Academiejaar 2010-2011

Eerste examenperiode

De rol van het subject in het effect van drugs:

De terugkeer van het organisch-fysiologisch discours na Freud

Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad master in de

psychologie, afstudeerrichting Psychoanalyse en Raadplegingspsychologie,

door Nick G. E. Deham

Promotor: Prof. Dr. Stijn Vanheule

Begeleiding: Lic. Virginie Debaere

1

Ondergetekende, Nick Deham, geeft toelating tot het raadplegen van de scriptie door

derden.

2

VOORWOORD

Het schrijven van een thesis komt steeds uit een bepaalde voorgeschiedenis. De interesse

voor een bepaald onderwerp is de basis voor elk wetenschappelijk onderzoek. Samen met

het in vraag stellen van objectiviteit kan ik vooreerst mijn eigen aandeel in dit werk

ondervragen. Daarvan bespaar ik de lezer echter de details. Die houd ik voor andere en

beter gepaste tijden. Wel wil ik, bij deze, enkele moedige zielen bedanken die mij

gesteund hebben tijdens mijn zoektocht.

Voornamelijk thesisbegeleidster Lic. Virginie Debaere wil ik alle eer toekennen. Zij hield

me op het rechte pad tijdens vele theoretische en meer persoonlijke gesprekken. Over de

thesis en ontmoetingen in de praktijk. Haar duidelijke kijk en onthullende commentaar

hielpen me het overzicht te bewaren. Ook promotor Prof. Dr. Stijn Vanheule krijgt een

pluim. Dit voor zijn eeuwige bereikbaarheid als ik een onderhoud wenste.

Verder wil ik mijn ouders bedanken voor de kans om verder te studeren. Ook tijdens de

vermoeiende uren met de neus in de boeken kon ik op hun aanwezigheid rekenen.

Hetzelfde geldt voor mijn grootouders, Gustaaf en Adrienne, waar tevens een passie voor

kritische geschiedschrijving ontstaan is. Lof aan mijn tante voor het zorgvuldig nalezen

van het werk en het geven van taalkundige tips.

Dan richt ik mij tot mijn vriendenkring. Mijn petje af voor de jeugd van Drongen wegens

de steun en momenten van ontspanning. Ik had mij geen betere praktijksituaties kunnen

inbeelden. Ook de medestudenten verdienen een vermelding. Yente Desruelle bedank ik

voor vijf jaar jolijt en regelrechte hilariteit. Haar visie over de zin en onzin van

psychoanalyse zorgde ervoor dat ik immer, met bijhorende discussies, de eigen mening op

de korrel nam. Ook Matthias Nauwelaers en Simon Vercauteren bedank ik uit volle borst

voor hun steunende aanwezigheid.

Tenslotte wil ik mijn oprechte dank betuigen aan Nina Spooren, voor de

verdraagzaamheid, het geduld, en motiverende woorden. Tijdens momenten van frustratie

kon ik steeds bij haar terecht.

3

ABSTRACT

De mens komt vaak in contact met stoffen waarvan gesteld wordt dat ze een effect hebben

op lichaam en geest. Effecten van een drug kunnen, onder andere, lichaam, psyche, sociaal

netwerk, tewerkstelling en familie beïnvloeden. Gevolgen van middelengebruik en -

misbruik zijn nog steeds het onderwerp van verhitte discussies. De effecten van drugs

kunnen niet gevat worden door het moderne medische discours waar de nadruk ligt op de

actieve bestanddelen inherent aan een middel, het object, en de invloed ervan op het

menselijk lichaam, het object van de studie. Relevante wetenschappelijke artikelen richten

zich voornamelijk op de lichamelijke effecten van drugs. Wij stellen ons de vraag: staan

de schijnwerpers van modern onderzoek binnen de (humane) wetenschappen gericht op

het object of krijgt (de logica van) het subject ook een plaats toegewezen binnen het

huidige vertoog? Om deze vraag te beantwoorden, gaan we onder meer op zoek naar de

heersende discoursen in de recente geschiedenis, waar we geconfronteerd worden met een

nieuwe vraag: hoe loste Freud het vraagstuk rond (de variabiliteit van) de effecten van

drugs op? Freud ging, vanwege zijn persoonlijke geschiedenis, uit van een medisch

denken rond de effecten van drugs maar maakte dan de overgang naar het luisteren binnen

de particuliere en singuliere kliniek. Na Freud werden zijn bevindingen echter - zowel

door (postfreudiaanse) psychoanalytische schrijvers als door het gros van de moderne

wetenschappers - verloochend en werden we opnieuw geconfronteerd met een

verschuiving van het subject naar het object. Eindigen doen we met een poging tot

integratie van moderne wetenschap met het psychoanalytisch discours.

“Maar als ge dit toch leest, dorpers ende dooren,

begin dan niet te doen gelijk de raven die krassen

en krassen en alles zwart maken, in de winter de

sneeuw en in de zomer het koren, maar leer er uit

dat in deze tijd achter de schoonste leuzen alleen

bedriegt-den-boer hoogtij viert, en drinkgelagen

en hoerderijen [sic] na god, de koning, en de

democratie, het opperste goed zijn geworden…”

(Boon, 1994 [1953], p. 28).

4

INHOUDSOPGAVE

VOORWOORD…………………………………………………………………………...2

ABSTRACT……………………………………………………………………………….3

INHOUDSOPGAVE……………………………………………………………………...4

INLEIDING: HET VERGETEN SUBJECT...…………………………..……………...5

METHODE..………………………………………………………………..……………11

DEEL I: FREUDS ZOEKTOCHT NAAR HET WETEN ...…………………………12

1.1 Inleiding ……………………………………………………………………………12

1.2 Van ‘Lofzang op de Magische Stof’ naar (H)erkennen van het Particuliere …12

1.3 Conclusie Deel I …………………………………………………………………...16

DEEL II: PSYCHOANALYTISCHE THEORIEËN NA FREUD…...………………17

2.1 Inleiding ……………………………………………………………………………17

2.2 Het Driftige Subject ……………………………………………………………….17

2.3 Ego-Psychologie …………………………………………………………………...18

2.4 Kennis in het Reële ..……………………………………………………………....21

2.5 Verslaving en Subjectstructuur ………………………………………………….23

2.6 Conclusie Deel II ..………………………………………………………………....26

DEEL III: MEDISCH-WETENSCHAPPELIJK DENKEN OMTRENT EFFECTEN

VAN DRUGS …………………………………………………………………………....27

3.1 Moderne Wetenschap: Normaliteit, Identiteit en Onschuld …………………...27

3.1.1 Derde hypothesevorming …………………………………………………27

3.1.2 Organisch-fysiologisch discours en onschuld ……………………………27

3.1.3 Categorisering en Normaliteit ……………………………………………30

3.1.4 Discours van deze tijd …………………………………………………….31

3.1.5 Zoektocht naar identiteit? ………………………………………………..32

3.2 Neurobiologie als Meester over het Verslaafde Subject ………………………..33

3.2.1 Inleidende woorden ……………………………………………………….33

3.2.2 Frenologie revisited ……………………………………………………….34

3.2.3 Neurotransmitters…………………………………………………………36

3.2.4 Nieuwe meesters …………………………………………………………..37

3.2.5 Ongelukkige genen ………………………………………………………..39

3.3 Het Verslaafde Subject Verloren in de Omgeving ……………………………...40

3.4 Conclusie Deel III …………………………………………………………………43

DEEL IV: KUNNEN MODERNE WETENSCHAP EN PSYCHOANALYSE

VERENIGD WORDEN?………………………………………………………………..46

4.1 Inleiding ……………………………………………………………………………46

4.2 Theorie en Huidig Discours: Kwestie van Causaliteit? ………………………...46

4.3 Analytisch Discours en Vocatieve Taal ...………………………………………..50

4.4 Streven naar Wetenschap? ……………………………………………………….51

DISCUSSIE EN CONCLUSIE………………………………………………………….53

REFERENTIES………………………………………………………………………….61

5

INLEIDING: HET VERGETEN SUBJECT

“De steen, dien de bouwlieden verworpen

hadden, is tot een hoofd des hoeks geworden…”1

Drugs en alcohol zijn van alle tijden (Ansoms, 1993). Zo is er evidentie dat bier - en mede

(honingwijn) - reeds gebrouwen werd door Gallische stammen2 tijdens periodes van

Romeinse overheersing (Jackson, 1997). De oorsprong van wijn zou nog vroeger in onze

geschiedenis liggen, met bewijzen van eerste cultivering tijdens de Neolithische periode

tussen 8500 en 4000 voor Christus (McGovern, 2003). Tot vandaag lijkt het consumeren

van alcoholische dranken gemeengoed. In 2006 dronk de Belg gemiddeld 8.5 liter pure

alcohol per jaar. Hoewel het totale alcoholgebruik in België daalt, blijft het volgens de

Vereniging voor Alcohol- en andere Drugproblemen (VAD) het meest gebruikte

genotmiddel in ons land. En daarbuiten, want ongeveer 23 miljoen Europeanen hebben

een alcoholprobleem. Bij de Belgen drinkt ruim 5% van de bevolking meer dan wat als

gezond wordt beschouwd door de „Richtlijnen voor aanvaardbaar alcoholgebruik en

definitie bingedrinken‟ (2009). Mede door de opkomst van de biochemie is er ook een

myriade aan andere, al dan niet synthetische, drugs beschikbaar. Mede, aangezien

sommige bronnen beweren dat opium reeds tussen 4800 tot 2600 v.C. geoogst werd uit

papaverzaadjes (Heyman, 2009). Deze (illegale) drugs blijken minder gebruikt te worden.

Ongeveer 20% van de volwassenen gebruikte, binnen de Europese Unie, cannabis en 3%

gebruikte ooit cocaïne of XTC. In België liggen de cijfers iets lager, met respectievelijk

13% voor cannabis en 2% voor XTC en/of amfetamines (speed). Vooral meer mannen dan

vrouwen zouden, volgens een beperkte Vlaamse steekproef, drugs gebruiken (Decorte,

Muys, & Slock, 2003). In dezelfde steekproef vinden we - bij cannabisgebruikers - een

lifetime- prevalentie van hallucinogenen, zoals LSD (52.3%), ecstasy (49.6%),

amfetamines (40.1%) en cocaïne (35%), waarvan ongeveer de helft van de deelnemers

aangeeft deze middelen te combineren met cannabisgebruik. De schatting van het aantal

individuen die drugproblemen vertonen verloopt moeilijker dan bij alcohol vanwege het

taboe op druggebruik. Het gebruik van illegale drugs zou zich vaker verborgen afspelen en

er wordt geponeerd dat er minder gauw hulp wordt gezocht (VAD, 2010). Toch lijkt het

gebruik van middelen problematisch te zijn voor onze samenleving (Bubar &

1 “…dit is van den HEERE geschied, en het is wonderlijk in onze oogen [sic].” (Oude Testament, 1900, p.

709, Psalm 118:22). 2 Getuige hiervan zijn bijvoorbeeld de Medulli, een Gallische stam die zijn naam verdiende vanwege hun

overdadig drinken van mede (Janssens, 2007).

6

Cunningham, 2006). Exacte cijfers zijn te vinden over het aantal mensen dat in 2007 een

beroep deed op de Vlaamse drughulpverleningcentra aangesloten bij de Vlaamse

Vereniging van Behandelingscentra in de Verslaafdenzorg (VVBV). Voor heroïne ligt het

cijfer het hoogst, met 1350 gebruikers die hulp zochten. Cocaïne-, cannabis- en

speedgebruikers zochten kennelijk minder hulp (respectievelijk 779, 662 en 438

aanmeldingen in de centra voor drughulpverlening). Ook het sterftecijfer ten gevolge van

drugs kan moeilijk geschat worden. In Vlaanderen overleden, in 2004, 32 personen als

rechtstreeks gevolg van het gebruik van illegale drugs. Onrechtstreekse gevolgen kunnen

amper in kaart worden gebracht en mogelijk worden niet alle overdosissen gemeld (VAD,

2010), maar wereldwijd zou de mortaliteit door drugs „aanzienlijk‟ zijn (Degenhardt,

Chiu, Sampson, Kessler, Anthony, et al., 2008). Alcohol wordt op een almaar jongere

leeftijd voor het eerst geprobeerd en het gebruik wordt ook langer volgehouden. Met

cannabisgebruik wordt, daarentegen, later begonnen maar er wordt veel meer gebruikt dan

vroeger (Ibid., 2008).

