Emrek.

41 Rb. Luik 1 oktober 2008, DAOR 2009, 320 (noot E. MONTERO), TBH 2009, 610.42 Antwerpen 20 maart 2007, Jaarboek Kredietrecht 2007, 161 (noot C. VERDURE).43 Art. 21(1)b)i) Brussel Ibis, vroeger art. 19(2)a) Brussel I. Zie hierover ook F. VAN OVERBEEKE,

“Brussel I(bis)-Verordening inzake niet uitsluitende bevoegdheidsgronden en zwakke partijen – Stand van zaken sinds 2002 tot nu” in B. ALLEMEERSCH en T. KRUGER, Handboek Europees burgerlijk procesrecht, Antwerpen, Intersentia, 56-58.

44 Art. 21(1)b)ii) Brussel Ibis, vroeger art. 19(2)b) Brussel I.45 HvJ 13 juli 1993, nr. C-125/92, ECLI:EU:C:1993:306, Mulox; HvJ 9 januari 1997, nr. C-383/95,

ECLI:EU:C:1997:7, Rutten/Cross Medical; HvJ 27 februari 2002, nr. C-37/00, ECLI:EU:C:2002:122, Weber; HvJ 10 april 2003, nr. C-437/00, ECLI:EU:C:2003:219, Pugliese.

46 Art. 21(1)b)i) Brussel I bis.47 Zie voor een vergelijkbare ontwikkeling in het confl ictenrecht de zaak HvJ 15 maart 2011,

nr. C-29/10, ECLI:EU:C:2011:151, Koelzsch, en de codifi catie hiervan in Rome I.


8 Intersentia

arbeidshof te Brussel oordeelde dat een verkoopvertegenwoordiger voor de Bene-lux en Frankrijk gewoonlijk werkte op zijn thuisadres aangezien hij daar een bureau had, daar zijn beroepsactiviteiten organiseerde en na elke zakenreis daar-naar terugkwam.48 Ook een manager van een Frans bedrijf, die verantwoordelijk was om een Belgische vestiging op te richten verrichtte gewoonlijk zijn arbeid in België, al moest hij vaak naar Frankrijk reizen.49

Vliegende werknemers kwamen ook vaak aan bod, vooral bij de arbeidsrecht-bank de Charleroi, waar een bepaalde luchtvervoerder actief is. Reeds in 2003 stelde deze rechtbank een interpretatievraag aan het Hof van Justitie. De arbeids-rechtbank wilde namelijk weten hoe het de gewoonlijke werkplaats moest bepalen van cabinepersoneel die voornamelijk op verschillende Ierse vliegtuigen werkten, maar ook hielpen bij het inchecken in Charleroi. Het Hof van Justitie had toen echter geen bevoegdheid om deze vraag te beantwoorden.50

De arbeidsrechtbank te Charleroi besliste dan maar zelf en overwoog verschil-lende elementen51:– de verweerder is een Ierse vennootschap met hoofdzetel in Dublin, Ierland;– het is niet duidelijk of de aanwezigheid in Charleroi een vestiging is of iets

minder;– de eiser is in dienst genomen als “customer services agent – infl ight”;– het arbeidscontract specifi ceert dat de vliegtuigen geregistreerd zijn in Ierland

zodat het werk van de werknemer in Ierland lag ook al werkte hij in de lucht-haven in Charleroi;

– de taken van de werknemer omvatten de veiligheid, verwelkoming en bijstand aan passagiers, het aan boord verkopen van duty-free artikelen, het schoon-maken van het vliegtuig en andere taken die het bedrijf van hem zouden vra-gen; het bedrijf kon ook aan de werknemer vragen om in te springen om andere personeelsleden te vervangen;

– de werknemer legde zijn time sheets voor, maar hieruit kon de rechtbank niet opmaken of de tijd is ingevuld op de grond of aan boord;

– de werknemer had zijn domicilie in België en vertrok steeds van thuis of van de luchthaven te Charleroi om zijn taken te vervullen;

– de werknemer ontving zijn vluchtroosters van het personeelsdesk op de lucht-haven te Charleroi;

– de werknemer ontving een opleiding als “cabin crew member” van de Aero-training Network in Charleroi.

48 Arbh. 21 november 2007, JTT 2008, 93, met toepassing van HvJ 9 januari 1997, nr. C-383/95, ECLI:EU:C:1997:7, Rutten/Cross Medical.

49 Arbrb. 9 maart 2006, JTT 2007, 65.50 HvJ 10 juni 2004, nr. C-555/03, ECLI:EU:C:2004:370, Warbecq/Ryanair. Op dat moment kon-

den enkel de hoogste rechtscolleges van de lidstaten interpretatievragen stellen in het domein van het IPR, volgens art. 68(1) EG-Verdrag versie 2002, Pb.C. 24 december 2002, afl . 325, 1.

51 Arbrb. Charleroi 21 maart 2005, JTT 2005, 263 en een gelijkaardige zaak Arbrb. Charleroi 21 maart 2005, Tijdschrift @ipr.be 2005, (2) 47.

2. Brussel I

Intersentia 9

De arbeidsrechtbank gaf bijzonder gewicht aan de plaats van waaruit de werkne-mer vertrok en de doelstelling om de werknemer te beschermen. Daarom aan-vaarde zij de internationale bevoegdheid.

Het arbeidshof te Bergen vormde deze uitspraak echter om.52 Volgens het arbeidshof vervulde de werknemer het grootste deel van zijn taken aan boord van vliegtuigen. De rest van zijn tijd was verdeeld over de landen van waar de vluchten vertrokken en waar ze aankwamen. Het feit dat de vliegtuigen onder de Ierse vlag vlogen, vond het arbeidshof niet relevant. Dus kon het arbeidshof de gewoonlijke werkplaats niet vaststellen en het viel daarom terug op de subsidiaire regel, name-lijk de plaats van de vestiging die de werknemer in dienst heeft genomen. Dit was Ierland aangezien de Ierse vestiging de werknemer in dienst heeft genomen. Geen bevoegdheid dus voor de Belgische gerechten.

Een dispuut tussen een ontslagen werknemer en Ryanair kwam weer voor de arbeidsrechtbank te Charleroi in 2013.53 Hier volgde de arbeidsrechtbank de beslissingen van het arbeidshof te Bergen. De rechtbank wees dus haar bevoegd-heid af.54

De werknemer tekende echter beroep aan, waarop het arbeidshof te Bergen vervolgens een interpretatievraag stelde aan het Hof van Justitie. De laatste stand van zaken is dus dat de kwestie opnieuw aanhangig is voor het Hof van Justitie.55 Deze keer is het Hof van Justitie wel bevoegd om antwoord te geven.56 Het verhaal is dus nog altijd niet af.

C. Verzekeringscontracten

Ook verzekeringsnemers, verzekerden en begunstigden in verzekeringscontrac-ten krijgen een procesrechtelijke bescherming.57 De Belgische rechtbanken wor-stelden verschillende keren met de invulling van deze categorie.

Het hof van beroep te Luik oordeelde dat een advocaat een begunstigde is van een rechtsbijstandsverzekering en dus aanspraak mag maken op de bescher-mende bevoegdheidsgrond.58

52 Arbh. Bergen 7 september 2007, JLMB 2007, 1512, Soc.Kron. 2008, 518.53 Arbrb. Charleroi 4 november 2013, weerg. Juristenkrant 2013 (279) 4, Soc.M. 2014 (2) 10-11.54 Zie voor kritiek op deze uitspraak o.a. G. VAN CALSTER, “Ceci n’est pas une base Ryanair?”,

De Juristenkrant 2013 (279); F. VAN OVERBEEKE, “Do we Need a New Confl ict-of-Laws Rule for Labour in the European Road Transport Sector? Yes We Do” in J. BUELENS en M. RIGAUX (eds.), From Social Competition to Social Dumping, Antwerpen, Intersentia, 2016, 107-122.

55 HvJ aanhangige zaak nr. C-169/16, Moreno Osacar/Ryanair.56 Interpretatievragen in het domein van het IPR vallen nu onder het algemene regime. Dit bete-

kent dat alle gerechten een vraag mogen stellen aan het Hof van Justitie: art. 267 VWEU. Hierop voorziet art. 81 geen uitzondering zoals vroeger.

57 Art. 11(1) Brussel Ibis, vroeger art. 9(1) Brussel I.58 Luik 4 juni 2012, JLMB 2014, 875.


10 Intersentia

In een levensverzekeringszaak oordeelde het hof van beroep te Brussel dat een erfgenaam die informatie wenst te verkrijgen over de levensverzekeringspolis bij een Luxemburgse bank van zijn overleden moeder ook een beschermde partij is.59 Hij mocht de procedure dus voeren voor de rechtbank van zijn woonplaats in België.

2.1.4. FORUMBEDINGEN

A. Algemeen

Brussel I bepaalt de vormvoorwaarden voor de geldigheid van het forumbeding. Er zijn drie mogelijkheden:– een schrift elijke (of schrift elijk bevestigde mondelinge) overeenkomst;– een overeenkomst in een andere vorm die wordt toegelaten door de handels-

wijzen die tussen de partijen gebruikelijk zijn geworden;– een vorm die overeenstemt met een gewoonte waarvan de partijen op de

hoogte zijn of hadden behoren te zijn en die in de internationale handel alge-meen bekend is en door partijen bij dergelijke overeenkomsten in de betrok-ken handelsbranche doorgaans in acht wordt genomen.60

Deze vormvereisten hebben allemaal hetzelfde doel: ervoor zorgen dat wilsover-eenstemming tussen de partijen daadwerkelijk vaststaat.61

Al deze verschijningsvormen lagen reeds voor bij de Belgische gerechten en we bespreken ze achtereenvolgens.

Eerst maken we melding van een verwarring die soms bestaat tussen de eerste twee verschijningsvormen. Zo oordeelde het hof van beroep te Antwerpen dat een forumbeding op factuurvoorwaarden enkel geldig kan zijn als er zowel een mon-delinge overeenkomst als een handelspraktijk was tussen de partijen.62 Deze ver-warring komt wellicht door een toepassing van oude rechtspraak van het Hof van Justitie die nog een oude versie – met andere bewoordingen – van Brussel I inter-preteerde.63

B. Schrift elijke overeenkomst

Als een beding schrift elijk en geldig is, gaat het voor op het Belgische recht, in dit geval de Belgische Alleenkoopwet.64 Daarom wees het hof van beroep te Gent de

59 Brussel 14 september 2010, JT 2011, 74.60 Art. 25(1) Brussel Ibis, vroeger art. 23(1) Brussel I.61 HvJ 14 december 1976, nr. 24/76, ECLI:EU:C:1976:177, Salotti/Ruewa, r.o. 7.62 Antwerpen 30 maart 2009, RW 2012-13, 107; Antwerpen 15 april 2013, Limb.Rechtsl. 2013, 215,

noot H. VAN GOMPEL.63 HvJ 14 december 1976, nr. 25/76, ECLI:EU:C:1976:178, Segoura/Bonakdrian.64 Wet 27 juli 1961, nu opgenomen in het WER.

2. Brussel I

Intersentia 11

internationale bevoegdheid af, ten gunste van de gerechten te Londen, aangeduid in een schrift elijk forumbeding.65

Het is niet vereist dat de aangeduide rechtbank bij naam wordt genoemd. Een verwijzing naar een gerecht in het land van de woonplaats van de verweerder volstaat.66 Een verwijzing naar de “terzake bevoegde rechter” is echter te vaag om eff ect te krijgen.67

Ten aanzien van een ondertekening door de ontvanger van een factuur met een forumbeding oordeelde de rechtbank van koophandel te Hasselt dat dit een schrift elijke overeenkomst ter aanduiding van de internationaal bevoegde rechter is.68

Een forumbeding in de algemene voorwaarden op een bestelbon kan echter enkel geldig zijn als de bon ondertekend is. Als de algemene voorwaarden op de keerzijde gedrukt zijn, moet er op de voorzijde een expliciete verwijzing naar zijn opgenomen.69 Een forumbeding in factuurvoorwaarden die niet ondertekend zijn, is niet geldig.70

Er zijn Belgische uitspraken die oordelen dat een verwijzing naar de algemene voorwaarden op de voorzijde van een bestelbon niet volstaat maar dat een speci-fi eke verwijzing naar het forumbeding is vereist.71 Deze interpretatie is volgens ons te strikt en niet in overeenstemming met de rechtspraak van het Hof van Justitie.

In een geval voor het hof van beroep te Gent was er een dading met schrift e-lijke forumovereenkomst voor de rechtbank te Kortrijk.72 Voor zover de vorde-ring uit de niet-nakoming van de dadingsovereenkomst voortvloeide, was de aan-geduide rechter internationaal bevoegd. Op de tegenvordering, die voortvloeide uit de handelsagentuurovereenkomst tussen de partijen en niet uit de dading, was de Kortrijkse rechter niet internationaal bevoegd.

Ook een elektronische forumbeding kan gelden als “schrift elijk” als het in een vorm is die duurzaam kan worden geregistreerd.73 Het Hof van Justitie heeft geoordeeld dat een “clickwrap” bepaling met een link naar de algemene voor-

65 Gent 8 oktober 2008, RABG 2011, 295 (noot P. VANDERBEEKEN).66 Bergen 7 februari 2012, JT 2012, 552. Dit is in overeenstemming met het arrest HvJ 9 november

2000, nr. C-387/98, ECLI:EU:C:2000:606, Coreck Maritime.67 Gent 28 april 2008, Tijdschrift @ipr.be 2009, (2) 59, RABG 2008, 1107 (noot L. SAMYN), RW

2009-10, 1691.68 Kh. Hasselt 23 maart 2005, www.eurprocedure.be/cases/2005-03-23.html (geconsulteerd op

17 oktober 2016).69 Kh. Doornik 11 september 2012, TBH 2013, 457. Dit vonnis bevat een toepassing van HvJ

14 december 1976, nr. 24/76, ECLI:EU:C:1976:177, Salotti/Ruewa.70 Kh. Doornik 11 september 2012, TBH 2013, 457.71 Antwerpen 14 oktober 2013, Limb.Rechtsl. 2014, 65 (noot P. VANHELMONT); Kh. Hasselt

11 mei 2005, www.eurprocedure.be/cases/2005-05-11.html (geconsulteerd op 17 oktober 2016).

72 Gent, 2 juni 2010 http://jure.juridat.just.fgov.be/view_decision.html?justel=N-20100602-9&idxc_id=244686&lang=nl (geconsulteerd op 17 oktober 2016).

73 Art. 25(2) Brussel Ibis, vroeger art. 23(2) Brussel I.


12 Intersentia

waarden aan het criterium van duurzaamheid kan voldoen. Hiervoor is vereist dat het mogelijk is om de tekst van de algemene voorwaarden af te drukken en op te slaan vóór het sluiten van de overeenkomst.74

In een zaak voor het hof van beroep te Brussel ondertekende de koper het aanbod van de verkoper. Hierin stond een verwijzing naar de algemene voor-waarden op de website van de verkoper. De verkoper heeft deze voorwaarden nooit verstuurd naar de koper. In deze omstandigheden vond het hof dat het forumbeding niet gold tussen de partijen, omdat er geen garantie was dat de koper daadwerkelijk het beding aanvaard had.75

C. Handelswijze gebruikelijk tussen de partijen

Forumbedingen die opgenomen zijn in de algemene (factuur)voorwaarden van één van de partijen gelden dus niet als een forumbeding op schrift . Een dergelijk beding kan echter wel gelden tussen de partijen als deze manier van handelen gebruikelijk is geworden tussen de partijen.

De uitgebreide Belgische rechtspraak over deze vraag stellen twee criteria voorop om te bepalen of een dergelijk forumbeding tegenstelbaar is76:i) er zijn voldoende lange en regelmatige handelsbetrekkingen tussen de par-

tijen,ii) die bestaan hebben voorafgaandelijk aan de transacties waarover het geschil

loopt.

Als die voorwaarden vervuld zijn, zodat de partijen regelmatig en over een lan-gere periode geconfronteerd worden met dezelfde algemene voorwaarden, wordt er vermoed dat de partijen met deze algemene voorwaarden hebben ingestemd als zij hier nooit tegen geprotesteerd hebben.

Hier geldt dus een strengere toets dan deze voor de aanvaarding van factuur-voorwaarden onder het Belgische recht. Het niet-protesteren tegen een enkele fac-tuur is op zich onvoldoende voor het ontstaan van een bindend forumbeding.77

De grote vraag is wanneer er voldoende lange handelsbetrekkingen zijn: hoe-veel facturen zijn nodig om van een praktijk te kunnen spreken? Hier is geen éénduidig antwoord op. Het hangt immers ook af of facturen van tevoren al

74 HvJ 21 mei 2015, nr. C-322/14, ECLI:EU:C:2015:334, El Majdoub/CarsOnTh eWeb.Deutschland GmbH.

75 Brussel 25 maart 2013, Tijdschrift @ipr.be 2013, (2) 33. Zie ook Kh. Tongeren 20 april 2007, DAOR 2009, 43.

76 Gent 1 februari 2012, RABG 2013, 1129 (noot P. DELZANDRE), RW 2012-13, 24, Tijdschrift @ipr.be 2012, (3) 36; Gent 29 februari 2012, www.eurprocedure.be/cases/2012-02-29.html (geconsulteerd op 18 oktober 2016); Antwerpen 19 november 2012, RABG 2013, 1250 (noot C. CLIJMANS).

77 Antwerpen 19 november 2012, RABG 2013, 1250 (noot C. CLIJMANS); Antwerpen 15 april 2013, Limb.Rechtsl. 2013, (3) 215 (noot H. VAN GOMPEL); Antwerpen 17 juni 2013, Tijdschrift @ipr.be 2013, (3) 55.

2. Brussel I

Intersentia 13

betwist zijn, de aard van het contract en de taal die de partijen gebruiken. Rech-ters hebben ook in interviews aangegeven dat ze dit moeilijk vinden.78 Een rech-ter legde uit dat de handelsrelaties tussen de partijen bij een dienstencontract intensiever zijn dan bij een eenvoudige koopcontract.79

In deze gevallen aanvaardden de gerechten de forumbedingen:– hof van beroep te Antwerpen: facturen over een periode van negen jaar80;– hof van beroep te Gent: een enkele factuur voorgelegd in eerste aanleg, maar

zeven in beroep81;– hof van beroep te Antwerpen: meer dan 200 facturen over een periode van

vier jaar82;– hof van beroep te Luik: 17 facturen over een periode van vier jaar; bovendien

heeft de verweerder één van deze facturen betwist en hierbij een van de andere bepalingen in de algemene voorwaarden gebruikt, zonder het forumbeding te betwisten83;

– rechtbank van koophandel te Hasselt: 15 transacties84;– voorzitter van de rechtbank van koophandel te Bergen: een periode van acht

jaar85;– rechtbank van koophandel te Dendermonde: handelsrelaties van 32 jaar.86

Ook voor de aanvaarding van een forumbeding dat in de algemene voorwaarden op de website van een van de partijen staan, gaf een rechter in een interview aan dat hij rekening zou houden met de handelsrelaties tussen de partijen.87

D. Gewoonte in de internationale handel

Er zijn niet veel voorbeelden in de Belgische rechtspraak van de toepassing van een gewoonte om te leiden tot een geldig forumbeding. Uit de interviews blijkt dat partijen deze mogelijkheid soms aangrijpen als laatste strohalm.88

Een voorbeeld van een succesvol beroep op deze mogelijkheid vinden we in een uitspraak van de rechtbank van koophandel te Hasselt.89 In dit geval schreef de eiser naar zes internationale leveranciers van deuren en ramen om een kopie

78 Interview #B5.79 Interview #B4.80 Antwerpen 28 april 2010, TBBR 2014, 85.81 Gent 29 februari 2012, www.eurprocedure.be/cases/2012-02-29.html (geconsulteerd op

18 oktober 2016).82 Antwerpen 27 februari 2014, RABG 2014, 805 (noot C. CLIJMANS).83 Luik 5 juni 2014, JT 2014, 682.84 Kh. Hasselt 1 februari 2006, Tijdschrift @ipr.be 2006, (1) 53.85 Kh. Bergen 13 mei 2011, JLMB 2011, 1786.86 Kh. Dendermonde 29 maart 2011, P&B 2013, 37.87 Interview #B14.88 Interview #B12.89 Kh. Hasselt 22 oktober 2008, RW 2009-10, 933.


