De Rosoliemolen in het Openluchtmuseum Diesel naast wind … · 2018-05-18 · Wim Wieskamp leidt...

Nr. 79, februari 2005

Maandblad over molens en hun opvolgers 8ste jaargang, nr. 2

De Rosoliemolen in hetOpenluchtmuseum

Diesel naast wind

Opnieuw brand in molen C Alkmaar-Oudorp

Inhoud pagina

Molens Actueel 39Grensmolens 49‘t Betere werk 49Opnieuw brand in molen C Alkmaar-Oudorp 50De rosoliemolen uit Zieuwent in het Openluchtmuseum 54Zoeker 63Diesel naast wind 64COLOFON

Redactie & administratie: Moerdijkstraat 39 2751 BE Moerkapelle,Tel./fax: +31 (0)79-5931303E-mail adres: [email protected]

Verschijning: elf maal per jaar, als regel op de eerste woensdag van demaand. Gedurende de maanden juli en augustus verschijntéén gecombineerd nummer

Uitgave:De 'Molenwereld' is een uitgave van de Stichting MolenwereldBenedenrijweg 521 2987 VA RidderkerkTel.: 0180-411018

Uitgever:dhr. Sj. J. VeermanNeptunushof 28 2931 XS Krimpen a/d LekTel.: 0180-524509E-mail adres: [email protected]

Redactie:dhr. J.S. BakkerMoerdijkstraat 37 2751 BE Moerkapelle,Tel/fax 079-5931303E-mail adres: [email protected]

dhr. B.H.J. MolsProvincialeweg Zuid 42, 4286 LM Almkerk,Tel.: 06-50283248E-mail adres: [email protected]

Advertenties:J. OttevangerMolenviergang 2 2761 BK ZevenhuizenTel.: 0180-638180 / Fax: 0180-638179 E-mail adres: [email protected]

Abonnementen:Tel.: +31 (079)-5931303 (na 18.00 uur) / Fax: +31 (079)-5931303Nederland (f 47,50) per jaar (incl. 6% BTW)

Overige landen Europa (f 65,-)Andere landen prijs op aanvraag

De abonnementsprijs dient bij vooruitbetaling te worden voldaan.Abonnementen kunnen op ieder gewenst moment ingaanen worden automatisch verlengd tenzij een abonnement uiterlijk 1 december van het lopende abonnementsjaarschriftelijk wordt opgezegdDe in het lopende abonnementsjaar (van januari t/m december) reeds verschenen nummers worden na ontvangst van het abonnementsgeld direct toegezonden,indien nog voorradig

Prijs losse nummers: in Nederland f 6,-; overig Europa f 7,- (exclusief porto)

Donateurs van de Stichting Molenwereld ontvangen het blad gratis bij een minimum-donatie van f 62,50 Op schenkingen en legaten aan de Stichting Molenwereld isartikel 24 lid 4 van de Successiewet van toepassing

Bankrelatie:Voor Nederland: Postbank 4506935 / Rabobank 3750.30.867Voor België: Postcheque 000-1746998-28

Kopij:Zenden aan de redactie van de Molenwereld, Moerdijkstraat 39, 2751 BE Moerkapelle

Lay-out en Druk:Vis Offset, Alphen aan den Rijn

ISSN 1387-2974

© COPYRIGHT 2005 Stichting Molenwereld MoerkapelleNiets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/ofopenbaar worden gemaakt op welke wijze dan ook zondervoorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever

Redactioneel

De kerstdagen van 2004 zullen tot in lengte van jaren in herinnering blijvenvanwege de ontzettende natuurramp die de kusten van de Indische Oce-aan teisterde. Achter de enorme aantallen slachtoffers gaan stuk voor stuk in-dividuen schuil, elk met zijn of haar eigen, vaak hartbrekend verhaal; om overde schade maar niet te praten. De optelsom van al dit leed is een abstracten daarmee absurd en in zijn totaliteit niet te bevatten verhaal, vaak gestoldin getallen: zoveel slachtoffers en zoveel schade. Natuurlijk valt de brand in molen C van de Raaksmaatboezem in Alkmaar-Oudorp op 1e Kerstdag in totaliteit hierbij in het niet. Individueel ligt dat an-ders: in beide situaties gaat het om in een korte spanne tijds veel of vrijwel al-les te verliezen wat je hebt, ook datgene waar je bijzonder aan bent ge-hecht. Aggie Fluitman was en is bijzonder betrokken op ‘haar’ molen. Geluk-kig kon zij de vlammenbaaierd heelhuids ontsnappen. Dat is natuurlijk een re-den tot dankbaarheid. We wensen haar zowel als de Alkmaarse Molenstich-ting, die de eigenaar is van deze molen, de kracht toe om deze ramp te bo-ven te komen. Er is toch een opmerkelijk verschil. Bij een natuurramp sta je machteloos: geenmens doet dit iemand aan. Het is te vrezen dat dit bij de brand in Oudorp an-ders is. Ook al noemde de politie aanvankelijk kortsluiting als vermoedelijkeoorzaak, er zijn toch sterke aanwijzingen dat hier kwaadwilligheid in het spelis. Dat is bij deze molen zelfs niet voor het eerst, enige jaren geleden, om pre-cies te zijn op 6 maart 1999, brandde de molen ook al als gevolg van brand-stichting uit. Dat is voor een normaal mens onbegrijpelijk: waarom doet ie-mand zijn medemens(en) zoiets aan? Hier geen overmacht maar machts-misbruik, beter nog machtswellust van een vervormd brein. Nog griezeliger isdat zo’n situatie in de praktijk nauwelijks te voorkomen is. Je kunt niet iederemolen 24 uur of al was het maar de donkere helft ervan continu bewaken.Ronduit griezelig is de toename aan brandstichtingen in molens, vooral delaatste tien jaar. Van 1985 tot 1994 waren er 12 molenbranden, waarvan 3met brandstichting als vermoedelijke of werkelijke oorzaak; van 1995 tot 2004waren er 26 molenbranden met 13 (!) vermoedelijk of werkelijk brandstichtingals oorzaak. De grote toename van het aantal molenbranden is daarmeewel verklaard.Natuurlijk zijn er zinvolle maatregelen te nemen, maar die jagen de molenei-genaar vaak weer op kosten, een moleneigenaar die het zonder dit soortkosten veelal al moeilijk genoeg heeft om de eindjes aan elkaar te knopen.De financiële perikelen en soms oneigenlijke oplossingen van sommige mo-lenstichtingen spreken boekdelen. Het moest allemaal niet nodig zijn van-wege een algemeen respect voor ons nationale erfgoed in combinatie methet besef van de kwetsbaarheid, ja zelfs de onvervangbaarheid ervan. Datzal dan bijgebracht moeten worden; door wie en hoe? Voor wat betreft de inhoud van dit nummer: gedeeltelijk staat dit in het ver-lengde van de inhoud van het vorige nummer omdat ook nu weer een olie-molen centraal staat, in dit geval de rosoliemolen in het Openluchtmuseum.Ook al gaat het om oliemolens; de tegenstellingen zijn enorm, zowel quatractie, techniek als bedrijfsvoering. Het is juist die tegenstelling die het zoboeiend maakt om beide artikelen in opeenvolgende nummers te plaatsen:het geheel is meer dan de som der beide delen.Ook het andere grote artikel is een buitenbeentje. Het wordt maar al te mak-kelijk vergeten dat voor de oorlog het gros van de windmolens ook een mo-tor had. Molenaars favoriseerden vaak langzaamlopende eencilindermoto-ren omdat die niet alleen robuust, maar ook goedkoop in het gebruik waren.Wim Wieskamp leidt ons in de Venemansmolen in Winterswijk de wereld vaneen van de bekendste merken binnen: Ruston; en geeft ons zo inzicht in eenvaak verzwegen hoofdstuk van het aloude molenaarsbedrijf. Verder zijn er natuurlijk de gebruikelijke rubrieken.

N.B. Tegelijk met het decembernummer van de Molenwereld is de factuurvoor het abonnementsjaar 2005 verzonden. Wilt u, als u die nog niet hebt vol-daan, s.v.p. voor tijdige betaling zorg dragen? Daarmee bespaart u de ad-ministratie veel werk en daarmee tijd.

JSBAfsluitdatum van de kopij voor het maartnummer van de Molenwereld: 4 februari 2005.

398ste jaargang 2005 nr. 2

A C T U E E LInformatie voor deze rubriek:

Redactie Molenwereld, p/a B.H.J. Mols, Provincialeweg Zuid 42, 4286 LM Almkerk. Tel.: 06-50283248

E-mail: bart68@planet .n l

Bescherming molenrompen (vervolg)

De Rijksdienst voor de Monumentenzorg isbezig met een selectieproces voor het opde rijksmonumentenlijst plaatsen vanwaardevolle molenrestanten. Zoals in devoorgaande nummers van Molenwereldal was te lezen, worden deze plannensoms met gemengde gevoelens maarvaak ook positief ontvangen. De ge-meente Hardenberg hekelt het besluitvan de Rijksdienst voor de Monumenten-zorg om de molenrestanten van Heem-serveen, Lutten en Dedemsvaart toch opde rijksmonumentenlijst te plaatsen (Mo-lenwereld 2005-1-4/2004-5-187). De Rijks-dienst voor de Monumentenzorg heeft ophaar beurt aangegeven dat de ge-meente cultuurhistorisch besef ontbeert.Bij het door de eigenaren onderschrevennegatieve advies zijn niet voldoendezwaarwegende argumenten aange-voerd (geldgebrek en beperkingen), al-dus een woordvoerder. Hierbij wordt op-gemerkt dat voor 85% van de overige ge-selecteerde molens een positief adviesontvangen is. De woordvoerder haalteveneens aan dat het met de beperkin-gen die de toekenning tot rijksmonumentmet zich meebrengt wel meevalt. Bedrij-ven kunnen bijvoorbeeld gewoon in eenmolenrestant gevestigd blijven, terwijl desubsidiemogelijkheden (voor behoud ofherstel afhankelijk van de categorie) wor-den vergroot. De uitspraak van de ge-meente dat de Rijksdienst positief heeftbesloten zonder te wachten op een aan-gepast advies van de gemeente, wordtten stelligste ontkend. De gemeenteheeft voldoende tijd gehad haar bezwa-ren alsnog beter te motiveren. Het is thansalleen nog aan de eigenaars voorbehou-den om bezwaar te maken. De Toekomst in Dedemsvaart; toch rijksmonument? (foto G.H. Varwijk).

Stichting De Groninger Molenstoot molens af

Met ingang van 1 januari 2005 zijn de mo-lens die in het bezit waren van de Stich-ting De Groninger Molen in volledige ei-gendom overgedragen aan de StichtingHet Groninger Landschap. Het GroningerLandschap bezat reeds twee windmoto-ren (Molenwereld 2004-4-155/156/157).De Stichting De Groninger Molen had aleerder aangegeven dat zij van haar zesmolens af wilde zodat zij zich meer kanconcentreren op provinciaal molenbe-leid en andere ondersteunende taken.De ontwikkelingen in Groningen waarbijnaar één organisatie wordt gestreefd waseen goed moment om de molens van dehand te doen. In Stichting Het GroningerLandschap werd een geschikte kandi-daat gevonden. De constructie is een an-dere dan gekozen is door de Stichting DeUtrechtse Molens (zie elders in dit blad),aangezien in het Groningse de molens involle eigendom overgedragen zijn. Stich-ting Het Groninger Landschap heeft aan-gegeven dat zij naast natuur en land-schap ook het behoud van de cultuurhis-torische waarden in haar doelstellingenopgenomen heeft. Per slot zijn landschapen molens onlosmakelijk met elkaar ver-weven. De stichting geeft dan ook aandat zij er alle belang bij heeft om de mo-

lens die in haar bezit zijn gekomen als eengoed eigenaar te beheren, te onderhou-den en draaiende te houden. Zij streeftdaarbij minimaal naar behoud van debestaande open ruimte rond de molensen wellicht doen zich mogelijkheden voorom de molenbiotoop te verbeteren. Denieuwe eigenaar ziet op voorhand danook geen conflicten met haar doelstellingbehoud en ontwikkeling van natuur enlandschap.

Intentieverklaring Stichting Groninger Molenhuis

In september 2004 was er sprake van eenfusie van Groninger molenorganisaties diereeds per 1 januari 2005 zijn beslag zoumoeten krijgen (Molenwereld 2004-9-287/288). Tegen de uitgesproken plannenwerd nadrukkelijk geageerd door het lan-delijk bestuur van het Gilde van VrijwilligeMolenaars. Op verzoek van het landelijkbestuur werd door de afdeling Groningenechter verklaard dat de afdeling Gronin-gen echter volstrekt autonoom zou blij-ven, waarmee de vermeende fusie dusontkracht werd. Ondanks deze weer-stand vanuit het landelijk bestuur is de af-deling Groningen toch van zins deel tenemen in de verregaande samenwerkingbinnen één organisatie. Hoe een en an-

40 8ste jaargang 2005 nr. 2

M O L E N S A C T U E E L

der in de praktijk moet worden ingevuldzal een aandachtspunt zijn bij de uitwer-king van beleid door de nieuwe molenor-ganisatie. De plannen tot samensmeltingkregen voor het eerst vorm in 2003. On-dersteund door de provincie werd deStuurgroep Samenwerkende GroningerMolenorganisaties opgericht. Op 2 okto-ber 2004 is de werkbijeenkomst (‘hetGeertsemaheerd-overleg’) gehoudendie werd georganiseerd door de StichtingDe Groninger Molen (eigenaren), Vereni-ging Vrienden van de Groninger Molens(belangstellenden) en de afdeling Gro-ningen van het Gilde van Vrijwillige Mole-naars (vrijwillige molenaars). Hierin zijn dekaders besproken van de nieuwe Gronin-ger organisatie. Er wordt een stichting ge-vormd met een netwerkstructuur, aange-stuurd door een centraal bestuur. Het be-stuur zal worden bijgestaan door een Ad-viesraad van wisselende samenstelling. Erzijn een vijftal commissies benoemd: Ar-chief en onderzoek, Ontwikkelingsmoge-lijkheden van molens, PR en het molen-blad, Vriendenbelangen en opleidingsza-ken. De stuurgroep gaat aan de slag methet in overleg met een notaris opstellenvan gezamenlijke statuten. De werkbij-eenkomst was een eerste stap in de rich-ting van een nieuw begin om draagvlakte creëren. De intentieverklaring tot inten-sieve samenwerking is door alle besturen(met het afdelingsbestuur voor de vrijwil-lige molenaars) ondertekend. De verdereuitwerking zal in de loop van 2005 haarbeslag gaan krijgen. De organisaties zul-len voorlopig verder gaan als StichtingGroninger Molenhuis.

De Jonge Held te Leegkerk eindelijk weer hersteld

Begin december 2004 werd poldermolenDe Jonge Held te Leegkerk / Slaperstilvoorzien van een nieuwe vijzel. Na zesjaar wordt de molen weer daadwerkelijkin gebruik genomen als poldermolen. In1998 deed het euvel van een defecte vij-zel zich voor en werd vervanging noodza-kelijk. De molen had op dat moment neteen restauratie ondergaan (Molenwereld1998-3-54). Voorzitter Martens van de Mo-lenstichting Westerkwartier heeft de hoopuitgesproken dat de nieuwe vijzel langermee gaat dan de vorige, die na 20 jaarde geest had gegeven. Voor de vijzel isde tropische houtsoort billinga gebruikt.Het plaatsen van de nieuwe vijzel heefteen jaar vertraging opgelopen. Eind 2003werd een valbreuk ontdekt en moest hetwerk opnieuw uitgevoerd worden. Sindsjanuari 2005 is De Jonge Held weer maal-vaardig en elk tweede weekeinde vande maand geopend voor bezoekers.

Friese molenaarsdag op 12 maart 2005

De Friese molenaarsdag is in 2005 op 12maart waarbij van 10.00- 17.00 uur een ze-vental molens in en rondom Sneek en

De nieuwe vijzel voor De Jonge Held bij de werkplaats van de molenmaker (foto: H. Noot 18 oktober 2004).