Hoewel de confrontatie met drugs dus ongeveer gemeengoed geworden is, blijft de kennis

over de verslavende effecten beperkt (Loose, 2002). Drugs worden beschouwd als

psychoactieve stoffen die de hersenen prikkelen en via het centrale zenuwstelsel het

bewustzijn of de gemoedstoestand van de gebruiker aantasten (Ansoms, 1993). Hierdoor

komen lichamelijke en geestelijke effecten voor, afhankelijk van de stof die ingenomen

wordt (Trimbos Instituut, 2010). De effecten op het individu kunnen positief of negatief

zijn (Ansoms, 1993), gaande van kalmeren tot regelovertredend gedrag en coma. Ook

kunnen sociale, juridische en financiële effecten het gevolg zijn van druggebruik, maar

deze zullen we niet verder bespreken. De verschillende drugs kunnen opgedeeld worden

aan de hand van de werking op de hersenen (farmacologische indeling), maar ook

naargelang de wijze van toediening3 (Sanders-Woudstra, Verhulst & de Witte, 1993) en

het al dan niet legale karakter van de stof (Decorte, Muys, & Slock, 2003). De gemene

deler: een stof met een verslavend effect. Let wel: om van verslaving (afhankelijkheid) te

spreken dient er een middel aanwezig te zijn. Getuige de „aan een middel gebonden

stoornissen‟: stoornissen door het gebruik en in het gebruik (APA, 2001). De bron van alle

kwaad komt van het psychoactieve middel. Waar een poging ondernomen werd om dieper

door te dringen tot het waarom van druggebruik stootte de onderzoeker echter op een

barrière. De gevonden resultaten zijn steevast niet op elk individu toepasbaar, al lijkt

3 Dit gaat van roken en inhaleren (bij heroïne chinezen en bij cocaïne basen) over snuiven tot intraveneus

gebruik.

7

verder onderzoek veelbelovend en is het essentieel in het uitwerken van behandelingen

(Bubar & Cunningham, 2006). Waarom brengt een bepaalde drug bij een bepaald individu

bepaalde effecten teweeg? En waarom lijdt niet iedereen aan een verslaving (Heyman,

2009)? Het huidige denken omtrent wetenschap probeert het object (de drug en de effecten

ervan op het lichaam) te doorgronden om tot een waarheid te komen. Binnen de relevante

wetenschappelijke literatuur worden we geconfronteerd met voornamelijk organisch

onderzoek. De stof, als object, heeft een voorspelbaar effect op het object van de studie,

het organisme. De inherente eigenschappen van de stoffen en hun invloed op lichamelijke

effecten staan centraal. Dit geldt ook voor de humane wetenschappen. Tot op heden zijn er

echter geen afdoende ideeën ontwikkeld die een individuele variabiliteit in de effecten van

drugs verklaren, terwijl drugs zo eigen zijn aan de menselijke cultuur (Loose, 2002). Een

reden voor gebruik wordt vaak niet besproken. Welke drug ingenomen wordt staat niet

gelijk aan het doel, waarom gebruikt wordt. Hetzelfde doel zal ook individueel bepaald

zijn. De effecten van drugs dienen dus van persoon tot persoon gehoord te worden. Want

als drugs op iedereen verschillende effecten hebben is deze variabiliteit toch individueel

bepaald? Kunnen we de poging om een doel te bereiken niet beschouwen als het

eigenlijke effect van een drug? Iemand gebruikt, bijvoorbeeld, alcohol om „weg te

vluchten van de pijn door het verlies van mijn ouders […] Ik had een middel nodig om te

vluchten, om de pijn te verzachten […] Het was alsof ik de pijnstiller “alcohol” nodig had

om de pijn te onderdrukken‟ (“Ervaringen met alcohol”, z.d.). En waarom blijkt uit de

kliniek dat niet elke drug het voorspelde effect heeft op een individu? We benadrukken in

deze thesis daarom de rol van taal en context, naast biologie, als subjectieve factor.

Wat wordt dan over het hoofd gezien door moderne wetenschappers? We zullen een

overzicht proberen schetsen van het denken omtrent de effecten van drugs binnen het

huidige vooraanstaande wetenschappelijke paradigma. Daarbij bekijken we voornamelijk

de relevante literatuur uit de laatste twee decennia (zie Du et al., 2006; Pani, Trogu,

Vacca, Amato, Vecchi, & Davoli, 2010; Vaiva, Bailly, Boss, Thomas, Lestavel, &

Goudemand, 2001). We gaan ervan uit dat het individu, als studieobject van de

wetenschap, heden ten dage vergeten wordt in een zee van nomothetisch onderzoek

binnen de illusie van objectiviteit. We benadrukken hierbij het alom tegenwoordige

(neuro-) biologische gedachtegoed van een medisch discours. Het huidige weten-

schappelijke denken omtrent verslaving en de effecten van drugs bevat een terugkeer naar

8

het organisch-fysiologisch denken, waarbij het „automaton-model‟4 deterministische

wetten in zijn studieobject wil ontdekken om deze te voorspellen en controleren

(Verhaeghe, 2002b). Waar de moderne wetenschap wetten, objectiviteit en

voorspelbaarheid vooropstelt, wordt de eerder zachte wetenschap gelijkgesteld met

subjectiviteit en beschrijvingen (Ibid., p. 120).

Dit kunnen we binnen de tijdsgeest plaatsen. Freud postuleerde dat de mens onmogelijk

gelukkig kan worden (Loose, 2002). Deze boutade dient genuanceerd te worden5. Het

culturele gedachtegoed („culturele superego‟ volgens Freud), met zijn wetten, verboden en

idealen, haalde het van de individuele drang naar geluk. Freud erkende binnen zijn tijd een

streven naar geluk (Freud, 2006 [1930]), weliswaar in bedwang gehouden door een

gemeenschappelijke moraal. Zien we tegenwoordig een andere preoccupatie? De mens wil

volledig samenvallen met het geluk (huisje boompje beestje), genieten en succes, waarin

het individuele superego de bovenhand lijkt te halen. Genieten is de norm (Declercq,

2006), „l‟Autre n‟existe pas‟ (Liart, 2003). Het individu komt alleen te staan. Indien deze

verandering inderdaad gebeurd is, zou deze zich, volgens Loose (2002), ook moeten laten

gelden in de ontwikkeling van de moderne wetenschap. Subjecten zouden steeds vaker

onderworpen worden aan gadgets en apparaten die ons „door middel van controle,

distributie en accumulatie van objecten‟ laten genieten (Ibid., p. 226). Objecten kunnen

dan vrij bestaan, los van het subject6. Ook een drug kan als object beschouwd worden. En

daarnaast herkennen we binnen experimenteel onderzoek de onvermijdelijk goed

klinkende concepten (Srivastava et al., 2010, zie deel III). Deze kennisobjecten in het

4 Eén van de hoekstenen uit Seminarie XI van Lacan is de idee rond een tuché (Verhaeghe, 2002b). Lacan

maakt, net zoals Freud, de overgang van een denken omtrent psychoanalyse en zijn studieobjecten als harde

wetenschap naar een onderzoeksveld waar het subject van de analyse ook het subject van de wetenschap

wordt. Het tuché en automaton, termen gehaald van Aristoteles (Hyldgaard, 2003), doelen op respectievelijk

causaliteit (ontmoeting met het Reële) en determinisme. Deze termen komen later nog terug in de

bespreking omtrent het discours van moderne wetenschap (Deel III), waar de hoeksteen dreigt verworpen te

worden. 5 Freud doelt hier op het lustprincipe, waarbij de reductie van (innerlijke) spanning tot een aangenaam

niveau tot genot (fallische jouissance volgens Lacan) zou leiden. Een volledige reductie van deze spanning

zou echter gelijk staan met het vernietigen van het subject. Toch blijft het subject steeds op zoek naar iets

voorbij het genot, iets dat ditzelfde subject zou vernietigen omdat het niet meer verdeeld zou zijn en dus zou

samenvallen met het verlangen van de Ander (Verhaeghe, 2002b). Dit zou elke spanning opheffen

(Verhaeghe, 2002a) en ziet Freud als de doodsdrift. Het stijgen van deze drift wordt op zijn beurt in stand

gehouden door het genotprincipe en de symbolische castratie (tekort tussen het infans en zijn spiegelende

ouder, het niet voldoen aan het verlangen van deze Ander (Verhaeghe, 2009)). Op zijn beurt zorgt dit voor

ons verlangen, dat nooit vervuld kan worden (anders zou het samenvallen met de doodsdrift). 6 Dat de objecten los van het (verlangen van het) subject geproduceerd kunnen worden neemt niet weg dat

we steeds het subject nodig hebben om het proces van de wetenschap te initiëren. Dit verlangen van de

onderzoeker is namelijk steeds het beginpunt van het onderzoek (Verhaeghe, 2002b).

9

Reële geven de illusie dat het ultieme geluk bereikt kan worden. Meer nog: de wetenschap

is dit aan de mensheid verschuldigd.

De opkomst van vaak toevallig ontdekte psychofarmaca (Verhaeghe, 2009) en

automedicatie hebben ervoor gezorgd dat een arousal gereguleerd kan worden. Dit heeft

tot gevolg dat er van ziekte-inzicht nog amper sprake is. Het individu wordt ondersteund

in zijn klacht en de onbewuste verantwoordelijkheid wordt op de lange baan geschoven

(Loose, 2002). De vraag naar de etiologie van het probleem wordt tegenwoordig

beantwoord met een onbeschuldigende houding (Maldonado, 2003). Hier treft de

verslaafde geen schuld rond zijn problematiek. Integendeel, het is een product van

determinerende factoren (Khokhar, Ferguson, Zhu, &. Tyndale, 2010). Psychopathologie

is organisch verklaarbaar, dus er zijn enkel slachtoffers (Verhaeghe, 1989). Zo werd

volgens Verhaeghe (2009) het probleem van alcoholisme in de 19de

eeuw reeds

beschreven door erfelijke problemen, waarbij de context en de subjectieve keuzes (Freuds

Neurosenwahl7) een brug te ver waren. De nadruk ligt op het object van de wetenschap

(i.e. de drug) en zijn effecten op het lichaam. Los van het illegale karakter van drugs -

waarbij de aandacht vooral uitgaat naar een strafrechtelijke aanpak - is er dus een

verwetenschappelijking aan de hand die de „complexiteit van roesmiddelen‟ (Decorte,

Muys, & Slock, 2003) wil onderzoeken. Hierbij worden bepaalde drugs gecategoriseerd

naargelang neurobiologisch effect op het lichaam. Dit wetenschappelijk onderzoek gaat

niet steeds uit van een pathologiesering. Er zijn ook onderzoekers die het gebruik van

roesmiddelen als „een gewoon menselijk gedrag beschouwen dat voornamelijk door

contextuele en sociale variabelen vorm krijgt‟ (Ibid., p. 217).

We gaan in deze thesis dus na wat voor onderzoek er bestaat omtrent de effecten van

drugs. Onze onderzoeksvraag luidt: „Richt modern onderzoek binnen de (humane)

wetenschappen zich op het organisch-fysiologische object of het gesproken subject?‟.

