DE TIJD VAN DE WERELD-OORLOGEN (1900-1945)

H.9 Giftige gassen, ploffende bommen

Tijdvak: Tijd van de Wereldoorlogen

Periode: Moderne Tijd

Oriëntatie

De acht kenmerken van het tijdvak:

1. Het voeren van twee wereldoorlogen;

2. De crisis van het wereldkapitalisme;

3. Het in praktijk brengen van de totalitaire ideologieën, communisme en fascisme/nationaalsocialisme;

4. De rol van moderne propaganda- en communicatiemiddelen en vormen van massaorganisatie;

5. Verwoestingen op niet eerder vertoonde schaal door massavernietigingswapens en de betrokkenheid van de burgerbevolking bij oorlogvoering;

6. Racisme en discriminatie die leidden tot genocide, in het bijzonder op de Joden;

7. De Duitse bezetting van Nederland;

8. Vormen van verzet tegen het West-Europese imperialisme.

9.1 Wereldoorlogen

Inleiding

Voor het eerst sprake van een wereldoorlog in de twintigste eeuw:

De Grote Oorlog (1914-1918), later de Eerste Wereldoorlog en

De Tweede Wereldoorlog (1939-1945)

Positie Nederland tijdens deze Wereldoorlogen

• Nederland neutraal in Eerste Wereldoorlog, wel een enorme vluchtelingenstroom vanuit oorlogsgebied België. Nederlandse leger wel vier jaar gemobiliseerd. Economie leed onder deze internationale crisis, geen vrij verkeer van handel en goederen.

• Nederland bezet door de Duitsers in de Tweede Wereldoorlog

hoofdvraag 9.1

Hoe verliepen de Eerste en Tweede Wereldoorlog? Welke landen waren erbij betrokken en welke overeenkomsten en verschillen zijn er tussen beide oorlogen?

Eerste Wereldoorlog: optimistisch ten strijde

Oorzaken van de Eerste Wereldoorlog:

• Spanningen tussen diverse Europese staten:

- In jan. 1871 werd in de Spiegelzaal te Versailles het Duitse keizerrijk onder keizer Wilhelm I uitgeroepen;

- De Fransen hadden de Pruisisch-Franse oorlog (1870-1871) verloren en waren furieus . Zij verloren Elzas-Lotharingen aan het Duitse keizerrijk. Het enige dat zij wilden: revanche!

Het uitroepen van het nieuwe Duitse Keizerrijk januari 1871 op

Franse bodem

• Het nieuwe Duitsland industrialiseerde snel;

• Engeland en zeker Frankrijk bleven hierbij achter (wet van de remmende voorsprong);

• Rivaliteit over het bezit van koloniën: Duitsland wilde ook meedoen aan de koloniale wedloop;

• Imperialisme:

De Triple Entente en de Triple Alliantie

De Balkan, het kruitvat van Europa

De Balkan, een kruitvat • Het Ottomaanse rijk raakte in 19e eeuw in

verval;

• Op de Balkan ontstonden hierdoor onafhankelijke Slavische staatjes zoals Servië en Montenegro;

• Nieuwe Slavische staten erg nationalistisch;

• Servië streefde naar zgn. Groot-Servië en botste met Bosnië dat binnen de Oostenrijk-Hongaarse Dubbelmonarchie viel;

• Rusland steunde Servië in nationalisme.

Turkije, de zieke man van Europa

Verschillende oorzaken, een aanleiding tot het uitbreken van de Grote Oorlog

De aanslag op de kroonprins Frans Ferdinand en zijn vrouw in Sarajevo, hoofdstad van Bosnië op 28 juni 1914 door de Servische nationalist , Gavrilo Prinzip

Waarom bleef Nederland neutraal?

• Het aanvalsplan van generaal Von Schlieffen voorzag in een zogenaamde tweefrontenoorlog, een oorlog in het Westen waarbij Frankrijk verslagen moest worden, en een oorlog in het Oosten waarbij Rusland aangepakt zou worden.

• De Duitse generaal Von Moltke wijzigde het Von Schlieffenplan op het laatst en trok niet vlakbij Maastricht langs maar door België net ten zuiden van Maastricht. Hierdoor raakte Nederland niet bij de Eerste Wereldoorlog betrokken.

Von Schlieffenplan, met een aanpassing van Von Moltke

Loopgravenoorlog

Gebruik van mosterdgas, getroffen Britse soldaten, voorjaar 1918

De slag om Verdun

‘Rouwende ouders’ van Käthe Kollwitz. Haar eigen zoon ligt op dit

kerkhof in Vlaanderen

War poets Herbert Read (1893-1968)

"The Happy Warrior"

His wild heart beats with painful sobs,

His strin'd hands clench an ice-cold rifle,

His aching jaws grip a hot parch'd tongue,

His wide eyes search unconsciously.