Woudsend geopend zijn. In dit gebied inZuidwest Friesland liggen zeer mooie in-dustriemolens in leuke dorpen en steden,en kleine schattige poldermolens als spin-nenkoppen en boerenmountsen in eenopen landschap. Bij de ene molen heb jevaak al zicht op de andere molen. Demolens kunnen in elke volgorde wordenbezocht. Houd wel rekening met de tijdenvan de boot in Uitwellinga. Bij het dorpScharsterbrug ligt de Skarrenmolen uit1888. Een boerenmounts die ook nogdienst heeft gedaan als korenmolen. In2003 heeft de molen een restauratie on-dergaan en staat er nu weer fraai bij. InWoudsend zijn de originele houtzaagmo-len De Jager en de korenmolen ‘t Lamopen. Ook het moleninformatiecentrumen molenaarswinkeltje in de molestrjitte iseen leuk startpunt. Parkeer de auto op dedorpsparkeerplaats, want Woudsend isook bekend door zijn nauwe straten enstegen. De spinnenkop Doris Mooltsjestaat op een hele vrije plaats aan denoordkant van de Oudegaaster Brekkenin Oudega. Door veel eigen werk, subsi-die en acties is in zes jaar tijd de molenweer teruggebracht in oude luister. Ophoutzaagmolen De Rat in IJlst is men mo-menteel druk bezig om het elektrischezaagraam te plaatsen. Oorspronkelijkstond de molen als balkenzager in deZaanstreek. In het begin van de 19e eeuwwerden veel molens in de Zaan geslooptof verkocht, als gevolg van de op datmoment slechte economie. Het is eenheel gaaf en origineel complex aan deGeeuw waar tussen 12.00 -13.00 uur desnert klaar staat. Ten oosten van Sneek ligthet tweelingdorp Uitwellinga-Oppenhui-zen. Vanuit de haven van Uitwellinga kanmen om 11.00 en 14.00 uur per boot ver-trekken naar de Geeuwpoldermolen. Depolder wordt op 1 november onder watergezet en vanaf 1 maart draait de molenvolop om de weilanden weer droog temalen. De spinnenkop Himmole staat inSneek langs de rondweg en is via het in-dustrieterrein te bereiken. Met een vluchtvan 12 meter een fraai exemplaar. Vervol-gens kan in Lutkewierum ten westen van

Sneek de windmotor ‘Grutte Wierum’ uit1922 worden bezocht. Windmotoren, ont-staan in de Verenigde Staten, volgdenveel boerenmountsen op vanwege hunbedieningsgemak. Op de ondertoren zijnde originele kleuren weer aangebracht.Door de verscheidenheid van molens ende inzet van de molenaars is het een aan-trekkelijk programma. Nadere inlichtin-gen: Sjerp de Jong 0511-474258 e-mail:[email protected] Kijk voor nadere in-formatie over een aantal molens ook ophttp://www.molensinbedrijf.nl

Nieuwe nieuwbouwplannen bijDe Hoop in Almelo

In maart 2004 was er ophef rond de mo-lenbiotoop van De Hoop in Almelo. Deplaatselijke woningcorporatie Sint Josephis in 2004 gestart met de sloop van oudewoningen en wil een negen meter hoogappartementencomplex bouwen. DeStichting Windkorenmolen de Hoopkwam in het geweer en richtte zich tot degemeente Almelo (Molenwereld 2004-3-124) en Vereniging De Hollandsche Mo-len. Het nieuwbouwcomplex wordt ge-zien als start van de herinrichting van hetNieuwstraatkwartier. De gemeente Al-melo heeft grootstedelijke aspiraties, diewellicht nog meer ten koste kunnen gaanvan De Hoop. De stichting begrijpt dat uit-breiding en verstedelijking noodzakelijk ismaar slaat de nieuwe plannen met ar-gusogen gade. De stichting roept tijdigom beschermende maatregelen ten be-hoeve van de garantie van de biotoop.De gemeente heeft de mogelijkheid ge-opperd om de molen te verhogen. Zij steltvoor om deze kosten te verdelen onderde projectontwikkelaars die in het gebiedrond de molen aan de slag willen gaan.De stichting geeft aan dit wel vooraf ver-wezenlijkt te willen zien en niet nadat denieuwbouw gerealiseerd is. Zelfs al moch-ten de plannen van verhoging bewaar-heid worden dan beseft de stichting datdoor de nieuwbouw de biotoop er altijdop achter uit zal gaan; niet alleen van-


De Hoop in Almelo: voor een gedaanteverandering?

wege de windvang maar ook door turbu-lentie. De stichting beseft dat de molen inde huidige situatie niet te klagen heeft,ook al bevindt de molen zich midden inde stad. Het is hoe dan ook te hopen datde plannen en uitwerking van de gevol-gen voor de molen het authentieke ka-rakter van de molen niet te zeer aan zul-len tasten. Het biotoopverhaal in Almelowordt dus zeker nog vervolgd.

Stichting De Molen van Fakkerttimmert voortvarend aan de weg

Na de recente ontmanteling van de bij-gebouwen van Molen Fakkert te Hoon-horst is gebleken dat de molen er quaconstructie nog perfect bij staat (Molen-wereld 2004-11-357/358). Voorzitter Ver-kouw van de kersverse in november 2004opgerichte Stichting De Molen van Fak-kert is optimistisch over spoedig herstel.Ten behoeve van financiering van de res-tauratie tot complete molen wil de stich-ting mede een beroep gaan doen op Eu-ropese middelen in het kader van het

Vecht-Reggebeleid. De molen inclusiefhet perceel rond de molen is momenteeleigendom van de gemeente. De ge-

meente gaf al aan nog geen plannenvoor herinrichting te hebben, maar destichting heeft daar wel ideeën over. Ul-timo december 2004 is de stichting inoverleg gegaan met de wethouders vande gemeente en hieruit is naar voren ge-komen dat de gemeente welwillend te-gen de restauratie aankijkt. Onder welkevoorwaarden dit moet geschieden, daar-over worden later afspraken gemaakt. Destichting heeft de gemeente gevraagdook de molenaarswoning, die nu nogparticulier bezit is, in eigendom te verkrij-gen. Dan beschikt de gemeente over hetgehele perceel, inclusief molen en wo-ning die beiden op de rijksmonumenten-lijst zijn geplaatst. Bij de herinrichting kun-nen molen en molenaarswoning een mu-seale en educatieve functie krijgen, bij-voorbeeld gecombineerd met het infor-matiecentrum van het Landschap Over-ijssel. Voor 2005 heeft men een seminargepland, waarin de molen en herinrich-ting van de locatie centraal staan. Deel-nemers aan het seminar zijn alle belang-hebbende partijen. Een van deze partijenis woonstichting VechtHorst, die al heeftlaten weten een positieve houding in tenemen omtrent gezamenlijke invullingvan het terrein. Een passende invullingmet woningbouw én molencomplex be-hoort zeker tot de mogelijkheden. Destichting wordt bij haar planvorming bij-gestaan door leden van diverse werk-groepen en wordt gesteund door deplaatselijke bevolking.

Restauratie Oliemolen te Eerbeek van start

De Oliemolen, vroeger onderdeel van hetHuis Eerbeek, aan de Kanaalweg 1 te Eer-beek zal een grondige opknapbeurt on-dergaan. Ondanks periodiek uitgevoerdeonderhoudswerkzaamheden is een aan-tal werkzaamheden aan de waterloop enbrug op hele korte termijn onvermijdelijk.Eind 2002 concludeerden studenten vande Hogeschool Deventer bij een onder-

De watermolen van Eerbeek omstreeks 1985 met op de voorgrond het ijzerenbruggetje.



Op 18 december draaide de molen vanWarnsveld voor het eerst ‘verlicht’(foto: N. van den Broek).

zoek dat er verzakkingen opgetreden wa-ren (Molenwereld 2003-2-38/2003-1-5). Demolen werd onderspoeld door lekkagesin de bovenloop van de beek, uiteindelijkresulterend in wateroverlast in de molen.Voor een deel van de financiering zal eenberoep gedaan moeten worden op degemeenschap van Eerbeek. De restaura-tie is een gezamenlijk project van de ge-meente Brummen, Waterschap Veluwe,Het Geldersch Landschap, de provincieen eigenaar J.W. van Zadelhoff. De res-tauratie zal circa 75.000 euro gaan kos-ten, waarvan deze partijen samen twee-derde deel zullen betalen. Het resterendebedrag ad 23.500 euro wordt via bedrij-ven en particulieren binnengehaald. Debestaande ijzeren brug over de Eer-beekse Beek zal door Het GelderschLandschap worden vervangen door eennieuw houten exemplaar terwijl het Wa-terschap Veluwe aan de slag gaat methet herstel van de waterloop van debeek. De gemeente, provincie en eige-naar dragen bij door het gebouw te res-taureren. Het molenmakerswerk wordt uit-gevoerd door Vaags uit Aalten. Het start-sein voor de inzamelingsactie en het res-tauratieproject is op 23 december 2004door Gedeputeerde Peters gegeven. Nahet startschot werd door wethouder E.Omta als eerste een donatie gedaan, ge-volgd door W.H.J. Cambier van Nooten,bestuurslid van de Stichting Vrienden vande Gelderse Molen.

(Vol)Harding en de Oostermolenin Nijkerk

De restanten van de Oostermolen te Nij-kerk houden momenteel de gemoederen

van bijna de gehele gemeenschap be-zig. Naar aanleiding van de bouwplan-nen van de gemeente waarin geenruimte is voor de molen (Molenwereld2004-10-326) ontstaan er voortdurend ensteeds meer bezwaren tegen de geno-men besluiten. Lex Harding geeft demoed niet op, na twee brieven aan degemeente en het benaderen van de pers(Molenwereld 2005-1-7) heeft hij een on-derzoeksbureau een enquête uit latenvoeren. Het bureau Vos & Jansen bena-derde in december 2004 circa 450 inwo-ners die een representatieve groep vande stad vertegenwoordigen. Het meren-deel blijkt bekend te zijn met de herinrich-tingsplannen van het Molenplein. Van deondervraagden wil 55% de molen behou-den en het liefst gecompleteerd zien ter-wijl 10% de molen in de huidige toestandwil handhaven. Een ruime meerderheidvan de respondenten wil dat de molenaan het molenplein gehandhaafd blijft.De uitkomst van het onderzoek stemt Har-ding tevreden in zijn ‘kruistocht’ tegen degemeente. De wethouder heeft inhoude-lijk nog niet gereageerd op de uitkomstenvan het onderzoek, maar het lot van demolen staat volgens hem al vast. De ge-meente heeft zich immers uitgesproken ineen richting waarbij de molen moet ver-dwijnen. De wethouder volhardt in zijnstandpunt dat het onderzoek te laatkomt. In het kielzog van Lex Harding heeftook gedeputeerde Peters van de provin-cie Gelderland, verantwoordelijk voor on-der andere ruimtelijke ordening en cul-tuurhistorie, gepleit voor behoud van deOostermolen. Volgens Peters moet de ge-meente Nijkerk een goede reden hebbenom de molen van de gemeentelijke mo-numentenlijst te schrappen en vervolgenste slopen. Helaas heeft de hogere over-heid geen recht van spreken ten aanzienvan het beleid met betrekking tot ge-meentelijke monumenten, maar toch wilPeters nadrukkelijk een signaal afgeventen aanzien van het culturele erfgoed. Ui-teraard moet de provincie nog wel in-stemmen met het bestemmingsplan ende stedenbouwkundige opzet. Raadsle-den van de gemeente hebben uiteenlo-pend gereageerd op het gegeven datde provinciaal bestuurder zich bemoeitmet gemeentelijk beleid. Een deel van deraadsleden is van mening goede rede-nen en inhoudelijke argumenten te heb-ben om de molen niet in te passen in denieuwe plannen. Anderen stellen zich ophet standpunt dat de bemoeienis van Pe-ters aangeeft dat de ingeslagen weg,waarbij de molen verdwijnt, nog wel eenseen lang weg zo niet doodlopende wegzou kunnen zijn.

Molen Nooit Gedacht in Warnsveld in het licht!

Molen Nooit Gedacht is voor Warnsveldeen beeldbepalend monument en vormtvanaf een groot aantal invalswegen eenpunt van herkenning, echter niet wan-neer het donker is. Ter gelegenheid van

het 100-jarig bestaan van de molen (nade herbouw van 1905) hebben de vrijwil-lige molenaars het plan opgevat de mo-len in de schijnwerpers te zetten, zodatdeze ook in het donker zichtbaar is. Natoezegging van subsidies door de Ge-meente Warnsveld en het A.E. Aberson-fonds zijn de vrijwillig molenaars aan deslag gegaan met het inwinnen van infor-matie, het uitwerken van de plannen enhet aanschaffen van de benodigde ma-terialen. Begin december zijn de lampengeplaatst en in de week daarna afge-monteerd. Dit zware klusje is met behulpvan een geleende steiger van molenma-ker Groot Wesseldijk uit Lochem door devrijwillige molenaars zelf geklaard. Op 18december 2004 is met de verlichting aanproefgedraaid. Om het monumentale ka-rakter te behouden, is de molen voorzienvan 8 uitschuifbare armen die in samen-werking met ‘de Bolster’ (school voorvoortgezet speciaal onderwijs) in Brum-men zijn ontworpen en gefabriceerd. Opdeze school wordt middels intensieve be-geleiding aan jongeren met een licht ver-standelijke handicap en gedragsproble-men, door middel van een arbeidsge-richte leerweg geleerd hoe men zich opeen volwaardige manier een eigenplaats in de maatschappij kan verwer-ven. Met succes worden zo jongeren dienormaal gesproken, door hun handicapen gedrag, niet in aanmerking komenvoor een baan, tot volle tevredenheid als-nog geplaatst bij bedrijven. De werk-zaamheden van deze opleiding (met pu-pillen van ‘de Beele’ in Voorst) richt zichmet name op laswerkzaamheden en me-taalbewerking. Op de uitschuifbare ar-men zijn 8 schijnwerpers geplaatst voorhet verlichten van de bovenkant van demolen. Tevens zijn 4 schijnwerpers aan deonderzijde van de stelling gemonteerddie de stenen voet van de molen in hetlicht zetten. In de nacht van 31 decemberop 1 januari heeft de verlichting voor heteerst gebrand, hiermee is tevens het start-sein gegeven voor het (jubileum)jaar2005. De verlichting zal voortaan bij bij-zondere gelegenheden branden en zodit karakteristieke monument voor hetdorpsgezicht van Warnsveld ook in hetdonker zichtbaar maken. Nico van denBroek.

Zonniger vooruitzichten voor toekomst Utrechtse molens

In maart 2004 zijn door adviesbureauGroen en het Erfgoedhuis onderzoekenuitgevoerd naar respectievelijk de onder-houdstoestand van alle molens en de or-ganisatorische en financiële situatie vande Stichting De Utrechtse Molens (SDUM)(Molenwereld 2004-6-221/222). Dit heeftgeresulteerd in een eindrapportagewaarin de zogenaamde nulmeting is vast-gelegd. Na aftrek van eigen middelen entoegezegde subsidies bleek hieruit onderandere een incidenteel tekort van circa 4miljoen euro voor achterstallig onderhouden restauraties. Dit bedrag is het uit-



gangspunt geweest bij het verzoek omeen bijdrage uit het Stimuleringsfonds vande Provincie Utrecht. Op basis van hetrapport heeft het interim-bestuur op 25augustus 2004 een geactualiseerd voor-stel ingediend bij Gedeputeerde Staten.De door het interim-bestuur gevraagdemiddelen bedroegen incidenteel4.639.388 euro voor achterstallig onder-houd en restauratie in de periode 2005 toten met 2007. Een stijging ten opzichte vanhet bedrag waar rekening mee is gehou-den bij de bepaling van de hoogte vande bijdrage uit het Stimuleringsfonds.Deze stijging is veroorzaakt doordat in hetgeactualiseerde voorstel rekening is ge-houden met 1,5% bouwkostenstijging en10% onvoorziene kosten. In de opgesteldemeerjarenbegroting wordt ten behoevevan structureel onderhoud vanaf 2008jaarlijks een bedrag van 211.313 euro op-genomen. Daarnaast wordt ten behoevevan de jaarlijkse exploitatie van de SDUMgedurende de eerste 3 jaar een exploita-tiesubsidie van 443.280 euro per jaar envanaf 2008 een bedrag van 382.271 europer jaar gevraagd. Gedeputeerde Statenheeft alle aspecten in een statenvoorstelgedateerd 2 november 2004 verwerkt envan een advies voorzien. In dit staten-voorstel is beschikbaarstelling van 4 mil-joen euro uit het Stimuleringsfonds opge-nomen en partiële toekenning van deoverige gevraagde middelen. Op 15 no-vember 2004 is het advies door de Com-missie Monumenten onderschreven envervolgens ingediend bij Provinciale Sta-ten. De oorspronkelijk geplande vergade-ring van Provinciale Staten op 6 decem-ber 2004 (Molenwereld 2004-12-391) vondvanwege het overlijden van Prins Bern-hard geen doorgang, derhalve was be-sluitvorming verdaagd tot 16 december2004. Provinciale Staten heeft nu inge-stemd met het voorstel van GS en het ad-vies overgenomen. Men gaat akkoordmet de toekenning van 4 miljoen euro uithet Stimuleringsfonds, in de wetenschapdat het een 1,7 tot 1,9 miljoen gesubsi-dieerde voorfinanciering betreft. Daar-naast zal de SDUM een nader te bepalenbedrag via derden gegenereerd kunnenworden en terugbetaald aan de provin-cie. De opslag 10% onvoorzien is niet ge-honoreerd en de 1,5% bouwkostenstijgingis toegekend in die zin, dat dit bedragmag worden afgehouden van de voorterugbetaling in aanmerking komende tegenereren middelen. Over de structureelgevraagde onderhoudsubsidie vanaf2008 is vooralsnog geen uitspraak ge-daan. Dit wordt afhankelijk gesteld vande activiteiten die het bestuur van SDUMontplooit op het gebied van aanborenvan gelden van derden. Dit geldt even-eens voor de jaarlijkse exploitatiesubsidie.Gezien de aanstaande oprichting vanéén beheersstichting voor onroerendemonumenten acht Provinciale Staten hetprematuur de gevraagde exploitatiesub-sidie voor de SDUM beschikbaar te stellen.Ter overbrugging van de overgang naarde nieuwe situatie wordt wel eenmaligeen bedrag van 197.000 euro beschik-

baar gesteld, dit kan door het bestuur tenlaste worden gebracht van de 4 miljoenuit het Stimuleringsfonds. Samen met eenindirecte subsidie van het Erfgoedhuis(66.250 euro) en een reeds beschikbaresubsidie (54.000 euro) is dan 317.250 euroexploitatiesubsidie beschikbaar voor2005. In de jaren daarna moet de nieuweorganisatie qua exploitatie voor eengroot deel haar eigen broek op kunnenhouden. Voor de nieuwe organisatie isvoor 2005 wel 350.000 euro opgenomenin de meerjarenbegroting van de provin-cie. In de aanloop naar een nieuwe or-ganisatie heeft Gedeputeerde Staten op7 december 2004 besloten het voorstelhieromtrent dat is opgesteld door deStuurgroep Vernieuwing Erfgoedhuis on-gewijzigd over te nemen. Het behande-lingsvoorstel Herstructurering ondersteu-ning en beheer erfgoed is ter adviseringvoorgelegd aan de commissie Zorg, Cul-tuur en Welzijn. Deze commissie heeft op20 december 2004 positief besloten het-geen voor de SDUM betekent dat zij, in-clusief medewerkers, per 1 januari 2005een exploitatiestichting molenbezit vormtonder één bestuur met de Stichting HetUtrechts Landschap. Er wordt een perso-nele unie gevormd met Het UtrechtsLandschap, waardoor het bestuur vanHet Utrechts Landschap ook het bestuurzal zijn van de SDUM. Hierdoor blijven de22 molens formeel in eigendom van deSDUM. Een voordeel hierbij is dat er geenaktes van eigendomsoverdracht bij denotaris gepasseerd hoeven te worden.