Daarbij richten we onze blik in de eerste hoofdstukken naar de psychoanalytische

literatuur. Ogenschijnlijk geniet het onderwerp „verslaving‟ weinig aandacht in het

psychoanalytisch denken. Wat wordt geschreven over de effecten van drugs en welke

theorieën bestaan er? In deel I vragen we ons af hoe Freud tegenover drugs stond. Onze

eerste hypothese luidt: „Freud hield in zijn werken steeds rekening met de individuele

variabiliteit rond de effecten van drugs‟. We zullen Freuds overgang van een organisch

denken - waar een drug steeds een voorspelbaar effect had - naar een subjectieve aanpak -

7 Waarbij het subject zélf een aandeel heeft in zijn pathologie. Dus zowel actor als slachtoffer (Verhaeghe,

2002a).

10

alwaar variabiliteit binnen en tussen individuen centraal staat - beschrijven. Het is

namelijk ook van belang om het effect van drugs op het sprekende individu te bekijken,

binnen zijn verhouding tot de talige ander. Want als het effect van drugs niet voor

iedereen hetzelfde is, wordt dit middel onvoorspelbaar. Wat iemand over de effecten van

drugs zegt, kan ons dan meer informatie opleveren dan een wetenschappelijk onderzoek.

In deel II gaan we in op de psychoanalytische literatuur na Freuds werk rond cocaïne.

Wordt de conclusie van Freud vergeten? Onze tweede hypothese luidt: „Na Freud focust

het psychoanalytisch schrijven zich op wat iemand zegt over de individueel bepaalde

effecten van drugs‟. Eerder dan kijken welk voorspelbaar effect een drug heeft op een

lichaam worden hier de individuele verschillen tussen subjecten beluisterd. We zullen zien

dat deze uitspraak genuanceerd dient te worden. Op deze manier krijgen we doorheen de

eerste twee delen een overzicht van bevindingen die een duidelijke discrepantie

weergeven binnen het (post-)Freudiaanse denken met betrekking tot het denken rond

drugs. We krijgen zicht op de subjectieve factor in huidige theorieën (Kinet, 2006; Liart,

2003).

Daarna bekijken we in deel III de literatuur uit de voorbije twee decennia en proberen we

een zicht te krijgen op de huidige theorieën. Daarbij proberen we onze derde hypothese te

falsifiëren. Deze luidt: „Omtrent de effecten die een bepaalde drug heeft, als zijnde

lichamelijke veranderingen, wordt alles verklaard vanuit een organisch-fysiologisch

denken‟. Het komen en gaan van meesters had een nieuw tijdperk ingeluid. Het organisch-

fysiologische discours waar de biologie, neurologie en anatomie centraal, staan had het

voortouw genomen met als doel het vinden van verklaringen voor verslaving. Maar wat

met ander onderzoek betreffende het onderwerp? We zullen inderdaad zien dat er, naast de

(neuro-) biologie, ook contextuele en functionele theorieën bestaan, maar dat deze nog

steeds het particuliere verloochenen.

Eindigen doen we in deel IV met een poging om de huidige onderzoeksbevindingen te

combineren met het analytisch discours8. Waarom gebruikt iemand drugs en wat zegt deze

persoon over de effecten die het middel heeft? Is deze manier van werken weten-

schappelijk? En kan er zoiets bestaan als een theorie waarin neurobiologische en

psychoanalytische onderzoeksresultaten gecombineerd worden? De definitie van

wetenschap wordt daar op de korrel genomen, met de mogelijkheid dat het individuele

spreken opnieuw de hoeksteen van hedendaags onderzoek wordt.

8 Voor een uitleg over de discourstheorie verwijs ik naar verdere hoofdstukken.

11

METHODE

Om een zicht te krijgen op relevante theorieën en onderzoeken werd een beroep gedaan op

de uitgebreide kennis die neergeschreven staat in duizenden naslagwerken en artikels. Een

literatuurstudie is de geschikte methode om een eerste idee te krijgen over de complexiteit

en debatten die bestaan binnen het denken rond de effecten van drugs. Aangezien we

vertrokken van de titel „De rol van het subject in het effect van drugs‟ was een evident

aanvangspunt het raadplegen van basiswerken met betrekking tot het thema. Loose (2002)

beet de spits af. Algauw besloten we deze thesis te schrijven rond de

verwetenschappelijking betreffende de effecten van drugs.

In de eerste twee delen worden psychoanalytische geschriften gelezen en herlezen, met het

oog op vergelijking van theorieën. In het derde deel van deze thesis kiezen we een meer

theoretische, originelere weg. Vermoedelijk, gedeeltelijk op aangeven van verschillende

auteurs en deels op persoonlijk gevoel, had er zich ook binnen het huidige psychologische

onderzoeksveld een nieuwe verandering voorgedaan (zie inleiding). We raadpleegden

medische en psychologische vakliteratuur en de gekende databasissen zoals Web of

Science en The Cochrane Library werden daarbij afgeschuimd. We gebruikten volgende

steekwoorden: addiction, drugs, effects drugs, drugs and intoxication, neurochemical

effects drugs, addiction and subject, addiction and genes, effects of alcohol, en cocaine.

De resultaten varieerden tussen de steekwoorden, maar een alomtegenwoordige

aanwezigheid van empirische (neuropsychologische) literatuur gaf een eerste bevestiging

van de derde hypothese. De publicaties werden daarna zorgvuldig gefilterd en de meest

relevante geschriften worden besproken.

Ondertussen raadpleegden we verschillende bibliotheken. De aanwezigheid van boeken

rond het thema „verslaving‟ was immens. Specifieke lectuur rond de effecten van drugs en

het psychoanalytische subject bleek echter schaars te vinden. Wel werden verschillende

referenties gebruikt als basis voor een tweede zoektocht. Opnieuw databanken of andere

internetbronnen raadplegend, kwam een overvloed aan materiaal ter beschikking. Dit

zorgde voor de uiteindelijke integratie van gegevens. Hierdoor is deze thesis niet enkel

een literatuuroverzicht geworden, maar tevens een theoretische analyse van een

onderzoeksveld behorende tot de psychologie, kritisch bekeken binnen deze tijdsgeest.

.

12

DEEL I: FREUDS ZOEKTOCHT NAAR HET WETEN

1.1 Inleiding

We schrijven het jaar 1884, waarin Freud zijn beroemde en beruchte paper Über Coca op

papier zet. Deze tekst was de eerste van een reeks geschriften over cocaïne, waarin een

opmerkelijke wisseling in Freuds manier van denken tevoorschijn komt. Freud zelf zag

zijn interesse in cocaïne als een zijsprong (Jones, 1956), maar het zou een groot effect

hebben op zijn latere theorieën. Om dat te verduidelijken bekijken we de persoonlijke

geschiedenis van Freud. Immers, „de waarheid is misschien simpelweg één zaak, namelijk

het verlangen van Freud zelf‟ zoals Lacan in Seminarie XI schrijft (Lacan, 1979, eigen

vertaling, in Loose, 2002). Zo krijgen we te zien dat Freud op een bepaald punt kwam

waarbij cocaïne een passie zou worden. Hij voelde zich nooit een echte dokter (Loose,

2002) tot hij een toekomst zag in de rol van cocaïne als medische behandelvorm. Nu

voelde Freud zich als een echte arts, waarbij hij anderen kon helpen9 (Byck, 1974 in

Loose, 2002). Dit is een aanzet tot Freuds denken over verslaving.

De onderzoeksvraag in deze thesis gaat over de nadruk die modern onderzoek legt op zijn

studieobject. Is deze het object (de drug) of het subject (het gesproken individu)? We

dienen tevens te kijken wat aan dit onderzoek voorafgaat. Onze eerste vraagstelling heeft

dan ook betrekking op de manier waarop Freud dacht over toxische stoffen. De hypothese

luidt: Freud beschreef de effecten van drugs als zijnde variabel en individueel bepaald.

Cocaïne is dan, bijvoorbeeld, niet bij iedereen een „oppeppende drug‟. Het effect van de

drug zal eerder afhangen van het „individuele welzijn‟ van een persoon. Hoe benaderde

Freud het vraagstuk rond de effecten van drugs? Hij maakte een overgang van het

organisch-fysiologisch denken naar de particuliere kliniek waar het gesproken subject

centraal staat. We zullen hierbij twee periodes onderscheiden.

1.2 Van ‘Lofzang op de Magische Stof’10

naar (H)erkennen van het Particuliere

Freud geloofde aanvankelijk dat cocaïne magische eigenschappen bevatte, zoals het

verhogen van de capaciteit om te werken, de mogelijkheid om lange periodes zonder

9 Freud schreef het middel voor aan patiënten, gaf het aan collega‟s, stuurde - net als Alexander de Grote die

zijn aan melancholie lijdende generaal Harrar khat zond (Ansoms, 1993) - een kleine hoeveelheid naar zijn

verloofde Martha en deelde het zelfs met zijn zussen (Jones, 1956). De problemen met cocaïne van zijn

goede vriend, collega en testsubject Ernest Fleischl die het middel gebruikte om te ontsnappen aan de

verslaving aan morfine zou Freud tot een meer gematigde promotie van de stof nopen. 10

Dit zijn de woorden van Freud, in een brief aan zijn verloofde van 2 juni 1884, waar hij verkondigt net

bezig te zijn met het verzamelen van literatuur „voor een lofzang op deze magische stof‟ (Jones, 1956, p.

81), het magische object cocaïne.

13

voedsel te overleven, en het verhogen van de fysieke kracht (Loose, 2002). Hij gaat hier

uit van een medisch-farmacologisch denken waarbij hij in de illusie leeft een universeel

middel gevonden te hebben tegen menselijk lijden (Freud, 2006 [1930]). Om dit middel te

kunnen gebruiken als medicijn zouden de effecten van cocaïne voorspelbaar én uniform

moeten zijn binnen en tussen individuen. Wat Vanheule (2002) de „neiging om

wetenschap tot onderzoek gebaseerd op statistiek te reduceren‟ noemt (Ibid., p. 336, eigen

vertaling) zou ook als een eigenschap van Freuds denken tijdens die eerste periode gezien

kunnen worden. De harde wetenschap diende controleerbare en voorspelbare effecten van

cocaïne aan het licht te brengen, liefst binnen de parameters uit de fysica en energetica

(Loose, 2002). Uiteindelijk verlaat Freud deze fantasie voor een nieuw denken omtrent de

psyche. Hiervoor dienen we enkele onderzoeksresultaten van Freud te bekijken.

Om de effecten van cocaïne te onderzoeken, testte Freud vooral op zichzelf11

. Freud kwam

tot de bevinding dat de vreugde en euforie, na gebruik van het middel, „niet verschilde van

de normale euforie van een gezonde persoon‟ (Ibid., p. 12, eigen vertaling). Cocaïne

werkte dus indirect in op het welzijn van het individu, waarbij „het middel zijn slechte

stemming deed omslaan in opgewektheid‟ (Jones, 1956, p. 78). Nog steeds was Freud op

zoek naar de stimulerende, geneeskrachtige, werking van cocaïne. Hierbij vertrok hij

vanuit het theoretisch denken binnen de Zeitgeist, namelijk de energetica12

. Dit zou tot op

een bepaald punt interindividuele verschillen binnen de effecten van drugs (i.e.

verschillende voorraden energie) kunnen verklaren (Gozal & Molfese, 2005). Maar wat

zorgt voor de effecten van drugs? Freud onderkende uiteindelijk drie elementen die, in

relatie tot cocaïne, de effecten zouden kunnen ontraadselen: het organisme waarin de

cocaïne opgenomen wordt, de vitale energie binnen het individu, en de conversie van die

energie in werk (Van de Vijver & Geerardyn, 2002). Maar Freud kon nog niet verklaren

hoe cocaïne deze elementen kon affecteren. Er bleef een factor afwezig. Net als binnen

moderne wetenschap blijft het individu ver verwijderd van de wetenschappelijke

procedures (Verhaeghe, 2002b). De determinerende constanten kunnen niet alles

verklaren.