14 Intersentia

van hun algemene voorwaarden op te vragen. Het bleek dat in al deze voorwaar-den een forumbeding stond. Daaruit leidde de rechtbank van koophandel af dat er een gewoonte bestond in deze handelsbranche waarvan partijen op de hoogte hadden moeten zijn.

Gewoonten bestaan ook in de sector van maritieme vervoer; meer bepaald is het geweten dat ladingsbrieven vaak forumbedingen bevatten.90

E. Taal: geen vormvereiste

Naast wat Brussel I voorziet, mogen nationale gerechten geen extra vormvoor-waarden opleggen.91

Toch moet een rechtbank met zekerheid weten of een partij het beding wel heeft aanvaard. De taal kan hierbij een aanduiding zijn. Rechters beschouwen dit als een feitenvraag.92

De instemming van een partij is een vraag van materiële geldigheid en niet formele geldigheid. Brussel I bevatte geen verwijzingsregel over het recht van toe-passing op de materiële geldigheid van een forumbeding. Hier heeft Brussel Ibis verandering in gebracht: nu is het recht van het forum van toepassing hierop.93 Deze verwijzing sluit echter de IPR-regels van het forum in.94 De bepaling helpt ons dus niet veel verder.

Rome I is ook niet van toepassing forumbedingen.95 De Belgische wetgever heeft echter voor een oplossing gezorgd: op overeenkomsten die uitgesloten zijn van het toepassingsgebied van Rome I, passen we in België toch de regels van Rome I toe.96

2.1.5. BIJZONDERE BEVOEGDHEIDSGRONDEN: VERBINTENISSEN

Helemaal onderaan de bevoegdheidsladder van Brussel I(bis) staan de algemene en daarnaast de bijzondere bevoegdheidsgronden. De algemene bevoegdheids-grond, de woonplaats van de verweerder, komt niet aan bod in deze tekst.

De bijzondere bevoegdheidsgronden zijn gebaseerd ofwel op de oorzaak van het dispuut (bv. een contract of een onrechtmatige daad)97 ofwel op het bestaan

90 HvJ 16 maart 1999, nr. C-159/97, ECLI:EU:C:1999:142, Trasporti Castelletti Spedizioni Internazionali SpA/Hugo Trumpy SpA; Kh. Antwerpen 24 februari 2009, RHA 2009, 67; Kh. Antwerpen 29 januari 2013, RABG 2014, 606.

91 HvJ 24 juni 1981, nr. C-150/80, ECLI:EU:C:1981:148, Elefanten Schuh GmbH/Jacqmain.92 Interview #B4 en #B14.93 Art. 25(1) Brussel I bis.94 Overw. 20 Brussel I bis.95 Art. 1(1)e) Rome I.96 Art. 98 § 1, tweede alinea WIPR.97 Art. 7 Brussel Ibis, vroeger art. 5 Brussel I.

2. Brussel I

Intersentia 15

van meerdere verweerders of meerdere samenhangende vorderingen.98 De bespreking van de bijzondere bevoegdheidsgronden gebaseerd op de oorzaak is beperkt tot verbintenissen. Deze bepalingen komen in de praktijk de meeste voor.

Vooraleer te beginnen aan de bespreking van de bevoegdheidsgronden voor verbintenissen, is een uitleg over de kwalifi catievraag nodig.

A. Kwalifi catievraag

Brussel I maakt een onderscheid tussen verbintenissen uit overeenkomst en ver-bintenissen uit onrechtmatige daad. Hoewel de Belgische practicus dit onder-scheid zal herkennen in zijn eigen, nationale rechtssysteem, is enige voorzichtig-heid geboden. De verordening maakt immers gebruik van autonome begrippen die een Europeesrechtelijke defi nitie kennen. Het Hof van Justitie van de Euro-pese Unie waarborgt hun interpretatie. Zo bepaalde het Hof dat burgerrechtelijke aansprakelijkheidsvorderingen, die naar nationaal recht vorderingen uit onrecht-matige daad zijn, niettemin worden geacht voort te vloeien uit “verbintenissen uit overeenkomst”. Dit is bijvoorbeeld het geval indien deze vorderingen in verband staan met een overeenkomst. De verweten gedraging kunnen neerkomen op een niet-nakoming van de contractuele verbintenissen.99

De Belgische hoven en rechtbanken staan niet altijd stil bij de autonome kwa-lifi catie van deze begrippen. Zo kwalifi ceerde het hof van beroep te Bergen een vordering tot schadevergoeding op grond van tergend en roekeloos geding als een “vordering uit onrechtmatige daad”, om de eenvoudige reden dat dit de aard is van de vordering naar Belgisch recht.100 Hierbij stond het hof niet stil bij het feit dat in dit geval de vordering verband hield met een dadingsovereenkomst tussen de partijen. In het licht van de rechtspraak van het Hof van Justitie is deze vorde-ring misschien eerder te kwalifi ceren als contractueel.

Ook het hof van beroep te Luik ging voorbij aan de autonome kwalifi catie toen het moest oordelen over zijn internationale bevoegdheid over een vordering tot terugbetaling van een onverschuldigde betaling.101 Het hof stelde vast dat een dergelijke plicht tot terugbetaling, naar Belgisch recht, noch een verbintenis uit overeenkomst noch een verbintenis uit onrechtmatige daad uitmaakt. Daarom paste het hof de bepalingen over bevoegdheid in zaken van verbintenissen102 hele-maal niet toe, hoewel uit de rechtspraak van het Hof van Justitie volgt dat vorde-ringen noodzakelijkerwijs in de ene of andere categorie vallen en een tussenweg niet mogelijk is.103 Ondertussen heeft het Hof van Justitie ook verduidelijkt dat vorderingen strekkende tot nietigverklaring van een overeenkomst en tot terug-

98 Art. 8 Brussel Ibis, vroeger art. 6 Brussel I.99 HvJ 13 maart 2014, nr. C-548/12, ECLI:EU:C:2014:148, Brogsitter.100 Bergen 8 mei 2014, DCCR 2015, 3-4, 157, noot E. ULRIX.101 Luik 13 december 2012, TBH 2014, 1, 91, noot A. HANSEBOUT, Tijdschrift @ipr.be 2013, 1, 61.102 Art. 7 Brussel Ibis; toen nog art. 5 Brussel I.103 HvJ 27 september 1988, nr. 189/87, ECLI:EU:C:1988:459, Kalfelis/Schröder e.a.


16 Intersentia

gave van de op basis van die overeenkomst onverschuldigd betaalde bedragen, voortvloeien uit “verbintenissen uit overeenkomst”.104

B. Contracten

De algemene regel voor contracten is dat het gerecht van de plaats van de uitvoe-ring van de verbintenis van toepassing is. Onder de oude versies van het Verdrag van Brussel was het ingewikkeld om de juiste verbintenis en zijn plaats van uit-voering te vinden.105 Vanaf Brussel I (en dus ook in Brussel Ibis) is voor twee contracten een specifi eke regel: voor koopcontracten is de plaats van uitvoering de plaats van levering; voor dienstencontracten is dit de plaats van de verstrek-king van de diensten.106 Dit blijft gelden zelfs als de verbintenis die aan de grond-slag ligt van de eis, een andere verbintenis is die voortvloeit uit de overeenkomst, zoals betaling.

De logica is dat deze specifi eke regels toepassing krijgen en pas als de overeen-komst geen koop of dienst betreft , de algemene regel in spel komt.107 Het gebeurt echter vaak dat de Belgische hoven en rechtbanken de plaats van uitvoering van een verbintenis tot betaling (in ruil voor de goederen of diensten) bepalen over-eenkomstig de algemene regel.108

Voorbeelden uit Belgische rechtspraak van overeenkomsten die tot de restca-tegorie behoren, zijn leningsovereenkomsten109, overeenkomsten tot verkoop van activa en passiva110, complexe sui generis samenwerkingsovereenkomsten111, gemengde overeenkomsten112 en vertrouwelijkheidsovereenkomsten.113

Het hof van beroep te Luik heeft de algemene regel ook toegepast op een straf-beding.114 Volgens het hof was dit beding accessoir aan de verkoop van een onroe-

104 HvJ 20 april 2016, nr. C-366/13, ECLI:EU:C:2016:282, Profi t Investment SIM.105 Zie hierover J. ERAUW, “Niet-uitsluitende bevoegdheidsgronden” in H. VAN HOUTTE en

M. PERTEGÁS SENDER (eds.), Europese IPR-verdragen, Leuven, Acco, 1997, 87-96; M. PER-TEGÁS SENDER en I. COUWENBERG, “Recente ontwikkelingen in het Europees bevoegd-heids- en executierecht” in H. VAN HOUTTE en M. PERTEGÁS SENDER (eds.), Het nieuwe Europese IPR: van verdrag naar verordening, Antwerpen, Intersentia, 2001, 49-50.

106 Art. 7(1)b) Brussel Ibis, vroeger art. 5(1)b) Brussel I.107 Art. 7(1)c) Brussel Ibis, vroeger art. 5(1)c) Brussel I.108 Antwerpen 7 mei 2008, Limb.Rechtsl. 2008, 296; Rb. Brussel 24 juni 2014, JT 2014, 792; Kh.

Brussel 16 augustus 2005, RW 2007-08, 1460; Kh. Brussel 28 november 2005, RW 2006-07, 969, noot L. SAMYN; Vred. Maaseik 29 februari 2008, Limb.Rechtsl. 2008, 346, noot P. VANHELMONT; Vred. Genk 22 november 2011, RW 2011-12, 1312.

109 Kh. Tongeren 4 mei 2010, Limb.Rechtsl. 2011, 82, noot P. VANHELMONT.110 Gent 28 april 2008, Tijdschrift @ipr.be 2009(2) 59, RABG 2008, 1107, noot L. SAMYN, RW 2009-

10, 1691.111 Antwerpen 30 maart 2006, www.eurprocedure.be/cases/2006-03-30%20Antwerpen.html

(geconsulteerd op 18 oktober).112 Kh. Hasselt 8 december 2004, www.eurprocedure.be/cases/2004-12-08%20Hasselt%20B.html

(geconsulteerd op 18 oktober).113 Brussel 20 juni 2008, ICIP-Ing.Cons. 2008, 4, 566, I.R.D.I. 2008, 4, 345.114 Luik 22 december 2008, weerg. JLMB 2009, 1777.

2. Brussel I

Intersentia 17

rend goed. Het beding zou enkel verplichtingen tot stand brengen als de koper de verplichtingen onder de koopovereenkomst niet nakwam.

Onder de algemene regel (dus wanneer het noch om een koop- noch om een dienstenovereenkomst gaat) die geldt voor de restcategorie, moeten rechters nog altijd de zogenaamde Tessili-methode gebruiken, vernoemd naar een arrest van het Hof van Justitie.115 Dit houdt in dat een rechter bepaalt welke de litigieuze verbintenis is en dan de plaats van uitvoering van deze verbintenis zoekt. In deze zoektocht kan het nodig zijn om een uitweiding te maken naar het toepasselijke recht. Dit recht bepaalt bijvoorbeeld of een schuld haalbaar of draagbaar is. Op de vraag waar een verbintenis moet worden uitgelegd, mag de rechter niet zomaar het Belgische recht toepassen. Tegen dit principe zondigen ze soms.116 Het is een complexe oefening.117

Als het contract gekwalifi ceerd is als een koopcontract, is de rechtbank van de plaats van levering van de goederen bevoegd. Het gaat hier om de feitelijke plaats van levering, niet de juridische. Het is dus niet nodig dat de rechter eerst de juri-dische plaats van levering nagaat via het toepasselijke recht. De rechter kijkt eerst naar wat in de overeenkomst is overeengekomen en indien er niets is overeenge-komen, naar de plaats van de “materiële overdracht van de goederen waarmee de koper op de eindbestemming van de verkooptransactie de feitelijke macht om over deze goederen te beschikken heeft verkregen of had moeten verkrijgen”. Dit heeft het Hof van Justitie in 2010 duidelijk gemaakt.118 Het Hof van Cassatie kwam vroeger reeds tot dezelfde interpretatie.119 Het Hof benadrukt het belang van een autonome interpretatie en hechtte daarom belang aan de werkelijke feite-lijke leveringsplaats.

Deze rechtspraak verheldert een verwarring die vroeger bestond. Verschil-lende rechtbanken en hoven pasten de juridische leveringsplaats toe, vooral als de leveringsplaats niet duidelijk in het contract overeengekomen was. Hiervoor onderzochten ze het toepasselijke recht (bv. het Weens Koopverdrag).120 Ze pas-ten dus nog de oude logica toe op de specifi eke regel in Brussel I.

115 HvJ 6 oktober 1976, nr. 12/76, EU:C:1976:133, Industrie Tessili Italiana/Dunlop.116 Zie bv. Brussel 1 maart 2013, http://jure.juridat.just.fgov.be/view_decision.html?justel=F-

20130301-1&idxc_id=269530&lang=nl (geconsulteerd op 18 oktober 2016). De rechter paste het Belgische recht toe om te bepalen waar een betaling moest plaatsvinden.

117 Interview #B3.118 HvJ 25 februari 2010, nr. C-381/08, ECLI:EU:C:2010:90, Car Trim GmbH/KeySafety Systems

Srl.119 Cass. 5 december 2008, Pas. 2008, 2854, Tijdschrift @ipr.be 2009, (4) 35, RW 2009-10, 408 (noot

H. STORME).120 Kh. Hasselt 7 mei 2003, www.eurprocedure.be/cases/2003-05-07.html (geconsulteerd op

18 oktober 2016); Kh. Hasselt 13 oktober 2003, DAOR 2004, 41; Kh. Hasselt 8 december 2004, www.eurprocedure.be/cases/2004-12-08.html (geconsulteerd op 18 oktober 2016).


18 Intersentia

Het Hof van Cassatie ging echter te ver toen het oordeelde dat de overeen-komst tussen de partijen nooit relevant zou zijn.121 Het Hof van Justitie vond namelijk dat deze overeenkomsten wel relevant zijn.122

Voor dienstencontracten is de rechtbank van de plaats van de levering van de dienst internationaal bevoegd. Dit paste de Belgische gerechten reeds toe op han-delsagentuurovereenkomsten123, en contracten voor personenvervoer124 en goe-derenvervoer.125 (Een uitspraak paste echter − volgens ons verkeerdelijk − de algemene regel toe op vervoerscontracten.126)

Huurovereenkomsten vormden blijkbaar soms een probleem voor de Belgi-sche hoven en rechtbanken. In vroegere rechtspraak oordeelden de rechtbanken dat de restregel van toepassing was op de huur van kranen127 en van geluidsin-stallaties.128 In 2008 kwalifi ceerde het hof van beroep te Luik een overeenkomst voor de huur van stoelen in een voetbalstadion niet als een dienstencontract, maar binnen de restcategorie.129 Het Hof van Cassatie vernietigde dit arrest ech-ter en kwalifi ceerde dit als een dienstencontract.130

Ook distributieovereenkomsten werden niet eenduidig gekwalifi ceerd. De rechtbank van koophandel te Hasselt kwalifi ceerde dit als dienst.131 Het hof van beroep te Gent vond dat dergelijke overeenkomsten in de restcategorie vielen.132

Om de plaats van de levering van intellectuele diensten vast te stellen, kan lastig zijn. Verschillende gerechten gebruikten hiervoor de kantoor van de ont-werper, liever dan de plaats waar de producten zouden worden geleverd of gebouwd.133

121 Cass. 5 december 2008, Pas. 2008, 2854, Tijdschrift @ipr.be 2009 (4) 35, RW 2009-10, 408 (noot H. STORME).

122 HvJ 25 februari 2010, nr. C-381/08, ECLI:EU:C:2010:90, Car Trim GmbH/KeySafety Systems Srl.

123 Gent 2 juni 2010, http://jure.juridat.just.fgov.be/view_decision.html?justel=N-20100602-9&idxc_id=244686&lang=nl (geconsulteerd op 18 oktober 2016); Gent 7 mei 2012, NjW 2013, 35 (noot M. BEYER); Kh. Kortrijk 6 november2003, www.eurprocedure.be/cases/2003-11-06.html (geconsulteerd op 18 oktober 2016).

124 Kh. Hasselt 26 februari 2003, www.eurprocedure.be/cases/2003-02-26.html (geconsulteerd op 18 oktober 2016).

125 Kh. Antwerpen 24 februari 2009, RHA 2009, 67.126 Kh. Antwerpen 9 juni 2005, Eur.Vervoerr. 2005, 687 (noot P. VERGUTS).127 Kh. Hasselt 22 januari 2003, www.eurprocedure.be/cases/2003-01-22.html (geconsulteerd op

18 oktober 2016); Kh. Hasselt 24 september 2003, www.eurprocedure.be/cases/2003-09-24k.html (geconsulteerd op 18 oktober 2016).

128 Kh. Hasselt 11 december 2002, www.eurprocedure.be/cases/2002-12-11.html (geconsulteerd op 18 oktober 2016).

129 Luik 17 maart 2017, RRD 2008, 77.130 Cass. 12 oktober 2009, AR C.08.0559.F, Arr.Cass. 2009, 2299, Tijdschrift @ipr.be 2009, (4) 21,

weerg. TBH 2010, 293 (door K. SZYCHOWSKA).131 Kh. Hasselt 13 juni 2007, RW 2009-10, 1571.132 Gent 2 mei 2005, Tijdschrift @ipr.be 2006 (4) 64; Gent 5 november 2007, NjW 2008, 500.133 Brussel 27 september 2012, DAOR 2013, 330 (noot M.-C. JANSSENS en S. VAN DE

MOSSELAER); Kh. Namen 25 juni 2013, DAOR 2014, 137.

2. Brussel I

Intersentia 19

C. Onrechtmatige daad

Voor een onrechtmatige daad is het gerecht van de plaats van de “schadebren-gende feit” bevoegd.134 Het Hof van Justitie oordeelde reeds in 1976 dat dit kan uiteenvallen in de plaats van de schadelijke handeling en de plaats van de scha-de.135 Deze interpretatie is reeds goed ingeburgerd.