Utrechts Landschap gaat herstelUtrechtse molens begeleiden

Het Utrechts Landschap gaat zich inzet-ten voor het behoud van maar liefst 22molens. Door de toegezegde steun vande provincie Utrecht kan Het Utrechts

Landschap actief aan de slag met hetonderhoud en de restauratie van deUtrechtse molens. Voor Het Utrechts Land-schap is de komst van de molens een bui-tengewoon mooie kans om zich aan alleUtrechters te presenteren. Het UtrechtsLandschap is nu nog te vinden aan deoostkant van de provincie Utrecht, demeeste natuurgebieden liggen op ofrondom de Utrechtse Heuvelrug. De 22molens staan voor het grootste gedeeltein het veenweide- en plassengebied.Naast de provinciale steun is het nodigom ook lokaal steun te krijgen voor hetbehoud van dit bijzondere culturele erf-goed. Molens horen thuis in het Utrechtselandschap. Het voortbestaan van de mo-lens moet gegarandeerd worden, naastlokale steun zal Het Utrechts Landschapook andere fondsen gaan werven. Eenaantal van de molens is er zeer slecht aantoe. Zo zijn de Geesina in Maartensdijk ende wipmolen Oudegein in Nieuwegeingedeeltelijk ontmanteld. Nu de provincieUtrecht financiële steun heeft toegezegdzal de afronding van de restauratie vande wipmolen Oudegein het eerste molen-project zijn dat door Het Utrechts Land-schap wordt aangepakt. Zodra de beno-digde vergunningen binnen zijn, kan wor-den gestart met de restauratie. Voor alle22 molens liggen onderhoudsplannenklaar die vanaf 2005 kunnen worden uit-gevoerd. De Stichting de Utrechtse Mo-lens, voormalig beheerder, wordt in de or-ganisatie van Het Utrechts Landschap op-genomen. De Stichting De Utrechtse Mo-lens was voorheen ondergebracht bij hetErfgoedhuis Utrecht. De provincieUtrecht heeft in haar laatste cultuurnotaaangegeven het beheer van land-schapgerelateerd onroerend erfgoed,zoals molens en kastelen, bij één beheer-stichting te willen onderbrengen. InUtrecht is Het Utrechts Landschap hier-voor de meest aangewezen organisatie.

Op 22 mei 2003 werd de ondertoren van de molen van het voormalige waterschapOudegein op een spectaculaire manier verplaatst. Daarna werd het akelig stil. Hopelijk laat voltooiing nu niet lang meer op zich wachten (foto J. Vendrig).


Naast natuurbescherming zet HetUtrechts Landschap zich al vanaf haaroprichting in 1927 in voor behoud van cul-tuurhistorisch waardevolle landschappenen elementen. Een kenmerkend voor-beeld hiervan zijn de landgoederen enbuitenplaatsen van de De Bilt tot Rhenen,de Stichtse Lustwarande. De komst vanmolens past dan ook goed binnen dedoelstellingen van Het Utrechts Land-schap. Stichting Het Utrechts Landschap.

Alkmaar en Noord-Holland moe-ten molens extra beschermen

De gemeente Alkmaar en de provincieNoord-Holland moeten de molens in Alk-maar en omgeving extra beschermen.Vereniging De Hollandsche Molen en deProvinciale Molencommissie Noord-Hol-land dringen daarop aan in een geza-menlijke brief. Per molen dienen de risi-co’s in kaart gebracht te worden en inoverleg met politie en brandweer maat-regelen getroffen te worden. Vooral bij debewoonde molens is dit zeer urgent. Aan-leiding voor de brief is de grote brand inStrijkmolen C te Alkmaar-Oudorp op 25december 2004 (zie hiervoor elders in ditblad). Los van de definitieve vaststellingvan de oorzaak waarschuwen de instan-ties voor een structureel probleem in Alk-maar en omstreken. Vijf jaar eerder gingde monumentale Strijkmolen C aan deMolenkade al een keer in vlammen op. In2001 onderging de Sluismolen te Koedijkhetzelfde lot, tegelijk met een historischemaalderij (eveneens in Koedijk). Gelukkigheeft de bewoonster/molenaar net optijd de molen kunnen verlaten, waardoorpersoonlijke ongevallen uitbleven. Deemotionele en materiële schade voorhaar en de Molenstichting Alkmaar e.o. isechter enorm. Pijnlijk is verder dat de mo-lenstichting onlangs wederom gewezenheeft op de gevaarlijke situatie aan deHoornsevaart met de vele illegale bootjesen bewoning. De Hollandsche Molen ende Provinciale Molencommissie zijn vanmening dat het in Alkmaar niet meer omeen incident gaat. Kennelijk zijn molens inAlkmaar en omgeving onbeschermd enhebben pyromanen vrij spel. Dat magniet getolereerd worden, vandaar dedringende oproep tot beschermendemaatregelen. Vereniging en commissiedringen verder aan op samenwerking tus-sen de verschillende overheden. Het magniet zo zijn dat gemeente (verantwoorde-lijk voor de openbare orde) en provincie(verantwoordelijk voor de Molenkade) debal naar elkaar toespelen en maatrege-len uitblijven. Vereniging De Hollandsche Molen.

Fusie in waterschapswereld doetmolens van eigenaar veranderen

Het Hoogheemraadschap van de Alblas-serwaard en de Vijfheerenlanden is per 1januari 2005 opgegaan in het Water-

schap Rivierenland, dat tot deze datumgeen molens in haar bezit had. Met dekomst van het Hoogheemraadschap vande Alblasserwaard en de Vijfheerenlan-den ‘krijgt’ Rivierenland vier molens in be-zit, te weten de Hofwegense en de Win-gerdse Molen in Bleskensgraaf, de Hoek-molen in Hei- en Boeicop, de Broekmolenvan Streefkerk . De acht molens van deOverwaard te Kinderdijk en de Hoge Mo-len van Nieuw-Lekkerland gingen reedseerder over in het bezit van de StichtingWerelderfgoed Kinderdijk. Wel verzorgthet Hoogheemraadschap het onder-houd van de molens te Kinderdijk. Verder fuseerden de hoogheemraad-schappen van de Krimpenerwaard enSchieland waardoor de Prinsenmolen inHillegersberg en de Haastrechtse Moleneen nieuwe eigenaar kregen.

Groot onderhoud Molen De Een-dracht in Alphen aan den Rijn

Al verscheidene jaren hebben het be-stuur van de Stichting Korenmolen DeEendracht, de molenaars en de Monu-

Steigers rond De Eendracht duiden op herstelwerkzaamheden (foto H. de Bie, 8 december 2004).

mentenwacht bij de gemeente aange-drongen op het uitvoeren van diverse on-derhoudswerken. Na de grote inwendigerestauratie in 2001/2002 was het niet ge-makkelijk daarvoor voldoende financiëlemiddelen vrij te maken. Toch is dat uitein-delijk voor het begrotingsjaar 2005 gelukt.In goed overleg met alle betrokkenen enmet in acht neming van inspectierappor-ten van Monumentenwacht, molenma-ker en molenaars is een plan opgestelden aanbesteed. Er wordt alles aan ge-daan om het hele werk voor NationaleMolendag 2005 gereed te hebben zodatde molen in volle glorie aan het publiekgetoond kan worden. Het belangrijksteen het meest in het oog springend is hetherstel van het pleisterwerk van de stenenonderbouw en bijgebouwen plus hetaanbrengen van een coating op het ge-heel. De steiger voor het uitvoeren vandeze werkzaamheden, waarmee een be-drag gemoeid is van circa 60.000 euro, isbegin december reeds geplaatst. Voorhet herstel van het houtwerk is een split-sing gemaakt in molenmakerswerk enwerk dat door een plaatselijke aannemeruitgevoerd kan worden. Molenmaker Ver-



bij uit Hoogmade neemt het wiekenkruis,het staartwerk en het dakwerk voor zijn re-kening. Dit laatste inclusief lood, zink ende leien. Aan de orde zijn onder anderehet vervangen van de korte spruit (nieuwaangebracht bij de restauratie van1972/1973), het repareren van het staart-werk, het doorhalen en schilderen van deroeden en het herstellen van de tuigage.Hiervoor is een bedrag nodig van 25.500euro. Het vervangen van kozijnen en ra-men is een klus voor Bouwbedrijf R.A. vanLeeuwen te Alphen aan den Rijn. Hier is12.500 euro voor uitgetrokken. Het schil-deren van al het houtwerk waar 24.000euro voor is gereserveerd wordt voor eendeel door de vrijwillige medewerkers vande molen uitgevoerd. Deze hebben aleen nieuw kruirad vervaardigd en ge-plaatst en ook zullen zij het stellinghek met20 cm verhogen in verband met de Arbo-wet. Al met al een complete renovatiewaar bestuur en vrijwilligers zeer tevredenmee zijn. G. van Oord.

Werk Hoekmolen vordert

De restauratie van de op 20 maart 2004door brand ernstig beschadigde Hoek-molen te Hei- en Boeicop is in volle gang(Molenwereld 2004-4-168/170 en 2004-11-364). Het bovenhuis is momenteel in dewerkplaats van molenmakersbedrijf DeGelder te Nieuw-Lekkerland en onder-gaat grondig herstel. In het kader vanoverig onderhoud aan de waterloop iseen damwand geslagen. Hierdoor is demolen tijdelijk ‘droog’ komen te staan zo-dat deze werkzaamheden uitgevoerdkunnen worden. De restauratie zal inplaats van in het voorjaar waarschijnlijk injuli gereed zijn, waarna een feestelijkeheringebruikstelling moet volgen. De mo-len is eigendom van het Hoogheemraad-schap van de Alblasserwaard en de Vijf-heerenlanden te Gorinchem (zie hierbo-ven).

Start restauratie d’ HeesterboomLeiden

De heer B. Kühne van Select Staal en Me-taal B.V. heeft op 17 januari 2005 de uitEngeland gearriveerde krukas voor hout-

De in 1953 gebroken krukas van d’Heesterboom, welke in 1962 vervangen werddoor een bij Machinefabriek Spaans in Hoofddorp geconstrueerde krukas welke opzijn beurt in 2002 brak en nu is vervangen door een bij het Britse Somers Forgegesmede as. De nieuwe as weegt 1500 kg is 5,47 m lang en kostte 34.000 euro.

zaagmolen d’ Heesterboom aan het be-stuur van de Stichting Houtzaagmolen DeHeesterboom overgedragen. Het bestuurvan de stichting prijst zich gelukkig methet feit dat de burgemeester van Leiden,de heer drs. H.J.J. Lenferink, bereid wasom de krukas namens de stichting in ont-vangst te nemen. Met het in ontvangstnemen van as is het officiële startschotvan de restauratie van de molen gelost.De overhandiging vond plaats bij de mo-len aan de Haagweg 57 te Leiden. Op za-terdag 13 april 2002 brak de krukas terwijlde molen draaide. Een periode van groteonzekerheid brak vervolgens aan voor ditmonument van importantie. Samen methet Sint Annahofje en de bibliotheek Thy-siana als Leidse monumenten komt demolen voor op de lijst van 100 monumen-tale onroerende objecten in Nederlandbehorende bij het in 1954 te ‘s-Graven-hage gesloten internationale verdragover cultuurbescherming in buitenge-wone omstandigheden. Subsidie op kortetermijn van de Rijksdienst voor de Monu-mentenzorg voor een dergelijke onver-wachte restauratie bleek er niet in te zit-ten. Naast de defecte krukas waren ernog een aantal zaken die bij de grote res-tauratie van 1992 buiten beschouwingwaren gebleven. Voor deze onderdelen

d’Heesterboom tijdens de restauratie inaugustus 1985 (foto augustus 1985).

(vernieuwing van de rieten kap, binnen-en buitenschilderwerk en het herstel vande buitenhelling en de schroeiing van hetbalkengat) is met de vervanging van dekrukas en de daarbij behorende molen-bouwkundige werken een restauratieplanopgesteld. Met dit plan en de daarbij be-horende kostenraming is vervolgens con-tact opgenomen met de gemeente Lei-den om te bezien of plaatsing op het Ge-meentelijk Restauratie Uitvoering Pro-gramma (GRUP) mogelijk zou zijn, waar-mee subsidie in de toekomst veilig konworden gesteld. Voorts is een subsidie ge-vraagd aan het College van Gedepu-teerde Staten van Zuid-Holland. In een ijl-tempo werd ten laste van de begroting2004 en subsidie van een kleine 50.000euro beschikbaar gesteld. Het strevenvan het bestuur van de stichting was omde molen in 2004, het jaar waarin de mo-len haar 200-jarig bestaan vierde, weermaal- en zaagvaardig te krijgen. De na-druk lag in dit verband op het vervangenvan de krukas met de daarbij behorendemolenbouwkundige werken. In dit kaderzijn een aantal maatschappelijke instellin-gen benaderd met het verzoek een fi-nanciële bijdrage te leveren voor dezerestauratie. Deze verzoeken hebben totgevolg gehad dat vorstelijke bijdragenzijn toegezegd door het Prins BernhardCultuurfonds Zuid-Holland te Den Haag(25.000 euro), De Hollandsche Molen teAmsterdam vanuit de SponsorBingo Lote-rij (50.000 euro), het Fonds 1818 te DenHaag (25.000 euro) en de van Ommeren-De Voogdstichting te Wassenaar (10.000euro). Op basis van deze toezeggingenheeft het bestuur van de stichting op 21augustus 2004 besloten om de vervaardi-ging en de vervanging van de krukas metde bijbehorende molenbouwkundigewerken, in nauw overleg met de Rijks-dienst voor de Monumentenzorg, aan tebesteden. Het smeden van de as werdvia Select Staal en Metaal B.V. te Naar-den opgedragen aan Somers Forge UKLtd. te Midlands, Engeland, terwijl het ver-vangen van de krukas en de molenbouw-kundige werken zullen worden uitgevoerddoor Molenmakersbedrijf Verbij Hoogm-ade B.V. Stichting Houtzaagmolen DeHeesterboom.

Restauratie molen Monster zorgtvoor raadselachtige steen

In januari 2005 is de restauratie van koren-molen De Vier Winden te Monster vanstart gegaan. Voorafgaand aan de res-tauratie heeft men in november 2004 eengedeelte van de fundering blootgelegdom deze te controleren voor het restaura-tieplan. Tijdens deze werkzaamheden trofmen op een halve meter diep een bijzon-dere steen aan. Een gele kloostermopmet daarin het jaartal 1685 gekrast. Na-der onderzoek moet uitwijzen of de steenwellicht afkomstig is van een van de voor-gangers van de huidige molen terplaatse. De Vier Winden uit 1882 is een sa-mensmelting van onderdelen uit diverse



sloopmolens. De molen verkeert al jarenin slechte staat. In 1957 verwierf de toen-malige gemeente Monster de molen in ei-gendom en in het laatste jaar van haarbestaan heeft de gemeente 180.000 euroweggezet ten behoeve van de restaura-tie. Dit bedrag is door de huidige ge-meente Westland verhoogd tot 212.744euro, teneinde alle restauratiewerkzaam-heden te kunnen bekostigen. De werk-zaamheden hebben zowel betrekking ophet gaande werk als het staande werk,waaronder voegen metselwerk en rot-tende onderdelen van de kapconstruc-tie. Aanvullend zal in de molen een stijg-leiding worden aangebracht als extra fa-ciliteit voor de brandweer in geval ersprake is van brand. Tevens zal de molenin de schijnwerpers worden geplaatst.