Voor het eerst binnen zijn geschriften over cocaïne vermeldt Freud psychologische

factoren, maar hij was nog niet bereid om zijn fantasie op te geven. Door het gebruik van

11

Later zou hij hierdoor bekritiseerd worden, als schreef hij zijn theorieën in een door cocaïne geïnduceerde

roes. 12

Die ging ervan uit dat er in een organisme een constante energie aanwezig is. Ook voor de hypothese

omtrent psychische energie zou Freud steun zoeken in de beschrijving van neurofysiologische processen

(Geerardyn, 2007; Bernfeld, 1953).

14

objectieve meetmethodes dacht Freud in zijn „Contribution to the Knowledge of the Effect

of Cocaine‟ een grotere uniformiteit in de werking van cocaïne te ontdekken (Loose,

2002). Freud ondervond hier, mede door het gebruik van apparaten zoals een

dynamometer13

, dat er een vierde variabele aan het werk was. Deze variabele zorgde niet

enkel voor veranderingen (in motorische kracht) van de ene dag op de andere, maar ook

binnen het verloop van een dag. Hierdoor kwam Freud tot de conclusie dat de variaties in

motorische energie een uiting waren van de „algemene staat van welzijn‟ (Loose, 2002).

Hier merken we een verandering in het denken van Freud. Het indirecte effect van cocaïne

– naast het directe lichamelijke effect – is het veranderen van onze stemming. Dit „door

het verdwijnen van onze algemene staat van welzijn veroorzaakt door depressie‟ (Ibid., p.

16, eigen vertaling). Cocaïne zou een optimaal effect hebben bij een slechte stemming.

Deze manier van denken wordt tot op heden gebruikt in sommige theorieën omtrent

verslaving, waarin onderzoekers de link leggen tussen „negatief geïnspireerde of

escapistische motieven‟ om cannabis te gebruiken en de kans „om in de problemen te

komen‟ (Decorte, Muys, & Slock, 2003, p. 226).

We onthouden dat het effect van cocaïne nu verklaard werd door de euforie en stemming

van het individu, en niet door een direct effect, eigen aan de stof, op het organisme.

Cocaïne werkt namelijk in op een variabele, niet op een constante. De vierde factor in

Freuds theorie is nu de variabele „algemene staat van welzijn‟ (Loose, 2002). Zoals

Geerardyn (2007, p. 80) schrijft, aanvaardt Freud „dus zowel het postuleren van

psychische als van fysiologische fenomenen‟14

. Het organisch- fysiologisch denken van

Freud met betrekking tot de energetica hield niet op, vooral vanwege zijn training in de

neuroanatomie en –fysiologie door Meynert. De nadruk kwam wel reeds te liggen op

interne processen. Een drug, zoals cocaïne, heeft geen voorspelbaar effect inherent aan het

middel. We dienen de drug dus te verlaten als studieobject. Deze werkt in op een individu,

met ontegensprekelijk lichamelijke veranderingen tot gevolg. Maar hoe een individu deze

effecten ervaart, is variabel.

13

Freud gebruikte, bijvoorbeeld, de dynamometer als objectieve meetmethode. Zo kon hij veralgemeenbare

resultaten bekomen. Dat dit een illusie zou blijken lijkt hij reeds bij aanvang van het onderzoek te

bevestigen. Hij testte namelijk enkel op zichzelf, want hij had een „meer reguliere reactie op cocaïne, in

tegenstelling tot de meeste andere personen‟ (Loose, 2002, p. 15, eigen vertaling). 14

Freud is echter nog steeds overtuigd dat cocaïne een therapeutische werking kan hebben, al verklaart hij

in 1885 reeds dat de stof gebruikt kan worden bij aandoeningen zonder organische oorzaak (Loose, 2002).

Dat de psychofarmacologie nu vermeld wordt in het werk van Freud laat de overgang in zijn denken van

lichaam tot psyche vermoeden. Hij had ondervonden dat de anatomo-klinische methode – met onder andere

de neuropathologie en de autopsie van patiënten als pioniers op vlak van het „weten‟ - zijn beloftes niet waar

had kunnen maken met betrekking tot het vinden van organische oorzaken (Geerardyn, 2007).

15

Freuds tweede periode wordt gekenmerkt door enkele belangrijke „ontdekkingen‟, waar-

onder het onbewuste verlangen. Dit zou later het object van de psychoanalyse15

worden

voor Freud, en niet langer cocaïne als therapeutisch instrument. Freud kwam eerder reeds

tot de ontdekking dat cocaïne geen uniform effect had. Individuen reageren verschillend

op dezelfde substantie. In zijn laatste paper Craving for and Fear of Cocaine zou Freud

deze effecten beschrijven als individuele variaties in prikkelbaarheid en „een factor van

individuele predispositie‟ (Loose, 2002, p. 11, eigen vertaling). Tegen die tijd was Freud

in de leer geweest bij Charcot, waar hij geconfronteerd werd met een andere manier van

werken. De fysiologie en (neuro-) anatomie waren slechts hulpdisciplines van de

nosografie16

(Geerardyn, 2007). Freuds schrijven zou zich algauw focussen op de hysterie.

Met de ontdekking van het verschil tussen een organische verlamming en een hysterische

verlamming (Verhaeghe, 2008) maakt Freud een grote sprong voorwaarts met betrekking

tot het integreren van het subject in zijn theorieën. De illusie van Freuds medisch denken

was doorbroken. Cocaïne had geen voorspelbaar effect veralgemeenbaar over individuen.

Zijn „ontdekking‟ bleef uit en de drug kon niet gebruikt worden als medicatie. Hij stond

op dat punt verder dan sommige huidige onderzoekers, wat we in verdere hoofdstukken

zullen proberen aantonen. In de laatstgenoemde paper verklaart hij dat het niet de stof an

sich is die een effect veroorzaakt, maar een factor binnen het individu. Cocaïne was voor

hem een onvoorspelbaar object geworden (Loose, 2002). Deze onvoorspelbaarheid en

individuele variabiliteit passen niet binnen het organisch-fysiologisch gedachtegoed. Deze

wil de controle over het subject (en zijn genot) bewaren. Het meesterdiscours zorgt voor

een verhouding waarbij de meester een weten bevat, een absolute waarheid die gekend kan

zijn. Het begrensde „weten‟ verloor echter zijn eindpunt (de absolute kennis over een stof

en zijn effecten) en cocaïne daarbij zijn almachtige positie binnen Freuds schrijven. De

subjectieve effecten van de drug verschilden van persoon tot persoon (Bernfeld, 1953). De

kennis lag niet langer binnen het object van de drug en Freud verloor hierdoor zijn

fantasie.

Freud hield echter nog een hele poos vol dat er biomedisch onderzoek nodig was om het

probleem van verslaving en de effecten van drugs in kaart te brengen (Loose, p. 53). Hij

15

Wat ook kan gezien worden als het „subject‟ van het onbewuste, iets dat wetenschap en psychoanalyse

gemeenschappelijk hebben (Verhaeghe, 2002b), aangezien wetenschap en waarnemingen vertrekken vanuit

en afhankelijk zijn van een wetenschapper/individu (Quackelbeen, 1994). Zie Deel IV. 16

De nosografie zorgde voor een opsplitsing tussen verschillende soorten patiënten, waarbij de ziekte zelf én

de zieke een belangrijke plaats innamen. Freud ging eerst nog uit van iets subjectvreemd waardoor het

individu overvallen wordt (met deculpabilisering tot gevolg, zie Deel III), maar toch zou hij de Fremdkörper

als deel van het ego beschouwen (Verhaeghe, 2002a).

16

wou vasthouden aan een wetenschappelijk model van fysica, energetica en thermo-

dynamica, maar onderzoek over het effect van cocaïne liet hem inzien dat er verandering

nodig was. Ook Lacan zou later de overgang maken tussen het denken over psychoanalyse

als harde wetenschap – met symbolische determinatie - en de introductie van het Reële

(Cornell, 1998) wat voorbij het weten ligt17

. Verslaving zelf zag Freud als een symptoom

zonder een organische oorzaak, waarbij een onbevredigde seksuele impuls onderdrukt

werd18

. Dit toont aan dat Freud, opnieuw, een stap voor had op huidige ideologieën

omtrent de behandeling van verslaving waar geen oorzaak van de verslaving bestaat en

waar enkel abstinentie het therapeutisch doel is (Loose, 2002).

1.3 Conclusie Deel I

We besluiten dat Freud aanvankelijk gebruik maakte van een farmacologische

verwachting dat cocaïne heilzame effecten zou hebben op het menselijke lichaam, wat kan

gezien worden als organisch-biologisch denken. Hierin vinden we de wens voor

voorspelbaarheid en controle terug, zo eigen aan de huidige (harde) wetenschap waar ook

de „zachte‟ sociale wetenschappen toe willen behoren (Verhaeghe, 2002b). Nadien zal

Freud echter de overgang maken naar de intra-individuele particulariteit en het psychische

apparaat (Freud 1953 [1938]) en de nadruk leggen op singuliere kenmerken binnen de

kliniek (gevalsstudies). Freud maakte geen eigen, nieuwe categorisatie. Integendeel, hij

luisterde naar elke patiënt (Verhaeghe, 1995). We falen om onze hypothese – dat Freud

steeds oog had voor de individuele variabiliteit met betrekking tot de effecten van drugs -

te verwerpen en merken op dat Freuds denken rond drugs twee periodes kende. We zagen

de overgang van een veralgemeenbare biologische visie naar een singuliere theorie waarin

drugs een onvoorspelbaar karakter krijgen. De psychische kenmerken van een individu

kunnen de effecten van een drug evenzeer uitlokken als de actieve bestanddelen van de

stof zelf. Effecten zijn dus niet eigen aan een drug maar afhankelijk van het individu die

de drug gebruikt. Nu proberen we een overzicht te krijgen van verdere uitwerkingen van

dit idee in de psychoanalytische literatuur.

17

Lacan had een wetenschappelijk determinisme gevonden betreffende Freuds vrije associatie (Fink, 1995).

Toch zou Lacan ook interesse vertonen in wat buiten de betekenaarsketting lag (verder dan de ultieme

betekenaar), hetgeen Freud beschouwde als het Reële van het trauma (Verhaeghe, 2002b). 18

We gaan hier niet verder in op de theorie van Freud omtrent verslaving, al zijn deze inzichten belangrijk

voor de latere psychoanalytische theorieën en heeft dit verstrekkende therapeutische implicaties. Voor een

overzicht verwijs ik naar het boek van Loose, The Subject of Addiction (2002).

17

DEEL II: PSYCHOANALYTISCHE THEORIEËN NA FREUD

“Psychoanalytic experience has rediscovered in man

the imperative of the word as the law that has

shaped him in his image. It exploits the poetic

function of language to give his desire its symbolic

mediation.” (Lacan, 2006 [1953], p. 264).

2.1 Inleiding

Na Freud blijft het onderwerp van verslaving voor verdeeldheid zorgen binnen

psychoanalytische kringen. Er wordt veel geschreven vanuit een psychoanalytisch

perspectief, maar een theorie omtrent verslaving blijft uit (Loose, 2002). Het grootste

probleem zal steeds de menselijke factor blijven, waar ook Freud een tijdlang moeite mee

had. De verschillende effecten van drugs zullen te maken hebben met de psychologische

kenmerken van de individuen, waardoor we een uiterst complexe oorzaak-en-effect

dynamiek krijgen (Ibid., p. 96). Drugs kunnen dus niet op een valide manier

onderscheiden worden. Alcoholgebruik in grote hoeveelheden werkt bij sommigen als

„pepmiddel‟ (Ansoms, 1988, p. 68) in plaats van verdovend middel. Het effect is dus

afhankelijk van de „aard van de persoon‟ (Sanders-Woudstra, Verhulst, & de Witte, 1993,

p. 178). Een categorisatie wordt onmogelijk binnen de kliniek. We zagen namelijk in de

inleiding dat een drug een effect heeft op lichamelijke en psychische toestanden. Maar als

het effect van drugs niet inherent is aan de stof zelf, lijkt deze definitie haar waarde te

verliezen.