He cannot shriek.

Bloody saliva

Dribbles down his shapeless jacket.

I saw him stab

And stab again

A well-killed Boche.

This is the happy warrior,

This is he...

Rusland en de Verenigde Staten

• Aan het Oostfront werd gevochten tegen de Russen (kaart). Russische soldaten slecht gekleed en bewapend, grote onvrede en onrust onder de soldaten.

• Begin februari 1917 tsaar Nicolaas II in Sint Petersburg afgezet tijdens een revolutie. Burgeroorlog. De Oktoberrevolutie bracht de communisten o.l.v. Lenin aan de macht. De vrede van Brest Litovsk in maart 1918 tussen de communisten en de Duitsers. Oostfront viel weg. Aan het Westfront werd doorgevochten.

• De Verenigde Staten vochten sinds 6 april 1917 mee. • De oorlog eindigde met een wapenstilstand op 11

november 1918.

Tsaar Nicolaas II en zijn familie in 1912

Het winterpaleis van de Romanov’s in Sint Petersburg aan de Oostzee

Kaart oorlog Oostfront

11 november 1918 wapenstilstand

De Weimarrepubliek wordt uitgeroepen door Philip Scheidemann, november 1918

http://www.dhm.de/lemo/objekte/pict/ba103392/index.html

De Duitse keizer Wilhelm II kreeg asiel in Doorn

De Vrede van Versailles 1919

De Vrede van Versailles in Duitse ogen

Tweede Wereldoorlog: Duitsland agressor

• Na W.O I angst voor nieuwe oorlog (loopgravenoorlog, zo’n 8.500.000 doden)

• 28 juni 1919 Vrede van Versailles gesloten, Duitsland kreeg de Alleinschuld, herstelbetalingen (132 miljard goudmarken), klein leger van 150.000 man, koloniën afstaan. Grote onvrede in de nieuwe Weimarrepubliek (Keizer Wilhelm II ‘asylant’ in Doorn). Adolf Hitler mobiliseerde onvrede (economische wereldcrisis) en greep in maart 1933 de macht. Alleen de NSDAP toegestaan, Duitsland uit de Volkenbond, herbewapening, Lebensraum i.v. m. streven naar autarkie en alle Deutschen heim ins Reich.

• Internationale diplomatie om vrede in Europa te bewaren.

Hitler overtrad Vrede van Versailles:

• Duitse leger uitgebreid;

• Duitse troepen vielen Rijnland binnen in 1936;

• Inlijving Oostenrijk, 13 maart 1938;

• Annexatie Tsjechisch Sudetenland 1 oktober 1938

Appeasement; het antwoord?

Anschluss

Appeasement: september 1938

‘Peace for our time’

Molotov-Ribbentrop pact augustus 1939 1939

Blitzkrieg 1 september 1939 Polen

Bombardement op Rotterdam 14 mei 1940

Capitulatie 15 mei 1940, intocht van het Duitse leger in Amsterdam

9.2 De crisis van het wereldkapitalisme

Hoofdvraag 9.2

Hoe raakten landen economisch met elkaar

vervlochten en wat waren daarvan de

gevolgen?

Groot-Brittannië en Duitsland

• VS voor WOI economisch sterker dan Groot-Brittannië en Duitsland;

• VS isolationistisch;

• West-Europa voor WOI economisch centrum van de wereld

Duitsland haalde Groot-Brittannië in op economisch gebied

• Na 1871 Duitse industrie >:

• Door late industrialisatie nieuwste technieken:

• Duitsland bezat sinds 1871 Elzas-Lotharingen:

• Duitse vloot en wapenindustrie>

Wie wordt hier afgebeeld?

Alsace-Lorraine

Oorlogseconomie

• Britse handelsblokkade tegen Duitsland;

• Antwoord Duitsland 18 februari 1915:onbeperkte duikbotenoorlog, d.w.z. alle schepen werden aangevallen

Duikbotenoorlog: Duitse onderzeeër uit 1915. Dit was een mijnenlegger (max. 12 aan boord)

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/13/German_UC-1_class_submarine.jpg

Lusitania, op weg van New York naar Liverpool, 17 mei 1915 getorpedeerd door Duitse onderzeeër, bij de kust

van Zuid-Ierland

Van de 1906 passagiers stierven 1134 mensen

Hervatten onbeperkte duikbotenoorlog op 1 februari 1917 op bevel opperbevelhebber Erich von Ludendorff

Vrouwen in Britse machinefabriek 1917

Naoorlogse crisis

• Groot-Brittannië en Frankrijk veel geld geleend van VS in WO I:

• Vrede van Versailles: Duitsland herstelbetalingen aan Frankrijk, België en Groot-Brittannië;