Nieuwerkerk aan den IJssel: molen en Molenaar; de vaart erin

Rivierzeilschip Helena uit Rotterdam enmolen Windlust te Nieuwerkerk aan denIJssel hebben veel gemeenschappelijk.Beide windvangers wachtten in het verle-den op de slopershamer, totdat er ie-mand op stond die actie wilde onderne-men om tot herbouw over te gaan. Na-dat op 5 oktober 2004 de kap geplaatstwas en de nieuwe roeden gestoken (Mo-lenwereld 2004-11-368/369) was 17 de-cember 2004 opnieuw een hoogtepuntvoor de Stichting Kortenoord. Op dezedag meerde de eind 2003 gereedgeko-men Helena af bij de molen en vond eenpersconferentie plaats in het laadruimvan de stevenaak. Het oudste ijzeren ri-vierzeilschip dat in Nederland nog vaarten wel onder de vlag van de Stichting HetRotterdamse Zeilschip. Een van de voor-schriften is dat het schip mede wordt in-gezet voor mensen met beperkte licha-melijke of verstandelijke mogelijkheden.

Voorzitter Maarten Molenaar van deStichting Molen Kortenoord bij eenander hoogtepunt: het plaatsen van dekap op 5 oktober 2004. (foto BartDooren).

En dat is een tweede overeenkomst metde molen. Tijdens de persconferentiemaakte directeur Van der Horst van Wo-ningstichting Ons Huis de naam bekendvan het in de bijgebouwen van de molente exploiteren activiteitencentrum. Onderde naam Dagcentrum Korenaer zullenhier door ASVZ Zuidwest een bakkerij entheeschenkerij geëxploiteerd gaan wor-den. Zesentwintig cliënten van ASVZ Zuid-west zijn vanaf de zomer 2005 dagelijksaan het werk in Dagcentrum Korenaer.Schipper Janssen van de Helena maaktebekend dat er een samenwerking totstand is gekomen tussen de Stichting HetRotterdamse Zeilschip en de Stichting Mo-len Kortenoord om zeiltochten te gaan or-ganiseren op de Hollandsche IJssel metKorenmolen Windlust en Dagcentrum Ko-renaer als bestemming. Om een en anderte realiseren is een omgevingsplan gepre-senteerd, waarin in de aanleg van eendrijvend plateau met aanlegsteiger wordtvoorzien. Tevens is in het plan aandachtvoor aanpassing in stijl van de bestratingen de aanleg van een groenstrook enparkeervoorziening. Door de samenwer-king van de vier stichtingen is een goedsociaal-maatschappelijk en educatiefproject op poten gezet. Zonder de voort-varendheid van Maarten Molenaar alsvoorzitter van de Stichting Molen Korte-noord was dit nimmer gelukt. Op 6 januari2005 werd Molenaar door burgemeesterBonthuis dan ook het gemeentelijk ereblijkuitgereikt. Molenaar droeg de erkenningmede op aan alle mensen die het medemogelijk hebben gemaakt en het ont-vangen beeld zal een centrale plaats inDagcentrum Korenaer krijgen.

Bezwaar Veghel voor Eerdse molen niet ontvankelijk

Het verzoek om plaatsing van de Sint An-tonius te Eerde op de rijksmonumentenlijstis door de Rijksdienst voor de Monumen-tenzorg afgewezen. Naar aanleiding hier-van werden door de Stichting Eerdse Mo-len en de gemeente Veghel bezwaar-schriften ingediend (Molenwereld 2004-11-363/364). Het bezwaar van de ge-meente heeft de staatssecretaris van cul-tuur naast zich neergelegd. Begin januari2005 kreeg de gemeente te horen dathet ingediende bezwaar niet ontvankelijkis. Als reden hiervoor is opgegeven dat al-leen de eigenaar als belanghebbendebezwaar aan kan tekenen. De gemeenteVeghel is dus geen partij voor de Rijks-dienst voor de Monumentenzorg aange-zien de Stichting Eerdse Molen de recht-matige eigenaar is. Het bezwaarschriftvan de stichting is nog wel in behande-ling, de uitspraak hierin laat nog op zichtwachten. De stichting gaat onvermin-derd voort met het genereren van mid-delen voor de completering. De finan-ciële mogelijkheden die voortvloeien uitde erkenning als rijksmonument zoudenvoor een groot deel het gat in nog open-staande bedrag van 580.000 euro voorde restauratie vullen. De hoop blijft der-

halve gevestigd op een positieve reactievan de Rijksdienst voor de Monumenten-zorg.

Vochtdoorslag Zeldenrust inHooge Zwaluwe

De romp van De Zeldenrust in HoogeZwaluwe moet een opknapbeurt onder-gaan. Eigenaar Stichting Molen Zelden-rust is van mening dat de gehele rompmoet worden aangepakt. Een inspecteurvan de Rijksdienst voor de Monumenten-zorg is echter van mening dat slechts de-len opnieuw gevoegd zouden moetenworden. Los van het feit dat het geen ge-zicht is wanneer de molen op enkeleplaatsen nieuw voegwerk krijgt is het wel-licht raadzaam na te gaan wat de con-sequenties zijn van het gedeeltelijk op-nieuw voegen van de molen(romp). Er zijninmiddels legio voorbeelden waar herstelvan metselwerk op een teleurstelling is uit-gelopen. Zeker is wel dat er iets moet ge-beuren met de molenromp, aangezienhet huidige metselwerk op diverse plaat-sen zo slecht is dat ook deze molen tekampen heeft met vochtdoorslag en Bo-verlast: de ‘stenenmolenziekte’. Voor hetvolledig voegen van de molen heeft destichting een offerte ontvangen van32.000 euro. Aangezien de restauratiesubsidiabel is, heeft de stichting een ver-zoek ingediend bij de Rijksdienst voor deMonumentenzorg. Naar aanleiding vandit verzoek heeft de inspecteur een be-zoek aan de molen gebracht en zal eenadvies uitbrengen. Wanneer hieruit blijktdat slechts een deel van de werkzaam-heden subsidiabel is, dan zal de stichtingvia andere wegen de overige middelenproberen te verwerven.

De Zeldenrust te Hooge Zwaluweheeft ook last van de stenenmolen-ziekte (foto mei 1998).



Bouw ontvangstruimte Spoor-donkse Molen vergt lange adem

Zes jaar na de eerste plannen voor debouw van een ontvangstruimte bij deSpoordonkse Watermolen te Spoordonk isde realisatie weer uitgesteld. Was er in juni2004 overeenstemming bereikt door per-soonlijke tussenkomst van GedeputeerdeRüpp (Molenwereld 2004-6-227), thans ishet wachten op een beslissing naar aan-leiding van de zogenaamde vuilstort-toets. Volgens planning heeft de ge-meente Oirschot in het najaar van 2004het uitbreidingsplan aan de provincievoorgelegd. Begin 2005 had de openingmoeten plaatsvinden, maar de nieuwewet- en regelgeving voor vuilstortplaatsenheeft dit vertraagd. Op het moment datde vergunningenprocedure in een verge-vorderd stadium was werden in augustus2004 nieuwe regels van kracht. De eige-naar Emile van Esch werd door de provin-cie verplicht om een nieuw risico-inventa-risatieplan op te stellen, nadat hij eerderal onderzoek naar de mogelijke milieurisi-co’s had laten verrichten. Met de opstel-ling van een dergelijk plan wordt uitgeslo-ten dat de oude vuilstortplaats waaropde ontvangstruimte gebouwd moet wor-den geen gevaar voor de volksgezond-heid oplevert. In november 2004 heeftvan Esch dit onderzoek uit laten voeren,een zoveelste kostenpost in een langdu-rige procedure. Van Esch verwacht geenverassingen, aangezien periodiek grond-wateronderzoek al heeft aangetoonddat er geen risico’s te verwachten zijn.Het frustreert van Esch het meeste dat derealisatie wederom vertraagd is van over-heidswege, maar de aanhouder wint indit geval. Naar verwachting volgt rondmaart goedkeuring van de provincie enkan nog dit jaar nog met de bouw van deontvangstruimte begonnen worden.

De molen van Sprundel in 1978 (fotoJ.A. van Krimpen).

Ongeval op De Hoop te Sprundel

Het gaat molenaar M. van den Broek (65)de laatste jaren niet erg voor de wind, on-danks het feit dat hij al 25 jaar gediplo-meerd actief is. Liep een bezoeker op 24maart 2002 letsel op bij de ZwartenbergseMolen te Leur (Molenwereld 2002-5-132),op 16 december 2004 was de molenaarzelf slachtoffer. Het ongeval gebeurde opmolen De Hoop te Sprundel, de anderemolen waar van den Broek molenaar is.Wat er precies gebeurd is kan hij niet ver-tellen, maar waarschijnlijk is hij door eenpin of uitsteeksel van het bovenwiel ge-grepen, over de bovenas gesleurd envervolgens klem komen te zitten. Vanuitde kap kon hij om hulp roepen. Een nood-kreet die werd gehoord door zijn buur-man Kees Vergouwen. Vergouwen is naarbinnen gegaan en heeft op verzoek vande molenaar eerst de molen tot stilstandgebracht. Vervolgens heeft hij de doktergewaarschuwd en is naar de kapzoldergegaan waar hij de molenaar bekneldzag zitten. De snel gearriveerde ambu-lance moest de brandweer inschakelenaangezien vervoer via de trappen nietmogelijk was. Na uit de benarde positie tezijn bevrijd is de molenaar met behulpvan een hoogwerker uit de molen geta-keld. Hiertoe is een gat in de molenkapgezaagd. Direct daarna is hij naar hetFransiscus Ziekenhuis te Roosendaal ver-voerd. De verwondingen die hij daarbijopliep bleken ernstiger te zijn dan in eer-ste instantie verwacht werd. Zijn bekkenblijkt ernstig beschadigd te zijn en zowellinks als rechts gebroken. Volgens de art-sen in het ziekenhuis zal het verblijf nogenige maanden duren, waarna revalida-tie zal volgen. De totale termijn van her-stel zal volgens de medici circa twee jaarzijn, waarbij het niet zeker is of volledigherstel het resultaat is. Het spreekt voorzich dat de emotionele schade veel lan-ger nodig heeft om te slijten. Immers doordit ongeval komen ook de beelden en denasleep van het ongeluk van bijna driejaar geleden weer naar boven, ondankshet feit dat de molenaar in dat geval ab-soluut niets te verwijten is geweest! Watde werkelijke oorzaak is geweest staatnog niet vast en is onderwerp van een on-derzoek. Inmiddels is de kap provisorischhersteld. Van belang is in elk geval datMien van den Broek de klap snel te bovenkomt en dat hij goed zal herstellen.

Preventief behoud van restantenElisabetsmolen te Haelen

Aan de weg Haelen-Roggel bevindenzich de muurresten van de Sint-Elisabeths-molen te Haelen. Eeuwenlang was dezemolen in bezit van het klooster St. Elisa-bethsdal. De gemeente Haelen wilde in2000 de restanten van de gewezen wa-termolen restaureren en voorzien van eennieuw waterrad. Om deze ambitieuzeplannen te realiseren was echter veelgeld nodig, dat bij de gemeente ontbrak.

De ruïne van de Sint Elisabethsmolenin juli 1974.

Met de watermolen wilde men energieop gaan wekken ten behoeve van hetnatuur- en milieucentrum Sint-Elisabeths-hof. Met het niet rondkomen van een sub-sidieverzoek in het kader van het projectEuropa 2002 gingen de plannen de mo-len nieuw leven in te blazen als eennachtkaars uit. Recent heeft het huidigeeigenaar het Waterschap Peel en Maas-vallei aangegeven de ruïne onder han-den te willen nemen. Zij wil middels hetopknappen van de restanten voorkomendat deze op korte termijn instorten en zode cultuurhistorische waarde behouden.Aangezien de Tungelroysebeek tussen deSint-Elisabethsmolen en de Leumolen noghaar oorspronkelijk verloop heeft, is hetwaterschap er bij gebaat dat de door-stroming op dit stuk van de beek gega-randeerd blijft. De werkzaamheden dieeind januari gestart zijn hebben dus naastpreventie ook een waterstaatkundig be-lang. Aan de huidige karakteristieke vormvan de ruïne zal niet veel veranderen. Dewerkzaamheden bestaan met name uitaan herstel van het voegen metselwerk.Op diverse plaatsen worden scheurengerestaureerd en zal de aantasting dooralgvorming worden hersteld. De kostendie het waterschap kwijt is voor de res-tauratie bedragen circa 27.000 euro. Degemeente Haelen is blij met het initiatiefen het waterschap heeft aangegevendat de restauratie niet onomkeerbaar is.Dat wil zeggen dat wanneer de ge-meente alsnog tot volledig herstel wenstte komen het waterschap hier zeker vooropenstaat.

Niet Bovenste maar Onderstemolen wordt energieleverancier

In 2002 ontstonden de eerste plannenvan de Vereniging Natuurmonumentenen de NUON om met Limburgse water-molens elektriciteit op te wekken. Deplannen werden toen uitgewerkt voor deVolmolen te Epen en de Bovenste Molente Mechelen (Molenwereld 2002-9-230),beiden in het bezit van de vereniging,maar het bleef bij plannen. Ruim tweejaar later is op 12 januari in de OndersteMolen of Commandeursmolen te Meche-len een energieopwekkingsinstallatie offi-



Het grote complex van de Comman-deursmolen te Mechelen in augustus1985.

cieel in gebruik gesteld. De molen gele-gen aan de Geul is eigendom van R.Schyns en kan zo’n vijftig gezinnen vanenergie voorzien. Op jaarbasis kan demolen zo’n 200.000 kWh (kilowattuur) pro-duceren. De stroom zal echter voorname-lijk door het bedrijf in de molen zelf wor-den afgenomen. Wanneer het maalwerkstil ligt zal de stroom aan de Maastrichtsenutsbedrijven worden geleverd. Ten be-hoeve van de opwekking is een gelijk-stroomgenerator van 24 kW en een muta-tor opgesteld, beiden afkomstig uit deBreustermolen te Eijsden. De installatie isop het drijfwerk van de watermolen aan-gesloten. Naast de opwekken van ener-gie is de molen ook nog in gebruik alsmaalbedrijf voor biologisch geteelde pro-ducten. De stroom is uiteraard groenestroom, hetgeen volgens de eigenaargoed bij zijn filosofie past. Eigenaar Schynsliep al tien jaar rond met deze plannen,die nu uiteindelijk verwezenlijkt zijn. Burge-meester Geraedts en wethouder Bormansvan de gemeente Gulpen-Wittem, waar-toe Mechelen behoort, stelde de installa-tie officieel in gebruik. De investeringheeft circa 110.000 euro gekost en voorelk geproduceerd kWh ontvangt de eige-naar 9,7 eurocent subsidie.

Nieuwe molenkaarten VanSteenbergen

De heer H. van Steenbergen uit Raams-donksveer heeft weer enige molenkaar-ten uitgegeven. Deze keer van de Simo-nia in Piershil en van De Witte Molen inMeeuwen. De kaarten kosten 0,50 euro per stuk, tevermeerderen met portokosten (0,39 eurobij maximaal vijf stuks). Ze zijn te bestellendoor het bedrag over te maken op Post-bankrekening 747404 van H. van Steen-bergen, Kardeel 133, 4741 LR Raams-donksveer onder vermelding van het ge-wenste (en bij overschrijving via eenbankrekening het adres vermelden). Voornadere informatie: tel. 0162-516602.