Onze tweede hypothese luidt als volgt: Na Freud stelde de psychoanalyse wat iemand zegt

over effecten centraal binnen het denken rond drugs. De focus ligt dan op het gesproken

subject. De postfreudiaanse geschriften rond verslaving werden ook door verschillende

periodes gekenmerkt, waarbij de tweede periode van Freud maar al te vaak in de

vergetelheid terechtkwam. Om tot een overzichtelijke tekst te komen, zullen vooral de

drifttheorie en de egopsychologie in dit deel besproken worden.

2.2 Het Driftige Subject

Het eerste, door een analyticus, volledig aan verslaving gewijd artikel komt van Abraham

- The Psychological Relations Between Sexuality and Alcoholism - en werd geschreven in

1908. Abraham kwam tot de conclusie dat externe factoren niet volstaan om alcohol-

misbruik te verklaren. Hij volgde de latere Freud in zijn denken over een individuele

factor, en deze was volgens de auteur de seksuele natuur (Loose, 2000). Abraham (1927

18

[1908]) schreef dat „het heropduiken van onderdrukte seksuele impulsen de normale

seksuele activiteit van het individu verhoogt, zodat hij een gevoel krijgt van verhoogde

seksuele capaciteit‟ (Ibid., p. 84, eigen vertaling). De gebruiker (van alcohol) bekomt het

genot door het middel, niet door eigenlijke seksuele activiteit. Belangrijk is te onthouden

dat de nadruk hier ligt op de bevrediging van driften die hun oorsprong in de infantiele

seksuele ontwikkeling vinden. De orale inname van sommige drugs kan hierin herkend

worden (Loose, 2000, 2002), met de mond als „eerste orgaan, dat als erogene zone

optreedt‟ (Freud, 1953 [1938], p. 15, eigen vertaling). Een implicatie hiervan is dat de

driften volledig bevredigd kunnen worden. Dit was niet wat Freud in gedachten had. De

drift (Trieb) zoekt wel bevrediging19

(Feldstein, Fink & Jaanus, 1996), maar de volledige

bevrediging zou het individu vernietigen. Verder kan Abrahams manier van denken niet

verklaren waarom sommige individuen wel of niet verslaafd geraken. We moeten ons dus

de vraag stellen hoe het object van de drug in relatie staat met het subject20

. Binnen dit

denken rond de driften lijkt het alsof deze op zich kunnen bestaan, onafhankelijk van het

individu (Loose, 2002). Deze driften werken echter in op dit individu en zijn belangrijk

voor de subjectwording en identiteitsontwikkeling (Verhaeghe, 2002a). Er heerst dus een

tekort in Abrahams denken. Hij is goed op weg, maar verliest dan het subject uit het oog.

2.3 Ego-Psychologie

Daarna zien we een opkomst van de egopsychologie. Die wou trouw blijven aan Freuds

gedachtegoed en toch iets anders doen (Hutschemaekers, 2010). Onder meer door

postfreudiaanse schrijvers zoals Radó21

, Glover en Gross krijgen we een nieuw zicht op de

effecten van drugs en verslaving. Opnieuw zien we enkele interessante ideeën maar heerst

er een fundamenteel gebrek aan aandacht voor het spreken binnen de oorzaak-gevolg

dynamiek (Loose, 2002). Radó verklaart in 1933, uit onvrede met de toenmalige theorie

19

De drift zoekt bevrediging in de vorm van de verwoording van de drift. De aandrift (Freuds Q-factor)

vormt de kern van de drift (bijvoorbeeld de fundamentele voedings- en seksuele driften (Assoun & Collier,

2006)). Deze situeert Freud tussen de soma en de psyche, „constitutioneel vastgelegd‟ en deel uitmakend van

wat door Freud het Es genoemd wordt (Freud, 1953 [1938], pp. 9, eigen vertaling). De Ander probeert via de

spiegeling onze drift te beant-woorden, maar iets van onze aandrift kan nooit in het talige terechtkomen. Er

is geen eindpunt aan de drift (Verhaeghe, 2002a). Deze onvolledige vertaling wordt als traumatisch

beschouwd. In een eerste theorie was een te hoge spanning is onlustvol, een „Abreaktion‟ of afvoer is

lustvol. Maar lezen we de drifttheorie als een wisselwerking – interne tegenstrijdigheid - tussen een

samenvallen (Eros) of separatie (Thanatos) (Verhaeghe, 2009), dan blijkt algauw dat we niet willen

samenvallen met het verlangen van de Ander. Het niet samenvallen met het verlangen van de Ander is de

symbolische castratie (Verhaeghe, 2009). 20

We bedoelen hier voorlopig het subject als individu, niet het Lacaniaanse subject van het onbewuste

(Verhaeghe, 2002b) waarbij het subject de niet te determineren vrijheid voorstelt. Het subject kan hier niet

gevat worden als discours (Hyldgaard, 2003). 21

Radó schrijft aanvankelijk met de drifttheorie als basis, maar verschuift dan naar de egopsychologie.

19

dat verslaving een „somatische intoxicatie‟ was22

, dat het niet de drugs zijn die verslaafden

maken, maar de impulsen om drugs te gebruiken (Radó, 1933). De „craving‟ of drang naar

drugs is de onderliggende factor. Deze drang komt voort uit een poging om het ego terug

op te blazen tot een oorspronkelijk niveau23

(Loose, 2000). De farmacologie kan deze

oorspronkelijke staat terugbrengen, zij het slechts tijdelijk. Er treedt gewenning op en er

zullen steeds meer drugs nodig zijn om hetzelfde effect te bereiken. De effecten van drugs

kunnen opgedeeld worden in twee categorieën: enerzijds sedativa, hypnotica en narcotica;

anderzijds stimulantia. Volgens ons gaat Radó hier in de fout. Deze categorisering is een

brug te ver. We zullen later proberen aantonen dat de idee die Radó vooropstelt te

vergelijken valt met die in huidig wetenschappelijk onderzoek. De keuze van het individu

speelt zeker een rol, maar het effect van een drug kan nooit a priori geweten zijn. Drugs

hebben geen voorspelbaar effect. Het effect van een drug situeert zich binnen het individu

en kan enkel door deze persoon gearticuleerd worden. „Mensen verschillen in hun reactie

op alcohol‟ (Wiers, & Engels, 2008). Radó gaat uit van een genotprincipe maar vergeet

wat er voorbij ligt. Zelfs de egopsychologie faalt erin om het subject te (h)erkennen.

Binnen elk verslaafd individu speelt een herhaling, een oplossingspoging voor een

onderliggend conflict. Het subject blijft dit symptoom24

herhalen (Fink, 2009), al zorgt het

voor een bepaald lijden (Schmerzlust). We moeten ons niet focussen op de oorzaak of het

effect van drugs, maar op het spreken van het individu. Bepaalde drugs zullen steeds voor

een deel bij elk individu eenzelfde (psychisch of lichamelijk) effect teweegbrengen, maar

enkel het individu kan de ware effecten (op zichzelf en anderen) articuleren. Dit leren we

uit de kliniek, waar een voormalig speedgebruiker de „oppeppende‟ drug nam om „rustig

te worden‟ (persoonlijke mededeling). Deze bevinding zal de rode draad van ons verdere

betoog uitmaken en zal onze vergelijking met moderne theorieën determineren.

Glover schrijft in 1928 dat alcoholisme een vlucht is van de realiteit in de fantasie. Zo

kunnen infantiele driften bevredigd worden. In een tweede artikel (1932) schrijft hij dat

verslaving een reactie is tegen angst, met druggebruik als een verdedigingmechanisme

22

We lezen: „alcohol is niet de oorzaak van alcoholisme zoals spirocheten de oorzaak zijn van een

infectie‟(Radó, 1933, p. 1, eigen vertaling). 23

Vooreerst was het ego oppermachtig en werd elk verlangen bevredigd. Door de realiteit of een „slechte

libidinale ontwikkeling‟ kwam dit echter in het gedrang en het ego werd verkleind. Door zelfliefde en

narcissisme kan het ego opnieuw een oorspronkelijk niveau bereiken (Loose, 2000). 24

Of verslaving als een symptoom gezien wordt zorgt voor discussie. Het is geen symbolisch

gestructureerde formatie van het onbewuste, maar het zorgt wel voor een oplossing (de symptoomwinst) én

een probleem (de keerzijde van de medaille) (Loose, 2002).

20

door het ego25

om te leren leven met intense affecten. Hier wordt echter de complexiteit

van het subject genegeerd. Een heropbouwen van de zelfwaarde zou voldoende zijn om de

problemen op te lossen. Er wordt vergeten dat, in dit geval, de verslaving een

oplossingpoging is voor een onderliggend probleem. Als een drug de ultieme oplossing

voor een probleem is, waarom blijft iemand dan drugs gebruiken? Glover kwam wel tot de

bevinding dat de farmacologische effecten van drugs weinig te maken hadden met

verslavingen26

. Drugs hadden wel een effect, maar lag dit binnen de drug of binnen de

psyche? Gross (1935) probeerde deze vraag te beantwoorden. Ook hij gaf aan dat er een

individuele factor aan het werk is die voor variatie zorgt in de effecten van drugs. Hij vond

vijf basisprincipes27

waarin hij één gemeenschappelijke factor wou vinden. Zo kwam

Gross tot de conclusie dat drugs energie bevrijden, in plaats van aanmaken28

. Toxiciteit is

dus eigen aan het individu. Zou dit kunnen verklaren waarom onschuldige stoffen ook

effecten teweegbrengen29

? Waar deze schrijver een steek laat vallen, is dat hij enkel

interesse vertoont in de psyche (Loose, 2000). Het lichaam kan niet los gezien worden van

de psyche, en drugs hebben ongetwijfeld een effect op beide. Dat we in deze thesis

vooronderstellen dat het huidige discours te veel nadruk legt op de fysiologie en anatomie

van het organisme wil niet betekenen dat we dezelfde fout hoeven te maken door met de

slinger der discoursen volledig de andere kant op te gaan. Onder andere Hebbrecht (2010)

doet een poging om psychoanalytisch denken rond verslaving te combineren met

(neuro)biologische bevindingen. We betogen vanaf dit punt dat het subject, met zijn

wensen en verlangens, een bepaalde invloed heeft en in de taal staat. Meer nog, een

subject wordt bepaald door de taal. Ook binnen de effecten van drugs bouwt een individu

een verhaal op. Iemand spreekt over de effecten van alcohol: “De spanningen thuis […] en

het dronken thuiskomen (áls ik thuiskwam, wel te verstaan) werden onhoudbaar, en dus …

ging ik meer drinken – dat loste alles op” (Ansoms, 1988, p. 50). Zo komen we tot

modernere, psychoanalytische theorieën die dit gebrek aan subject proberen opvullen. En

25

Het effect van drugs slaat dan op de „slechte geïntrojecteerde objecten‟ door de geprojecteerde objecten

van de buitenwereld. Het zwakke ego kan dit niet aan en drugs worden gebruikt als zelfmedicatie (Loose,

2000). 26

Een verslaving kon teweeg gebracht worden als men gelijk welk object zou weghouden van het subject.

De oorzaak voor het effect van drugs ligt dus in de afwezigheid van, het tekort aan, het object (Loose, 2000). 27

Voor een overzicht verwijs ik naar Loose (2000). 28

Gross komt tot een mooie metafoor waarin een dam de inhibitie vormt voor een waterval, de psychische

energie. 29

Tegenwoordig doet het „placebo-effect‟ nog steeds veel stof opwaaien. Er wordt verondersteld dat, net

zoals geopperd wordt bij hypnose, de suggestie (met daarop volgend de subjectieve interpretatie) en

conditionering een grote rol spelen. Voor een overzicht, zie de meta-analyse van Vase, Riley en Price

(2002), en het werk van Hróbjartsson en Gøtzsche (2001). Ook experimenten met de verwachtingen rond

alcoholgebruik steunen soms op het placebo-effect (Wiers & Engels, 2008).