Het Hof heeft hier later aan toegevoegd dat als de schade verspreid is (zoals bij een inbreuk op persoonlijkheidsrechten), de eiser op elke plaats van schade enkel kan vorderen voor de schade geleden op die plaats. Wil hij of zij de volledige schade vergoed zien, dan moet hij of zij de rechter van de plaats van de schadelijke handeling aanspreken.136

Moeilijker is de vraag naar de plaats van het schadebrengende feit voor onrechtmatige daden gepleegd via het internet. Volstaat het dat een website toe-gankelijk is? Voor een inbreuk op persoonlijkheidsrechten via het internet bevestigde het Hof van Justitie zijn rechtspraak maar voegt een forum toe, namelijk deze van het centrum van de belangen van de schadelijder.137 Voor een inbreuk op intellectuele eigendomsrechten via het internet houdt het Hof van Justitie aan de opdeling van de plaats van de schadebrengende feit en de plaats van de schade, maar aanvaardt het de uitbreiding in voordeel van de schadelijder niet.138 De plaats waar de website consulteerbaar is, geldt als plaats van de schade. De rechter van die plaats mag enkel uitspraak doen over de schade gele-den op die plaats.

De voorzitter van de rechtbank van koophandel te Brussel onderzocht de internationale bevoegdheid in een merkeninbreuk zaak echter op een andere manier.139 Hij gebruikte de criteria in de Pammer zaak van het Hof van Justitie.140 Deze zaak betrof echter de internationale bevoegdheid in een geschil tussen een consument en een bedrijf. Het hof van beroep te Brussel oordeelde in een later arrest dat deze criteria niet van belang zijn in een zaak over de inbreuk van intel-lectuele eigendom (een ontwerp in dit geval).141 Het Hof gebruikt hier het crite-rium van de toegankelijkheid van de website in België om zijn internationale

134 Art. 7(2) Brussel Ibis, vroeger art. 5(3) Brussel I.135 HvJ 30 november 1976, nr. 21/76, ECLI:EU:C:1976:166, Handelskwekerij Bier/Mines de Potasse

d’Alsace.136 HvJ 7 maart 1995, ECLI:EU:C:1995:61, nr. C-68/93, Shevill/Presse Alliance.137 HvJ 25 oktober 2011, nr. C-509/09 en C-161/10, ECLI:EU:C:2011:685, eDate Advertising

GmbH/X en Martinez/MGN Limited, toegepast in Kh. Dendermonde 24 januari 2013, DAOR 2014, 274.

138 HvJ 19 april 2012, nr. C-523/10, ECLI:EU:C:2012:220, Wintersteiger AG/Products 4U Sondermaschinenbau GmbH; HvJ 3 oktober 2013, nr. C-170/12, ECLI:EU:C:2013:635, Peter Pinckney/KDG Mediatech AG.

139 Voorz. Kh. Brussel 28 juni 2013, Ing.Cons.-ICIP 2013, 573.140 HvJ 7 december 2010, nr. C-585/08 en C-144/09, ECLI:EU:C:2010:740, Pammer en Hotel

Alpenhof.141 Brussel 27 september 2012, DAOR 2013, 330 (noot M.-C. JANSSENS en S. VAN DE

MOSSELAER).


20 Intersentia

bevoegdheid op basis van de plaats van de schade te bepalen. Dit komt dus over-een met de rechtspraak van het Hof van Justitie.142

De Belgische gerechten moesten ook al beslissen over nog een ander type onrechtmatige daad via het internet, namelijk oneerlijke handelspraktijken. In 2009 stelde Test-Aankoop een procedure in tegen Easy Jet voor de rechtbank van koophandel te Namen.143 De eisoorzaak is onrechtmatige daad: er bestaat geen contract tussen de procespartijen.144 De rechtbank van koophandel oordeelde dat de schadebrengende feit in België plaats had. Zij overwoog dat Easy Jet een kan-toor in Brussel had en zijn diensten via zijn website aanbood aan Belgische con-sumenten. De rechtbank overwoog ook de coherentie tussen de bevoegdheids-gronden in zaken van onrechtmatige daad en contracten.145

De plaats waar de schadelijder enkel fi nanciële schade lijdt, komt niet in aan-merking als “plaats van de schade” voor doeleinden van de internationale bevoegdheid.146

2.1.6. BIJZONDERE BEVOEGDHEIDSGRONDEN: MEERDERE VERWEERDERS OF MEERDERE VORDERINGEN

Een gerecht is ook bevoegd op basis van Brussel I(bis) in de volgende gevallen:(i) als er meerdere verweerders zijn en één van hen heeft woonplaats in het

rechtsgebied van het gerecht;(ii) over vorderingen tot vrijwaring of bij een vordering tot voeging of tussen-

komst als het gerecht bevoegd is over de hoofdvordering;(iii) over tegenvorderingen als het gerecht bevoegd is over de hoofdvordering;(iv) over een verbintenis uit overeenkomst als deze samenhangt met een vorde-

ring betreff ende onroerend goed gelegen in het gebied van het gerecht.147

142 Het uitspraak van het hof van beroep te Brussel dateert van voor het arrest HvJ 3 oktober 2013, nr. C-170/12, ECLI:EU:C:2013:635, Peter Pinckney/KDG Mediatech AG. Zie ook het eerdere uitspraak van Brussel 3 maart 2009, Jaarboek Handelspraktijken & Mededinging 2009, 374.

143 Kh. Namen 10 maart 2010, DCCR 2011, 46 (noot T. KRUGER).144 HvJ 1 oktober 2002, nr. C-167/00, ECLI:EU:C:2002:555, Verein für Konsumenteninformation/

Henkel.145 Er is beroep aangetekend in deze zaak, maar de appellant betwistte de internationale bevoegd-

heid niet en dit kwam dus niet ter sprake in Luik 23 april 2013, DCCR 2014, 68 (noot T. KRUGER en R. STEENNOT).

146 HvJ 19 september 1995, nr. C-364/93, ECLI:EU:C:1995:289, Marinari/Lloyds Bank plc. Dit is toegepast in Belgische rechtspraak: Brussel 4 februari 2010, JLMB 2010, 1560; Antwerpen 13 september 2010, TBH 2012, 804; Luik 14 oktober 2010, Ing.Cons.-ICIP 2010, 516; Kh. Gent 2 januari 2003, TGR 2003, 38; Kh. Veurne 21 april 2004, www.eurprocedure.be/cases/2004-04-21.html (geconsulteerd op 18 oktober 2016); Kh. Brussel 28 mei 2013, TBH 2015, 209.

147 Art. 8 Brussel Ibis, vroeger art. 6 Brussel I.

2. Brussel I

Intersentia 21

De Belgische gerechten pasten de regel over meerdere verweerders toe in zaken waar er duidelijk geen misbruik was.148 De rechtbank van koophandel te Brussel weigerde de toepassing in een geval waar de hoedanigheid en rol in het dispuut van de twee verweerders verschillend waren en waar er volgens de rechtbank geen risico bestond op onverenigbare beslissingen.149 Uiteraard heeft een forumbeding voorrang op de mogelijkheid om alle verweerders voor één rechter te brengen.

De toepassing van de eerste twee paragrafen van de regel over meerdere150 verweerders en meerdere vorderingen wordt gemakkelijk gebruikt in verzeke-ringszaken.151

De internationale bevoegdheid over de tegenvordering is enkel mogelijk als de tegenvordering voortvloeit uit hetzelfde contract of dezelfde feiten als de originele vordering.152

We vonden geen voorbeelden in de Belgische rechtspraak van de toepassing van de vierde paragraaf.

2.1.7. VOORLOPIGE MAATREGELEN

Zelfs al is een gerecht in een andere lidstaat internationaal bevoegd, toch blijft de optie om voorlopige maatregelen te bevelen.153 Het Hof van Justitie heeft uitge-legd dat hiervoor vereist is dat het geval dringend is, dat de maatregel voorlopig is en dat er een reële band bestaat tussen het voorwerp van de gevraagde maatregel en de bevoegdheid van de rechter.154

Een gerecht dat ten gronde bevoegd is, mag ook voorlopige maatregelen beve-len en is daarbij niet gebonden door de bovenvermelde beperkingen.155

Belgische hoven en rechtbanken hebben geweigerd een gerechtelijke deskun-dige aan te stellen bij wijze van voorlopige maatregel.156 De aanstelling van een

148 Gent 28 april 2008, Tijdschrift @ipr.be 2009, 59, RABG 2008, 1107 (noot L. SAMYN), RW 2009-10, 1691; Kh. Gent 8 december 2009, RW 2010-11, 883.

149 Kh. Brussel 28 mei 2013, TBH 2015, 209.150 Voorz. Kh. Kortrijk 13 juli 2004, www.eurprocedure.be/cases/2004-07-13.html (geconsulteerd

op 18 oktober 2016).151 Brussel 29 oktober 2012, Eur.Vervoerr. 2013, 112; Brussel 14 september 2010, JT 2011, 74; Kh.

Turnhout 12 maart 2009, TBH 2010, 86, P&B 2010, 152; Pol. Charleroi 22 juni 2006, CRA-VAV 2007, 136.

152 Antwerpen 7 december 2005, Tijdschrift @ipr.be 2006, 55.153 Art. 35 Brussel Ibis, vroeger art. 31 Brussel I.154 HvJ 17 november 1998, nr. C-391/95, ECLI:EU:C:1998:543, Van Uden Maritime BV/

Kommanditgesellschaft in Firma Deco-Line.155 Voorz. Kh. Hasselt 25 juni 2002, RW 2004-05, 29.156 Cass. 3 september 2009, AR C.08.0480.N, Arr.Cass. 2009, 1930, Pas. 2009, 1786, TGR-TWVR

2009, 308; Luik 9 september 2010, Tijdschrift @ipr.be 2010, 118. Twee vroegere uitspraken beoordeelden de aanstelling van een gerechtelijk deskundige wel als voorlopige maatregel: Voorz. Kh. Hasselt 30 maart 2005, RW 2007-08, 1222; Voorz. Kh. Antwerpen 25 oktober 2006, Tijdschrift @ipr.be 2007, (4) 57.


22 Intersentia

expert om de handtekeningen te analyseren kon dan weer wel als voorlopige maatregel.157

Hoewel het Hof van Justitie heeft geoordeeld dat een betaling een voorlopige maatregel kan zijn als er een garantie is op terugbetaling158, vond het hof van beroep te Antwerpen dat een bevel tot levering geen voorlopige maatregel kan zijn.159

Het hof van beroep te Brussel weigerde de betaling op een bankgarantie te bevelen als voorlopige maatregel.160 Het Hof overwoog dat de betaling in Luxem-burg zou moeten gebeuren. In een andere zaak, voor de voorzitter van de recht-bank van koophandel te Brussel, vroeg een partij een bevel om de bankgarantie niet uit te betalen. Hiervoor was de voorzitter wel bereid een voorlopige maatregel te bevelen.161

2.1.8. AMBTSHALVE TOETSING VAN DE INTERNATIONALE BEVOEGDHEID BIJ EEN AFWEZIGE VERWEERDER

Als de verweerder niet op de inleidende zitting verschijnt, moet de rechter ambts-halve de internationale bevoegdheid nagaan.162 Dat deden de Belgische rechters in verschillende zaken163, ook wanneer één van meerdere verweerders niet ver-

157 Gent 30 juni 2010, TGR-TWVR 2011, 35 (noot V. VAN HERREWEGHE).158 HvJ 17 november 1998, nr. C-391/95, ECLI:EU:C:1998:543, Van Uden Maritime BV/

Kommanditgesellschaft in Firma Deco-Line; HvJ 27 april 1999, nr. C-99/96, ECLI:EU:C:1999:202, Mietz/Intership Yachting Sneek BV. Zie ook Voorz. Kh. Hasselt 22 sep-tember 2006, www.eurprocedure.be/cases/2006-09-22%20Hasselt.html (geconsulteerd op 18 oktober 2016).

159 Antwerpen 12 oktober 2006, www.eurprocedure.be/cases/2006-10-12%20Antwerpen.html (geconsulteerd op 18 oktober 2016).

160 Brussel 29 juni 2010, TBH 2012, 344 (noot V. MARQUETTE).161 Voorz. Kh. Brussel 26 maart 2013, Bank Fin.R. 2014, 66 (noot P. WAUTELET).162 Art. 28 Brussel Ibis, vroeger art. 26 Brussel I.163 Zie o.a. Antwerpen 19 november 2012, RABG 2013, 1250 (noot C. CLIJMANS); Kh. Kortrijk

10 juli 2013, TGR-TWVR 2014, 35; Kh. Kortrijk 12 februari 2009, RW 2009-10, (20) 847; Kh. Hasselt 22 oktober 2008, RW 2009-10, (22) 933; Vred. Brussel 14 november 2006, JLMB 2007 (20) 842; Kh. Hasselt 17 mei 2006, www.eurprocedure.be/cases/2006-05-17%20Hasselt.html (geconsulteerd op 18 oktober 2016); Kh. Hasselt 23 maart 2005, www.eurprocedure.be/cases/2005-03-23.html (geconsulteerd op 18 oktober 2016); Kh. Hasselt 5 januari 2005, www.eurprocedure.be/cases/2005-01-05.html (geconsulteerd op 18 oktober 2016); Kh. Hasselt 4 februari 2004, www.eurprocedure.be/cases/2004-02-04p.html (geconsulteerd op 18 oktober 2016); Kh. Kortrijk 6 november 2003, www.eurprocedure.be/cases/2003-11-06.html (gecon-sulteerd op 18 oktober 2016); Kh. Hasselt 29 januari 2003, www.eurprocedure.be/cases/2003-01-29.html (geconsulteerd op 18 oktober 2016); Kh. Hasselt 22 januari 2003, www.eurproce-dure.be/cases/2003-01-22.html (geconsulteerd op 18 oktober 2016); Kh. Hasselt 4 december 2002, TBH 2003, 352 (noot T. KRUGER), RW 2004-05, 833; Kh. Hasselt 15 mei 2002, TBH 2002, 595-596 (noot H. VAN HOUTTE); Kh. 15 mei 2002, www.eurprocedure.be/cases/2002-05-15b.html (geconsulteerd op 18 oktober 2016).

2. Brussel I

Intersentia 23

scheen.164 Als de verweerder louter een brief stuurt aan de rechtbank, neemt de rechtbank dit meestal niet in acht.165

2.1.9. PARALLELLE PROCEDURES

Er is veel minder gepubliceerde rechtspraak over litispendentie onder Brussel I166 dan onder Brussel IIbis (zie hieronder).

De bepaling over samenhangende vorderingen beogen de samenvoegen van procedures die in verschillende lidstaten aanhangig zijn maar die met elkaar ver-band houden. Zo wil de Europese wetgever tegenstrijdige beslissingen vermijden. De voorzitter van de rechtbank van koophandel van Bergen vond dat een vorde-ring voor de beëindiging van een exclusieve distributieovereenkomst (aanhangig in Parijs) niet samenhangt met een vordering voor de voorlopige betaling van facturen (aanhangig in Bergen).167 Er was geen risico op tegenstrijdige uitspra-ken.

2.2. ERKENNING EN UITVOERBAARHEID

Er is weinig gepubliceerde rechtspraak over de erkenning en uitvoerbaarheid van beslissingen. In heel de EU was er een vaststelling dat de erkenning en uitvoer-baarheid weinig problemen opleverden.168 Dit was dan ook een belangrijke reden voor de Commissie om voor te stellen de exequatur af te schaff en in Brussel Ibis.169 Uiteindelijk was het compromis in Brussel Ibis een omgekeerde exequa-tur.170 Dit wil zeggen dat een beslissing geveld in één EU-lidstaat automatisch

164 Rb. Brussel 17 juni 2014, RGAR 2015, 15144; Kh. Turnhout 12 maart 2009, TBH 2010, 86, P&B 2010, 152.

165 Kh. Hasselt 10 mei 2006, RABG 2007, 681-685; Kh. Hasselt 1 februari 2006, Tijdschrift @ipr.be 2006, (1) 53; Kh. Hasselt 1 juni 2005, www.eurprocedure.be/cases/2005-06-01r.html (geconsulteerd op 18 oktober 2016); Kh. Hasselt 11 februari 2004, www.eurprocedure.be/cases/2004-02-11r.html (geconsulteerd op 18 oktober 2016); Kh. Hasselt 21 april 2004, www.eurprocedure.be/cases/2004-09-15.html (geconsulteerd op 18 oktober 2016).

166 Art. 29 Brussel Ibis, vroeger art. 27 Brussel I. Voor een toepassing zie Brussel 11 september 2008, Act.dr.fam. 2010, 129 (noot B. JACOBS), Rev.trim.dr.fam. 2009, 704. Dit arrest betreft een onderhoudsvordering en dateert van een moment dat onderhoudsgeld nog onder Brussel I viel (oud art. 5(2)).

167 Voorz. Kb. Bergen 13 mei 2011, JLMB 2011, 1786.168 Zie B. HESS, T. PFEIFFER en P. SCHLOSSER, “Study JLS/C4/2005/03, Report on the

Application of Regulation Brussels I in the Member States” (2007), http://ec.europa.eu/civil-justice/news/docs/study_application_brussels_1_en.pdf (geconsulteerd op 19 oktober 2016).

169 Zie Voorstel van de Commissie 14 december 2010, COM(2010) 748, http://ec.europa.eu/jus-tice/policies/civil/docs/com_2010_748_en.pdf (geconsulteerd op 19 oktober 2016), p. 6-8.

170 Art. 39 en 46 Brussel Ibis.


24 Intersentia

uitvoerbaar is in alle andere lidstaten. De schuldenaar kan echter verzoeken de tenuitvoerlegging te weigeren.171

Erkenning is dus de regel, weigering de uitzondering. Zo is een verkeerde toe-passing van het EU-recht door de buitenlandse rechtbank geen weigerings-grond.172 De regel le criminal tient le civil en état heeft niet tot gevolg dat een buitenlandse rechterlijke beslissing in een civiele zaak die dateert van voor de instelling van de strafprocedure, niet kan worden erkend in België.173

Op 10 april 2008 stelde het Hof van Cassatie een prejudiciële vraag aan het Hof van Justitie.174 Het Hof van Cassatie wilde weten of een derde een rechtsmid-del kon instellen tegen de uitvoerbaarverklaring. Brussel I geeft aan “elke partij” dit recht.175 Het Hof van Justitie antwoordde dat derde partijen de uitvoerbaar-verklaring niet kunnen aanvechten.176

De bepalingen over uitvoerbaarheid en rechtsmiddelen daartegen zijn gewij-zigd in Brussel Ibis. Nu is het niet nodig om een exequaturprocedure te voeren, maar “een persoon jegens wie om tenuitvoerlegging wordt verzocht” kan een ver-zoek tot weigering van tenuitvoerlegging indienen. Wellicht zal het Hof zijn strikte interpretatie van de weigeringsgronden aanhouden. Dit betekent dat de weigeringsgronden slechts uitzonderlijk de tenuitvoerlegging zullen kunnen tegenhouden.

2.2.1. OPENBARE ORDE

De openbare-orde-uitzondering wordt misschien vaak ingeroepen door de par-tijen, maar wordt weinig aanvaard door de rechtbanken.177 De rechtbank van eer-ste aanleg te Doornik maakte een correct onderscheid tussen de interne en de internationale openbare orde en zag een bepaling over het verzekeringsrecht van Frankrijk niet als openbare orde.178 De Brusselse rechtbank van eerste aanleg vond dan weer dat het beginsel van een tegensprekelijke procedure geen zaak van openbare orde is.179 Ook het feit dat de rechtskosten in sommige landen heel hoog

171 Voor meer hierover zie I. COUWENBERG, “Erkenning, exequatur en executie van vonnissen” in B. ALLEMEERSCH en T. KRUGER (eds.), Handboek Europees Burgerlijk Procesrecht, Antwerpen, Intersentia, 2015, 139.