In ‘t kort

- In december 2004 is Jellema Molenbouwbegonnen met de bouw van de kap voorDe Widde Meuln in Ten Boer. - De stenen onderbouw van de voorma-

lige molen De Hoop te Ruinerwold gaatdeel uitmaken van een nieuwbouwpro-ject. Het restant wordt betrokken bij debouw van vier woningen, een villa en zesappartementen op de plaats van devoormalige veevoederfabriek.- De Rabobank Gemeente Voorst heeftter gelegenheid van haar 100 - jarig be-staan een bedrag beschikbaar gesteldvoor de completering van een tweedekoppel stenen in de Havekes Mölle inTwello.- De zes molenaars van molen Nieuw Le-ven in Valburg hebben 3 januari 2005 devrijwilligersprijs van de gemeente Overbe-tuwe gekregen voor hun inzet sinds deopening op 2 mei 1998.- Gerard Klomp is de nieuwe voorzittervan de Stichting Venemansmolen in Win-terswijk. Sinds dinsdag 4 januari 2005 is hetbestuur van de Venemansmolen weervoltallig.Nadat Johan Esendam eind 2003, omprivéredenen, de voorzitterhamer neer-legde werd zijn taak waargenomen doorde secretaris Gerrit de Voer. GerardKlomp is voor de molenliefhebbers geenonbekende, hij was vanaf het begin vande restauratie in 1994 tot medio 2000 se-cretaris van de Venemansmolen.- Om aan een deel van de vijf ingediendebezwaren tegemoet te komen wordt delocatie voor De Windhond (Molenwereld2004-12-392) te Soest tien meter opge-schoven en blijft een rij bomen staan. Degemeente Soest verklaart de overige be-zwaren ongegrond en zet de procedureonverminderd voort. - De molens van Vereniging De ZaanscheMolen hebben in het weekend van 8 en 9januari 2005 gemalen voor de actie voorAzië. Alle toegangsgelden en extra dona-ties worden gestort op giro 555. Het Prin-

senhof, Het Pink, De Kat en De Zoeker wa-ren geopend van 11 tot 17 uur op beidedagen.- De archeologische dienst Hoorn hoopttijdens onderzoek naar sporen van bewo-ning op het terrein van de oude schouw-burg resten van de Molen van Balk aan tetreffen. Deze achtkante stellingmolenheeft tot omstreeks 1903 op de hoek vande Westerdijk en de Geldersesteeg ge-staan.- In december 2004 is de fundering ge-reedgekomen voor de nieuw te bouwenmolen in het Industrieel Erfgoedpark DeHoop te Uitgeest- Het College van B en W heeft de op 24november mondeling toegelichte bezwa-ren tegen de bouwplannen van een ap-partementencomplex te Montfoort (Mo-lenwereld 2004-11-359) opnieuw afgewe-zen. - Op 14 december werd de staart van demolen De Arkduif in Bodegraven afgeno-men in afwachting van restauratie. - De oude Potroeden van De Windhond inWoerden zijn op 14 december 2004 ver-vangen door nieuwe gelaste roeden(Straathof).- Eigenaar De Boer wordt bij de restaura-tie van de Korenbloem te Kortgene bijge-staan door kansarme jongeren uit Rotter-dam. De leerlingen van het Albeda Col-lege maken onder andere de ramen,muurankers en hang- en sluitwerk. - Bij molen Janzona te Budel-Schoot zijnvoorbereidingen getroffen om ultimo2005 een beuk te verplaatsen die dewindvang van de molen belemmert. Debeuk vindt elders in Budel een nieuweplek.- Op advies van de gemeentelijke monu-mentencommissie is besloten om het mo-lenrestant van De Goede Verwachtingaan het Moleneind in Chaam niet op degemeentelijke monumentenlijst te plaat-sen. Het belangrijkste argument is dat deomgeving te veel is aangetast door de di-verse verbouwingen die plaatsgehadhebben. - Op 14 december 2004 zijn de oude Pot-roeden, beiden buitenroeden (!), van DeBijenkorf te Gemert gestreken en op 15december 2004 zijn de nieuwe (Vaags)roeden gestoken. Een van de buitenroe-den (de langste) is terug naar de Zaans-treek, vermoedelijk is deze afkomstig uitDe Veenboer en destijds mee verhuisdnaar Gemert.

Molenkalender 2005

12-13 februari: Expositie ‘Kleinschalig’ Mo-len van Sloten.12 maart: Friese molenaarsdag.12 maart: Ruilbeurs Dordrecht.tot 14 maart: Tentoonstelling ‘Om denBrode’ Wageningen.19 maart: Algemene vergadering De Hol-landsche Molen.20 maart: Westbrabantse Molendag (ge-wijzigde datum!)2 april: Jaarvergadering Gilde van Vrijwil-lige Molenaars.

De vrijwillige molenaars van de NieuwLeven in Valburg zijn onderscheiden.Zij houden de molen sinds de over-plaatsing in 1998 draaiend (foto 2 mei1998).



DERCKX KONSTRUKTIE B.V.

Waage Naak 10

6019 AA Wessem

Postbus 5018

6097 ZG Heel

Tel.: 0475 - 56 33 42

Fax: 0475 - 56 33 43

DE

RC

KX

KO

NS

TR

UK

TIE

B.V

.

Molenroeden en Toebehoren

�

Waterraderen

�

Nieuwbouw en reparatie

Bagger-Steenindustrie

�

Oplas- en Spuitoplaswerk

Nieuw rietdek op romp molenBagband

De koren- en pelmolen van Bagband tus-sen Aurich en Leer werd in 1812 gebouwden is daarmee, zeker voor Oostfriese be-grippen een oude molen. Met het molen-huis in de vorm van een Oostfriese boer-derij vormt de molen een gaaf complexdat goed wordt onderhouden. De zorgervan is toevertrouwd aan een plaatselijkcomité dat de schuur van het molenhuisheeft ingericht als ‘Ostfrisisch Teehaus’ an-nex souvenirwinkel. Het gehele complex isverbouwd en gerestaureerd in originelestijl. Merkwaardig is de loopbrug tussen dezolder van het molenhuis en de balie, ietswat in die regio wel meer voorkomt. Eind vorig jaar is het rietdek op de molen-

romp vernieuwd, waardoor alles er weerpico bello bijstaat.

Molen Dornum slachoffer bezuinigingen?

De standerdmolen van Dornum, een vande weinige in NW Duitsland, werd in no-vember 2002 in afwachting van restaura-tie onttakeld (zie Molenwereld 2003-1-12).Het is de bedoeling dat deze restauratiedit jaar wordt uitgevoerd. De kosten daar-van worden geraamd op 225.000 euro.Daarbij rekent de gemeente Dornum opbijdragen o.a. uit het Leader+fonds vande EU en de Mühlenpool van de Kreis, zo-dat de kosten voor de gemeente beperktzijn. Nu zijn bezuinigingen ook bij Duitseoverheden noodzakelijk en in het lichtdaarvan wil de plaatselijke SPD toch aan-zienlijk bezuinigen op de totale restaura-tiesom.

Niedersachsen

Duitsland

De molen van Bagband met nieuw rietop de romp (foto H. Rona).

S i n t P i e t e r s S t o e l d a gIn Molenwereld 2004-12-408 rees de vraag of Sint Pieters Stoeldag,22 februari, algemeen was. De heer G. Kouwenhoven, streekarchi-varis Noord Veluwe en vrijwillig molenaar in Veessen verstrekt hier-over interessante informatie en schrijft:

‘Sint Petri ad Cathedram, oftewel Sunte Peter, was in het oosten van het landeven zo belangrijk als tegenwoordig 1 januari. Alle jaarrekeningen begon-nen op die datum en alle jaarpachten moesten op die dag worden betaalden de verkiezingen van bestuurders vonden op die dag plaats. Er is trouwens nog een plaats waar ze deze Sint in plaats van Sinterklaas vie-ren (Grouw).’

We danken de heer Kouwenhoven voor zijn waardevolle aanvulling. Danblijft nog de achterliggende vraag: werd in die tijd, omstreeks 1570, op diedatum algemeen begonnen met het wegmalen van het winterwater. Hetwas toen immers zo dat als regel in het winterseizoen de bemaling werd ge-staakt. Het vee stond immers op stal en in het land had men weinig of nietste zoeken. Pas wanneer het voorjaar in aantocht was werd de bemaling her-vat, zodat het land droog was wanneer het vee de wei in moest. In de win-ter kwam het water in de polder hoog te staan. Dit had ook als voordeel datongedierte het tegen het water moest afleggen. Er is een poldertje in Ne-derland dat nog echt zo’n ouderwetse zomerpolder is en ‘s winters nooit isbemalen: de 25 ha grote Lakerpolder bij Warmond, in feite een eiland in deKagerplassen. Dat eind februari werd begonnen met het droogmalen van de polder is nietverwonderlijk, want dan was het land (hopelijk) op tijd droog. In die zin is hetinderdaad aannemelijk dat Sint Pieters Stoeldag algemeen als datum werdgehanteerd, zeker in aanmerking genomen wat de heer Kouwenhovenschrijft. Alleen is mij niet bekend of er meer schriftelijke bewijzen zijn van dithervatten van de bemaling op 22 februari (jsb).

Winter over de Lakerpolder: de molenstaat in het kruis met afgehaalde zeilen(foto P. Knelange).

‘t betere werk



Opnieuw brand in

molen CAlkmaar-Oudorp

In de vroege ochtend van eerste kerstdag,zaterdag 25 december 2004, brandde Strijkmolen C van de voormalige

Raaksmaatboezem aan de Zes Wielen te Alkmaar Oudorp voor de tweede maal in vijf jaar uit.

B.H.J. Mols

De schade die de molen opliep, ver-oorzaakt door een omstreeks zes uur

‘s morgens ontstane brand, is echter aan-zienlijk groter dan na de brand op 6 maart1999 (Molenwereld 1999-04-84/85). Reedsin dat jaar werd gewaarschuwd richtingde Provincie Noord-Holland dat spoedigwellicht een van de andere molens zouvolgen, Strijkmolen D stond destijds leeg.Ten tijde van de eerste brand was molenB permanent bewoond, was molen C uit-wendig compleet en wachtten molen Den E nog op compleet herstel. Molen Dwerd intussen in het voorjaar van 2001 ge-restaureerd terwijl pas in oktober 2004 deroeden van molen E zijn kaalgezet, voor-uitlopend op een restauratie. Het voor-spelde onheil heeft echter nog ruim 5 jaarop zich laten wachten en wederom washet lijdend voorwerp strijkmolen C.

Restauratie

Na de eerste brand liet herstel niet langop zicht wachten. De restauratie werd uit-gevoerd door molenmaker Poland uitBroek op Langendijk. Reeds op 28 sep-tember 2001 kon de nieuwe kap wordengeplaatst (Molenwereld 2001-11-280), op

De vijf molens bij De Zes Wielen omstreeks 1930 met links het schot waarvan bijde kaart sprake is. Meer naar rechts stonden nog twee molens waarvan de links eenin 1688 verbrande strijkmolen was (de plaats ervan is of was tot voor kort nog te-rug te vinden!), terwijl de zevende molen in 1930 werd gesloopt en de polder Ou-dorp bemaalde.



Links: Eerste Kerstdag 2004: een zwartedag voor molen C en zijn mensen(foto: Eric Zwijnenberg).

De situatie aan de Zes Wielen in hetbegin van de 19e eeuw volgens een ka-dastrale kaart met de vier westelijkemolens A - D. Alle molens waren toennog schepradmolens. Daardoor is ookheel goed de bemalingsrichting waar-neembaar. Op het eerste gezicht zoumen denken dat de molens het waterin het kanaal malen waar ze nu aanstaan, maar niets is minder waar: daarmaalden ze uit. De Schermerboezemwaar ze op uitmaalden is nu gedempt.Het is het water ten zuiden van demolens. Uiterst links de schutsluis diescheepvaartverkeer tussen de Raaks-maats- en de Schermerboezem moge-lijk maakt. Tussen deze schutsluis en dein 1941 gesloopte molen A een ophaal-baar schut waardoor de beide boezemsin verbinding konden worden gebracht.

28 november van datzelfde jaar gevolgddoor de nieuwe roeden. Op 18 maart2002 was de eerste fase afgerond enwerd de molen bewoonbaar en draai-vaardig opgeleverd (Molenwereld 2002-4-99).Momenteel werd de laatste hand gelegdaan de tweede fase van de in totaalcirca 800.000 euro kostende restauratie.Met het aanleggen van een rondmaalcir-cuit om het opgemalen water uit deHoornsevaart weer terug in de Hoorns-evaart te laten vloeien, zou de molenweer maalvaardig worden. De openings-festiviteiten stonden gepland voor april2005.

Brand

Helaas heeft het niet zover mogen komenen gooide de brand letterlijk en figuurlijkroet in het eten. De molen brandde op-nieuw helemaal uit en bewoonster A.Fluitman wist gelukkig veilig te ontkomen,

gewaarschuwd door een in de molenaanwezige rookmelder. Eenmaal buitenmoest ze constateren dat het riet van eenhoek van het achtkant reeds vlam hadgevat en binnen luttele seconden de mo-len als een fakkel achterliet. Eigen bluspo-gingen waren helaas niet afdoende enook voor de brandweer, via 112 gealar-meerd, was er geen redden meer aan.Ook de naast de molen gelegen nieuwgebouwde schuur is in vlammen opge-gaan. De brandweer heeft tijdig molen Dkunnen beschermen tegen overwaai-ende vonken. Op dezelfde dag heeft Po-land de roede onderstopt om ineen stor-ten van het wiekenkruis te voorkomen. Deexacte schade moet nog worden vastge-steld, maar de verwachting is dat dit be-drag zeker een miljoen euro zal belopen.Er zijn reeds twee expertises geweest,maar de schade is pas goed vast te stel-len wanneer de staat van as, roeden enachtkant nader te bekijken zijn. Gevreesdwordt voor de verbindingen in het acht-

kant. Strijkmolen C is een van de 4 nogresterende molens aan de Molenkade. Intotaal werden tussen 1627 en 1630 zesmolens op deze plaats gebouwd. Sinds 10maart 2000 is Molenstichting Alkmaar e.o.eigenaar van de Strijkmolens B,C,D en E.De molenstichting heeft de molen tegenherbouwwaarde verzekerd, evenals des-tijds de vorige eigenaar Provincie Noord-Holland. Gezien de nog ‘jonge conditie’waarin de molen verkeerde behoortspoedige herbouw absoluut tot de moge-lijkheden.

Oorzaak

Was er in 1999 sprake van brandstichting(waarvan de daders nimmer zijn achter-haald), nu is de oorzaak nog in onder-zoek. Het onderzoek vindt enerzijds plaatsdoor de technische recherche en ander-zijds door externe deskundigen. Vrij snelna de brand opperde de recherche dat

De brandweer blust nog na (foto: EricZwijnenberg).



een technische oorzaak aan de brandten grondslag lag. Op initiatie van de ver-zekering, de Onderlinge BrandwaarborgMaatschappij, is een onafhankelijk onder-zoek uitgevoerd. Dit leidde in elk geval totde conclusie dat het meer waarschijnlijk isdat er sprake is van brandstichting. Opverzoek van de verzekering is 13 januari inde Alkmaarsche Courant een oproep ge-daan aan mensen die tips hebben diekunnen leiden tot vaststelling van de de-finitieve oorzaak. Vaststaand feit is wel datde brand vooraf is gegaan door een an-dere brand aan de Molenkade. Op deHoornsevaart liggen woonboten die ille-

gaal worden bewoond door daklozen enverslaafden. Naast het feit dat de eige-naren geen ligplaatsvergunning hebbenis het tevens verboden op deze boten teovernachten. Op 11 december 2004brandde op 25 meter afstand van de mo-len een van deze bootjes volledig uit. Hetzorgde min of meer voor een déjà-vu bijde bewoners en molenaars van de Strijk-molens. Deze grotesteden-problematiek

zorgt regelmatig voor overlast en het isniet de eerste keer dat er brand op eenvan de bootjes uitbreekt. In 2002 werd dezaak reeds onder de aandacht gebrachtvan het College van B en W. Ondankstoezeggingen is tot op de dag van van-daag geen actie ondernomen de situatiete verbeteren. De problematiek rond deMolenkade zou onder het beheer van deprovincie vallen, doch die geeft aan dat

de handhaving van openbare orde eentaak van de gemeente is. Volgend opdeze brand zou de Molenstichting Alk-maar e.o. opnieuw actie ondernemenrichting de gemeente, helaas voor Strijk-molen C is dit te laat.

Maatregelen

Teneinde de molens van de Zes Wielen inde toekomst meer bescherming te ge-ven, hebben de Rijksdienst voor de Mo-numentenzorg en de Molenstichting Alk-maar e.o. het plan opgevat de oude wa-terstaatkundige situatie te reconstrueren.Hierbij komen de molens als het ware opeen schiereiland te liggen met aan weers-zijden water en een eigen opgang aande oosten westzijde. De molens zijn danvanaf het fietspad niet meer bereikbaar.Dit plan kan worden bereikt door de eer-tijds gedempte molenkolk waarin de mo-lens uitmaalden (Schermerboezem) weeraan te brengen. Ten behoeve van hetverzamelen van financiële middelen engiften voor de zaken die eventueel nietgedekt worden door de verzekering iseen aparte stichting in oprichting. De Mo-lenstichting Alkmaar e.o. er op zal toeziendat de door deze stichting verzameldegelden een goede bestemming in het ka-der van de doelstelling krijgen. Tot die tijdis nadere informatie verkrijgbaar opwww.molenc.nl Het einddoel is dat demolen op Nationale Molendag 2006 weerdraai- én maalvaardig zal zijn. IJs en we-der dienende is op 18 januari 2005 de mo-len onttakeld en is een gespecialiseerdbedrijf gestart met het opruimen van demolen en het erf, alsmede met sloop vande schuur.

Detailopname die laat zien dat deschade groter is dan de brand 5 jaargeleden (foto: Remco Jonker).

De molens B, C, D en E omstreeks 1980 op een zomerse dag: geen vuiltje aan delucht...

Molen C na de brand van 1999.


Molens restaureren en onderhouden vraagt om vakmanschap en jarenlange ervaring.Die vindt u bij de leden van de Nederlandse Vereniging van Molenmakers.De bedrijven die het logo van de NVVM voeren staan borg voor.....

kwaliteit en deskundigheid.