21

waar dat voorheen niet het geval was, dienen we op dit punt ook de theorieën rond

verslaving in acht te nemen.

2.4 Kennis in het Reële

De plaats van het subject is waar de ketenen tussen oorzaak en effect verbroken worden

(Hyldgaard, 2003), met als concepten het automaton (de herhaling van betekenaars,

voorstellingen, binnen de betekenaarsketting) en het tuché (het toevallige, de ontmoeting

met het Reële, de „Realen Auβenwelt‟ (Freud, 1953 [1938])). Het subject staat tussen

betekenis en betekenaar, aangezien toevalligheden volgens Freud gedetermineerd zijn en

gelinkt aan betekenis (Kuiper, 1994). Om dit te begrijpen, dienen we de verklarende

causale wetmatigheid in acht te nemen. Als we het subject proberen betrekken in ons

denken rond drugs moeten we echter loskomen van het oorzaakgevolg redeneren dat een

bepaald determinisme bevat (Verhaeghe, 2002b). Volgens Lacan is het Reële een klein

deeltje toeval dat ons laat inzien dat we niet dromen, iets onvoorspelbaars waardoor plaats

gemaakt wordt voor de causaliteit (Ibid., p. 6). Doch, dit Reële is groot genoeg om ons het

tekort in de representatie aan te tonen, hetgeen we niet onder woorden kunnen brengen.

Hier ontmoeten we opnieuw Freuds Trieb, de drift. We zagen eerder dat de effecten van

drugs beschrijven in relatie tot de drift niet voldoende is. Ook de egopsychologie bleek

geen afdoende antwoord te formuleren. Beide theorieën vergeten de lijn te trekken naar

het subject. Loose (2002) postuleert dat drugs en alcohol hun effect hebben omdat ze

buiten de taal functioneren. Deze effecten louter opsommen leidt slechts tot een zoveelste

classificatie. Daarom bespreken we hier de effecten van drugs in hun relatie met de taal en

het Reële, het tekort30

waarmee het individu geconfronteerd wordt (Cornell, 1998).

Voor alle duidelijkheid dienen we hier kort in te gaan op de psychoanalytische

(Lacaniaanse) theorieën omtrent het talige psychische materiaal - formaties in het

onbewuste (Lacan, 1998 [1958]; Smet, Van Bouwel & Vandenborre, 2003) - in relatie tot

de subjectwording. De mens wordt een sprekend wezen. Zonder af te doen aan de

complexiteit van de identiteitsverlening komt de relatie tussen het Reële en het

Symbolico-Imaginaire neer op het volgende: het individu wordt geconfronteerd met iets

waar het geen woorden voor heeft. Ironisch genoeg gebeurt dit op het moment dat we taal

verwerven (Verhaeghe, 2011). Dit noemt Lacan het traumatische Reële. We krijgen

woorden aangereikt, via de taal, van anderen. We doen een appèl aan de ander, en deze

reageert op deze uiting met betekenis (Mahjoub-Trobas, 1988-1989, in Raes, 2000). We

30

Cornell (1998) schrijft dat het tekort is wat niet gerepresenteerd kan worden, het Reële.

22

identificeren ons (Imaginair) met deze woorden (Symbolisch). Een identiteit wordt

opgebouwd. Dit heeft implicaties voor het individu. Het onbewuste, zo zegt Lacan, „is

gestructureerd als taal‟ (Verhaeghe, 2008). Socrates wist ons reeds te vertellen dat we de

waarheid enkel in de dialoog kunnen vinden (Ibid., p. 10), en taal werd gebruikt voor

prachtige en minder voorbeeldige doeleinden. Antonio de Nebrija zei het reeds in 1492:

“Uwe majesteit, taal is een perfect rijksinstrument.” (Greenblatt, 1990; in Wheatcroft,

2004). Als het subject (als individu) een sprekend subject is, kan deze dan ook kennis

omtrent zichzelf vergaren door het spreken?

Bij verslavingen wil het individu de optimale lust bereiken, waardoor deze terugkeert naar

een tijd waar de Ander zijn tekort niet kwam opdringen binnen de taal (zie Simmel, 1948;

Lacan, 2006 [1953]). Loose (2002) schrijft: “Lacan suggereert dat druggebruik een poging

inhoudt van het subject om de band met het gewone plezier of genieten te doorbreken.

Verslaving is dan een poging om het lustprincipe niet te laten falen31

door de symbolische

castratie te verdrinken in een zee van toxiciteit (het effect van drugs en alcohol)”. We

kunnen dit lezen als een poging van het verslaafde subject om terug te keren naar een staat

van eenheid binnen het Reële, een regressie naar een tijd dat het subject één was (zie

Verhaeghe, 2011). Dus de periode voor de taal een deling van het subject kwam

bewerkstelligen. Een klinisch fragment over de verslaafde zoektocht naar een oplossing:

“Ja, dan kan je nog weinig verliezen. Je hoeft in ieder geval nergens meer over na te

denken. Je bent weer totaal, tot ge weer en manque zijt. Het vorige verlies komt nog

wreedaardiger terug. Je moet het weer snel opheffen (…)” (Uit Quackelbeen, 1989, pp. 27,

eigen cursivering). Hier krijgen we te zien wat Loose (2002) bedoelt wanneer hij zegt dat

het gebruik van drugs buiten de taal staat. “De functie van verslaving is in dat geval een

onheffing [sic] van het lustprincipe door het voorzien of toediening van een extra

genieting. De drug of alcohol functioneert dan als een object-oorzaak-van-genieting en

niet als oorzaak van verlangen. Dit staat toe dat de altijd problematische ontmoeting met

de Ander vermeden kan worden. De genieting kan geadministreerd worden wanneer men

maar wil” (Kinet, 2006, pp. 82 - 83). Er is dus geen vraag naar woorden van anderen. Dit

hangt samen met het genot - aangezien het subject buiten de Ander de eigen vraag uit het

Reële wil bevredigen – en de doodsdrift, omdat de illusie dat het ultieme genot bereikt kan

31

We merken op dat het Lustprincipe faalt omdat ultieme bevrediging onbereikbaar is. Het antwoord van de

ander is nooit voldoende. Het subject wordt geconfronteerd met een tekort (in symbolisatie). Door de

symbolische castratie – betekenaars aangereikt in een triangulaire relatie – teniet te doen door middel van

toxiciteit zal het subject proberen terug te keren naar een staat waarin deze bevrediging wel mogelijk was,

zonder invloed van de taal en de anderen.

23

worden blijft bestaan. Het zou interessant zijn om hier, in verder onderzoek, de link met

gewenningsverschijnselen na te gaan.

Kinet (2006) gaat verder en verklaart dat deze verslaving oraal is van aard. Ook Freud gaf

deze opmerking met betrekking tot de infantiele seksuele drift en drinkgewoontes: “…de

jongen zal later in het leven misschien geconfronteerd worden met een gewoonte om te

drinken of roken” (Loose, 2002, p. 37, eigen vertaling.). Monjauze (2001; in Hebbrecht,

2010) gaat hier niet mee akkoord. Wel wat betreft de oplossingspoging, het tegengaan van

verbrokkeling doorheen de taal. “Orale genieting vereist geen mediëring [sic] van of

ontmoeting met de Ander en het verdrinkt de symbolisch gestructureerde formaties van

het onbewuste in een zee van toxiciteit” (Kinet, 2006, pp. 82 - 83). Dit vinden we

gedeeltelijk terug bij Janov (1970) in The Primal Scream. De auteur vermeldt - en

classificeert - enkele drugs en geeft aan welk effect deze hebben op het individu. Zo zorgt

LSD, bijvoorbeeld, voor visuele hallucinaties. Het subject vlucht in het symbolische, waar

woorden gezocht worden om deze „realiteit‟ te duiden, weg van elk gevoel (Janov, 1970).

Een psychose kan het gevolg zijn (zie ook later bij de neurobiologische

onderzoeksgegevens) wanneer een teveel aan symbolisatie plaatsvindt (Ibid., p 352;

Bromberg & Schilder, 1933). Hetzelfde vinden we terug bij Hofmann (1980 [1979]), waar

LSD-gebruik een vloedgolf aan woorden teweegbrengt32

. Langs neurotische kant

verdwijnt de symbolisering echter en brengen de drugs ons op „plotse en onnatuurlijke‟

wijze tot de realiteit van onze gevoelens, wat de „mogelijkheid biedt voor waanzin‟

(Janov, 1970, p. 352, eigen vertaling). De „verdringing‟ valt weg, in vino veritas (Tausk,

1969, p. 408). Symptoomvorming, naast verslaving, als verdedigingspoging tegen een

waarheid binnen de subjectstructuur. Dit heeft echter een enorme implicatie voor ons

verder onderzoek rond de effecten van drugs. Zoals Simmel (1948, p. 8, eigen aanduiding)

schrijft: “That the need to drink alcoholic beverages serves one person as a means of

escape from reality, whereas it serves another as a means of mastering reality, proves that

the biochemical effect of alcohol is not the decisive factor for its use but the psychological

effect which the ego derives from it”.

2.5 Verslaving en Subjectstructuur

Hier kunnen we de overgang maken naar de moderne psychoanalytische theorieën

betreffende de verslaving. We zullen zien dat deze onvermijdelijk te maken hebben met

32

Het zou interessant zijn om in verder onderzoek de link tussen het articuleren van hallucinaties en het

doorkruisen van het fantasma binnen de behandeling na te gaan.

24

een tekort geïnstalleerd door de taal. De effecten van drugs zullen net op dit punt

gearticuleerd moeten worden, binnen een ontmoeting. Ook hier krijgen we een

aangrijpingspunt voor de behandeling. Waar verslaving vaak gezien wordt als aktuaal-

pathologische stoornis (zie Andropoulou, 2009), kan er volgens deze auteur een

verslavingsproblematiek gevonden worden binnen elke subjectstructuur. Zo krijgen we

vier vormen van verslaving. Eén van de verslavingsvormen zal een fenomeen op zich zijn,

terwijl de andere binnen de symptoomvorming bekeken kunnen worden.

Verslaving als fenomeen zal zich langs de aktuaalpathologische kant van het continuüm

situeren. Aktuaalpathologie wordt begrepen als het effect van een „verstoorde primaire

verhouding tussen het subject en de Ander‟ (Verhaeghe, 2002, in Markey, 2006). Markey

(Ibid., p. 2) merkt op: “de regulatie van de reële drift geschiedt bijgevolg niet op een

symbolico-imaginair niveau, maar op een reëel niveau”. Rechtstreeks ingrijpen op het

lichaam met drugs, in plaats van via woorden, wordt gezien als een poging om de reële

drift, een arousal, te bemeesteren. De taal ontbreekt. Ook verslaving wordt volgens deze

auteur als aktuaalpathologie beschouwd. Drugs beschermen het individu tegen het reële,

waar een spreken niet mogelijk is (Tarrab, 2003). Een voorbeeld binnen de

aktuaalpathologie komt uit Andropoulou (2009): “objecten-genotmiddelen dienen als dam

tegen het genot, op de plek waar het fantasma ontbreekt […] drugs zijn inderdaad de

katalysatoren die het Reële draaglijk maken”.

Aan psychopathologische kant vinden we drie subjectstructuren, drie verschillende

manieren om in verhouding te staan tot de taal en de ander. Ze komen tot stand via drie

soorten pogingen om een structureel trauma/tekort te handhaven33

. Deze pogingen kunnen

in relatie gebracht worden met de administratie van middelen. De psychoticus zal zichzelf

proberen beschermen tegen een teveel aan arousal en hij/zij zal de route via het lichaam

maken om deze te reguleren. Bij neurose en perversie zal het innemen van een stof dienen

als aanklacht, appèl aan de ander. Deze ander is namelijk verantwoordelijk voor het falen

van zijn/haar genot. Voor een nauwkeurige uiteenzetting verwijs ik naar Loose (2002).