172 Cass. 29 april 2010, AR C.09.0176.N en C.09.0479.N, Pas. 2010, (4) 1327. Een later arrest van het Hof van Justitie ligt in dezelfde lijn: HvJ 16 juli 2015, nr. C-681/13, ECLI:EU:C:2015:471, Diageo Brands BV/Simiramida.

173 Cass. 22 juni 2012, AR C.11.0467.F, JLMB 2012, 1956, Pas. 2012, 1453.174 Cass. 10 april 2008, AR C.06.0409.N, Pas. 2008, 868, Tijdschrift @ipr.be 2009, 50.175 Art. 43(1) Brussel I.176 HvJ 23 april 2009, nr. C-167/08, ECLI:EU:C:2009:263, Draka NK Cables/ Omnipol Ltd.177 Interview #B10 en #B14.178 Rb. Doornik 18 november 2009, JT 2010, 456.179 Brussel 13 oktober 2004, TBBR 2005, 125.

2. Brussel I

Intersentia 25

zijn komt niet neer op een schending van het recht op een eerlijk proces en schendt dus de openbare orde niet.180

2.2.2. BETEKENING EN VERSTEKVONNISSEN

Het feit dat een partij niet binnen de voorziene termijn in het buitenland beroep kon aantekenen valt niet noodzakelijkerwijze onder de weigeringsgrond van de verstek-verweerder die onvoldoende tijd had om zich voor te bereiden. Het niet-respecteren van een beroepstermijn berustte op nalatigheid.181

Uit de interviews bleek dat het voor rechters soms moeilijk is om inzicht te krijgen in het buitenlandse procesrecht om bv. na te gaan of een versteklatende verweerder wel op tijd is opgeroepen.182

2.2.3. AFGIFTE VAN EEN CERTIFICAAT

Certifi caten zijn standaardformulieren, in bijlage bij de verordening, om de uit-voerbaarverklaring te vergemakkelijken. Een rechtbank mag afzien van het certi-fi caat als zij zich voldoende ingelicht act.183

2.2.4. BEWARENDE MAATREGELEN BIJ UITVOERING

Een verklaring van uitvoerbaarheid houdt ook het verlof in om bewarende maat-regelen te treff en.184 Zo besliste de beslagrechter de Brussel dat een beslag dat plaatsvond na uitvoerbaarverklaring, niet onderhevig was aan de voorwaarden van het Belgische recht, maar rechtstreeks onder het EU-recht viel. Het was dus niet nodig om vooraf de toestemming van de beslagrechter te krijgen.185

Onder Brussel Ibis is de buitenlandse beslissing meteen evenwaardig aan een Belgische beslissing. Hoe de uitvoering precies zal werken, moet de praktijk nog uitwijzen. Misschien is uitvoeringswetgeving hiervoor zelfs nodig.

180 Cass. 24 februari 2012, AR C.11.0394.F, T.Vreemd. 2012, 318.181 Rb. Brussel 13 oktober 2004, TBBR 2005, 125.182 Interview #B8.183 Art. 55 Brussel I; Rb. Hasselt 1 februari 2011, Tijdschrift @ipr.be 2011, (1) 132.184 Art. 47(2) Brussel I.185 Beslagr. Brussel 21 maart 2011, Ius & Actores 2012, 183, JLMB 2011, 1774.

Intersentia 27

3. BRUSSEL IIBIS

De Brussel IIbis of Brussel IIa Verordening regelt de internationale bevoegdheid en de erkenning en uitvoerbaarheid van beslissingen in huwelijkszaken en in zaken van ouderlijke verantwoordelijkheid. Deze verordening is sedert 1 maart 2005 in werking in België.186 Het Hof van Justitie heeft reeds verschillende malen de gelegenheid gehad om uitspraak te doen over de interpretatie van de verorde-ning.187

In dit onderdeel bespreken we eerst het toepassingsgebied van de verordening, dan de regels over de internationale bevoegdheid inzake echtscheiding en ouder-lijke verantwoordelijkheid (inclusief internationale kinderontvoering), vervol-gens de regels over erkenning en uitvoerbaarheid. Hierbij leggen we steeds klem op de Belgische rechtspraak. Ten slotte geven we een vooruitblik op de hangende wijzigingen van de Brussel IIbis Verordening.

3.1. TOEPASSINGSGEBIED

De Brussel IIbis Verordening heeft voorrang op het Wetboek Internationaal Pri-vaatrecht (WIPR).188 Nationale rechters moeten dus meteen de verordening toe-passen en niet de gelijkaardige bepaling uit het WIPR.189 Nochtans gebruiken ze soms meteen het WIPR, vooral in zaken over de nietigverklaring van een huwe-lijk.190 Rechters moeten ambtshalve hun internationale bevoegdheid onderzoe-ken, ook in zaken over de nietigverklaring van huwelijken.191

186 Art. 72 Brussel IIbis.187 Er zijn reeds meer dan 20 uitspraken over de Brussel IIbis verordening en de voorganger,

Brussel II. Een van de redenen voor dit grote aantal is wellicht het bestaan van de dringende procedure, waarbij nationale rechters op enkele maanden tijd een antwoord krijgen.

188 Art. 2 WIPR.189 Art. 42-43 WIPR. Zie goede voorbeelden: Gent 22 mei 2008, Tijdschrift @ipr.be 2008, (4) 66;

Brussel 9 februari 2012, Rev.trim.dr.fam. 2012, (3) 618; Brussel 25 april 2013, Rev.trim.dr.fam. 2013, (4) 935; Gent 11 juni 2015, Tijdschrift @ipr.be 2015, (2) 100; Rb Gent 15 januari 2015, Tijdschrift @ipr.be 2015, (1) 122.

190 Zie J. VERHELLEN, “Brussel IIbis-Verordening – Huwelijkszaken” in B. ALLEMEERSCH en T. KRUGER (eds.), Handboek Europees Burgerlijk Procesrecht, Antwerpen, Intersentia, 2015, 67.

191 Dit is niet gebeurd in de uitspraak van het hof van beroep te Brussel, 5 januari 2012, Rev.trim.dr.fam. 2012, (3) 613.


28 Intersentia

Nietigverklaring van huwelijken valt immers ook onder het toepassingsge-bied van Brussel IIbis. Het Hof van Justitie heeft geoordeeld dat dit toepassings-gebied gehandhaafd blijft , ook wanneer een derde verzoekt om de nietigverkla-ring van het huwelijk.192 In een dergelijk geval wordt de derde niet beschouwd als “verzoeker” in de vijfde en zesde streepjes van artikel 3(1)a).193 In de Belgi-sche context betekent dit dat ook de vordering van het parket tot nietigverkla-ring van het huwelijk vallen onder de internationale bevoegdheidsregels van Brussel IIbis.

De Verordening is van toepassing op echtscheiding, maar niet op de erken-ning van huwelijken. Daar waar de Rome III-Verordening194 expliciet bepaalt dat de geldigheid van huwelijken afh angt van de nationale collisieregels195, bevat Brussel IIbis geen dergelijke verwijzing. Er bestaat nog altijd discussie over de toepassing van Brussel IIbis op echtscheidingen tussen personen van hetzelfde geslacht.196 In België gaan de rechters ervan uit dat de verordening zonder meer van toepassing is op dergelijke echtscheidingen.197 Deze benadering klopt vol-gens ons: het is consequent om Brussel IIbis toe te passen op een echtscheiding als we de voorafgaande rechtsverhouding als een huwelijk kwalifi ceren.

De verwijzing naar “burgerlijke zaken” in artikel 1 van Brussel IIbis krijgt een brede invulling. Het Hof van Justitie heeft bepaald dat ook de plaatsing van een kind in een pleeggezin of een instelling198, of zelfs in een gesloten instelling199, onder de verordening valt. Ook de Belgische gerechten passen de verordening toe op maatregelen van jeugdbescherming, ook wanneer de maatregelen volgens het Belgische recht onder het publiekrecht vallen.200 Het Hof van Justitie heeft recent ook geoordeeld dat een dwangsom die gekoppeld is aan een uitspraak over bezoekrecht valt onder de Brussel IIbis-Verordening.201

Huwelijksvermogensrecht en Onderhoudsgeld zijn uitgesloten van het toepas-singsgebied van Brussel IIbis. Hiervoor bestaan er afzonderlijke verordenin-

192 HvJ 13 oktober 2016, nr. C-294/15, Mikołajczyk/Czarnecka, ECLI:EU:C:2016:772.193 Ibid.194 Verordening nr. 1259/2010, 20 december 2010 tot nauwere samenwerking op het gebied van het

toepasselijke recht inzake echtscheiding en scheiding van tafel en bed, Pb.L. 29 december 2010, afl . 343, 10.

195 Overweging 10 Rome III.196 Zie J. VERHELLEN, “Brussel IIbis-Verordening – Huwelijkszaken” in B. ALLEMEERSCH en

T. KRUGER (eds.), Handboek Europees Burgerlijk Procesrecht, Antwerpen, Intersentia, 2015, 61-64.

197 Rb Aarlen 20 november 2009, Rev.trim.dr.fam. 2012, (3) 696, noot C. HENRICOT; Rb. Brussel 19 juni 2013, Tijdschrift @ipr.be 2013, (4) 70, noot P. WAUTELET.

198 HvJ 27 november 2007, nr. C-435/06, C, ECLI:EU:C:2007:714; HvJ 2 april 2009, nr. C-523/07, A, ECLI:EU:C:2009:225.

199 HvJ 26 april 2012, nr. C-92/12PPU, Health Services Executive/S.C., ECLI:EU:C:2012:255.200 Cass. 9 mei 2007, AR P.07.0457.F, Tijdschrift @ipr.be 2007, (2) 39; Cass. 21 november 2007, AR

P.07.1193.F, Pas. 2007, (11) 2084, Tijdschrift @ipr.be 2008, (1) 78; Gent 5 september 2005, Tijdschrift @ipr.be 2005, (3) 26.

201 HvJ 9 september 2015, nr. C-4/14, Bohez/Wiertz, ECLI:EU:C:2015:563.

3. Brussel IIbis

Intersentia 29

gen.202 De Onderhoudsverordening is reeds in werking en vormt ook onderdeel van deze bijdrage. De verordening over huwelijksvermogensrecht is pas ten volle in werking vanaf 29 januari 2019.203 Op dit moment geldt het WIPR dus nog voor het huwelijksvermogensrecht.204 Het is terecht dat de Belgische rechtbanken de bevoegdheid in deze verschillende domeinen apart bekijken.205

Alle maatregelen van kinderbescherming vallen onder de verordening; zo ook de “Kafala”206 en het recht op contact met een kind door een grootmoeder.207

De regels over ouderlijke verantwoordelijkheid gelden wanneer het kind zijn of haar gewone verblijfplaats in de EU heeft of wanneer de partijen (dragers van ouderlijke verantwoordelijkheid) overeenkomen de zaak te brengen voor gerech-ten in een EU-lidstaat.208 Dus ook wanneer het kind zijn of haar gewone verblijf-plaats buiten de EU heeft kan een gerecht in de EU de zaak horen als de dragers van de ouderlijke verantwoordelijkheid dit gerecht hebben gekozen.209

In het domein van kinderbescherming geldt sedert 1 september 2014 ook het Kinderbeschermingsverdrag van Den Haag210 in België, net zoals in alle EU-lid-staten.211 De afb akening tussen dit verdrag en Brussel IIbis is niet altijd eenvou-dig. Grosso modo ziet deze afb akening er als volgt uit:– voor internationale bevoegdheid: de verordening is van toepassing als het

kind in de EU zijn of haar gewone verblijfplaats heeft ; het verdrag is van toe-passing als het kind zijn of haar gewone verblijfplaats heeft in een land dat buiten de EU ligt en partij is bij het Kinderbeschermingsverdrag; als het kind een gewone verblijfplaats heeft in een land dat buiten de EU ligt en geen ver-dragsstaat is, dan geldt de Verordening of het nationale IPR;

– voor het toepasselijke recht geldt het Kinderbeschermingsverdrag steeds; Brussel IIbis regelt het toepasselijke recht immers niet;

– voor de erkenning en uitvoerbaarheid geldt Brussel IIbis wanneer een uit-spraak uit één EU-lidstaat in een andere lidstaat moet worden erkend of ten uitvoer gelegd; gaat het over de erkenning in een EU-lidstaat van een uitspraak

202 Verordening nr. 4/2009, 18 december 2008 betreff ende de bevoegdheid, het toepasselijke recht, de erkenning en de tenuitvoerlegging van beslissingen, en de samenwerking op het gebied van onderhoudsverplichtingen, Pb.L. 10 januari 2009, afl . 7, 1; Verordening nr. 2016/1103, 24 juni 2016 tot uitvoering van de nauwere samenwerking op het gebied van de bevoegdheid, het toe-passelijke recht en de erkenning en tenuitvoerlegging van beslissingen op het gebied van huwelijksvermogensstelsels, Pb.L. 8 juli 2016, afl . 183, 1.

203 Art. 70(2) Huwelijksvermogensverordening.204 Art. 42 WIPR over de internationale bevoegdheid; 49-54 WIPR over het toepasselijke recht.205 Rb. Hasselt 27 december 2011, Limb.Rechtsl. 2012, (2) 144, Tijdschrift @ipr.be 2011, (4) 107.206 Brussel 28 november 2006, Rev.trim.dr.fam. 2008, (1) 90.207 Brussel 4 april 2007, JT 2007, (30) 623, Rev.trim.dr.fam. 2008, (2) 508 (noot C. HENRICOT).208 Art. 8 en 12 Brussel IIbis.209 Brussel 16 december 2013, Act.dr.fam. 2015, (3) 55 (noot A. GILLARD).210 Verdrag inzake de bevoegdheid, het toepasselijke recht, de erkenning, de tenuitvoerlegging en

de samenwerking op het gebied van ouderlijke verantwoordelijkheid en maatregelen ter bescherming van kinderen, Den Haag, 19 oktober 1996, BS 22 augustus 2014.

211 Voor een lijst van de verdragsstaten zie https://www.hcch.net/fr/instruments/conventions/status-table/?cid=70 (geconsulteerd op 12 oktober 2016).


30 Intersentia

uit een verdragsstaat buiten de EU of andersom, dan geldt het verdrag. Uiter-aard regelt het verdrag ook de erkenning en uitvoerbaarheid van uitspraken tussen twee verdragsstaten die beide buiten de EU liggen;

– voor de administratieve samenwerking geldt de verordening wanneer de samenwerking tussen twee EU-lidstaten ter sprake is, terwijl het verdrag geldt als één betrokken staat een EU-lidstaat is terwijl de andere buiten de EU ligt maar wel verdragsstaat is. Het verdrag regelt ook de samenwerking tussen ver-dragsstaten die beide buiten de EU liggen.

De afb akening bij de internationale bevoegdheid behoeft verfi jning, die er hope-lijk komt bij de wijziging van de verordening. We hebben nog geen Belgische rechtspraak gevonden die het Kinderbeschermingsverdrag toepast.


Onder Brussel IIbis hebben de gerechten de verplichting hun internationale bevoegdheid ambtshalve te onderzoeken. Uit de rechtspraak blijkt dat de Belgi-sche gerechten dit doorgaans plichtsgetrouw doen.212

3.2.1. HUWELIJKSBEËINDIGING

A. Algemeen

Voor echtscheiding, scheiding van tafel en bed en nietigverklaring van een huwe-lijk (in het kort “huwelijksbeëindiging” genoemd) bevat Brussel IIbis een brede waaier aan bevoegdheidsgronden.213 Zij zijn gebaseerd op de gewone verblijf-plaats en/of de nationaliteit van de echtgenoten.

Deze bevoegdheidsgronden zijn alternatief tot elkaar. De eiser mag dus kiezen waar hij of zij de vordering instelt. Dit kan leiden tot een wedloop om eerst bij de rechter te komen. Het blijkt uit het onderzoek van het EUPILLAR project dat de Belgische rechtbanken populair zijn. De eiser kiest graag een bekende omgeving om in te procederen, en bovendien is de perceptie dat de Belgische rechters fl exi-bel zijn.214

Ook derden die een vordering tot nietigverklaring van een huwelijk instel-len, zijn gebonden aan de internationale bevoegdheidsgronden van Brussel

212 In bijna alle uitspraken aangehaald in dit onderdeel gaan de gerechten hun internationale bevoegdheid na – soms summier, soms uitgebreid. Dit zal blijken uit de bespreking hieronder.

213 Art. 3 Brussel IIbis.214 Dit blijkt uit de rechtspraak en uit inlichtingen verkregen van advocaten bij EUPILLAR work-

shop.

3. Brussel IIbis

Intersentia 31

IIbis.215 Waar de verordening verwijst naar de “gewone verblijfplaats van de eiser”216 worden echter enkel de echtgenoten bedoeld.217 Het is niet de bedoeling dat een erfgenaam of de procureur die de nietigheid van een huwelijk vordert, dit simpelweg kan doen op zijn of haar eigen woonplaats.

B. Gewone verblijfplaats

De “gewone verblijfplaats” is een concept dat een belangrijke plaats inneemt in Brussel IIbis.218

Eerst en vooral krijgt “gewone verblijfplaats” een autonome defi nitie onder het EU recht. Het is een feitenkwestie en niet gebonden aan legalistische concepten van nationaal recht. Deze autonome defi nitie, die gebaseerd is op feiten, is dezelfde als die van de Haagse Verdragen. De tekst van Brussel IIbis bevat geen defi nitie. Zo’n defi nitie zou het concept juist ontdoen van zijn essentieel feitelijke aard.219

Dit concept verschilt van het meer formele begrip “woonplaats”. In België is dit verschil groot. Hier betekent “woonplaats” de formele plaats waar een persoon zijn of haar geregistreerd adres heeft in het rijksregister. “Gewoonlijke verblijf-plaats” daarentegen is een feitelijk concept waarvoor verschillende omstandighe-den relevant zijn. Dit onderscheid wordt ook helder gemaakt in het Belgische Wetboek van Internationaal Privaatrecht.220

In vele gevallen stellen de rechters geen verdere vragen bij de gewone verblijf-plaats, wellicht omdat ze duidelijk is.221 In sommige gevallen vinden de rechters

215 HvJ 13 oktober 2016, nr. C-294/15, Mikołajczyk/Czarnecka, ECLI:EU:C:2016:772. Zie para-graaf over toepassingsgebied hierboven.

216 Art. 3(1)a), vijfde en zesde streepjes.217 HvJ 13 oktober 2016, nr. C-294/15, Mikołajczyk/Czarnecka, ECLI:EU:C:2016:772.218 Brussel IIbis gebruikt “gewone verblijfplaats” in overw. 12, 17 en 18 en in art. 2 in de defi nities

van “omgangsrecht” en “ongeoorloofde overbrenging of niet doen terugkeren van een kind”, art. 3, 6 en 7 over bevoegdheid inzake echtscheiding en nietigverklaring van het huwelijk, art. 8-13 over bevoegdheid inzake ouderlijke verantwoordelijkheid, art. 15 over verwijzing naar een gerecht dat beter in staat is de zaak te behandelen, art. 18 over toetsing van de ontvan-kelijkheid, art. 23 over gronden tot weigering van de erkenning van beslissingen betreff ende de ouderlijke verantwoordelijkheid, art. 29 over het relatief bevoegd gerecht, art. 33 over het beroep tegen een beslissing tot uitvoerbaarverklaring, art. 42 over de afdwinging van terug-keerbeslissingen, art. 51 over zekerheid en depot, art. 57 over de werkwijze van centrale auto-riteiten, art. 61 over de verhouding tot het Haagse Kinderbeschermingsverdrag van 1996, en art. 66 over lidstaten met meer dan een rechtsstelsel.