Beijk B.V. Afferden 0485-531910

BosAlmkerk 0183-401218

Doornbosch B.V.Adorp 050-3061724

Bouw ‘75 B.V. Workum 0515-542133

CoppesBergharen 0487-531239

Fa. Dunning-Bremer B.V.Adorp 050-3061221

De Gelder Favier B.V.Nieuw Lekkerland 0184-688109

Groot Roessink VOFVoorst 0575-501272

Groot Wesseldijk B.V.Laren 0573-421568

Herrewijnen VOF Spijke-nisse

0181-634558

Jellema CVBirdaard 0519-332357

Kistemaker & KorverMiddenbeemster 0299-683743

J.K .Poland B.V. Broek op Langedijk 0226-333440

Saendijck B.V.Zaandijk 075-6285602

Gebr. Straver v/h M. StraverAlmkerk 0183-401415

VaagsAalten 0543-473359

Verbij Hoogmade B.V.Hoogmade 071-5018478

Wintels Denekamp 0541-351210

Nederlandse Vereniging Van Molenmakers


L.H. Boot

De rosol iemolenuit Zieuwent in het

OpenluchtmuseumDe windkracht, de kracht van het water en de spierkracht waren de drie voornaamste ener-giebronnen vanaf de Middeleeuwen. Van deze drie is de windkracht één van de belangrijkstegeweest en windmolens zijn dan ook beeldbepalend in stad en dorp geweest. Watermolensstoffeerden veelal het platteland en vielen nauwelijks op. De functie kon nog wel afgelezenworden omdat het gebouw direct bij water was gelegen en aan de buitenzijde een waterradbezit. Rosmolens lieten zich helemaal niet herkennen, het waren veelal ‘normale’ dorps- of

stadswoningen, want het maalproces en de aandrijving speelden zich binnenhuis af.

Dit kan ook gezegd worden van de ros-oliemolens in het Openluchtmuseum

en men zou zelfs de neiging hebben omde rosoliemolen uit Zieuwent maar onge-zien te laten, want op het eerste gezicht iser aan dit huis niet zoveel bijzonders tezien en bovendien vonden er al die jaren

ook geen activiteiten plaats. Toch zoumen een bijzonder interessant interieurmissen van een merkwaardig bedrijf. Het was dan ook een oude wens om derosoliemolen uit Zieuwent werkend te krij-gen. Al tijdens de restauratie van de pal-trokmolen in 1987 was er een prijsopgave

gemaakt om deze oliemolen te restaure-ren en maalvaardig te maken. Toen ont-stond ook de vraag of het gaande werktot de roerende collectie behoorde en ofhiermee wel gewerkt mag worden. Hetgevolg van het in werking stellen is name-lijk dat er dan onderdelen hersteld of zelfs


De kollergang in Zieuwent voor deoverplaatsing.

geheel vervangen moeten worden endat bleek op dat moment een stap te ver.Hoewel er financieel toen wel mogelijkhe-den waren bleef uiteindelijk de offerte aldie jaren onder in de bureaula liggen, tot-dat de sponsorloterij in 2003 geld beschik-baar stelde voor projecten om tot meerverlevendiging in het museum te komen.Eén van de eerste en belangrijkste pro-jecten die werd aangemeld was het wer-kend maken van de rosoliemolen. Ermoest ook nu eerst duidelijkheid komen ofwe met een roerende collectie te makenhebben, want dat was bepalend voorhet herstel van het gehele gaande werk

om weer olie te kunnen slaan. Nauwkeu-rig is per onderdeel bekeken wat nog ge-restaureerd kon worden met behoud vanzoveel mogelijk authentiek materiaal enwelke onderdelen geheel vervangenmoesten worden om de molen weermaalvaardig te krijgen. Omdat de molenna de overplaatsing in 1931 nooit meer inbedrijf is geweest, kon kwalitatief het ma-teriaal niet meer belast worden. Van veelonderdelen was het hout dood, niet meerveerkrachtig en aangetast door hout-worm dat weliswaar altijd behandeld is,maar bij belasting het hout toch zal knap-pen of afbreken. Uiteindelijk is beslotenom alle onderdelen nauwkeurig te kopië-ren en de originelen als roerende collec-tie te bewaren. Een en ander zal hiernauitvoerig worden omschreven.

De kadastrale gegevens en hetoverzicht van de eigenaren

De oudste kadastrale gegevens van deoliemolen geven als eigenaar TeunisKrabbenborg geboren in 1764 en land-bouwer op de Tilder, te Lichtenvoorde. Hijbezit volgens het register in het kadasterin totaal 39 percelen grond met een to-tale oppervlakte van 13.066 ha, waaron-der een windkorenmolen, twee schurenen een huis met erf. In dit overzicht komtde oliemolen nog niet voor. In 1822 heeft Teunis Krabbenborg samenmet zijn broer Derk Tiller de windkorenmo-len gebouwd, en er blijkt dan 19 jaren la-ter behoefte te bestaan aan een oliemo-len, mogelijk vanwege de hoeveelheidraapzaad dat in de omgeving wordt ver-bouwd. Een goede locatie vindt hij te-genover zijn boerderij aan de andere

De kollergang in het Openlucht -museum voor de demontage.

Por t r e t

De koningsstrijker van de kollergangvoor het maken van de replica.


zijde van de weg op een groot stuk heidemet een oppervlakte van 30 vierkanteroede en 10 vierkante el. (3010 m2) Hieropstond een vakwerkschuur die vermoede-lijk dienst deed als wagenberging metstalruimte voor klein vee en paarden. In 1846 meldt het kadastrale register: ‘olie-molen en erf’ met een oppervlakte van 1roede (are) en 63 el (ca), dit is 163 m2.Opde hulpkaart van het kadaster is deschuur als vervallen aangegeven en deoliemolen is nieuw ingetekend met eennieuw kadastraal nummer 3238. Het is ook interessant de schatting van hetbelastbare inkomen van enkele percelenzoals die in het kadastrale register voorko-men te vergelijken. De windkorenmolenwordt vastgesteld op fl. 200,- het woon-huis met erf op fl. 33,- en de oliemolenmet erf op fl. 30,-. Vanwege een legaatvindt er opnieuw een registratie in 1869plaats waar als eigenaar genoemd wordtHarmen Harbers (1791) en zijn vrouw Jo-hanna Krabbenborg (1799) dochter vanTeunis Krabbenborg, landbouwer te Zieu-went. De zoon van Harmen Harbers, Jan Har-bers (1824-1880) zette het gemengde be-drijf en de oliemolen van zijn vader voort.Jan Harbers trouwde met Janna Rouw-kost (1822-1886) en hun dochter Johanna(1862-1910) raakte ongehuwd zwanger.Toen haar zoon twee jaar oud wastrouwde Johanna met de buurjongenHendrikus Klein Goldenwijk (1856-1915).Hendrikus Klein Goldenwijk overleed in1915 en zijn stiefzoon die lokaal bekendstond als ‘Tillas Antony’ kreeg de leidingover de oliemolen. Hij trouwde in 1917Theodora Beredina Hulzink (1889). Zij kre-gen geen kinderen. Deze laatste oliemo-lenaar die dus geen opvolger had, boodin 1930 de oliemolen het museum te koopaan via de burgemeester van Lichten-voorde.

De overplaatsing naar het museum in 1930

Het oliemolengebouw dat in het museumstaat, is een nagenoeg vierkant in steenopgetrokken gebouw en bezit inwendigeen compleet houtskelet met eikenhou-ten ankerbalkgebinten. In het eerste ge-bint achter de huidige voorgevel zijn spo-ren aangetroffen van vakwerk met leem-vullingen en daaruit blijkt dat dit gebinthergebruikt is. In het vierde ankerbalkge-bint, bij de huidige achtergevel, bevin-den zich pengaten van stijlen waarin dub-bele deuren hebben gedraaid. Een zeeropvallend gegeven is dat er een uit-neembare middenstijl aanwezig is ge-weest die als schoor in de oliemolen is ver-werkt. Op deze schoor is een z.g. middel-

Het oude slagblok voordat dit werd nagemaakt.

De oorspronkelijke wentelas.

teken aangetroffen in de vorm van eenzandloper met onder en boven twee ho-rizontale groeven. Alle aanwijzingen duid-den er op dat het houtskelet in de olie-molen hergebruikt materiaal is en afkom-stig was van de naast gelegen vakwerk-schuur. Wanneer de bouw van de oliemo-len heeft plaatsgevonden is bekend,want de eigenaars hebben hiervoor op 1november 1840 een vergunning aange-vraagd aan Gedeputeerde Staten van

Het nieuw gemaakte kleine wiel metde azijnhouten dollen (foto André Nibbelink).

8ste jaargang 2005 nr. 2 57

Portret

Het gebouw van de rosoliemolen in het Openluchtmuseum lijkt op het eerste gezicht een boerderijtje.

de provincie Gelderland: ‘’Met gepasteneerbied geven te kennen Teunis Krabben-borg, en Harmen Harbers beide landbou-wers in de Buurtschap Zieuwent ge-meente Lichtenvoorde. Dat in gemeldeBuurtschap Zieuwent zich geene oliesla-gerij bevindende. Zij vermeenen het inhun belang, en in dat der Ingezetenendier Buurtschap te moeten achten, eeneZoodanige aldaar op te rigten, waartoebereids door hen het noodige is aange-

schaft. Dat zij diensvolgens naar aanlei-ding der bestaande voorschriften vervatin het Koninklijk besluit van den 31 Januari1824, Staatsblad No. 19, Zich tot Wed-Grootachtbare Zijn wendende, met eer-biedig verzoek, dat aan hen mag wordenverleend de noodige vergunning omeene olieslagery met paard gedreven zul-lende worden, op het stuk grond den Til-lers brink bij het huis Groottillers door derekwestranten bewoond in de BuurtschapZieuwent onder Lichtenvoorde te mogenoprigten’’.Niet alleen is de toestemming van G.S.nodig, maar het verzoekschrift komt ookin de gemeenteraad van Lichtenvoordeop 7 januari 1841. Uit de schriftelijke aan-vragen blijkt niet dat de vakwerkschuurgesloopt zou moeten worden ten be-

hoeve van de constructieve opbouw vande oliemolen, maar men kon deze schuurblijkbaar goed gebruiken. Het gehelehoutskelet kon dan ook op één aanpas-sing na zo gebruikt worden voor de bouwvan de oliemolen. Deze aanpassing be-stond hieruit dat één van de ankerbalk-gebinten moest worden veranderd, om-dat de ruimte te smal is om tussen de ge-bintstijlen de kollergang met omloop voorhet paard te plaatsen. Van het derde ge-bint wordt de ankerbalk vervangen dooreen langere balk en worden de gebintstij-len schuin naar buiten geplaatst zodat ermeer ruimte ontstaat. Er wordt ook eenpaardenstal getimmerd met ruif en hard-stenen voerbak en in het eerste gebint-vak wordt aan de linkerzijde een houtenschotwerk geplaatst, met een oven enschoorsteen voor de vuister. Hierachterwordt een kamertje afgescheiden metdaarin een bedstede, als een soortknechtenkamer, mogelijk voor de paar-denknecht? De vloer van de oliemolenwordt voorzien van een bestrating metplatte baksteen, zoals de oude interieur-foto’s weergeven, alleen de cirkel van depaardenloop blijft onverhard. Alle onder-delen die nodig zijn voor het olieslaan, hetgaande werk, zijn aangekocht van el-ders, maar het is helaas niet duidelijk uitwelke oliemolens deze onderdelen ko-men. Wel is duidelijk dat het gaat om her-gebruikt materiaal. De kantstenen van dekollergang geven daartoe nog een extraaanwijzing; op één van de stenen is hetjaartal 1731 ingehakt, met de initialen vanB K C W. Waar deze afkortingen voorstaan is tot nog toe niet achterhaald.In de tweede helft van de 19de eeuwworden veel windmolens voorzien vaneen stoommachine. Ook de toenmaligeeigenaar van de rosoliemolen H. KleinGoldewijk sluit zich aan bij deze trend endient een vergunning in om olie te gaanslaan met behulp van een stoomma-chine. Er wordt een proces verbaal opge-

Het kleine wiel op de wentelas met demotoraandrijving.


maakt op 28 april 1894 waarin vermeldwordt dat op de openbare zitting op 14april geen bezwaren binnen gekomen zijnvoor ’’inwilliging van het verzoek vanHendrikus klein Goldewijk wonende alhierom vergunning te bekomen tot oprichtingvan een stoomoliemolen op het perceel ,kadastraal bekend gemeente Lichten-voorde sectie N no. 4790’’. Op een bijge-leverde schets van de plattegrond vanhet gebouw staat links tegen de achter-gevel de ketel met aan de buitenzijde deschoorsteen getekend; de machine is openige afstand voor de ketel geplaatst.Klein Goldewijk geeft als toelichting opzijn tekening het volgende weer: ’’Dezezaak is en blijft hetzelfde als de reeds be-staande met dit verschil dat thans metstoom zal gewerkt worden. Het gebouw isgeheel van steen gebouwd en met pan-nen gedekt. De ketel en de machine zijnongeveer 12 paarden krachten sterk’’.

Mogelijk probeerde hij door deze investe-ring om zijn concurrentiepositie te verbe-teren, omdat in de gemeente Lichten-voorde op dat moment drie rosoliemolensin bedrijf waren.Lang heeft hij niet op stoom gedraaid,want op 19 december 1906 dient hij weereen vergunning in om verandering vandrijfkracht in zijn oliemolen omdat zijnstoommachine stuk ging. Hij spandedaarna zijn paard maar weer in.De laatste molenaar Antony Klein Golde-wijk heeft tot 1923 raapolie geslagen. Blijk-baar is na beëindiging van het bedrijf ge-zocht naar mogelijkheden om de molente behouden. Uit onderstaand schrijvenblijkt dat de eigenaar contact heeft ge-zocht met de burgemeester van Lichten-voorde. Vandaar dat de burgemeesterop 28 januari 1930 een briefje schrijft aan

Opmetingsschets van slagblok, heien enwentelas uit 1946.

8ste jaargang 2005 nr. 2 59

de secretaris van het bestuur van hetOpenluchtmuseum: “Den Heer Secretarisvan de Vereniging Openlucht Museum teArnhem. Door dezen deel ik U beleefdmede, dat A. Klein Goldewijk, E 169, Zieu-went, Gemeente Lichtenvoorde, bij mij isgeweest om voor Uw Museum ten ver-koop aan te bieden een olieslagerij, ge-dreven door paardekracht. De boerendie hier indertijd raapzaad verbouwden,lieten daar oliekoeken slaan terwijl zij deraapolie voor huishoudelijk gebruik benut-tigden. Zoo noodig, kunt U ook de schuuraankoopen, waarin het gevaarte is on-dergebracht. Beleefd verzoek ik U mij bin-nen eenige tijd te berichten, wat UweVereniging wenscht, daar Klein Goldewijkvoornoemd een en ander wil sloopen.De Burgemeester van Lichtenvoorde A.J.van Laar.”Na de brief van de burgemeester in janu-ari, is er pas weer correspondentie in meien daaruit blijkt dat men niet heeft stilge-zeten, want er is een onderzoek ingesteldnaar de kosten van overplaatsing. Van

aannemer J.B.Post uit Lichtenvoorde iseen offerte ontvangen met de volgendeomschrijving: ‘’In den voorgevel eennieuw licht kozijn te maken. Dubbel lichtkozijn met ramen waarin kl. Ruiten, idembovenlicht boven de deur, deur en kozij-nen te repareren. Bijleveren te kort ko-mende steen voor funderingen, idemvloer, idem sporen, hanebalken, latten,nokken, pannen en vorsten. Zolders enhoutwerk voor ’t gangwerk oliemolen.Overigens repareren ramen en alle deu-ren. Vernieuwing schotwerk paarden-stal.’’ Het opgegeven bedrag is 3200,-gulden en deze opgave wordt nog eensbevestigd op 2 juni. Vervolgens komt erpas weer een bericht op 2 december1930 van de burgemeester van Lichten-voorde. Hij deelt hier mede namens de ei-genaar Klein Goldewijk mee dat de mo-

Het interieur van de oliemolen inZieuwent met de laatste olieslager Antony Klein Goldewijk.

len aangekocht moet worden voor 900gulden en voor 1 januari moet dit beslistworden. Er blijkt nog wat onenigheid tebestaan over de prijs, maar op 6 januariblijkt dat de molen toch verkocht is. Eenweek later is ook de overplaatsingsprijsvan aannemer Post gezakt naar 2787 gul-den en op 16 januari wordt de opdrachtverleend voor de afbraak en opbouw. Indezelfde brief van de directeur Van ErvenDorens wordt als voorwaarde gesteld dater foto’s op formaat van 9 x 13 cm ge-maakt moeten worden en van de vierbuitengevels de maat van de buitenom-trek. De hoogte maat was niet nodig! Totslot schrijft van Erven Dorens: ’’Ik moet erbeslist op kunnen rekenen, dat degene,die de voorman zyn zal van het te ver-richten werk, volkomen op de hoogte isen geheel vertrouwbaar, om het werk zo

Schets van het vermaaktegebint voor de plaatsingvan de kollergang.

uit te voeren als vereischt wordt door my,ook wat betreft het goed en zuiver lopenvan het molengangwerk. Het is u bekend,dat ik voor vervangingsmateriaal zoo mo-gelyk overal goed en soliede oud hout,oude pannen, oude stenen, enz verlang,want nieuw materiaal is leelyk.’’Op dezelfde dag vraagt van Erven Do-rens vergunning aan Burgemeester enWethouders van de gemeente Arnhemom te mogen bouwen: ’’een steenenhuis, waarin het, thans niet meer be-staande Oliemolen bedryf werd uitgeoe-fend, staande in de gemeente Lichten-voorde en een visschershuis, van hout ge-bouwd, staande op het eiland Marken.’’Op 27 januari volgt de toestemming:’’tothet plaatsen van twee huisjes op het ter-rein van het Openlucht Museum terplaatse als op de door U overlegde tee-