De differentiaaldiagnose zal implicaties hebben voor de behandeling van verslavings-

problematieken. Hier ontmoeten we het ware effect van drugs op het subject (van het

onbewuste). Waarvoor zorgt deze oplossingspoging en wat maakt dat het subject deze

oplossing per se wil behouden, al zorgt het voor een lijden? Een middel wordt in dit

opzicht bekeken als vervanging van de relaties met anderen (Krystal, 1988, in Rothschild

33

Zie Verhaeghe (2002a).

25

& Gellman, 2009). Door buiten de sociale verhouding te stappen, hoeft het subject geen

woorden te gebruiken. Ook wachten op het (ant)woord van de ander hoeft niet. Genieten

wordt op deze manier persoonlijk bepaald. Onmiddellijke bevrediging door het middel:

“ils se disparaissent comme sujets […] dans la consommation effrénée de produits

toxique”(Le Bon, 2003, p. 35). Het individu hoeft geen omwegen te nemen. Waarom de

taal en de ander gebruiken als een middel genomen kan worden? Dan wordt druggebruik

een poging om het tekort, geïnstalleerd door de taal, op te lossen. Het woord is namelijk

de moord op het ding (Lacan, 2006 [1953]), de almachtige eenheid wordt gecoupeerd door

de taal (Verhaeghe, 2011). Het eigenlijke effect van drugs is de poging om deze eenheid

opnieuw te bereiken. Deze drugs hebben dan een invloed op de lichamelijke beleving van

het subject, zonder de inmenging van de Ander.

Toch is het druggebruik tezelfdertijd een appèl aan de Ander, een eis om symbolisering.

Want druggebruik is een act, vaak in combinatie met automutilatie en somatisering. Lacan

(2006 [1953]) beschreef eerder dit gedrag als manier om iets te zeggen. Of beter: uiten wat

niet gesproken kan worden. Dit sluit een lezing van verslavingsproblematiek als fenomeen

of symptoom niet uit. Zoals Kinet verder schrijft: “Toch is het gebruik van het (neurotisch

of perverse) verslaafde subject een appèl aan de ander, in de vorm van een aanklacht voor

het verlies en het ontstaan van het verlangen door het totstandkomen van het subject”

(Kinet, 2006). Deze aanklacht brengt ons terug naar ons beginpunt: de subjectwording en

het gebruik van taal als poging om het Reële te vatten34

. Het subject wordt verdeeld door

de taal. Via een duale verhouding met de eerste ander wordt een antwoord gevormd op de

vraag vanuit het individu. Ook hier zal het individu echter nooit een volledig antwoord

krijgen (net zoals drugs nooit voldoende zullen zijn, een overdosis buiten beschouwing

gelaten) en blijft het verdeeld binnen de taal, waar het verlangen opnieuw de kop opsteekt.

Door een ontmoeting aan te reiken, kan het individu opnieuw het woord gebruiken om

zichzelf een plaats te geven. Dan kan gesproken worden over de reden van het gebruik en

welke effecten een drug heeft voor dat ene individu. De rol van het subject in het effect

van drugs.

34

Een herlezen van „LSD: My Problem Child‟ door Hofman (1980 [1979]) kan ons een aanwijzing bieden.

Doorheen enkele visuele hallucinaties, schijnbaar opgewekt door het innemen van LSD, krijgen we

verschillende woorden aangereikt. De beschrijving van de beelden laat niets aan de verbeelding over: we

lezen over lichtflitsen, vuur, afgerukte ledematen, grafstenen en Gotische kerken. Dat dit experiment met

LSD er komt in het naoorlogse Duitsland in 1947 laat ons vermoeden dat er in de hallucinaties een

onbespreekbare traumatische gebeurtenis laat bewerken. Verder onderzoek hierover zou minstens interessant

zijn. Zie ook Bromberg & Schilder (1933).

26

2.6 Conclusie Deel II

We hebben een beeld gekregen van enkele moderne psychoanalytische geschriften

(Rothschild & Gellman, 2009; Tarrab, 2003; Kinet, 2006; Loose, 2002) betreffende het

effect van drugs en de rol van de taal. We verwerpen onze hypothese – dat de

psychoanalyse na Freud het sprekende individu centraal stelt – gedeeltelijk. Na Freud

blijft het onderzoek rond de effecten van drugs zich focussen op de drift, het ego en de

categorisering. Steeds wordt het gebruik van drugs gelijkgesteld aan een effect. Een drug

kan een drift „bevredigen‟ (Abraham, 1927 [1908]), of brengt het ego tot zijn

„oorspronkelijke vorm‟ (Radó, 1933). Hoe iemand over zijn druggebruik spreekt en welke

oplossingspogingen dit gebruik aanbiedt, wordt soms vergeten.

Toch zijn er schrijvers die de taal een belangrijke rol toebedelen (Lacan, 2006 [1953];

Kinet, 2006). Deze gaan er ook vanuit dat de effecten van drugs individueel bepaald zijn,

als persoonlijke oplossing voor wat hen kwelt. Daarbij benadrukken we dat drugs bij

iedereen een ander effect zullen teweegbrengen. Het effect kan niet gecategoriseerd

worden. Dit zal dienen als theoretisch uitgangspunt binnen onze structureel-dynamische

benadering en als kapstok in verdere hoofdstukken. We hebben aangetoond dat het

individu als talig, sprekend, subject beschouwd kan worden. Elk onderzoek naar het effect

van drugs en het „waarom‟ van druggebruik zal dus afhangen van wat de gebruiker

articuleert. Het subject zal steeds een spreken tot de ander richten, waardoor een verhaal

achteraf geconstrueerd wordt. Dit verhaal kunnen we gebruiken om de effecten van drugs

particulier te bekijken. Wat heeft bij wie welk effect? En hoe kunnen we dit beluisteren in

relatie tot de Ander en het tekort met bijkomend verlangen? Ook de link met

behandelingen wordt dan duidelijk. Nu kunnen we de overgang maken naar de moderne

wetenschap en kijken of deze integratie van het subject ook daar gebeurd is.

27

DEEL III: MEDISCH-WETENSCHAPPELIJK DENKEN OMTRENT

DE EFFECTEN VAN DRUGS

“En zeg mij nu niet meer „ge beschrijft altijd

abnormaliteiten en noemt dat dan normaliteiten‟,

want waar is de grens die het normale scheidt

van het abnormale?” (Boon, 1953/1994, p. 22)

3.1 Moderne Wetenschap: Normaliteit, Identiteit en Onschuld

3.1.1 Derde hypothesevorming

In het huidige discours overheerst het lichaam (als object)35

waardoor patiënten en

gezondheidszorg nieuwe ideologieën aanmeten. Daarbij richten we ons voornamelijk op

de voorbije twee decennia. Het huidige denken omtrent psychopathologie wordt

teruggevoerd naar de hersenen waarbij de oorzaak van menselijke aandoeningen van

organische aard is, met een verlies van het particuliere tot gevolg (zie Verhaeghe, 2002a).

De effecten van drugs zijn neurobiologisch gedetermineerd en zullen enkel een

lichamelijk effect hebben. Dat elk onderzoek naar de effecten van drugs zich op deze

lichamelijke veranderingen zal focussen, is de voornaamste hypothese die we nu gaan

proberen falsifiëren. Om een begeleidend kader te schetsen, bekijken we tevens de

maatschappelijke achtergrond waartegen deze opmars van het organisch-fysiologisch

discours zich afspeelt. Heeft een organisch gedachtegoed bepaalde voor- en nadelen? En

wat is de plaats van het gebruikende individu daarbinnen? Klopt Freuds (1978 [1925])

waarschuwing dat de wetenschap zal neigen naar het classificeren van stoornissen, waarbij

oorzaken tot het somatische, anatomische en chemische worden herleid? Na enkele

inleidende opmerkingen betreffende de tijdsgeest waarin het huidige onderzoek zich

afspeelt, gaan we onze hypothese proberen verwerpen aan de hand van wetenschappelijk

onderzoeksartikelen.

3.1.2 Organisch-fysiologisch discours en onschuld

We beginnen bij de voorlopers van de moderne empirische wetenschap. Waar bij

Descartes (1637 [1951]) alles draait rond wetten (de „ware orde‟ (Ibid., p. 48)) en

mechanica komt Aristoteles eeuwen ervoor op de proppen met de opsplitsing tussen ziel

en lichaam (Verhaeghe, 2002a). In het oude Griekenland (Brennan, 2003) vinden we

aanhangers van de biologische visie (bijvoorbeeld Alcmaeon en Hippocrates, dissecties

35

Dit lichaam als studieobject mag niet verward worden met het Reële van het lichaam (de driften) dat

voorbij het deterministisch denken ligt en niet gerepresenteerd kan worden (Verhaeghe, 2002b) en volgens

Lacan samen met het Symbolische bestudeerd moet worden.

28

inbegrepen) en meer humanistische oriëntaties (met taal en zelfreflectie als typisch

menselijke eigenschappen). Ook in de opleidingen komt deze splitsing naar voren en sinds

de Renaissance ligt de nadruk vooral op het lichaam (Verhaeghe, 2002a). De wetenschap

volgt en algauw wordt de „échte‟ wetenschapsbeoefening, ook binnen ons vakgebied,

gelijkgesteld aan de observatie en beschrijving van bepaalde objectief vast te leggen

gebeurtenissen. Daarbij komt dat „wetenschappelijk‟ vanaf 1945 gelijkgesteld wordt aan

„probleemoplossing‟, met controle over de wereld als gewenst resultaat (Liart, 2003).

De ontwikkeling van de psychologie als onafhankelijke discipline loopt - vanaf het einde

van de 19de

eeuw - gelijk met de ontwikkeling van de empirie waarbij biologie, chemie en

fysica als grote voorbeelden dienen (Brennan, 2003). De objectieve bewijsvorming

maakte furore en daar kon de menswetenschappen, wou ze een wetenschappelijk statuut

krijgen, niet aan ontsnappen. Wat ons rest, is het categoriseren van ziektebeelden (de

nosologie van Charcot) en de zieke zelf wordt vergeten (Verhaeghe, 2002a). De huidige

DSM-categorieën zijn daar geen uitzondering op. Er komt vanaf het begin van de 19de

eeuw echter tevens een einde aan het dualistisch denken over de gelijkheid tussen lichaam

en geest. De anatomie volgt een parcours waarbij een specifieke (cerebrale) oorzaak

gevonden moet worden bij mentale afwijkingen36

. Het anatomo-pathologisch denkkader

haalt het van andere visies vanwege enkele ontdekkingen uit die tijd37

(Ibid. p. 78). De

etiologie komt volledig op het organische te liggen en ook de behandeling zou zich daarop

kunnen toespitsen. Dat dit een illusie is, zou - net zoals we in vorige hoofdstukken gezien

hebben bij Freud - algauw aan het licht komen. De omgekeerde beweging komt op gang,

waarbij de context volledig verantwoordelijk is voor de pathologie van het individu. Dit

zal echter evenzeer leiden tot de infantilisering van het subject (Ibid., p. 91) aangezien het

individu nog steeds het slachtoffer is van iets dat buiten zijn kennis of macht gebeurt.

Door de overgang van klassieke psychotherapieën naar emanciperende therapieën in de

jaren ‟60 van vorige eeuw kreeg de omgeving waarin het subject zich bevindt dus een

opzienbarende rol toebedeeld. Het krank-zinnige individu was nu een slachtoffer van zijn

context, waar een verkeerde opvoeding en maatschappelijke problemen beslissende

factoren in speelden. Dit plaveide de baan voor wat Verhaeghe (2009) een

36

Daartegenover staan de functionalisten die het lichaam niet verloochenen, maar de oorzaak van pathologie

buiten het lichaam leggen (Verhaeghe, 2002a, p. 77). 37

Door de lijkschouwing van patiënten hoopten de onderzoekers organische oorzaken te vinden zonder

eigenlijk goed te weten waarnaar ze op zoek waren (Verhaeghe, 2002a). De resultaten bleven echter uit

(Verhaeghe, 2002a; Geerardyn, 2007).