219 De Erfopvolging Verordening daarentegen somt een set van factoren op die rechtbanken in overweging moeten nemen om de gewone verblijfplaats vast te stellen. Dit is nuttig in een context waarbij de persoon wiens gewone verblijfplaats in het geding is, overleden is. Zie Overwegingen 23-24 van de Erfopvolging Verordening. Zie ook I. ROHOVÁ and K. DRLICKOVÁ, “Habitual Residence As A Single Connecting Factor Under Th e Succession Regulation”, International Journal of Law and Politics, 2015 (1), 107-117.

220 Art 4 WIPR.221 Zie bv. Antwerpen 12 januari 2011, beschikbaar op www.vreemdelingenrecht.be > Databank

Rechtspraak; Brussel 9 februari 2012, Rev.trim.dr.fam. 2012, (3) 618; Brussel 25 april 2013, Rev.trim.dr.fam. 2013, (4) 935; Gent 11 juni 2015, Tijdschrift @ipr.be 2015, (2) 100; Rb. Brussel


32 Intersentia

het voldoende als vaststaat dat een persoon zijn of haar gewone verblijfplaats in een bepaald land heeft , zelfs als het adres niet voorligt.222

Soms kunnen moeilijke vragen echter ontstaan bij de interpretatie van dit begrip. Ook de rapporten van onze onderzoekspartners uit andere landen bevat-ten veel rechtspraak over de invulling van dit concept.

De gewone verblijfplaats van een volwassene is de plaats waar hij of zij het centrum van zijn of haar belangen heeft .223 Het Europese Hof van Justitie heeft nog geen gelegenheid gehad om te oordelen over het concept van “gewone ver-blijfplaats” van volwassenen in het domein van het internationaal privaatrecht. Nochtans vinden we richtlijnen in de rechtspraak van het Hof in andere rechtsdo-meinen, in het bijzonder in eigen personeelszaken.

In deze zaken moesten het Gerecht van eerste aanleg, het Gerecht voor amb-tenarenzaken, en in beroep het Hof van Justitie de gewone verblijfplaats van EU-ambtenaren beoordelen. Hun gewone verblijfplaats buiten de plaats waar zij wer-ken voor een EU-instelling bepaalt hun recht op een “ontheemdingstoelage”. Het Hof oordeelt:

“is onder gewone verblijfplaats te verstaan de plaats waar de betrokkene het perma-nente centrum van zijn belangen heeft gevestigd, met de bedoeling daaraan een vast karakter te verlenen, met dien verstande dat voor de vaststelling van de gewone verblijf-plaats rekening moet worden gehouden met alle feitelijke omstandigheden die voor dat begrip bepalend zijn.”224

In socialezekerheidszaken heeft het Hof van Justitie, in dezelfde zin, de gewone verblijfplaats gedefi nieerd als het “gewone centrum van zijn belangen”. Het Hof voegde toe:

“In deze context moet in het bijzonder worden gelet op de gezinssituatie van de werkne-mer, de redenen dat hij naar een ander land is gegaan, de duur en de bestendigheid van

8 november 2006, Rev.trim.dr.fam. 2007, (3) 741; Rb. Brussel 9 november 2007, JLMB 2008, (8) 337; Rb. Luik 17 februari 2009, beschikbaar op www.vreemdelingenrecht.be > Databank Rechtspraak; Rb. Luik 22 april 2009, Tijdschrift @ipr.be 2010, (3) 136; Rb. Luik 24 november 2009, Tijdschrift @ipr.be 2010, (3) 131; Rb. Hasselt 27 december 2011, Limb.Rechtsl. 2012, (2) 144, Tijdschrift @ipr.be 2011, (4) 107; Rb. Brussel 12 maart 2013, Rev.trim.dr.fam. 2013, (3) 768; Rb. Luik 5 november 2013, Tijdschrift @ipr.be 2013, (4) 66, weerg. T.Vreemd. 2014, (1) 126; Rb. Gent 15 januari 2015, Tijdschrift @ipr.be 2015, (1) 122.

222 Rb. Luik 16 april 2013, Tijdschrift @ipr.be 2013, (2) 47.223 Rapport bij het Brussel II-Verdrag door A. BORRÁS.224 HvJ 15 september 1994, nr. C-452/93P ECLI:EU:C:1994:332, Magdalena Fernández/

Commissie, r.o. 22; Zie ook de arresten in dit domein van het Gerecht van Eerste Aanleg: Gerecht 3 mei 2001, nr. T-60/00 ECLI:EU:T:2001:129, Liaskou/Raad, r.o. 53; Gerecht 25 okto-ber 2005, nr. T-298/02, ECLI:EU:T:2005:369 Herrero Romeu/Commissie, r.o. 51; en van het Gerecht voor ambtenarenzaken: Gerecht 26 september 2007, nr. F-129/06, ECLI:EU:F:2007:166 Salvador Roldán/Commissie, r.o. 48; Gerecht 9 maart 2010, nr. F-33/09, ECLI:EU:F:2010:18, Tzvetanova/Commissie, r.o. 39; Gerecht 5 december 2012, nr. F-6/12 ECLI:EU:F:2012:175, Bourtembourg/Commissie, r.o. 28.

3. Brussel IIbis

Intersentia 33

zijn verblijf, de vraag of hij eventueel een vaste werkkring heeft , alsmede de intentie van de betrokkene zoals die uit alle omstandigheden blijkt.”225

Dit arrest en andere arresten in dit domein zijn bruikbaar om meer dan één reden. Ten eerste vullen zij het concept specifi ek met betrekking tot volwassenen in. Het Hof van Justitie heeft al geoordeeld over de “gewone verblijfplaats” van kinderen, maar uit de bespreking van verschillende zaken verder in deze tekst zal blijken dat de factoren voor kinderen en de factoren voor volwassenen niet helemaal kun-nen worden gelijkgesteld. Ten tweede, in eigen personeelszaken passen het Hof van Justitie en het Gerecht voor ambtenarenzaken zelf het recht toe op de feiten, in plaats van slechts een interpretatie van het recht te geven en de beoordeling ervan op de feiten over te laten aan de nationale gerechten.

De verwijzing naar het “centrum van belangen” is bruikbaar. Dit brengt een mix van objectieve en intentionele elementen mee.226 Nochtans, de EU-gerechten lijken meer gewicht te geven aan de intentie van volwassenen: zij zijn onafh anke-lijke agenten die hun leven organiseren zoals zij willen.

De plaats waar een beroep wordt uitgeoefend is een belangrijke indicator voor de gewone verblijfplaats van een volwassene.227 In verband daarmee beoordeelde het Gerecht voor ambtenarenzaken de plaats waar een persoon socialezekerheids-bijdragen en belastingen betaalt als relevant.228 Het adres dat een persoon gebruikt voor professionele contacten is ook relevant.229 Zelfs een bijkomende arbeidsactiviteit is een relevante factor.230 Tijdelijk werk is geen indicator van een intentie om het centrum van de belangen permanent te verhuizen naar deze plaats.231

Het Gerecht voor ambtenarenzaken heeft ook geoordeeld dat het feit van veel familieleden en verwanten te hebben in een plaats op zichzelf niet bewijst dat de gewone verblijfplaats daar gevestigd is.232 Het onderhouden van contact met familie en verwanten in het land van oorsprong wordt als normaal beoordeeld en

225 HvJ 25 februari 1999, nr. C-90/97, ECLI:EU:C:1999:96, Swaddling/Adjudication Offi cer, r.o. 29.226 Gerecht 26 september 2007, nr. F-129/06, ECLI:EU:F:2007:166, Salvador Roldán/Commissie,

r.o. 56: het Gerecht voor ambtenarenzaken stelt dat “the concept of residence implies, irrespec-tive of the purely quantitative element of the time spent by the person in a particular country, not only the actual fact of living in a given place, but also the intention of thereby achieving the continuity which stems from a stable way of life and from the course of normal social relati-ons.”

227 Gerecht 25 oktober 2005, nr. T-298/02, ECLI:EU:T:2005:369, Herrero Romeu/Commissie, r.o. 54-58; Gerecht 5 december 2012, nr. F-6/12, ECLI:EU:F:2012:175, Bourtembourg/Commissie, r.o. 39.

228 Gerecht 26 september 2007, nr. F-129/06, ECLI:EU:F:2007:166, Salvador Roldán/Commissie, r.o. 51.

229 Gerecht 26 september 2007, nr. F-129/06, ECLI:EU:F:2007:166, Salvador Roldán/Commissie, r.o. 52.

230 Gerecht 3 mei 2001, nr. T-60/00, ECLI:EU:T:2001:129, Liaskou/Raad, r.o. 60.231 Gerecht 5 december 2012, nr. F-6/12, ECLI:EU:F:2012:175, Bourtembourg/Commissie, r.o. 40.232 Gerecht 5 december 2012, nr. F-6/12, ECLI:EU:F:2012:175, Bourtembourg/Commissie, r.o. 38.


34 Intersentia

is geen indicator dat de persoon zijn of haar gewone verblijfplaats daar heeft behouden.233 Dit is een genuanceerd verschil met de situatie van kinderen, voor wie de verblijfplaats van familie, en zeker van familieleden van wie zij afh ankelijk zijn, een groter belang kan hebben om de gewone verblijfplaats af te leiden (zie verder).

Registratie in een bepaalde gemeente kan een intentie van een persoon aan-duiden om het centrum van zijn of haar belangen naar deze plaats te verhuizen, maar zo’n registratie kan ook het gevolg zijn van andere motieven.234 Als een persoon zich bijvoorbeeld registreert om te kunnen verblijven in de Europese Unie, dan helpt dit niet om een intentie van gewone verblijfplaats af te leiden.235 Gelijkaardig kan het behoud van registratie in een gemeente een indicator zijn dat de persoon geen intentie had om het centrum van zijn of haar belangen te verhui-zen van deze plaats.236

Het Hof heeft ook geoordeeld dat de plaats van oorsprong op zichzelf niet relevant is om de gewone verblijfplaats van een persoon vast te stellen. Het Hof nam eerder de duurtijd van het verblijf en andere feitelijke omstandigheden in overweging.237

Het Hof schijnt geen groot belang te hechten aan nationaliteit, ook al heeft het toegegeven dat dit een relevant element kan zijn.238 Maar wanneer een persoon een EU nationaliteit verkrijgt om toegang te krijgen tot het vrij personenverkeer, kan dit niet gezien worden als een intentie om de gewone verblijfplaats te vestigen in het land van de nieuwe nationaliteit.239

Het behoud van banden in een land waarvan men de nationaliteit heeft , zoals de registratie van een auto, deelname aan verkiezingen, een levensverzekerings-polis, medische behandelingen, en eigendommen, wijst niet noodzakelijk op een gewone verblijfplaats in dat land.240

Een zuivere intentie die niet gepaard gaat met objectieve realiteit is onvol-doende om een gewone verblijfplaats te vestigen.241 De intentie om een bepaald land te verlaten is niet relevant als deze intentie nooit in praktijk werd omgezet.242

In dezelfde zin maakt het zoeken van werk in een bepaald land iemand niet tot

233 Gerecht 3 mei 2001, nr. T-60/00, ECLI:EU:T:2001:129, Liaskou/Raad, r.o. 64.234 Gerecht 5 december 2012, nr. F-6/12, ECLI:EU:F:2012:175, Bourtembourg/Commissie, r.o.

42-43.235 Gerecht 9 maart 2010, nr. F-33/09, ECLI:EU:F:2010:18, Tzvetanova/Commissie, r.o. 56.236 Gerecht 20 november 2007, nr. F-120/05, ECLI:EU:F:2007:202, Kyriazis/Commissie, r.o. 53.237 HvJ 10 oktober 1989, nr. 201/88, ECLI:EU:C:1989:365, Palmerini/Commissie.238 Gerecht 21 januari 2014, nr. F-114/12, ECLI:EU:F:2014:3, Jelenkowska-Luca/Commissie, r.o.

26.239 Ibid.240 Gerecht 3 mei 2001, nr. T-60/00 ECLI:EU:T:2001:129, Liaskou/Raad, r.o. 63; Gerecht 25 okto-

ber 2005, nr. T-298/02, ECLI:EU:T:2005:369, Herrero Romeu/Commissie, r.o. 59-61; Gerecht 26 september 2007, nr. F-129/06, ECLI:EU:F:2007:166, Salvador Roldán/Commissie, r.o. 59.

241 Gerecht 15 maart 2011, nr. F-28/10, ECLI:EU:F:2011:23, Mioni/Commissie, r.o. 29 (dit arrest werd bevestigd in beroep: Gerecht 7 december 2011, nr. T-274/11, ECLI:EU:T:2011:719).

242 Gerecht 20 november 2007, nr. F-120/05, ECLI:EU:F:2007:202, Kyriazis/Commissie, r.o. 55.

3. Brussel IIbis

Intersentia 35

gewone verblijfh ouder in dat land.243 Het kan nochtans van belang zijn om aan te duiden dat de persoon het centrum van zijn of haar belangen niet wou behouden in de plaats waar hij of zij was (als dat een andere plaats was dan waar hij of zij werk zocht).244 Studeren is geen indicator van een intentie om het centrum van de belangen te verhuizen245, al is het wel een relevant element.246 Een dergelijke intentie kan blijken uit het feit dat iemand in het land van de studies blijft nadat de studies zijn afgerond.247

Eigendom van of de beschikking over onroerende goederen is relevant.248

In de Belgische rechtspraak vinden we ook interessante interpretaties. Het hof van beroep te Brussel vond dat het tijdelijk werken in een ander land niet bete-kende dat de betrokkene ook daar zijn gewone verblijfplaats had. Het hof hecht veel waarde aan de intentie van de persoon om terug naar België te komen en hier op een duurzame wijze te verblijven.249

Ook de rechtbank van eerste aanleg te Brussel overwoog de intenties van een vrouw die voor de Europese Commissie werkte maar voor een jaar naar Washing-ton werd uitgezonden. De rechtbank keek naar haar tijdelijke arbeidscontract en naar het feit dat zij het kind in een school in Brussel inschreef voor het volgende jaar.250

In een ander arrest overwoog het hof van beroep te Brussel dat de vrouw was ingeschreven in het rijksregister, dat zij tijdelijk voor het WHO in Fiji werkte en dan terugkeerde, dat zij een huis huurde in Asse, dat zij haar kredietkaart gebruikte voor aankopen in België.251

In een oudere zaak van hetzelfde hof nam het hof gelijkaardige criteria in acht: een stelling van de verhuurder van het huis, de geboorte van een kind, een attest van een medisch centrum over gevolgde behandelingen, een maandabonnement voor het openbaar vervoer, een aanvraag voor een verblijfsvergunning en een aanvraag bij het OCMW voor fi nanciële steun.252

243 Gerecht 20 november 2007, nr. F-120/05, ECLI:EU:F:2007:202, Kyriazis/Commissie, r.o. 56.244 Gerecht 9 maart 2010, nr. F-33/09, ECLI:EU:F:2010:18, Tzvetanova/Commissie, r.o. 53.245 Gerecht 9 maart 2010, nr. F-33/09, ECLI:EU:F:2010:18, Tzvetanova/Commissie, r.o. 49-50; HvJ

10 oktober 1989, nr. 201/88, ECLI:EU:C:1989:365, Palmerini/Commissie r.o. 11; Gerecht 21 januari 2014, nr. F-114/12, ECLI:EU:F:2014:3, Jelenkowska-Luca/Commissie, r.o. 25; Gerecht 20 januari 2016, nr. F-61/14, ECLI:EU:F:2016:2, Proia/Commissie, r.o. 49-50.

246 T Gerecht 3 mei 2001, nr. T-60/00, ECLI:EU:T:2001:129, Liaskou/Raad, r.o. 55.247 Gerecht 9 maart 2010, nr. F-33/09, ECLI:EU:F:2010:18, Tzvetanova/Commissie, r.o. 49-50; HvJ

10 oktober 1989, nr. 201/88, ECLI:EU:C:1989:365, Palmerini/Commissie r.o. 11.248 Gerecht 20 november 2007, nr. F-120/05, ECLI:EU:F:2007:202, Kyriazis/Commissie, r.o. 50;

Gerecht 26 september 2007, nr. F-129/06, ECLI:EU:F:2007:166, Salvador Roldán/Commissie, r.o. 50; Gerecht 20 januari 2016, nr. F-61/14, ECLI:EU:F:2016:2, Proia/Commissie, r.o. 55-56.

249 Brussel 17 november 2011, Act.dr.fam. 2012, 38.250 Rb. Brussel 17 november 2010, Act.dr.fam. 2011, 98.251 Brussel 25 juni 2013, Tijdschrift @ipr.be 2013, (3) 59.252 Brussel 30 april 2009, Rev.trim.dr.fam. 2011, 50 (noot M. FALLON), weerg. Rev.dr.étr. 2011,

121.


36 Intersentia

Voor de bevoegdheidsgrond die verwijst naar de gemeenschappelijke gewone verblijfplaats volstaat het dat de echtgenoten in dezelfde lidstaat hun gewone ver-blijfplaats hebben: het is niet nodig dat zij ook op hetzelfde adres verblijven.253

C. Echtscheiding tussen personen van hetzelfde geslacht

De Belgische rechters zijn ook reeds geconfronteerd met de vraag van de ontbin-ding van een huwelijk tussen personen van hetzelfde geslacht. Zoals hierboven uitgelegd, beschouwen de rechtbanken dit als een “echtscheiding” die, zoals elke andere echtscheiding, onder Brussel IIbis valt.

Hier kan echter een probleem ontstaan wanneer de rechter bevoegd op basis van de Verordening de echtscheiding niet kan uitspreken omdat deze het huwelijk niet erkent. Volgens de logica van Brussel IIbis onderzoekt de rechter eerst of hij of zij zelf internationale bevoegdheid heeft onder Brussel IIbis. Als dat niet het geval is, kijkt hij of zij of een rechtbank in een andere EU-lidstaat bevoegd is. Pas als ook dat niet het geval is, mag de rechter terugvallen op de bevoegdheidsgron-den in het nationale recht (WIPR in ons geval).254 De verwijzing naar het WIPR omvat niet enkel de bevoegdheidsgronden specifi ek voor huwelijksontbinding255, maar ook de algemene bevoegdheidsgronden256 en zelfs het forum necessitatis waar nodig.257

Ook bij een echtscheiding tussen personen van hetzelfde geslacht zouden rechters deze stappen moeten volgen. Dit kan echter tot een probleem leiden: als de Belgische rechtbank geen internationale bevoegdheid heeft en de rechtbank die wel internationaal bevoegd is zal weigeren de echtscheiding uit te spreken, wat moet de Belgische rechter dan doen? Strikt juridisch gezien zou de rechter de partijen moeten wegsturen. Er is immers een bevoegde rechtbank in de EU. Dit is echter geen werkbare oplossing en hier hebben de Belgische rechters hun pragmatische en fl exibele aanpak getoond. Ze zijn toch overgegaan tot de derde stap, het zoeken naar een grond voor internationale bevoegdheid in het WIPR.258

253 Brussel 25 april 2013, Rev.trim.dr.fam. 2013, (4) 935. Deze zaak betrof een vordering tot nietig-verklaring door het Openbaar Ministerie.