Portret


kening nader is aangegeven, en tot hetdoen vellen van eenige boomen aldaar,berichten wij U, dat wij hiertegen geenbezwaar hebben, mits het vellen derboomen geschiedt door en op aanwij-zing van den directeur van den dienst rei-niging, ontsmetting en landelijke eigen-dommen.’’Men gaat zeer voortvarend te werk, wantop 31 januari vraagt de aannemer aanvan Erven Dorens: ‘’Daar niet in onmidde-lyke nabijheid van de te bouwen Oliemo-len water voor mortelbereiding aanwezigis, kom ik maandag ongeveer 2 12 op hetterrein aldaar met een bekwame wiggel-roede looper om in de buurt een wate-raar op te sporen, indien U idee hebt kanu de demonstratie bijwonen.’’ Het is zeer merkwaardig dat het gebouwmet het gaande werk niet is opgemetenvoor dat de overplaatsing uitgevoerdwerd. De opmeting vond pas plaats in1946 toen het gebouw al 15 jaar in hetmuseum stond. Wel moet gezegd wordendat de opmetingen die uiteindelijk zijn ge-maakt, zeer uitvoerig en gedetailleerd zijnnet als de uitgewerkte tekeningen. Geluk-kig zijn voor de overplaatsing een tweetalfoto’s van het interieur gemaakt. Voor hetmaken van exterieurfoto’s is wel op-dracht verstrekt, maar deze zijn vermoe-delijk verloren gegaan, omdat zij ontbre-ken in het archief. Op 9 maart 1931 blijkt dat het molenge-bouw al gedemonteerd is, want dan be-gint de herbouw. Op 7 april is de molenonderdak, want de aannemer vraagt omde tweede termijn betaling en op 2 meivolgt de derde termijn en is de herbouwgereed. Het restant van 100 gulden on-

derhoudstermijn volgt in augustus 1931. Aan het uiterlijk van het gebouw is een vrijessentiële wijziging in de voorgevel aan-gebracht door toepassing van een kruis-venster; in de prijsopgave van aannemerPost is dit terug te vinden. De interieurfotomet het slagblok en de laatste oliemole-

naar geeft in de stenen voorgevel een19de eeuws schuifraam te zien. Dit zoge-naamde zesruits schuifvenster is bij deoverplaatsing naar het museum gewijzigdin een kruiskozijn. Het kozijn van dit vensteris zelfs hergebruikt en vermaakt, want degaten van de katrollen waarmee het on-derraam opgeschoven kon worden zijn,hoewel dichtgezet nog zichtbaar, als ookde raamsponningen. De voorgevel moestblijkbaar een oudere uitstraling krijgen diemet het 19de eeuwse schuifraam niet be-reikt kon worden. Op de tweede foto links achter in dehoek is te zien dat er een stuk metselwerkis ingezet dat niet gepleisterd is. Op dieplaats heeft de stoommachine gestaan,naast de plattegrondschets bij de aan-vraag is dit de enige aanwijzing dat hiereen stoommachine heeft gestaan. Ookdit bouwspoor heeft men bij de over-plaatsing niet teruggebracht.

De uitvoering en de motivatievoor de ingebruikstelling in 2004

Toen in 2003 plannen werden ontwikkeldom de molen in gebruik te nemen, reeswederom de vraag of het gaande werktot de roerende collectie van het mu-seum behoort. En zo ja hoever zouden we

Vuister met de nieuw gemaakte vuisterpan (foto André Nibbelink).

Het nieuwe binnenwerk in opbouw(foto Vaags Molenwerken).

kunnen gaan met de restauratie van deonderdelen. Uit de onderhoudssituatiebleek in ieder geval dat veel onderdelenvervangen zou moeten worden. Vooralkammen in de schijflopen zagen er uitalsof zij onmiddellijk zouden afbreken alser druk op gezet werd. Bij de eerste


offerte van molenmakerij Vaags is er nogvan uitgegaan dat alle schijflopen ver-nieuwd moesten worden. De andere on-derdelen zouden zo terughoudend mo-gelijk worden gerestaureerd. Maar in hoe-verre zou terughoudend restaureren nogverantwoord zijn geweest, omdat het hierom een werkend monument van bedrijfen techniek gaat, waarop nogal watkrachten komen te staan. Nadere inspec-tie wees uit dat de kuip en de onderzijdevan het slagblok zeer slecht waren. Van-daar het besluit om alles te kopiëren ende authentieke onderdelen te conserve-ren en in depot te bewaren. Alle authen-tieke onderdelen zijn nagemaakt. Alvo-rens de oude inventaris werd opgeslagenin het museumdepot te Tiel is het behan-deld tegen insecten.

Het museum heeft een aantal randvoor-waarden aan de uitvoering gesteld. Demolen moet tijdens het openingsseizoenvan het museum dagelijks kunnen werkenen incidenteel in de winterperiode. Oor-spronkelijk vond de aandrijving plaatsmet een paard. In de huidige omstandig-heden is het echter niet verantwoord omdit ook nu weer te doen. Vandaar dat isgekozen voor de mogelijkheid van elektri-sche aandrijving naast de mogelijkheidom incidenteel de molen met paard telaten aandrijven.

De kollergang in vernieuwde staat(foto Vaags Molenwerken).

Daartoe is de trekboom zo gemaakt datdie demontabel is evenals de bijbeho-rende schoor en loopschoor. De elektromotor is op zolder geheel uithet zicht gemonteerd en voorzien vaneen aandrijving met kettingschijf op de ei-kenhouten wentelas. Hiertoe is de nieuwewentelas, iets korter gehouden, zodat hetkettingwiel op de askop kon worden aan-gebracht. Het spreekt voor zich dat als ereen demonstratie is met het paard demotoraandrijving moet kunnen wordenlosgekoppeld. Deze loskoppeling ge-schiedt met een speciale sleutel die mo-lenmaker Vaags voor dit doel heeft ge-maakt. Aanvullend is ook als voorwaardegesteld dat de motor afzonderlijk hetslagwerk moet kunnen aandrijven, maaruiteraard moeten beiden ook tegelijkkunnen werken. Hiervoor is een vernuftigsysteem bedacht waarmee de wentelaskan worden gelicht, zodat de kamwielenuit hun werk kunnen worden gezet. Dezeontkoppeling wordt via een staalkabelmet een handliertje van beneden af be-diend.

De molenmakerij Vaags uit Aalten heeftalles gedemonteerd, nauwkeurig nage-maakt en het geheel maalvaardig opge-leverd. Voorafgaande aan de demon-tage is een inventarisatielijst opgesteldwaarop alle onderdelen met hun bena-ming en toegepaste houtsoort zijn vastge-legd.

Toen alles gedemonteerd lag in de werk-plaats van Vaags, kon ook vastgesteldworden welke onderdelen in 1840 ver-maakt dan wel pasgemaakt zijn voor demontage tot oliemolen. Het was in iederal wel duidelijk dat het materiaal afkom-stig was één of meer andere oliemolens,alleen is de herkomst niet bekend.Dit betrof de volgende onderdelen: Heteikenhouten steenraam, hangend aande eikenhouten steenspil, was duidelijkvermaakt voor deze kollergang, met dezemaat kantstenen. De gaten voor de hout-verbindingen waren vermaakt en dit isnog goed te zien. Ook het kroonwiel wasoorspronkelijk voorzien van een anderesteekmaat voor de beukenhouten kam-men en ook de kruisarmen waren ver-maakt. Nog een belangrijke aanwijzing was heteikenhouten slagblok ‘de laad’; deze wasafgezaagd. Oorspronkelijk lijkt de laad tehebben bestaan uit een voorslag en eennaslag. Nu was alleen het deel van devoorslag nog in gebruik en heeft menheeft waarschijnlijk de naslag bij de in-bouw in 1840 er af gezaagd. De boven-zijde van de laad was voor een deel be-kleed met zink. Dit is een merkwaardigeoplossing, temeer omdat er geen voor-beelden van zijn in andere oliemolens. Inde gereconstrueerde situatie is dit ookweer teruggebracht.De meelbak om het geplette zaad op tevangen ontbreekt op de foto’s die zijn ge-maakt voor de overplaatsing. Op de fo-to’s uit 1941 en 1944 is een meelbak tezien die op pootjes staat. Vanaf 1950 iseen andere meelbak aanwezig en het isdeze meelbak die nu is nagemaakt. Om-

Het nieuwe slagblok met toebehoren (foto Vaags Molenwerken).

Portret


dat de molen dagelijks moet werken, isgekozen voor een aanpassing/verbete-ring van de eikenhouten steenassen. Hetzijn nu sleutelstenen geworden waarbij demiddelpuntvliedende kracht wordt over-gebracht op de steenspil. De tappen aande onder,- en bovenzijde van de koning-spil zijn nu extra voorzien van vleugels ommeer kracht op te kunnen vangen; dezekonden geheel weggewerkt worden inde eikenhouten spil.De vuister is met de overplaatsing in 1931geheel functionerend opgemetseld meteen werkende oven en een goed trek-kende schoorsteen. De vuisterpan wasdaarbij ook nog aanwezig, maar die is inde loop van de jaren verdwenen. Er wasvoor de restauratie een pan die niet juistvan maat was. Zowel de oude foto’s alsde maat van het roerijzer gaven aan datde andere pan kleiner moest zijn ge-weest. Er is dus een nieuwe pan gemaaktwaarbij de maat van het roerijzer en deoude foto bepalend is geweest. Er is ookduidelijk gekozen voor een pan en nietvoor een vuisterring, hoewel een pan fy-siek meer belastend is voor de medewer-kers. Het is mogelijk dat er te zijner tijdtoch nog gekozen wordt voor een vuister-ring, mede gezien in het licht van deARBO-wetgeving.

Ook is tijdens de reconstructie geblekendat er problemen moeten zijn geweest bijhet monteren van het olieslagwerk. De as

voor de aandrijving uit 1840 van de vuis-terspil is niet zuiver in het hart van de bon-kelaar op de wentelas gemonteerd.Daarvoor moet eigenlijk deze as metbeide rondsels zakken hetgeen niet mo-gelijk is vanwege de bestaande gebint-constructie. Deze schijfloop is nu excen-trisch gemonteerd ten opzichte van debonkelaar, maar omdat er weinig krachtovergebracht moet worden heeft ditnauwelijks gevolgen voor extra slijtage. Naast de vuister is schotwerk van grenen-hout aanwezig dat niet is vervangen, om-dat dit een vast onderdeel van het ge-bouw is. Voor dit schotwerk is een openkast aanwezig waarin zich de vuisterkarenbevinden waaraan de bulen worden be-vestigd. Dit is volledig in de oorspronkelijkesituatie en het oorspronkelijke materiaalgehandhaafd.Het slagblok, de laad, heeft een geheelnieuwe betonfundering gekregen, omalle trillingen op te kunnen vangen, zodatdoor het slaan met de slaghei geenschade aan het gebouw kan ontstaan.Op dit betonblok zijn drie afgezaagdeboomschijven aangebracht waarop delaad is geplaatst. De oorspronkelijke schij-ven konden niet meer gebruikt worden.Het spreekt eigenlijk wel voor zichzelf datal het touwwerk is vernieuwd. Tenslottewas er direct onder de hangeniersbalkaan de losheizijde een klos aanwezigwaarvan de functie niet direct duidelijkwas. Pas nadat alles was gemonteerd en

er proefgedraaid werd, bleek dat in dezeklos een veer aangebracht moest wor-den om de losbeitel omhoog te houden.

Het geheel overziende heeft het museumnu een goed functioneerde en werkendeoliemolen gekregen, weliswaar in nieuwmateriaal, maar dit garandeert dat er ja-ren mee gewerkt kan worden en datnaast de inrichting ook het ambacht vanolieslager bewaard kan blijven.

Geraadpleegd:1. Bernet Kempers, Oliemolens, Arnhem1979.

2. Gegevens uit het Gelders archief teArnhem, met dank aan Andre Nibbe-link voor het kopiëren van de handge-schreven stukken die gaan over de ver-gunningaanvraag voor de bouw vande rosoliemolen in 1841.

3. Boeren, olie en raapkoeken. Een con-textuele geschiedenis van de rosolie-molen uit Ziewent door Carianne vanDorst, mei 2004; interne notitie in muse-umarchief.

4. Gegevens kadastrale kaarten van hetkadaster te Arnhem.

5. Gegevens van het kadastrale minuut-plan uit het Gelders Archief te Arnhem.

Fragment van de kadastrale overzichtskaart van de gemeente Lichtenvoorde met sectie F, ‘het Zieuwent’, van omstreeks 1830. In de directe omgeving van de letter ‘F’ staan de ‘Groot Tilder’(A), ‘Klein Tilder’(B) en de ‘Zieuwentsche Molen’(C) aangegeven. Aan de weg van Zieuwent naar Lichtenvoorde staat ook ‘Olieslagerij’(D) aangegeven.


ZOEKERDe heer Esselink uit Delft brengt de on-

bekende molen uit Molenwereld2005-1 thuis en schrijft: ‘De ‘Zoeker’ uit Mo-lenwereld 2005-1 is de nog bestaandemolen aan de Nieuwe Rielseweg teGoirle. De molen werd gebouwd in 1898in opdracht van Lenard Kouwenberg enwas de jongste van de Goirlese molens. In1936 werd de molen verkocht aan Pauwvan Rijswijk, molenaarszoon uit Hilvaren-beek. Hij had wel pech met zijn aankoop,want op oudejaarsdag van hetzelfde jaarbrandde de molen uit. Onder leiding vanChris van Bussel uit Weert werd de molenherbouwd en haast vanzelfsprekend ookverbusseld. Molenmaker Van Tartwijk ge-bruikte daarbij onderdelen van de molenvan Stiphout, die tot de sloop in 1998 nogals romp is blijven staan. Van Rijswijk ver-ongelukte door een mijn in 1945 en lieteen weduwe met jonge kinderen na. Metbehulp van de molenaarsknecht Jo deWilde, die later met de weduwe zou trou-wen, werd het bedrijf voortgezet. In 1976werd de inmiddels vervallen molen aande gemeente verkocht, In de jaren1977/78 had een grondige restauratieplaats en in 1987 kreeg de tot dan toenaamloze molen de naam van de laatstemolenaar ’De Wilde’. Op foto’s van deuitgebrande molen zijn de wit-omrandevensters, uitlopend in een punt naar bo-ven, al te zien. Deze versiering was ken-merkend voor de molens van Hilvaren-

beek en voor molens die door een VanRijswijk bemalen werden. Vermoedelijkheeft Pauw van Rijswijk deze aange-bracht kort na de aankoop. De foto inMolenwereld moet dus van voor 1936 zijn.Bij de herbouw werd de romp gewit endat uiterlijk bleef bij de restauratie ge-handhaafd.’ We danken de heer Esselinkhartelijk voor zijn reactie.

Verder ontvingen we nog een bevesti-ging van de veronderstelling van Erwin Es-selink dat de ‘Zoeker’ in het december-nummer van vorig jaar de Oostzijdse Mo-len bij Abcoude is. Arno Goubitz van de

molen van het Hoog- en Groenland is opzoek gegaan en trof een situatie aan dieiedere twijfel uitsluit, zoals een door hemop 16 januari jl. gemaakte foto ook laatzien; perfect genomen vanaf hetzelfdestandpunt als de fotograaf van de ‘Zoe-ker’. Behalve deze foto drukken we ooknog eens de foto uit het decembernum-mer af. Uiteraard zijn we de heer Goubitzbijzonder dankbaar voor zijn actie. Hetmag ook gezegd worden, dat de heer Es-selink aan de hand van uiterst marginaleherkenningspunten deze molen heeftthuisgebracht; voorwaar een bijzonderknappe prestatie.

De nieuwe ‘Zoeker’ vindt overduidelijk zijnbakermat in Friesland, maar waar?Reacties a.u.b. te richten aan de redactievan de Molenwereld, Moerdijkstraat 39,2751 BE Moerkapelle, fax 079-5931303, e-mail: [email protected].


Dieselnaast wind

Wim Wieskamp

Het is al weer een tijdje geleden dat ik als 9-jarige jongenvoor de eerste keer een kijkje nam in een molen. Het wasgeen werkende windmolen, maar de toen nog volop in

bedrijf zijnde dieselmaalderij van Venemans te Winterswijkmet een inrichting uit begin 1930.

De draaiende wielen, snorrende drijfriemen, zingende stenenen puffende dieselmotor hebben destijds zo’n indruk bij mijachter gelaten, dat ik na deze eerste kennismaking nog velemiddagen en vakanties in deze maalderij heb doorgebracht,totdat in 1972 een moderne maalderij het werk overnam.