• West-Europa: werkloosheid onder ex-soldaten, weinig koopkracht, inflatie.

inflatie

Briefkaart verstuurd in okt. 1923 van Hamburg naar Tsjechië, gefrankeerd met

16 miljoen Mark

1923 Franse soldaten (60.000) bezetten Duitse Ruhrgebied, het meest

geïndustrialiseerde gebied, bij Essen

http://www.dhm.de/lemo/objekte/pict/pli02725/index.html

Hyperinflatie, 10 augustus 1923

Korte hausse en wereldcrisis

• Amerikaanse Dawesplan 1924;

• Weimarrepubliek erkende westgrens volgens Versailles (Verdrag van Locarno okt. 1925)

• Duitsland trad toe tot Volkenbond

Communistische poster tegen Dawesplan

29 oktober 1929, the Crash in New York

De Grote Depressie

http://nl.wikipedia.org/wiki/Bestand:Lange-MigrantMother.jpg

9.3 De totalitaire ideologieën in praktijk

Hoofdvraag 9.3

Waartoe leidde het radicaal doorvoeren van het

communisme en fascisme/nationaalsocialisme?

Totalitair

• Communisme en fascisme totalitaristische systemen: de staat controleert dagelijks leven:

• politiek;

• sociaal;

• economisch;

• cultureel;

• filosofisch;

• religieus.

Communisme

• Rusland rond 1900 achtergebleven

• Tsaar absoluut heerser

• Deelname Grote Oorlog

• Februari revolutie 1917 (Kerenski Voorlopige Regering)

• Oktoberrevolutie/Russische revolutie 1917 Lenin en de bolsjewieken aan de macht

Oktoberrevolutie

Burgeroorlog in Rusland • Witten: anti-communisten, monarchisten,

liberalen, mensjewieken, adel, kozakken.

• Zo’n 5 miljoen slachtoffers

• Pogroms (zo’n 100.000 joden vermoord)

• Roden: communisten, anarchisten

• Na Burgeroorlog Unie van Socialistische Sovjet Republieken uitgeroepen 1922

Gevolgen Burgeroorlog en Lenin’s machtsovername

• Tsaar en zijn familie vermoord in 1918;

• Adel vervolgd, vermoord, bezittingen verwoest, massaal gevlucht (vaak naar Parijs);

• Kerken verwoest en verboden;

• Uiteindelijk intelligentsia ook vijand.

Pravda, door Lenin opgericht

Hongersnoden

braken uit na

overname productie-

middelen door de

staat.

Nieuwe

Economische

Politiek 1921

Lenin en Stalin, dictatuur van het proletariaat

Lenin’s dood 21 jan. 1924

Trotski, Leo Bronstein

• Volkscommissaris van Oorlog tijdens de Burgeroorlog van de Roden tegen de Witten

• In 1927 uit de Communistische Partij gezet door Stalin

• Verbannen naar Siberië

• Vermoord in Mexico in augustus 1940 met ijsbijl.

Stalin 1928-1953

Afschaffen NEP

Collectivisatie landbouw: kolchozen, sovchozen

Industrialisatie, nadruk zware industrie

‘Kom met ons naar de kolchoze’

http://www.masterandmargarita.eu/images/09context/kolchoze2.jpg

Boeren van kolchozen protesteren tegen koelakken

Zware industrie

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/0d/Chelyabinsk_tractor_factory_1930s.jpg

Vijfjarenplannen van het Gosplan vanaf 1928

Stachanow als modelsovjetarbeider

1934 staatsveiligheidsdienst ondergebracht bij NKVD (binnenlandse zaken en politie). De Grote

Terreur begon. Vanaf 1938 o.l.v Lavrenti Beria

Andersdenkenden in de USSR

Goelagarchipel

(Aanloop tot) Fascisme

• Teleurstelling na Grote Oorlog (4 mei 1915 Italië uit Triple Alliantie, belofte van Triple Entente Trente, Triëst, Zuid Tirol, deel Dalmatië aan Italië) i.v.m Dalmatië;

• Bijna 700.000 soldaten gedood of gewond;

• Verhoging werkloosheid door gedemobiliseerde troepen;

• Algehele teleurstelling in bestaande politieke partijen.

Vrede van Versailles

• Italië ook winnaar Grote Oorlog;

• Eiste beloofde gebieden, Dalmatië afgewezen door Woodrow Wilson;

• Italianen wilden Fiume, voormalige Hongaarse haven aan Kroatische kust, ook afgewezen!

• Italiaanse politici woest naar huis, als helden ingehaald, grote teleurstelling in democratie, groei afkeer Wilson.