254 HvJ 29 november 2007, nr. C-68/07, ECLI:EU:C:2007:740, Sundelind Lopez/Lopez Lizazo.255 Art. 42-43 WIPR.256 Art. 5-11 WIPR.257 Art. 11 WIPR. Dit is toegepast in een uitspraak van Rb. Brussel 9 december 2011, Rev.trim.

dr.fam. 2012, (2) 364 (noot C. HENRICOT), weerg. Rev.dr.étr. 2012, (168) 324. In Rb. Brussel 2 december 2011, Rev.trim.dr.fam. 2012, (2) 359 (noot C. HENRICOT), weerg. Rev.dr.étr. 2012, (168) 325 overweegt de rechtbank ook art. 11 WIPR, maar oordeelt ze dat de voorwaarden niet zijn vervuld.

258 Rb. Aarlen 20 november 2009, Rev.trim.dr.fam. 2012, (3) 696 (noot C. HENRICOT), weerg. Rev.dr.étr. 2012, (170) 698; Rb. Brussel 19 juni 2013, Tijdschrift @ipr.be 2013, (4) 70 (noot P. WAUTELET).

3. Brussel IIbis

Intersentia 37

3.2.2. OUDERLIJKE VERANTWOORDELIJKHEID

A. Algemeen

De internationale bevoegdheid over ouderlijke verantwoordelijkheid komt toe aan de rechtbank van de gewone verblijfplaats van het kind.259 Hiernaast is het mogelijk voor de dragers van de ouderlijke verantwoordelijk om overeen te komen de internationale bevoegdheid toe te kennen aan de echtscheidingsrechtbank of aan een andere rechtbank waarmee het kind een nauwe band heeft .260 Dit moet echter in het belang van het kind zijn.

Ook hier is het dus belangrijk dat de gerechten de internationale bevoegdheid in elke materie apart bekijken. Het is niet omdat een gerecht bevoegd is voor de huwelijksontbinding dat het ook uitspraak mag doen over de ouderlijke verant-woordelijkheid. Dit kan enkel als er ook instemming is door de dragers van de ouderlijke verantwoordelijkheid.261

B. Gewone verblijfplaats van een kind

Over kinderen in het domein van het internationaal privaatrecht heeft het Hof van Justitie al drie arresten geveld.262 In deze arresten schuift het Hof factoren naar voor die nationale rechtbanken moeten overwegen wanneer zij de gewone verblijfplaats van een kind bepalen. In de eerste zaak, A, somt het Hof een hele reeks van factoren op die rechtbanken moeten gebruiken om de gewone verblijf-plaats van een kind te bepalen. Dat zijn de volgende:

“de duur, de regelmatigheid, de omstandigheden en de redenen van het verblijf op het grondgebied van een lidstaat en van de verhuizing van het gezin naar die staat, de natio-naliteit van het kind, de plaats waar en de omstandigheden waaronder het naar school gaat, de talenkennis en de familiale en sociale banden van het kind in die staat”

Ook voor deze uitspraak overwoog de Belgische hoven en rechtbanken de aff ec-tieve, familiale, opvoedkundige en sociale omgeving van het kind.263

De zaak Mercredi betrof de gewone verblijfplaats van een zuigeling van enkele maanden oud.264 In deze zaak stelt het Hof dat dezelfde factoren relevant zijn, maar dat de nationale rechtbanken ook de “geografi sche en familiale wortels en de

259 Art. 8 Brussel IIbis.260 Art. 12 Brussel IIbis.261 Antwerpen 12 januari 2011, beschikbaar op www.vreemdelingenrecht.be > Databank

Rechtspraak.262 HvJ 2 april 2009, nr. C-523/07, ECLI:EU:C:2009:225, A; HvJ 22 december 2010, nr. C-497/10,

ECLI:EU:C:2010:829, Mercredi/Chaff e; HvJ 9 oktober 2014, nr. C-376/14, ECLI:EU:C:2014:2268, C/M.

263 Luik 13 mei 2003, Rev.trim.dr.fam. 2004, 392; Rb. Huy 10 juli 2007, Rev.dr.étr. 2009, 706.264 HvJ 22 december 2010, nr. C-497/10, ECLI:EU:C:2010:829, Mercredi/Chaff e.


38 Intersentia

familiale en sociale banden” van de persoon van wie het kind afh ankelijk is, moet overwegen.265

Als we deze factoren bekijken, bemerken we een mix van objectieve en inten-tionele elementen.266 De gewone verblijfplaats van een kind is onafh ankelijk van die van zijn of haar ouders.267 Toch hebben ouders de autoriteit om te beslissen waar de kinderen wonen. Daarom zijn de intentie aan de ene kant, maar objec-tieve factoren zoals de duur van het verblijf aan de andere kant van belang.268 Er is geen vaste termijn bepaald die voldoende is om een gewone verblijfplaats van een kind te vestigen. De plaats waar het kind naar school gaat is een zeer belang-rijke objectieve factor.

De situatie van zuigelingen is niet eenvoudig. Het Franse Hof van Cassatie heeft een andere benadering gevolgd dat het Hof van Justitie. Het legde meer nadruk op de gezamenlijke intenties van de ouders over waar het kind zou gaan wonen.269 De Engelse rechtbanken hanteren een meer feitelijke interpretatie voor de gewone verblijfplaats van een pasgeborene.270

Een van de geïnterviewde advocaten werd geconfronteerd met de vraag van de gewone verblijfplaats van een ongeboren kind.271 De zwangere vrouw ging naar een ander land om daar te bevallen en keerde niet terug. De vader had hier zijn toestemming niet voor gegeven. De vraag is of dit beschouwd kan worden als kinderontvoering. Om dit te bepalen, moet de vraag van de gewone verblijfplaats ook worden opgelost. Op het moment van ons onderzoek had de advocaat nog geen uitspraak in deze zaak.

Het is niet vereist dat een gewone verblijfplaats gevestigd is in overeenstem-ming met de wet. De ongeoorloofde overbrenging van een kind doet de gerechte-lijke uitspraak over de vorige gewone verblijfplaats niet teniet, behalve als bepaalde omstandigheden veranderd zijn.272 Dat betekent niet dat de gewone verblijfplaats nooit in het nieuwe land kan worden gevestigd als het kind daar onwettig naartoe is gebracht.

Volgens de rechtspraak van het Hof van Justitie is de wettigheid van de verhuis nochtans niet helemaal irrelevant. In A en Mercredi vond het Hof de “regelmatig-heid” relevant. Het Hof herhaalde dat in C t. M.273 In deze zaak oordeelde het Hof

265 Voor een gelijkaardig geval in België zie Brussel 21 juni 2012, Rev.trim.dr.fam. 2013, 263 (noot C. HENRICOT), weerg. Rev.dr.étr. 2013, 149.

266 Zie ook Luik 29 juni 2010, Act.dr.fam. 2011, 94.267 Voorz. Rb. Huy 10 juli 2007, Rev.dr.étr. 2009, 706.268 Brussel 5 mei 2009, Rev.trim.dr.fam. 2011, 707, weerg. Rev.dr.étr. 2011, 458; Brussel 4 april 2007,

JT 2007, 623, Rev.trim.dr.fam. 2008, 508 (noot C. HENRICOT).269 Fr. Cass. 26 oktober 2011 (eerste burgerlijke kamer). Zie ook A. FIORINI, “Th e Habitual

Residence and the Newborn – A French Perspective”, International and Comparative Law Quarterly 2012, 530-540.

270 A. FIORINI, “Th e Habitual Residence and the Newborn – A French Perspective”, International and Comparative Law Quarterly 2012, 533-534.

271 Interview #B2.272 Art. 11 Brussel IIbis en art. 7 Haagse Kinderbeschermingsverdrag (1996).273 R.o. 52.

3. Brussel IIbis

Intersentia 39

van Justitie het relevant dat de moeder wist dat het Franse vonnis dat haar toe-stemming gaf om naar Ierland te verhuizen, vatbaar was voor beroep en nog kon worden omgekeerd (wat vervolgens ook gebeurde). Het Hof van Justitie zegt dat dit een van de factoren is, naast de andere factoren die reeds in eerdere zaken gespecifi eerd werden.274 Wanneer deze zaak terug voor het Ierse Hoogste Gerechtshof kwam, oordeelde dit dat de gewone verblijfplaats van het kind in Ierland was.275 Het Ierse Hof nam het hangende Franse beroep op het moment van de verhuis in overweging, maar overwoog ook andere relevante factoren zoals haar verwanten in Ierland en haar talenkennis.

Een vraag die ook opkomt bij de vaststelling van de gewone verblijfplaats van kinderen, is of een kind tegelijkertijd meer dan een gewone verblijfplaats kan heb-ben. Een Belgische rechtbank van eerste aanleg heeft geoordeeld dat dit mogelijk is.276 De zaak betrof kinderen die afwisselend in België en in Duitsland woonden.

Voor kinderen moet de gewone verblijfplaats vastgesteld worden volgens de situatie op het tijdstip van de instelling van de procedures.277 In kinderontvoe-ringszaken is het relevante tijdstip onmiddellijk voor het vermeend ongeoorloofd overbrengen of niet doen terugkeren.278

C. Prorogatie van internationale bevoegdheid

Zoals hierboven vermeld, is het ook mogelijk voor de dragers van de ouderlijke verantwoordelijkheid om een bevoegd gerecht aan te duiden. Het gerecht moet nagaan of de dragers van het ouderlijk gezag (in de meeste gevallen de twee ouders) akkoord zijn over de internationale bevoegdheid en of het in het belang is van het kind.

Het hof van beroep te Brussel had de gelegenheid om uitspraak te doen over deze beide voorwaarden.279 In dit geval woonden de moeder en dochter in New York en de vader in België. Het hof leidde de aanvaarding van de internationale bevoegdheid van de rechtbank te Nijvel af van het feit dat de moeder zelf daar de vordering over het verblijf van het kind heeft ingeleid. De moeder argumenteerde dat zij deze internationale bevoegdheid niet aanvaardde en dat de inleiding een fout was. Dit aanvaardde het hof echter niet. In het belang van het kind bleek het

274 Voor kritiek op deze zaak zie P. BEAUMONT en J. HOLIDAY, “Recent developments on the meaning of ‘habitual residence’ in alleged child abduction cases”, Centre of Private International Law, University of Aberdeen Working Paper No 2015/3, beschikbaar op www.abdn.ac.uk/law/documents/Recent_Developments_on_the_Meaning_of_Habitual_Residence_in_Alleged_Child_Abduction_Cases_.pdf (geconsulteerd op 18 oktober 2016).

275 G v G [2015] IESC 12.276 Voorz. Rb. Huy 10 juli 2007, Rev.dr.étr. 2009, 706.277 Art. 8 Brussel IIbis.278 Art. 11(1) Brussel IIbis; art. 3a) Haagse Kinderontvoeringsverdrag (1980). Het HvJ bevestigde

dit tijdstip: HvJ 9 oktober 2014, nr. C-376/14, ECLI:EU:C:2014:2268, C/M; Brussel 25 oktober 2012, Rev.trim.dr.fam. 2013 (2) 617 (noot C. HENRICOT), weerg. Rev.dr.étr. 2013, (173) 353.

279 Brussel 16 december 2013, Act.dr.fam. 2015, (3) 55 (noot A. GILLARD).


40 Intersentia

ook noodzakelijk om de omgeving van de vader in België te onderzoeken. Het hof overwoog ook de band die het kind met België had door haar Belgische nationa-liteit.280

In een andere uitspraak leidde het hof van beroep te Brussel de instemming van de moeder af van het feit dat zij is verschenen en verschillende keren conclu-sies heeft neergelegd zonder de internationale bevoegdheid te betwisten.281

Als de verweerder vanaf het begin de internationale bevoegdheid van het gerecht betwist, dan kan er geen sprake zijn van prorogatie.282 Het feit dat een gerecht een voorlopige maatregel neemt, betekent niet dat de ouders de internati-onale bevoegdheid ook voor zaken ten gronde hebben aanvaard. In een geval voor de rechtbank van eerste aanleg te Brussel hebben ouders ingestemd tot een rege-ling voor de zomervakantie en deze voorgelegd aan de Brusselse rechter. Dit had niet tot gevolg dat de partijen ook internationale bevoegdheid hebben toegekend aan deze rechtbank voor de zaak ten gronde.283

Het feit dat het openbaar ministerie niet akkoord gaat met de internationale bevoegdheid doet niet ter zake; het zijn de partijen die moeten instemmen.284

Een moeilijke vraag is hoe lang de instemming tot de internationale bevoegd-heid van een gerecht blijft gelden. Volgens Brussel IIbis komt de instemming tot een einde wanneer er een fi nale uitspraak is.285 Zo lang als de echtscheidingspro-cedure nog niet afgehandeld is, blijft de prorogatie gelden.286

De expliciete bepaling in de Verordening verwijst echter specifi ek naar de situatie waar de procedure over de ouderlijke verantwoordelijkheid samenhangt met de echtscheiding. Daarom moest het Hof van Justitie verdere helderheid brengen voor andere gevallen.287 Het Hof oordeelt dat de instemming ten einde loopt wanneer de beslissing defi nitief is geworden. Is er een volgende procedure tussen dezelfde partijen, dan zijn ze niet meer gebonden door de prorogatie. In dit geval hebben de ouders een akkoord bereikt en dit laten homologeren bij de Spaanse rechter. Enkele maanden later wilde de moeder het akkoord veranderd zien. Zij stelde een procedure in voor het Engelse gerecht. Dit mag dus wel.

In een Belgische context kan dit vragen opwerpen. Hoe moeten we deze uit-spraak verstaan in het licht van de permanente saisine in zaken van ouderlijk gezag?288 Het principe blijft dat een Belgisch gerecht pas bevoegd kan zijn als het ook internationaal bevoegd is. Als de internationale bevoegdheid initieel dus rust

280 Zie in dezelfde zin Brussel 6 april 2006, Rev.trim.dr.fam. 2007, (1) 223 (noot M. FALLON).281 Brussel 6 april 2006, Rev.trim.dr.fam. 2007, (1) 223 (noot M. FALLON).282 Gent 6 november 2008, Tijdschrift @ipr.be 2010, (1) 83; Antwerpen 12 januari 2011, beschik-

baar op www.vreemdelingenrecht.be > Databank Rechtspraak; Brussel 25 juni 2013, Tijdschrift @ipr.be 2013, (3) 59.

283 Rb. Brussel 21 november 2007, Act.dr.fam. 2008, (1) 10.284 Brussel 28 november 2006, Rev.trim.dr.fam. 2008, (1) 90.285 Art. 12(2) Brussel IIbis.286 Zie Brussel 27 juni 2011, Rev.trim.dr.fam. 2012, (3) 653.287 HvJ 1 oktober 2014, nr. C-436/13, E./B., ECLI:EU:C:2014:2246.288 Art. 1253ter/7 Ger.W.

3. Brussel IIbis

Intersentia 41

op een prorogatie, dan vervalt de prorogatie wanneer de beslissing defi nitief wordt. Maar wanneer is een zaak defi nitief beslist? Is dat telkens als er een uit-spraak is? In lijn met de uitspraak van het Hof van Justitie lijkt het antwoord “ja” te moeten zijn, ook al is de zaak niet “defi nitief” geworden in het Belgische pro-cesrecht.

D. Doorverwijzing van internationale bevoegdheid

In verschillende uitspraken hebben de Belgische gerechten de mogelijkheid gebruikt om de zaak door te verwijzen naar een gerecht in een andere EU-lidstaat, of om aan een gerecht in een andere lidstaat te vragen de zaak naar hen te sturen.289

Brussel IIbis biedt geen gedetailleerde regeling voor de werking van deze bepaling. In een interview legt een rechter uit dat rechters in civil law landen gewoon zijn om precieze regels voorgeschreven te krijgen, maar dat het volstaat om wat creatief te zijn. Toch blijven er praktische vragen hangen, zoals wie ver-antwoordelijk is voor de vertaling en de kosten hiervan.290

Deze doorverwijzing kan gebeuren op initiatief van een van de gerechten of van een van de partijen. In geval van initiatief van een gerecht moet minstens één van de partijen akkoord gaan met de doorverwijzing.291 Hiertoe kan het gerecht de heropening van de debatten bevelen.292

Een partij hoeft de vraag niet te stellen bij het begin van de procedure, maar dat kan ook in de loop ervan.293

Het Antwerpse hof van beroep stuurde zaken door aan het hof te ‘s Hertogen-bosch.294 In beide gevallen woonde geen van de betrokkenen op het moment van de procedure voor het hof nog in België. De internationale bevoegdheid van de Belgische gerechten werd echter vastgesteld op het moment van de aanhangigma-king in eerste aanleg.295 Dit principe wordt soms de perpetuatio fori genoemd. In dit opzicht verschilt Brussel IIbis van het Kinderbeschermingsverdrag: het ver-drag bepaalt dat bij een verhuis de gerechten van de staat van de nieuwe gewone

289 Art. 15 Brussel IIbis.290 Interview #B11.291 Brussel 21 juni 2012, Rev.trim.dr.fam. 2013, (1) 263 (noot C. HENRICOT), weerg. Rev.dr.étr.

2013, (172) 149; Gent 5 september 2005, Tijdschrift @ipr.be 2005, (3) 26, E.J. 2005, (9) 183 (noot S. ROELAND), RW 2005-06, (11) 432, TGR-TWVR 2006, (2) 130, TJK 2006, (1) 24 (noot I. VERDONCK), T.Vreemd. 2006, (2) 163 (noot T. KRUGER); Voorz. Rb. Brussel 13 februari 2007, Rev.trim.dr.fam. 2007, (3) 792.

292 Voorz. Rb. Brussel 29 mei 2007, Act.dr.fam. 2008, (1) 1 (noot B. JACOBS).293 Brussel 27 juni 2011, Rev.trim.dr.fam. 2012, (3) 653.294 Antwerpen 15 juni 2011, www.eurprocedure.be/cases/2011-06-15.html (geconsulteerd op

15 oktober 2016); Antwerpen 23 december 2011, www.eurprocedure.be/cases/2011-12-23.html (geconsulteerd op 15 oktober 2016).

295 Art. 8 Brussel IIbis. Zie ook Voorz. Rb. Brussel 29 mei 2007, Act.dr.fam. 2008, (1) 1 (noot B. JACOBS); Cass. 21 november 2007, AR P.07.1193.F, Pas. 2007, (11) 2084, J.dr.jeun. 2008, (272) 32, Rev.dr.pén. 2008, (6) 666, Rev.trim.dr.fam. 2008, (1) 176, Tijdschrift @ipr.be 2008, (1) 78.