Lange tijd zag men de motor als onder-gang voor de windmolens. Het valt niette ontkennen dat dit een oorzaak is. Er zitevenwel veel meer achter en juist datlaatste wordt vaak vergeten of ontkend.In de eerste helft van de twintigste eeuwhad een heel groot deel van de windko-renmolens al een motor, die, hetzij het bin-nenwerk van molen, hetzij een apartemaalstoel aandreef. Dat laatste kon zo-wel in de molen als in een aparte maal-derij. Deze motoren hoorden om die re-den bij de windmolen en zijn geschiede-nis en daarom is het behoud van dezemotoren met hun maalstoel of maalderij,liefst in bedrijfsvaardige staat, historischgezien heel wat juister dan het wegslopenervan. Gelukkig is men dit de laatste jarengaan inzien en hebben motor en maal-

derij een volwaardige plaats in of bij demolen gekregen. Tijd dus om eens aan-dacht te besteden aan een van de velefabrikanten van motoren die er op demarkt zijn geweest. De maalderij van Ve-nemans werd aangedreven door eenmotor van Ruston & Hornsby uit Lincoln endie heeft hier van 1934 tot 1972 bijna da-gelijks dienst gedaan.

Geschiedenis van Ruston &Hornsby

De geschiedenis van de Ruston & Hornsbymotoren begint al in 1857. Joseph Ruston(1835C1897) weet zich met behulp vankapitaal verkregen uit de erfenis van zijnoverleden vader als zakelijk bedrijfsleider


Bedrijf en techniek

De Venemansmolen in 1994 met rechtservan de maalderij (foto jsb).

in te kopen bij Burton & Procter te Lincoln.Dit was een firma die landbouwmachinesen stoomwerktuigen produceerde.Ruston had grootse plannen met defirma, hetgeen botste met de ideeën vanBurton die het bedrijf dan ook spoedigverliet. De firma Ruston & Proctor was ont-staan. Binnen enkele jaren groeide hetbedrijf uit tot een onderneming met en-kele honderden personeelsleden en eennetwerk van agentschappen over dehele wereld. Men produceerde diversesoorten stoommachines, pompen, ketels

De 28 pk Rustonmotor (Size No. 6,class HR) in de maalderij met achterde motor de gebroeders Venemans(foto jsb).

De dubbele maalstoel in de maalderijvan Venemans. Oorspronkelijk had dezemaalderij, gebouwd als stoommaalderijde aandrijving als in een korenmolen:met een spoorwiel en de stenen opzolder (foto jsb).

en graafmachines voor de mijnbouw. Jo-seph Ruston was een zakenman, hetgeenblijkt uit het volgende: In 1880 reist hij naarRusland en sluit daar een contract voorde levering van pompen ten behoevevan de drainage van 32.000 km2 land. Opde terugreis hoort hij van de enorme olie-vondsten in Baku en gaat hier direct naartoe om installaties te verkopen.Enkele jaren later weet hij een groep za-kenlui te overtuigen dat een kanaal vanLiverpool naar Manchester economischaantrekkelijk aan te leggen is door hetgebruik van Ruston & Proctor graafmachi-nes (met maar liefst 70 stuks).In 1897 nam Joseph’s zoon Joseph Ste-

Ruston-motor in het gemaal van depolder Langeland en Kortland in Krimpen a/d IJssel. Met gemaal werdin 1883 als stoomgemaal gebouwd tervervanging van het windgemaal. In1931 werd de stoommachine vervangendoor een 57 pk Rustonmotor, SizeNo.9, dass H, motorno. 164246. Later ishet gemaal geëlektrificeerd, maar methet behoud van de motor. Het is eenzeer gaaf gemaal, dat alleszins bescherming verdient.


Een 22 pk Rustonmotor (Size No. 5, class HR) in molen De Vlijt in Marle. Dezemotor werd in 1935 gebouwd voor een wasserij en verhuisde vandaar kort na deoorlog naar de molen van Marle en is daar nog steeds aanwezig (foto jsb).

wart de leiding van de firma over. Het wasook rond die tijd dat de eerste dieselmo-toren hun intrede deden. Ondanks dathet naast liggende bedrijf Hornsby & Sonsreeds een voorsprong had in de ontwik-keling van dieselmotoren kwam ook defirma Ruston & Proctor in 1912 met eensuccesvol type op de markt.Tijdens de Eerste Wereldoorlog produ-ceerde men veel voor de oorlogsindus-trie, zoals motoren voor de marine en ra-diostations. Maar ook vliegtuigen, munitieen wapens werden verkocht.De firma Hornsby & Sons was op dezemarkt niet in gesprongen en was na af-loop van de oorlog door de economi-sche teruggang bijna failliet. De ervaring

van Hornsby kon Ruston goed gebruiken,zodat beide bedrijven in 1918 samen ver-der gingen onder de naam Ruston &Hornsby.Met de kennis uit beide bedrijven werdende zo bekende Ruston & Hornsby diesel-motoren ontwikkeld die tot 1965 zijn ge-produceerd. Na de Tweede Wereldoor-log ging men zich toeleggen op de bouwvan gasturbines.In 1966 kwam er door fusies een eindeaan de firmanaam Ruston & Hornsby.

Dieselmotoren

Uit het voorgaande blijkt dat er diverseproducten door Ruston & Hornsby op demarkt zijn gebracht, waarvan de horizon-tale dieselmotoren in de maalderij hetmeest werden toegepast. De werkingvan deze motoren is simpel en berust ophet principe van de viertakt motor (voorelke krachtslag maakt de motor vier om-wentelingen).De motoren worden gestart door middelvan luchtdruk (±12 bar) . De luchtketel dievoor het starten nodig is kan door de mo-tor zelf weer op druk worden gebracht.Als brandstof kan diesel, gasolie of zelfsstookolie worden gebruikt. Wat het toe-rental betreft behoren de motoren tot dezogenaamde langzaamlopers met eentoerental van 260-300 omwentelingen perminuut.Wanneer de motor aan het begin vaneen werkdag goed gesmeerd wordt, ishet op peil houden van het brandstof- ensmeerolieniveau voldoende voor eendraaidag zonder problemen. Een regula-teur zorgt voor de juiste balans tussen ge-vraagd vermogen en toerental.De bij mij bekende molenaars die meteen Ruston hebben gewerkt waren over

Veel van deze zware eencilinder -motoren zijn tot zeer recent toe zonder meer in het schroot verdwenen.Sommige was een lot als ‘monumentin verbanning’ beschoren zoals deze,voor een korenmolen, vrij zwareRustonmotor uit De Noordmolen inSchiedam. Tot medio 1972 was bij demolen vrijwel dagelijks het monotone‘kedoeng-kedoeng-kedoeng-kedoeng’ tehoren. De motor dreef via een langeriem het oude binnenwerk van de molen aan. De overbrenging is nog inde molen aanwezig (foto jsb).


De voordelen van een Rustonmotor volgens de catalogus.

Advertentie voor Ruston-Stockport-motoren in De Molenaar van 14 janu-ari 1931.

Bedrijf en techniek


het algemeen zeer tevreden over de mo-tor en hebben er weinig problemen meegehad. Wel was het normaal dat bij da-gelijks gebruik één maal per vijfentwintigjaar de zuiger met bijbehorend zuigerhuisvernieuwd moest worden.

Uitvoeringen

De motoren werden in verschillende uit-voeringen met verschillend vermogen ge-leverd.Men kon ze verkrijgen in 1-, 2- en 4-cilinderuitvoering. De 1- en 2-cilinder uitvoerin-gen werden meestal gebruikt voor hetaandrijven van fabrieken en werden ge-leverd met een vermogen van 61⁄2 - 172pk. De zware 4-cilinder motoren leverden eenvermogen tot ca. 300 pk en werden toe-gepast voor het aandrijven van genera-toren. Het vliegwiel was bijna 10 tonzwaar en kon zodoende onregelmatigesnelheden compenseren.Het bestaan van een 4-cilinder motor ismij overigens in Nederland niet bekend.

Ruston & Hornsby in Nederland

De motoren van Ruston & Hornsby wer-den in Nederland verkocht door N.V.Technisch Bureau ‘Stockport’ te Amster-dam.In oude nummers van De Molenaar wordtdoor deze firma veelvuldig met de moto-ren geadverteerd.Toen de fa. Venemans in 1935 prijsopgaafaanvroeg bij ‘Stockport’ werd dit beant-woord met een uitgebreide offerte eneen referentielijst. De motor bij Venemansis tegelijk met die voor de maalderij vanVan Amersfoort in het Woold bij Winters-wijk in juli 1935 geleverd.De prijs per motor bedroeg ƒ 2.800,- incl.de hulp van een monteur, excl. reis- enverblijfkosten.Op de referentielijst van 1935 staan voorNederland al ca. 150 geleverde motorenvermeld, waarvan de helft voor maalde-rijen en poldergemalen.Tijdens de 2e wereldoorlog kwam ook debedrijfsvaardigheid van deze motoren ingevaar door de schaarste aan brandstof.Hierop werd blijkens een schrijven uit eind1940 door ‘Stockport’ handig op inge-sprongen door het aanbieden van eengastoestel in combinatie met het latenombouwen van de Rustons tot zuiggas-motoren.Doordat de motoren gemakkelijk en zui-nig in gebruik waren en nagenoeg onver-woestbaar zijn vele ervan nog tot in deperiode l965-’70 in bedrijf geweest.Ze werden meestal pas buitenbedrijf ge-steld als ze volledig op waren of de be-drijfsvoering dat al eerder geëist had.

Reserve onderdelen

Na de restauratie van de windkorenmo-len van Venemans was het de beurt aan

de dieselmaalderij om onderhanden ge-nomen te worden. Hierbij werd ook deRuston uit elkaar genomen en bleek datonder andere de zuigerveren aan ver-vanging toe waren. Diverse pogingen omcontact te krijgen met Ruston in Lincolnwaren op niets uitgelopen. Bij toeval benik gewezen op het bestaan van een kleinbedrijfje in Lincoln dat dieselmotoren revi-seert en is voortgekomen uit de oudeRustonfabrieken. Dit bedrijfje heeft name-lijk alle onderdelen (en mogelijk ook mal-len en tekeningen) van de dieselmotorenovergenomen. Bij aankoop van een mo-tor werd standaard een onderdelenlijstmeegeleverd. Per type en zwaarte motorwaren alle onderdelen van vliegwiel totmoeren en bouten genummerd. Hetbleek dus mogelijk de originele zuigerve-

Offerte van ‘Stockport’ voor de levering van een dieselmotor aan molenaar G. Venemans.

ren voor een ook nog redelijke prijs bij tebestellen!Toen de contacten met dit bedrijf gelegdwaren kwam er nog veel meer boven wa-ter. Aan de hand van het serienummervan de motor kon men op de oude pro-ductiekaart exact zien wanneer deze ge-produceerd en afgeleverd was.Uit deze gegevens blijkt dat de motor vanVenemans op 3 juni 1935 door de fabriekis afgeleverd en dat op 28 juni reedsnieuwe onderdelen voor de brandstof-pomp zijn bijgesteld. Het revisiebedrijfvond dit erg vreemd, omdat er met debrandstofpompen eigenlijk nooit proble-men zijn.De heer J. Venemans (overleden in no-vember 1997, broer van de laatste mole-naar) wist hierop het antwoord. Het was


namelijk de gewoonte dat de motor ge-plaatst werd door een plaatselijke molen-maker, bijgestaan door een monteur van‘Stockport’. Bij Venemans is de motor ge-plaatst door molenmaker H. ten Have uitAalten. Deze was daar zo bedreven indat hij van ‘Stockport’ toestemming hadom het zonder hun monteur te doen. Demotor bij Venemans was de eerste en zoualleen nog door de monteur van ‘Stock-port’ aan een eindcontrole onderworpenworden. Hierbij is door Ten Have en demonteur het vullen van de brandstof-pomp met smeerolie over het hoofd ge-zien, zodat deze na een half uur draaienvast liep en er een nieuwe moest komen.Vandaar de voor de fabriek onverklaar-bare bestelling zo kort na de aflevering.Verder was erop de productiekaart nogaf te lezen dat er in 1953 een nieuwe zui-ger en zuigerhuis is besteld, dit klopt wantde oude staan er nog.Uit het bovenstaande blijkt dat het con-servatieve Engelse standpunt om ook din-gen te bewaren die niet meer direct func-tioneel zijn wel degelijk voordelen heeft.Het contact met Engeland heeft verdereen leuke uitwisseling van gegevens totgevolg gehad, waardoor er ook veel ma-teriaal voor dit artikel beschikbaar is ge-komen.

Wat is er overgebleven?Helaas zijn er van de Ruston -motoren niet zoveel meer over,laat staan in bedrijf.Er zijn mij motoren bekend inWinterswijk, Vragender (2 stuks),Harreveld, Delden, Haaks -bergen, Marle, Harculo en enkele in Zuid-Holland.Ook over het lot van anderemerken motoren (bijvoorbeeldHerford, Crossley, Deutz, Thomassen) is weinig bekend.Het lijkt mij daarom een goedidee om naar aanleiding vandit artikel een start te makenmet een inventarisatie van de nog aanwezige motoren in Nederland en België).

Foto van de Rustonmotor bij de Venemansmolen in Winterswijk.

Daarom de volgende oproep:

Lezers van Molenwereld: stuur zoveelmogelijk gegevens van de bij u bekende motoren naar mij of naar deredactie van dit blad.De onderstaande vragenlijst kan hierbij als leidraad dienen door aan te geven:

-fabrikaat-bouwjaar-serienummer-vermogen-soort brandstof-aantal cilinders-bedrijfsvaardigheid-oorspronkelijke: eigenaar

opstelplaatsaandrijf toepassing

-huidige: eigenaaropstelplaatsaandrijf toepassing

Hopelijk is het resultaat van uw reac-ties te zijner tijd aanleiding om een vervolg te schrijven op dit artikel overdieselmotoren.

Mijn adres is: J.W. Wieskamp, Groenloseweg 47, 7101 AC WINTERSWIJK, e-mail: j .wieskamp@chel lo.n ltel. 0543-514127.

Bedrijf en techniek

BON

iedere maand per post thuis

kan op drie manieren:

1. Door het nemen van een abonnement.

Abonnementen kunnen op ieder gewenst moment ingaan en worden automatisch ver-lengd tenzij een abonnement uiterlijk 1 december van het lopende abonnementsjaarschriftelijk wordt opgezegd.De in het lopende abonnementsjaar (van januari t/m december) reeds verschenennummers worden na ontvangst van het abonnementsgeld direct toegezonden, indiennog voorradig.

Abonnementsprijs: Nederland ƒ 47,50 per jaar (incl. 6% BTW).Overig Europa ƒ 65,- per jaar (incl. 6% BTW).Overige landen op aanvraag.

De abonnementsprijs dient bij vooruitbetaling te worden voldaan.

2. Door u aan te melden als donateur.

Donateurs in Nederland van de Stichting Molenwereld ontvangen hetblad gratis bij een minimum-donatie van ƒ 62,50

3. Door een cadeau-abonnement.

U kunt ook een abonnement cadeau doen. U geeft dan via onderstaande bon aan wieu de 'MOLENWERELD' wilt toesturen en met ingang van wanneer. Na ontvangst van hetabonnementsbedrag sturen wij u een cadeaubon voor de ontvanger.Een cadeau-abonnement kan voor een heel of voor een half jaar aangegaan worden.De prijs voor een heel jaar is ƒ 49,-, voor een half jaar ƒ 24,50. Na afloop van de periodewordt het cadeau-abonnement automatisch door ons beëindigd.

� JA1, ik meld mij aan als abonnee op de ‘Molenwereld’ m.i.v. 1 januari 2005

� JA1, ik meld mij aan als donateur van de Stichting Molenwereld tegen een donatie vanƒ ................... Ik maak mijn donatie over op Postbank rek. 4506935 of Rabobank rekeningnr. no. 3750.30.867 t.n.v. de Stichting Molenwereld.

Als molenliefhebber/beroepsmolenaar/molenmaker/vrijwillig molenaar2 ben ik speciaalgeïnteresseerd in:...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

� JA1, ik wil graag een cadeau-abonnement aanvragen voor:Naam:..............................................................................................................................................Adres:...............................................................................................................................................Postcode:.............................Plaats:................................................................................................Datum van ingang:........................................................................................................................

Handtekening:

Afzender (s.v.p. in drukletters)Naam:..............................................................................................................................................Adres:...............................................................................................................................................Postcode:.............................Plaats:................................................................................................Tel.:..............................................Fax:...........................................E-mail:........................................

Deze coupon kan, desgewenst, portvrij ingestuurd worden aan:

Stichting MOLENWERELD Antwoordnummer 12104 NL-2740 WD MOERKAPELLE

De

�

1S.v.p. aankruisen hetgeen door u gewenst wordt. / 2 Doorhalen wat niet van toepassing is.

Indien u de bon niet uit de Molenwereld wil knippen, maak dan een kopie en stuur deze in een envelop aan ons op.

Bij de omslag voorzijde: molen C aande Molenkade in Oudorp na de brandvan 25 december 2004 (foto H. VanSteenbergen), helaas, maar treffend gecombineerd met de omslag van hetaprilnummer van 1999.

Bij de omslag achterzijde: de in 1818gebouwde Peilmolen bij Oud-Alblas inde sneeuw (foto H. Van Steenbergen).

De Rosoliemolen in het Openluchtmuseum Diesel naast wind … · 2018-05-18 · Wim Wieskamp leidt...

Documents

Transcript of De Rosoliemolen in het Openluchtmuseum Diesel naast wind … · 2018-05-18 · Wim Wieskamp leidt...