Gabriele D’Annunzio en Fiume, inname sept. 1919 met 2000 gefrustreerde soldaten uit Grote Oorlog, reactie op Vrede van

Versailles

Fiume, 15 maanden bezet door D’Annunzio

• Symbool patriotisme, jonge vitaliteit;

• Futuristen, ex-soldaten, nationalisten, anarchisten, avonturiers naar Fiume;

• Voorbeeld voor Benito Mussolini;

• Invoer ‘Romeinse groet’, wonderolie voor politieke dissidenten, gilden of corporaties;

• Daagde officiële Italiaanse regering o.l.v Nitti uit.

Gebruik van Romeinse symbolen door D ‘Annunzio

Naoorlogs Italië en economie

• Miljoenen soldaten werkloos, 2 miljoen nov. 1919;

• Inflatie (spaargeld middenklasse weg, inkrimpen ambtenarensalarissen);

• Massale stakingen 1919, 1920 o.l.v. socialistische vakbonden;

• Voedselopstanden door prijsstijgingen, overvallen graanschuren, plunderingen winkels;

• Eind 1920 economische recessie.

1. Opkomst fascisme

1917-1918 Fasci van verzet/ Fasci van Nationale Verdediging opgericht; Begrip Fascio werd van bundel nu groep; Arditi (schoktroepen) semi-politieke beweging, gewelddadig Afkeer nationale politiek Opkomst

-1917-1918 Fasci van verzet/Fasci

van Nationale Verdediging opgericht;

-Begrip Fascio werd van bundel nu groep;

-Arditi , semi-politieke beweging,

gewelddadig

-Afkeer nationale politiek

Benito Mussolini (1883-1945) van socialist tot fascist

• Maart 1919 Fasci di Combattimento opgericht, Milaan;

• Radicaal programma: afschaffing senaat, land voor de boeren, belastinghervormingen;

• Dec. 1919, 870 leden

Vanaf eind 1920 wind mee

• Mussolini werkte samen met Giolitti (premier) aan eind Fiumecrisis;

• Verliet radicale programmapunten;

• Hierdoor acceptabel voor middenklasse;

• Gewelddadige acties tegen socialisten (squadrismo, soort S.A)

Il Popolo d’Italia, Mussolini’s eigen krant voor en na de machtsovername

Oktober 1921 Partito Nazionale Fascista (PNF)

• PNF snel partij middenklasse i.p.v. liberale partij;

• >200.000 leden eind 1921;

• >300.000 leden mei 1922;

• Squadristi gebruikten veel geweld tegen socialisten.

Mussolini 22 oktober premier, benoemd door koning Vittorio Emmanuele

• Dank zij ‘verminkte’ Vrede van Versailles;

• Grote problemen in de landbouw, voortbestaan grootgrondbezit;

• Gefrustreerde ex-officieren die hogerop wilden;

• Sociale onrust, stakingen;

• Economische instabiliteit, inflatie;

• Zwakke regeringen.

27-28 oktober Marcia su Roma, Mars op Rome

Moord op Giacomo Matteotti, gematigd socialist • Matteotti, jurist en

socialistisch parlementariër;

• 10 juni 1924 ontvoerd op weg naar parlement;

• Had kritiek op verkiezingen 6 april en had hierover speech gehouden;

• Een van de grootste tegenstanders fascisme; gruwelijk vermoord;

• Leidde tot hevige protesten;

• Januari 3, 1925 Mussolini nam schuld op zich, golf fascistisch geweld over Italië

• Ware gezicht fascisme te zien.

Fascisme

• Fascisme een tegenpartij (tegen democratie, socialisme, liberalisme);

• Fascisme kent leidersbeginsel, Mussolini de Duce;

• Fascisme is nationalistisch;

• Fascisme verheerlijkt geweld;

• Fascisme gelooft in ongelijkheid;

• Fascisme is totalitair.

Nationaalsocialisme

• Adolf Hitler 1923 Bierhalle Putsch in München;

• Naar voorbeeld van Mussolini’s Marcia su Roma;

• Staatsgreep mislukte, Hitler gevangen, kreeg hierdoor grote publiciteit;

• Schreef Mein Kampf tijdens 9 maanden gevangenschap.

Februari 1920 Deutsche Arbeiter Partei werd NSDAP, hieronder eerste partijdag in München 1923

Bierhalle Putsch 9 nov. 1923 München

Hitler’s kans dankzij Crash 1929

Nationaalsocialisme is fascisme + antisemitisme

Oppakken politieke tegenstanders, eerste (concentratie)kamp Dachau bij München, 21

maart 1933 klaar

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4f/KZDachau1945.jpg

Communisten en sociaal-democraten als grote vijand

Gleichschaltung

Gleichschaltung justitie

http://einestages.spiegel.de/static/topicalbumbackground/888/gleichschaltung_der_justiz.html

Gezellig een reisje maken met collega’s dankzij