42 Intersentia

verblijfplaats bevoegd worden.296 Aangezien Brussel IIbis niet een dergelijke bepaling heeft , gebruiken gerechten de doorverwijsregel om de zaak toch te bren-gen voor het best geplaatste gerecht.297

Vóór het doorsturen, beoordeelt het gerecht de beste belangen van het kind. Zo besliste het hof van beroep te Brussel dat het niet in het belang van het kind is een zaak door te verwijzen die reeds heel lang aansleepte en waarin een doorver-wijzing verdere vertraging zou betekenen.298 Andersom bepaalde de voorzitter van de rechtbank te Brussel dat het wel in het belang van het kind kan zijn om een zaak naar Italië door te verwijzen aangezien er dan nieuwe maatschappelijke onderzoeken plaats kunnen vinden.299 Het hof van beroep te Brussel voegde hier aan toe dat het kind in Italië kon worden gehoord en dat het kind banden had met Italië: hij ging daar naar school en had daar familie.300

De doorverwijzing mag niet dienen om een internationale kinderontvoering te bekrachtigen. Het Brusselse hof van beroep bekeek dus met argwaan de vraag van een ontvoerende ouder om een terugkeerprocedure door te verwijzen naar het gerecht van de andere lidstaat naar waar zij het kind heeft ontvoerd en wees deze af.301

Opmerkelijk is dat de hoven van beroep in België er blijkbaar geen graten in zien om een zaak door te verwijzen. Een hof van beroep in het buitenland kan dus een Belgisch vonnis omvormen.

3.2.3. INTERNATIONALE KINDERONTVOERING

A. Algemeen

Wanneer iemand (in de meeste gevallen een ouder) een kind ongeoorloofd naar een andere lidstaat neemt of ongeoorloofd vasthoudt in een andere lidstaat, dan gelden er specifi eke regels. Brussel IIbis bevestigt het Kinderontvoeringsverdrag van Den Haag302 en vult dit aan.303 De aanvullingen gelden wanneer het kind van één lid-staat naar een andere lidstaat werd overgebracht of daar werd vastgehouden.304

296 Art. 5(2) Kinderbeschermingsverdrag.297 Bevestigd door Interview #B11.298 Brussel 27 juni 2011, Rev.trim.dr.fam. 2012, (3) 653.299 Voorz. Rb. Brussel 29 mei 2007, Act.dr.fam. 2008, (1) 1 en de latere uitspraak in dezelfde zaak:

Voorz. Rb. Brussel 30 juli 2007, Act.dr.fam. 2008, (1) 2 (noot B. JACOBS).300 Brussel 21 februari 2008, Rev.trim.dr.fam. 2008, (2) 515 (noot C. HENRICOT), een bevestiging

van de uitspraken van de voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg te Brussel.301 Brussel 25 oktober 2012, Rev.trim.dr.fam. 2013, (2) 617 (noot C. HENRICOT), weerg. Rev.

dr.étr. 2013, (173) 353.302 Verdrag betreff ende de burgerrechtelijke aspecten van internationale ontvoering van kinderen

(Den Haag, 25 oktober 1980), BS 24 april 1999.303 Art. 60 en overw. 17 Brussel IIbis.304 Art. 11 Brussel IIbis.

3. Brussel IIbis

Intersentia 43

In beginsel blijven de gerechten van de lidstaat van de gewone verblijfplaats van het kind vóór de overbrenging of vasthouding bevoegd om over de ouderlijke verantwoordelijkheid te oordelen.305 Als de achtergebleven ouder echter berust in de overbrenging of vasthouding, kan de internationale bevoegdheid wel overgaan naar de lidstaat van de nieuwe gewone verblijfplaats.306 Het volstaat niet dat de ouder die het kind heeft meegenomen, beweert dat de andere ouder in de situatie heeft berust; hij of zij moet dit ook bewijzen.307 Een instemming door een ouder om tijdelijk te verblijven (bv. voor vakantie) geldt niet als berusten in het niet-terugkeren.308 Een voorwaardelijke instemming is ook geen instemming als de voorwaarden niet zijn vervuld.309

Waar er van bij het begin toestemming was in de verhuis van de kinderen, is er geen sprake van een ongeoorloofde overbrenging.310

B. Terugkeerprocedure

De gerechten van de lidstaten naar waar het kind is overgebracht of waar het kind wordt vastgehouden, beslissen over de terugkeer van het kind.311 Dit is een sum-mier oordeel. De uitspraak moet binnen zes weken gebeuren. Dit blijkt moeilijk haalbaar voor de Belgische gerechten. Een rechter zei tijdens een interview dat hij dit beschouwt als een richtlijn, maar dat het zeer moeilijk is om zich er echt aan te houden.312

De rechter in de terugkeerprocedure beoordeelt niet het verblijf van het kind op lange termijn, maar oordeelt enkel over de terugkeer. In beginsel keert het kind terug, behalve als een van de beperkte weigeringsgronden van toepassing is.313 Er is veel rechtspraak over deze weigeringsgronden.314

Ook het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft verschillende keren hierover geoordeeld. Dit Hof vindt dat ook in de terugkeerprocedure nationale

305 Art. 10 Brussel IIbis. Zie Gent 6 november 2008, Tijdschrift @ipr.be 2010, (1) 83; Luik 29 juni 2010, Act.dr.fam. 2011, (5) 94; Brussel 25 oktober 2012, Rev.trim.dr.fam. 2013, (2) 617 (noot C. HENRICOT), weerg. Rev.dr.étr. 2013, (173) 353.

306 Art. 10a) Brussel IIbis. Zie Brussel 5 mei 2009, Rev.trim.dr.fam. 2011, (3) 707, weerg. Rev.dr.étr. 2011, (164) 458.

307 Brussel 28 november 2006, Rev.trim.dr.fam. 2008, (1) 203 (noot M. FALLON).308 Zie bv. Voorz. Rb. Brussel 17 november 2011, Act.dr.fam. 2011, (10) 222.309 Bergen 5 maart 2007, Rev.trim.dr.fam. 2008, (1) 166 (noot M. FALLON), bevestigd door Cass.

9 mei 2007, AR P.07.0457.F, Tijdschrift @ipr.be 2007, (2) 39.310 Art. 3 Kinderontvoeringsverdrag en art. 1(11) Brussel IIbis; zie ook Rb. Brussel 21 november

2007, Act.dr.fam. 2008, (1) 10.311 Art. 12 en 13 Kinderontvoeringsverdrag. Zie ook Voorz. Rb. Brussel 15 juni 2006, Act.dr.fam.

2008, (6) 117 (noot D. BLOEM); Rb. Gent 17 december 2007, www.eurprocedure.be/cases/2007-12-17.html (geconsulteerd op 16 oktober 2016); Voorz. Rb. Brussel 17 november 2011, Act.dr.fam. 2011, (10) 222.

312 Interview #B6.313 Art. 12 en 13 Kinderontvoeringsverdrag, aangevuld door art. 11 Brussel IIbis.314 Zie de databank van de Haagse Conferentie voor Internationaal Privaatrecht, www.incadat.

com.


44 Intersentia

rechtbanken rekening moeten houden met het recht op respect voor privé- en familieleven315, het recht op een eerlijk proces316, en de rechten van het kind, in het bijzonder de beste belangen van het kind.317 Nationale rechtbanken moeten factoren die een partij opwerpt en die kunnen duiden op de aanwezigheid van een weigeringsgrond (bv. psychologische rapporten) ernstig overwegen, in het licht van de mensen- en kinderrechten.318

C. Terugkeerprocedure onder Brussel IIbis en tweedekansprocedure

Een van de aanvullingen die Brussel IIbis bracht aan het Kinderontvoeringsver-drag, betreft de weigeringsgrond op basis van een risico voor het kind op een lichamelijk of geestelijk gevaar of om in een ondraaglijke toestand terecht te komen.319 Een rechter in een lidstaat mag de terugkeer naar een andere lidstaat enkel op die grond weigeren als hij of zij heeft nagegaan of de autoriteiten in het land van de gewone verblijfplaats van het kind vóór de overbrenging het kind voldoende kunnen beschermen. Als dat het geval is, moet de rechter de terugkeer toch bevelen.320 Voorlopige maatregelen ter bescherming van het kind in de lid-staat van de gewone verblijfplaats van het kind vóór de overbrenging kunnen een aanduiding zijn van voldoende bescherming.321

Een andere aanvulling betreft de zogenaamde tweedekansprocedure.322 Dit houdt in dat wanneer de rechter van de plaats naar waar het kind is overgebracht of waar het kind wordt vastgehouden, de terugkeer weigert op basis van artikel 13 Kinderontvoeringsverdrag323, de rechter van de gewone verblijfplaats van het

315 Art. 8 EVRM.316 Art. 6 EVRM.317 Art. 3 VN-Verdrag over de Rechten van het Kind (IVRK).318 EHRM 26 november 2013, nr. 27853/09, X/Letland (Grote Kamer); EHRM 21 juli 2015,

nr. 2361/13, G.S./Georgië; EHRM 22 juli 2014, nr. 3592/08, Rouiller/Zwitserland; EHRM 5 februari 2015, nr. 66775/11, Phostira Eft hymiou en Ribeiro Fernandes/Portugal. Voor een uitgebreide bespreking van de benadering van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens zie P. McELEAVY, “Th e European Court of Human Rights and the Hague Child Abduction Convention: Prioritising Return or Refl ection?” Netherlands International Law Review 2015, afl . 62(3), 365-405; L. DESCHUYTENEER, “Recent case law of the European Court of Human rights on international parental child abduction. Th e application of Articles 6 and 8 of the European Convention on Human Rights” Tijdschrift @ipr.be 2015, (2) 147.

319 Art. 13(1)b) Kinderontvoeringsverdrag.320 Art. 11(4) Brussel IIbis. Deze aanvulling komt uit goede praktijken die de Bijzondere

Commissie van de Conferentie van Den Haag voor Internationaal Privaatrecht heeft geïdenti-fi ceerd.

321 Bergen 5 maart 2007, Rev.trim.dr.fam. 2008, (1) 166 (noot M. FALLON), bevestigd door Cass. 9 mei 2007, AR P.07.0457.F, Tijdschrift @ipr.be 2007, (2) 39.

322 Art. 11(6)-(8) Brussel IIbis.323 Dit artikel omvat de weigeringsgronden dat de achtergebleven ouder heeft ingestemd of berust

in de overbrenging of vasthouding, dat er een risico is voor het kind, en dat het kind zich verzet tegen de terugkeer.

3. Brussel IIbis

Intersentia 45

kind vóór de overbrenging toch het laatste woord krijgt. Er is kritiek op deze bepaling.324

De procedure was al verschillende keren voor de Belgische gerechten. Het gaat hier dus om gevallen waar de buitenlandse (EU) rechter de terugkeer weigerde van een kind dat voordien in België zijn gewone verblijfsplaats had.325 De rechter neemt de overwegingen van de buitenlandse rechter in acht.326 Zo zag de voorzit-ter van de Brusselse rechtbank van eerste aanleg bv. dat de Poolse rechter, die in eerste instantie moest oordelen over de terugkeer, niet heeft onderzocht of het eventuele risico voor de kinderen ook in België opgevangen kon worden.327 De Poolse rechter moest dit nochtans doen onder Brussel IIbis.328 Hier hield de Brus-selse rechter rekening mee.

Onder het Belgische recht is het niet mogelijk om beroep aan te tekenen tegen de weigering van een terugkeerbevel als het kind van een andere lidstaat is over-gebracht.329 Hier gaat het dus om gevallen waarin het kind van een andere lidstaat naar België is overgebracht en waar een Belgische rechter had beslist dat het kind niet terug moest. De logica achter deze regel is dat het “beroep” beschikbaar is in het land van de gewone verblijfplaats van het kind voor de overbrenging. Als de terugkeer wordt toegestaan, bestaat er wel een beroepsmogelijkheid. Als het kind kwam van een land buiten de EU, staat de beroepsmogelijkheid ook open, omdat er in dat kader geen tweedekansprocedure bestaat.

Een moeilijke vraag bij de toepassing van de tweedekansprocedure is de vast-stelling van de grond voor weigering van de terugkeer. Soms staat dit niet expli-ciet vermeld in de uitspraak; soms is de terugkeer tegelijk gegrond op meerdere weigeringsgronden. In zo een geval heeft het hof van beroep te Brussel geoordeeld dat artikel 13 een verfi jning inhoudt van artikel 3 Kinderontvoeringsverdrag, en dat de tweedekansprocedure dus open stond.330

324 Zie bv. P. BEAUMONT, L. WALKER en J. HOLIDAY, “Confl icts of EU courts on child abduc-tion: the reality of Article 11(6)-(8) Brussels IIa proceedings across the EU”, Journal of Private International Law 2012, 211; T. KRUGER en L. SAMYN, “Brussels IIbis: successes and sugge-sted improvements” Journal of Private International Law 2016, 132. Contra: L. CARPANETO, “In-depth consideration of family life v. immediate return of the child in child abduction pro-ceedings within the EU” Revista di diritto internazionale privato e processuale 2014, 936.

325 Brussel 17 juni 2010, Act.dr.fam. 2010, (10) 191, Rev.trim.dr.fam. 2010, (4) 1207 (noot M. FALLON), bevestigd door Cass. 4 maart 2013, AR C.11.0675.F, RW 2014-15, 254; Antwerpen 15 april 2014, Tijdschrift @ipr.be 2014, (3) 165; Voorz. Rb. Brussel, Rev.dr.etr. 2009, (151) 737 (noot T. KRUGER).

326 Deze verplichting staat niet in art. 11 Brussel IIbis, maar de rechter kan enkel een certifi caat voor uitvoerbaarheid krachtens art. 42 afgeven indien hij of zij rekening heeft gehouden met de redenen van het gerecht in het andere lidstaat: art. 42(2)c). In de vermelde Belgische uitspra-ken hebben de rechters dit telkens gedaan.

327 Voorz. Rb. Brussel, Rev.dr.etr. 2009, (151) 737 (noot T. KRUGER).328 Art. 11(4) Brussel IIbis.329 Art. 1322sexies Ger.W.; bevestigd door Cass. 7 juni 2013, RABG 2013, (18) 1269.330 Brussel 17 juni 2010, Act.dr.fam. 2010, (10) 191, Rev.trim.dr.fam. 2010, (4) 1207 (noot M.

FALLON).


46 Intersentia

3.2.4. VOORLOPIGE MAATREGELEN

Naast de gerechten die bevoegd zijn over de grond van de zaak, mag een gerecht in een andere staat ook voorlopige maatregelen treff en “met betrekking tot perso-nen of goederen die zich in die staat bevinden”.331 Een geïnterviewde was van mening dat partijen deze bepaling vaak met bijbedoelingen inroepen. Een rechter moet hier dus zeer omzichtig mee omgaan.332

Een expliciete vereiste in Brussel IIbis om voorlopige maatregelen te bevelen is dat de situatie spoedeisend moet zijn. Het hof van beroep te Antwerpen weigerde de gevraagde maatregelen omdat de verzoeker de spoedeisendheid niet had aan-getoond.333 Het hof van beroep te Bergen leidde de spoedeisendheid dan weer af van de crisis waarin het koppel zich bevond.334 In een geval waarin de vader de situatie liet aanslepen, vond de rechtbank van eerste aanleg te Luik dat er geen spoedeisendheid was.335

In verschillende zaken vereisten de Belgische rechters dat het betrokken kind in België aanwezig is.336 Een uitspraak van het Hof van Justitie zaaide verwarring over of dit wel voldoende is. In de zaak Detiček oordeelde het Hof dat een gerecht in een lidstaat naar waar het kind ongeoorloofd is overgebracht, geen voorlopige maatrege-len mag bevelen als het gerecht van de gewone verblijfplaats reeds voorlopige maat-regelen heeft bevolen.337 Hieraan voegt het Hof toe: “Een voorlopige maatregel met betrekking tot de ouderlijke verantwoordelijkheid die wijziging moet brengen in het gezag over een kind, wordt niet alleen genomen jegens het kind zelf, maar ook jegens de ouder die daarmee het gezag over het kind krijgt en jegens de andere ouder, die dit gezag door de vaststelling van een dergelijke maatregel wordt ontnomen.”338

Dit heeft het hof van beroep te Brussel ertoe aangezet om wel voorlopige maat-regelen te bevelen in een zaak waar enkel de vader in België was, terwijl de moeder met het kind in Italië was.339 Dit lijkt ons niet de bedoeling van de bepaling. Toch

331 Art. 20(1) Brussel IIbis.332 Interview #B6.333 Antwerpen 12 januari 2011, T.Vreemd. 2011, (4) 341, www.vreemdelingenrecht.be > Databank

Rechtspraak.334 Bergen, 27 juni 2006, JT 2007, (6252) 53.335 Rb. Luik 12 maart 2009, JLMB 2011, (2) 61 (noot P. WAUTELET), RTDF 2009, (3) 888, weerg.

Rev.dr.étr. 2009, (156) 728.336 Gent 5 september 2005, Tijdschrift @ipr.be 2005, (3) 26, E.J. 2005, (9) 183 (noot S. ROELAND),

RW 2005-06, 432, TGR-TWVR 2006, (2) 130, TJK 2006, (1) 24 (noot I. VERDONCK), T.Vreemd. 2006, (2) 163 (noot T. KRUGER); Brussel 5 mei 2009, Rev.trim.dr.fam. 2011 (3) 707, weerg. Rev.dr.étr. 2011 (164) 458; Antwerpen 12 januari 2011, T.Vreemd. 2011, (4) 341, www.vreemdelin-genrecht.be > Databank Rechtspraak; Voorz. Rb. Brussel 15 juni 2006, Act.dr.fam. 2008, (6) 117 (noot D. BLOEM); Voorz. Rb. Aarlen 2 oktober 2008, RTDF 2009, (3) 728, weerg. Rev.dr.étr. 2009, (156) 726.

337 HvJ 23 december 2009, nr. C-403/09, Detiček/Sgueglia, ECLI:EU:C:2009:810.338 R.o. 51 HvJ 23 december 2009, nr. C-403/09, Detiček/Sgueglia, ECLI:EU:C:2009:810.339 Brussel 25 oktober 2012, Rev.trim.dr.fam. 2013, (2) 617 (noot C. HENRICOT), weerg. Rev.

dr.étr. 2013, (173) 353.

3. Brussel IIbis

Intersentia 47

waren de maatregelen in deze specifi eke zaak misschien wel nodig omdat er ver-schillende procedures in Italië en in België aanhangig waren en de situatie te lang aansleepte. Het hof vond het van belang dat het kind contact zou hebben met de vader.

De stelling in Detiček was niet alleen onnodig om tot de uitspraak te komen en verwarrend, maar lijkt bovendien te beperkend. Als de vereiste is dat alle betrok-kenen in één lidstaat aanwezig moeten zijn voordat dat gerecht voorlopige maat-regelen kan bevelen, dan zal de bepaling bijna nooit toepassing vinden in een internationale context. Voorlopige maatregelen zijn soms noodzakelijk. Het hof van beroep te Luik oordeelde enkele maanden na de uitspraak in Detiček dat het wel voorlopige maatregelen kon treff en over een kind dat in België was met zijn moeder terwijl de vader in Frankrijk was.340 In deze zaak was er nog een betwis-ting over het verblijf van het kind. De voorlopige maatregelen betroff en het ver-blijf van het kind en contact met de vader terwijl de procedure ten gronde han-gende is.

Waar het Hof van Justitie in Detiček eigenlijk bezorgd om was, is dat voorlo-pige maatregelen geen vrij spel mogen geven om de regels over internationale kin-derontvoering te omzeilen. Dit bereikte het Hof op een andere wijze en de beper-kende overweging was niet nodig.

Ook de Belgische rechters laten niet toe dat voorlopige maatregelen een onge-oorloofde overbrenging kunnen bekrachtigen, maar respecteren de logica van Brussel IIbis en het Kinderontvoeringsverdrag.341

3.2.5. LITISPENDENTIE

Parallelle procedures lijken meer voor te komen in familiezaken dan in commer-ciële zaken. Dit leiden we af uit de gepubliceerde rechtspraak en ook uit een uit-spraak van een van de mensen die we interviewden. Hij zei dat de regels strate-gisch gedrag toelaat, vooral in het domein van echtscheiding. Het is dan ook normaal dat partijen de geboden mogelijkheden gebruiken.342

Wanneer een rechtbank gevat is als tweede, bestaat nog altijd de mogelijkheid voor deze rechtbank om voorlopige maatregelen te bevelen in dringende geval-len.343

Er bestaat geen aanhangigheid tussen bodemgeschillen en voorlopige maatre-gelen.344

340 Luik 29 juni 2010, Act.dr.fam. 2011, (5) 94.341 Zie bv. Rb. Luik 12 maart 2009, JLMB 2011, (2) 61 (noot P. WAUTELET), RTDF 2009, (3) 888,

weerg. Rev.dr.étr. 2009, (156) 728.342 Interview #B11.343 Bergen 27 juni 2006, JT 2007, (6252) 53.344 HvJ 9 november 2010, nr. C-296/10, Purrucker/Pérez (II), ECLI:EU:C:2010:665; Brussel 21 juni

2012, Rev.trim.dr.fam. 2013, (1) 263 (noot C. HENRICOT), weerg. Rev.dr.étr. 2013, (172) 149;


48 Intersentia

3.3. ERKENNING EN UITVOERBAARHEID

Ook de dwangsom die een rechter oplegt ingeval een partij de opgelegde bezoek-regeling niet respecteert, is uitvoerbaar via Brussel IIbis.345 Hiervoor is vereist dat de gerechten van de lidstaat van herkomst het bedrag defi nitief hebben vastge-steld.346

Als het kind niet de gelegenheid kreeg om te worden gehoord, vormt dit een weigeringsgrond voor de erkenning en uitvoerbaarverklaring van een uit-spraak.347 Een uitzondering hierop zijn dringende gevallen.

Voor twee gevallen is de exequatur afgeschaft onder Brussel IIbis. Dit betekent dat een uitspraak geveld in een lidstaat onmiddellijk uitvoerbaar is in andere lid-staten. Het betreft het omgangsrecht en een bevel voor de terugkeer van een kind na een tweedekansprocedure.348 Voor deze gevallen bevat Brussel IIbis specifi eke certifi caten.349 Aangezien de weigeringsgronden wegvallen, moet een rechter op het certifi caat bepaalde elementen van de procedure aanduiden. Een hiervan is dat het kind is gehoord, deze keer zonder de uitzondering van spoedeisendheid. Dit heeft geleid tot moeilijkheden.

De voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg te Brussel gaf in verschil-lende zaken een certifi caat uit zonder dat de kinderen de gelegenheid hadden gekregen om te worden gehoord.350 Deze gevallen betroff en voorlopige vakantie-regelingen voor kinderen in dringende gevallen. Er was weinig tijd om de kinde-ren te horen, ze waren in een ander land en/of ze spraken de taal van de rechtbank niet. Ook het hof van beroep te Gent oordeelde op een gelijkaardige wijze in twee zaken.351 In beide gevallen oordeelde het hof dat de kinderen te jong waren om te worden gehoord. Het oudste kind dat in deze zaken betrokken was, was 10 jaar oud.

De voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg te Brussel gaf ook een certi-fi caat uit in een tweedekansprocedure zonder de kinderen te horen.352 In deze zaak oordeelde de rechtbank dat de kinderen te jong waren, niet over een vol-doende mate van rijpheid beschikten en gemanipuleerd werden.

Voorz. Rb. Brussel 30 mei 2007, JLMB 2008, (19) 845 (noot P. WAUTELET), weerg. Rev.dr.étr. 2008, (150) 575.

345 HvJ 9 september 2015, nr. C-4/14, Bohez/Wiertz, ECLI:EU:C:2015:563.346 Ibid.347 Art. 23b) Brussel IIbis.348 Art. 40-45 Brussel IIbis.349 Zie Bijlagen II en IV bij Brussel IIbis.350 Voorz. Rb. Brussel 19 december 2006, www.eurprocedure.be/cases/2006-12-19.html (gecon-

sulteerd op 16 oktober 2016); Voorz. Rb. Brussel 6 februari 2007, www.eurprocedure.be/cases/2007-02-06.html (geconsulteerd op 16 oktober 2016); Voorz. Rb. Brussel 13 februari 2007, Rev.trim.dr.fam. 2007 (3) 792; Voorz. Rb. Brussel 30 mei 2007, JLMB 2008, (19) 845 (noot P. WAUTELET), weerg. Rev.dr.étr. 2008, (150) 575.

351 Gent 6 november 2008, Tijdschrift @ipr.be 2010, (1) 83; Gent 10 december 2009, Tijdschrift @ipr.be 2010, (1) 64.

352 Voorz. Rb. Brussel 9 januari 2009, Rev.dr.etr. 2009, (151) 737 (noot T. KRUGER).

3. Brussel IIbis

Intersentia 49

Het lijkt toch problematisch dat de rechters certifi caten afgeven zonder kinde-ren de gelegenheid te bieden om te worden gehoord. Ook wanneer de kinderen in het buitenland zijn, bestaan er mogelijkheden om ze te horen, bijvoorbeeld door gebruik te maken van nieuwe technologie (zoals Skype of videoconferentie) of door middel van de Bewijsverordening.353

Een certifi caat maakt een exequaturprocedure onnodig, maar sluit de moge-lijkheid niet uit. Als een partij toch een exequaturprocedure wil voeren, dan kan dit.354

3.4. TOEKOMSTBLIK

De Europese Commissie heeft op 30 juni 2016 een voorstel tot wijziging van Brus-sel IIbis gepubliceerd.355 Dit voorstel ligt nu voor bij het Europees Parlement en bij de Raad. Aangezien dit een aangelegenheid van familierecht is, is eenparigheid in de Raad vereist om de nieuwe verordening aan te nemen.356 Mede om deze reden was de Commissie voorzichtig in haar voorstel tot wijziging.

3.4.1. HUWELIJKSONTBINDING

De internationale bevoegdheidsregels in zaken van huwelijksbeëindiging blijven onaangeraakt. Nochtans hoopten we op de invoering van de mogelijkheid om forumbedingen te sluiten.357 Dat zou het mogelijk maken voor echtgenoten om op voorhand (voor of tijdens het huwelijk of net voor de instelling van de echt-scheiding) af te spreken bij welke rechtbank zij zullen scheiden. Op deze manier zou een wedloop naar de rechtbank niet nodig zijn en zouden mensen meer tijd kunnen nemen om bepaalde zaken zelf uit te klaren of zich aan te melden voor bemiddeling.

Een verschil is wel dat de grond om voorlopige maatregelen te nemen in echt-scheidingszaken verloren gaat. Deze bepaling is zó geherformuleerd dat die nog

353 Verordening nr. 1206/2001, 28 mei 2001 betreff ende de samenwerking tussen de gerechten van de lidstaten op het gebied van bewijsverkrijging in burgerlijke en handelszaken, Pb.L. 27 juni 2001, afl . 174, 1.

354 Antwerpen 22 juni 2011, www.eurprocedure.be/cases/2011-06-22.html (geconsulteerd op 16 oktober 2016).

355 Voorstel voor een verordening van de Raad betreff ende de bevoegdheid, de erkenning en ten-uitvoerlegging van beslissingen in huwelijkszaken en inzake de ouderlijke verantwoordelijk-heid, en betreff ende internationale kinderontvoering (herschikking), 30 juni 2016, COM(2016) 411, beschikbaar op https://ec.europa.eu/transparency/regdoc/rep/1/2016/NL/1-2016-411-NL-F1-1.PDF (geconsulteerd op 16 oktober 2016).

356 Art. 81(3) VWEU.357 T. KRUGER en L. SAMYN, “Brussels IIbis: successes and suggested improvements” Journal of

Private International Law 2016, 132.


50 Intersentia

enkel toepassing vindt in zaken van ouderlijke verantwoordelijkheid en hij staat nu bovendien in de afdeling over ouderlijke verantwoordelijkheid.358 Dit lijkt geen groot verlies. De Belgische rechtspraak waarin de rechters voorlopige maat-regelen bevalen, betroff en vaak het vermogensrecht, het verblijf van de kinderen of onderhoudsgeld en niet de echtscheiding zelf. Onder het oude echtscheidings-recht viel hier wellicht ook de machtiging om apart te gaan wonen onder.359 Der-gelijke machtiging is echter niet meer nodig onder het Belgische recht.

3.4.2. OUDERLIJKE VERANTWOORDELIJKHEID

De Commissie stelt ook voor de afb akening tussen Brussel IIbis en het Kinderbe-schermingsverdrag duidelijker te regelen. Dit is een goede stap. De huidige afb a-kening is immers onvolledig.

Er is ook een voorstel om de perpetuatio fori af te schaff en. Voor dit voorstel haalt de Commissie inspiratie bij het Kinderbeschermingsverdrag. In geval van verplaatsing van de gewone verblijfplaats van het kind worden de gerechten van de nieuwe gewone verblijfplaats bevoegd.360 Dit is een zeer goed voorstel. Het zorgt ervoor dat zoveel mogelijk de gerechten die het dichtst bij het kind staan, bevoegd zijn. Deze vereenvoudiging zal het beroep op de doorverwijsregel (art. 15 Brussel IIbis) minder nodig maken. Het brengt ook Brussel IIbis en het Kinderbe-schermingsverdrag meer op één lijn.

3.4.3. INTERNATIONALE KINDERONTVOERING

De Commissie stelt voor de regels over internationale kinderontvoering in een apart hoofdstuk op te nemen.361 Ze stelt geen grote wijzigingen voor aan de struc-tuur van de regels. Er komen echter punctuele verbeteringen. Een hiervan zou zijn dat lidstaten de bevoegdheid voor terugkeerprocedures moeten concentreren bij een beperkt aantal gerechten.362 Een andere is dat er maar één beroep mogelijk is tegen een terugkeerbeslissing.363 De zes-weken tijdslimiet zou gelden voor elke instantie, zowel administratief als in eerste aanleg als in beroep.364 Tot nu bestond hier onduidelijkheid over en deze precisering is nuttig. Lidstaten zouden ook ver-plicht worden de Centrale Autoriteiten met voldoende personeel en middelen te

358 Art. 12 Commissievoorstel.359 M. PERTEGÁS SENDER in U. MAGNUS en P. MANKOWSKI (ed), Brussels IIbis Regulation,

München, Seller, 2012, 254.360 Art. 7 Commissievoorstel.361 Hoofdstuk III Commissievoorstel.362 Art. 22 Commissievoorstel. Een dergelijke concentratie is reeds het geval in België: art. 633sep-

ties Ger.W.363 Art. 25(4) Commissievoorstel.364 Art. 23(1) Commissievoorstel.

3. Brussel IIbis

Intersentia 51

bedelen.365 In de tekst van de verordening komt ook meer aandacht voor de rech-ten van het kind — zowel het recht om de gelegenheid te krijgen om gehoord te worden als de beste belangen van het kind.

De tweedekansprocedure blijft behouden. Wel zou het verplicht worden voor rechters om in hun terugkeeruitspraak te vermelden welke weigeringsgronden ze hebben gebruikt.366 Zo wordt het duidelijk voor betrokkenen en voor Centrale Autoriteiten of de tweedekansprocedure openvalt of niet. Het wordt ook gemak-kelijker voor tweedekansrechters om met de juiste inlichtingen te starten.

365 Art. 61 Commissievoorstel.366 Art. 26 Commissievoorstel.

Intersentia 53

4. ONDERHOUDSVERORDENING

Er is nog niet veel rechtspraak over de Onderhoudsverordening gepubliceerd in België.

4.1. TOEPASSINGSGEBIED

Het toepassingsgebied van de Onderhoudsverordening is beperkt. Het regelt enkel de onderhoudsvorderingen die voortvloeien uit familiebetrekkingen, bloedverwantschap, huwelijk of aanverwantschap.367

De Verordening is van toepassing op procedures die zijn ingesteld, gerechte-lijke schikkingen die zijn goedgekeurd of getroff en en authentieke akten die zijn opgesteld vanaf 18 juni 2011.368 Volgens de rechtbank van eerste aanleg te Brugge is de datum van de onderhoudsvordering determinerend voor de bepaling of de Verordening dan wel het WIPR van toepassing is.369 In dit geval was de echtschei-ding ingesteld vóór 18 juni 2011 maar kwam er een tegenvordering voor onder-houd na die datum. De interpretatie van de rechtbank lijkt ons correct. De rede-nering was echter vooral gebaseerd op de Nederlandse vertalingen van de Verordeningen. De rechtbank vergeleek de woorden “procedures die zijn inge-steld” in artikel 75(1) Onderhoudsverordening met “rechtszaken die worden inge-leid” in artikel 18 Rome III. Dit verschil bestaat echter niet in de Engelse (respec-tievelijk “proceedings instituted” en “legal proceedings instituted”) of Duitse (respectievelijk “eingeleitete Verfahren” en “gerichtliche Verfahren … eingelei-tet”) versies. In de Franse versie bestaat er wel een verschil, maar niet helemaal hetzelfde als in de Nederlandse (respectievelijk “procédures engagées” en “actions judiciaires engagées”). De rechtbank had dus minder aandacht aan de letterlijke interpretatie moeten geven. Het hof van beroep te Brussel is trouwens in een Franstalige zaak tot dezelfde gevolgtrekking gekomen over het temporele toepas-singsgebied.370

367 Art. 1 Onderhoudsverordening.368 Art. 75 en 76 Onderhoudsverordening. Rb. Hasselt 27 december 2011, Limb.Rechtsl. 2012, (2)

144, Tijdschrift @ipr.be 2011, (4) 107, past volgens ons verkeerdelijk de Onderhoudsverordening toe op een zaak waarin de echtscheidingsvordering is ingesteld op 19 maart 2010 en de tegeneis voor onderhoud op 30 december 2010.

369 Rb. Brugge 11 juli 2012, T.Fam. 2013, (2) 38 (noot I. BAMBUST en J. VERHELLEN), weerg. Rev.trim.dr.fam. 2013, (3) 825 (N. DANDOY, J. FONTEYN en A. VAN HECKE).

370 Brussel 18 februari 2013, Rev.trim.dr.fam. 2013, (3) 759.


54 Intersentia

Het is in het belang van de partijen dat de verordening van toepassing is omdat dat meer mogelijkheden geeft voor de grensoverschrijdende tenuitvoerlegging. Onder het oude recht, de Brussel I-Verordening, moest de schuldeiser een uit-voerbaarverklaring verkrijgen vóór tenuitvoerlegging in een andere lidstaat mogelijk was.371 De Onderhoudsverordening schaft de exequatur af voor de meeste gevallen.372

Het Protocol van Den Haag over het toepasselijke recht is geïncorporeerd in de Onderhoudsverordening373 en heeft hetzelfde temporele toepassingsgebied. De rechtbank van eerste aanleg te Brussel maakte echter een meer complexe opdeling van de toe te passen regels.374 Op de internationale bevoegdheid paste de rechtbank het oude recht toe (Brussel I-Verordening) omdat de vordering is inge-steld vóór 18 juni 2011. Om het toepasselijke recht te bepalen, waren echter vol-gens de rechtbank de oude regels (WIPR) van toepassing op de periode vóór 18 juni 2011 en het Protocol op de periode hierna. Deze redenering klopt niet. De rechtbank had enkel de datum van de instelling van de vordering in acht moeten nemen en had dus enkel het WIPR moeten toepassen.

Vandaag zal het duidelijker zijn voor rechters dat de Onderhoudsverordening in de meeste gevallen temporeel van toepassing is. De rechtspraak zal echter nut-tig blijven bij de inwerkingtreding van de Verordening over huwelijksvermogens-recht, waarbij gelijkaardige vragen van vorderingen en tegeneisen kunnen ont-staan.


In een echtscheidingszaak waar een onderhoudsvordering aan verbonden is, moeten de rechtbanken de internationale bevoegdheid voor elk deel afzonderlijk bepalen.375 De Onderhoudsverordening maakt het wel mogelijk om de onder-houdsvordering in te stellen bij de rechtbank die bevoegd is over de echtschei-ding376 of over de ouderlijke verantwoordelijkheid.377 Er zijn echter gevallen waar gerechten in verschillende lidstaten bevoegd kunnen zijn over de gerelateerde aspecten. Dit is niet altijd ideaal.378 Een (misschien verdoken) oplossing hiervoor is eventueel de stilzwijgende aanvaarding die de Onderhoudsverordening toelaat als internationale bevoegdheidsgrond.379

371 Art. 5(2) Brussel I-Vo (44/2001) regelde de internationale bevoegdheid voor onderhoudsvorde-ringen. De uitvoerbaarheid viel onder het algemeen regime van die verordening (art. 32-56).

372 Art. 17 Onderhoudsverordening.373 Art. 15 Onderhoudsverordening.374 Rb. Brussel 19 maart 2013, Rev.trim.dr.fam. 2013, (3) 771 (noot C. HENRICOT).375 Zie bv. Brussel 25 juni 2013, Tijdschrift @ipr.be 2013, (3) 59, waar dit correct is gebeurd.376 Art. 3c) Onderhoudsverordening.377 Art. 3d) Onderhoudsverordening.378 Interview #B11.379 Art. 5 Onderhoudsverordening.

4. Onderhoudsverordening

Intersentia 55

De Onderhoudsverordening laat ook een beperkte forumkeuze toe.380 Dit geldt niet wanneer het gaat over levensonderhoud voor kinderen. De forumkeuze moet schrift elijk zijn. Het hof van beroep te Brussel heeft aanvaard dat een derge-lijk beding kan bestaan uit een briefwisseling tussen de rechtsvertegenwoordigers van de partijen.381

380 Art. 4 Onderhoudsverordening.381 Brussel 18 februari 2013, Rev.trim.dr.fam. 2013, (3) 759.

Intersentia 57

5. CONCLUSIE

Als men de tijd neemt, of gegund wordt, om al de Belgische rechtspraak over de Europese IPR-verordeningen op een rijtje te zetten, dan valt op dat er al aardig wat is. De rechtbanken en hoven kunnen met de verordeningen werken. Uiter-aard zijn er soms onduidelijkheden, maar die worden steeds minder. Soms wer-ken de rechtbanken nog met oudere rechtspraak van het Hof van Jusitite of verge-ten ze naar een autonome interpretatie te zoeken. Ook dit komt voor in een minderheid van de gevallen.

De Belgische wetgever zou kunnen helpen door omzettingswetgeving aan te nemen om het Belgische en het Europese burgerlijke procesrecht beter op elkaar af te stemmen. De impact van de Europese regels wordt steeds groter door de toename enerzijds van verordeningen van de EU-wetgever en anderzijds de mobi-liteit van burgers. De grotere impact leidt tot meer kans op bepalingen die slecht op elkaar zijn afgestemd. De omzettingswetgeving van Brussel IIbis is een voor-beeld van hoe het beter kan.

Een aantal van de knelpunten, zoals het zoeken naar de juiste invulling van het buitenlandse recht, het horen van kinderen in het buitenland enz. kunnen enkel gegarandeerd blijven als de gerechten voldoende middelen krijgen.

De toepassing in België van de Europese IPR-verordeningen heeft ook een databank gebouwd met...

Documents

Transcript of De toepassing in België van de Europese IPR-verordeningen heeft ook een databank gebouwd met...