29

„slachtoffercultuur‟ noemt. De reactie hierop - de geschiedenis herhaalt zich38

- was voor

de hand liggend en determinerend voor ons huidig denken. De „decontextualisering‟

(Ibid., p. 35) is de technische term die aanduidt dat „het individu‟ ook een individuele

stoornis heeft, los van zijn omgeving. Om Jaspers (2009) te citeren: “Wat in eerste

instantie een sociaal fenomeen is, verschuift naar een opvoedingsprobleem en vervolgens

naar een individueel probleem: gedragsstoornis van het kind”. Geen reden om deze

uitspraak niet te laten gelden voor druggebruik en –misbruik. Het probleem wordt

geïsoleerd bekeken en het individu komt alleen te staan. Zien we hierin een opkomst van

het particuliere in de theorieën of kliniek? Een merkwaardige andere beweging kwam op

gang. De gedragsproblemen werden immers opnieuw biologisch geïnterpreteerd39

, waarbij

eerst de genen, dan hersenen en tenslotte de neurotransmitters een belangrijke rol spelen

(de Kroon, 2009; Zaretsky, 2004). De neurobiologie, neuropsychologie en biologische

psychiatrie maken furore. Verhaeghe (2009) schrijft dat deze trend een winst oplevert voor

de patiënt. De periode van de deculpabilisering is volop aan de gang. Of zoals de Kroon

(2009) het verwoordt: “Degene met psychische problemen wordt elke

verantwoordelijkheid voor zijn ellende ontzegd. Eerst waren het nog anderen aan wie de

schuld kon worden gegeven: ouders, onderwijzers, partners en zelfs dokters. Sinds enige

tijd krijgen in de psychiatrie en daarbuiten de genen en de hersenen de schuld van

psychisch leed… Hoe je het ook wendt of keert, iedereen is slachtoffer en de rest is

dader…” (Ibid., p. 463). De suggestie dat er een organische oorzaak aan de grondslag ligt

van de psychische verstoring pleit niet enkel de persoon vrij van alle schuld, deze krijgt

ook nog eens de boodschap dat elke uit het individu vertrekkende inspanning om te

genezen, dweilen is met de kraan open. Er bestaan andere, vluggere, manieren waar de

farmacologie en andere medische behandelvormen hun intrede doen. Zo viel in het

weekblad Humo (2010) te lezen dat via magnetische stimulatie de afgifte van dopamine

artificieel verhoogd kan worden. Een behandeling én oplossing tegen alcoholisme, met zo

weinig mogelijk moeite40

. Op grote doorbraken hoeven we enkel te wachten, dit krijgt ook

38

Of het de eeuwige compulsieve herhaling volgens Nietzsche betreft (Chapelle, 1993) of de interpretatie

volgens Marx (de eerste maal als een tragedie, de tweede maal als een farce) laten we in het midden. 39

„Het vroegere anatomo-pathologische model wordt vandaag afgelost door het neurobiologisch-genetische,

maar dat is slechts een verhangen van de bordjes, meer niet.‟ (Uit Verhaeghe, 2002a). 40

De onderzoeker verklaart in het artikel dat de behandeling bij meer dan de helft van de patiënten werkt,

maar deelt ons mede dat ze nu “een genetische analyse [gaan] maken van de mensen die we helpen: achteraf

kunnen we dan nagaan of je genetische aanleg voorspelt of je op die magnetische stimulatie zult reageren.

Dat zou het ons makkelijk maken in de toekomst: dan hoeven we maar een bloedstaal van je af te nemen en

te onderzoeken om te weten of het zinvol is om je te behandelen.” (De Ridder in Humo (2010, 04/3621),

eigen cursivering). We hoeven niet enkel niets te kunnen of doen om behandeld te worden, de wetenschap

zal ons ook in een oogopslag vertellen of we überhaupt genezen kunnen worden.

30

Jan modaal te horen. Onlangs verscheen in hetzelfde weekblad de geruststellende

boodschap dat ook seksverslaving een vaak voorkomend probleem is waar de

psychofarmacologie een afdoende antwoord op gevonden heeft (2010, 06/3623). Een

laatste nieuwtje is pas beschikbaar: een vaccin tegen druggebruik komt eraan (Van der

Straten, 2009). Deze overgang van particulier over sociaal tot biologisch denken is geen

unicum in de geschiedenis. Foucault (1963) beschreef reeds de verschillende

discoursveranderingen sinds de 18de

eeuw en Colijn (2009) ziet hierin een

slingerbeweging tussen enerzijds psychologie en sociologie en anderzijds de

alomtegenwoordige biologie. Dit alles heeft een invloed op wat vandaag als norm wordt

beschouwd.

3.1.3 Categorisering en Normaliteit

De maatstaven van normaliteit worden heden ten dage gevormd door handboeken en

classificaties zoals het DSM-systeem. We proberen kort de link tussen determinerende

theorieën en classificaties aan te tonen. Een biologische oorzaak en gevolg redenering

houdt namelijk impliciet in dat een categorisatie op zijn plaats is. Een bepaalde

neurologische en/of genetische voorgeschiktheid zal ervoor zorgen dat een bepaalde drug

een specifiek effect heeft. Sacks (1985) waarschuwt echter dat een wetenschap die het

particuliere schuwt abstract zal worden. Ook Verhaeghe (2008) vermeldt dat elke

categorisatie – via observatie en beschrijving – zal leiden tot een generalisatie en dat een

handboekdiagnose vaak niet overeenstemt met de kliniek. Dit categoriseren kan namelijk

een determinerend denken bevatten. Een drug heeft dit of dat als effect (dat is

wetenschappelijk bewezen) en zal verslavend werken. Tenminste, als je er „gevoelig‟ aan

bent. De kwetsbaarheid is er en het individu kan enkel hopen om niet geloot te worden.

Doch, elke arbitraire drempel (Verhaeghe, 2002a) zal een terugval kennen naar een

bepaalde norm die uit zichzelf een label oplegt. Normaliteit is een kind van de tijdsgeest

en context. Zo is er een verschil tussen het cultuurgebonden druggebruik in enkele streken

tijdens de 19de

eeuw en de invoer van de drug in de westerse maatschappijen, wat direct

een taboe tot gevolg had (Ansoms, 1993). Het particuliere in de kliniek – de klinische

werkelijkheid als ons object van studie – wordt verloochend binnen onderzoek uitgaande

van vooraf bestaande categorieën. Ook binnen de effecten van drugs willen we, opnieuw,

ons uitgangspunt aangeven: effecten van een psychoactief middel zijn, zonder de

organische implicaties te negeren, subjectief en categoriseren bevat een onmogelijkheid.

De eigenlijke effecten, zowel lichamelijk als psychosociaal, kunnen enkel door een

31

individu verduidelijkt worden. Uit casussen blijkt dat er, qua effecten van een bepaalde

drug en het al dan niet aanwezig zijn van een verslaving, steeds een grote variabiliteit op

te merken valt tussen individuen. Oorzaken van, bijvoorbeeld, drankmisbruik staan los

van de gevolgen en psychosociale effecten veranderen over tijd, plaats en personen

(Ansoms, 1988).

3.1.4 Discours van deze tijd

Verhaeghe schrijft in zijn Het einde van de psychotherapie (2009) dat er zich een vreemde

verschuiving voordoet. De menswetenschappers worden de ware sciëntisten

(wetenschaps-fundamentalisten) „die stelliger in de neurobiologie en de genetica geloven

dan de neurobiologen en genetici zelf‟ (de Kroon, 2009). Hier begrijpen we waarom

Lacan het universitair discours41

zag als iets dat opereert als houder van de kennis op zich

(Roudinesco, 1986)42

. Het universitair discours wil niets weten over het onbewuste, het

Reële (Leupin, 2004), maar houdt ons voor dat het de waarheid bevat - in tegenstelling tot

het psychoanalytisch discours waar de waarheid buiten het discours ligt (Ibid., p. 80).

Profileert ook de hedendaagse wetenschap zich hierbinnen (Verhaeghe, 2002a)? Het

discours van deze tijd is het universitair discours, waar de agens het weten is dat op het

object gelegd/toegepast kan worden (Verhaeghe, 1995; 2002a). Dit weten moet en zal

gevonden worden, vanuit een geloof in het bestaan van eenvoudige verklaringen en

oplossingen voor menselijke problemen en vragen (Loose, 2002). Dat de wetenschap een

finaal antwoord wil aanbieden, sluit aan bij de hysterische zoektocht naar kennis, duidelijk

binnen de „hystorie‟ van de wetenschap (Verhaeghe, 1995). Er ontstaat „een compulsie om

de wereld te veroveren‟ door een kennis aan te leren waar deze kennis incompleet is

(Loose, 2002, p. 262). Ook bij de humane wetenschappen zien we deze neiging, waar een

effect vaak als oorzaak wordt beschouwd: een bepaalde farmacologische behandeling

werkt, dus het zal een tekort aan het medicijn geweest zijn (zie verder).

In de 19de

eeuw werd alcoholisme reeds verklaard door degeneratie-effecten, een erfelijke

neerwaartse spiraal (Verhaeghe, 2009). De eugenetica was niet ver weg. In hetzelfde boek

wordt gewaarschuwd dat er een sterke toename is van symptomen zoals ADHD,

somatisering en alcoholisme, alwaar het lichaam centraal staat. Dit hangt mooi samen met

41

Als afgeleide van het meesterdiscours (Roudinesco, 1986). Voor een overzicht van de discourstheorie

verwijs ik naar de werken van Lacan en Verhaeghe (1995; 2002a; 2008). 42

We hebben eerder gezien dat Lacan niet afkerig stond tegenover „harde‟ wetenschap. Hij zou later

verkondigen dat een universitaire opleiding niet noodzakelijk tegenstrijdig hoeft te zijn aan de

psychoanalyse, zolang deze laatste via wiskundige formules (mathemen) aangeleerd zou worden

(Roudinesco, 1986).

32

de gedachte dat elke psychopathologie een organische oorzaak moet hebben. En als deze

nog niet gevonden is, hoeven we slechts te wachten op dé ontdekking. Verhaeghe (2002a,

p. 83) schrijft: „in afwachting daarvan zijn we wel aangewezen op zogenaamde

psychotherapie, bij gebrek aan beter, maar ooit komt de dag dat een pil, een ingreep

voldoende zal zijn‟. Dit kunnen we nu dus aanvullen met een vaccin (Van der Straten,

2009). De winst voor de patiënt is dat deze vrijgepleit wordt. Is het nu toevallig (of niet)

dat dit in één lijn ligt met de zoektocht van het verslaafde individu? Deze zoekt een

verklaring voor zijn gebruik omdat ze iets niet-willen-weten43

. Ze willen niets weten van

een tekort, met uitblijvend verlangen. Met andere woorden: door de verklaring hoeven ze

niet verder te zoeken (Loose, 2002). Hierdoor vermijden ze ook alle verantwoordelijkheid.

Huidige onderzoeksresultaten zijn gefundenes Fressen voor het verslaafde subject. Ze

vormen een verklaring (en reden) voor hun symptomen. Als onze hypothese – dat

onderzoek naar de effecten van drugs teruggevoerd wordt naar lichamelijke effecten –

klopt, dan vormt deze kennis een punt waarrond het verslaafde subject rechtvaardiging

kan vinden. Het subject gebruikt een middel omdat zijn/haar genen voorbeschikt waren

om te gebruiken. Verder heeft de drug enkel effect op hun lichaam, waardoor verslaving

onvermijdelijk lijkt. Ons lichaam heeft de stof nodig. De achterliggende redenen voor

druggebruik (al dan niet voor het zoeken naar een bepaald effect) lijken op dat moment

onbenullig. Dat dit net de verslaving in stand kan houden, weg van de talige ander, wordt

mooi aangetoond binnen de huidige zorgverlening44

(Desloover, 2011).

3.1.5 Zoektocht naar identiteit?

Deze drang van het verslaafde individu naar een „weten‟ kan samenhangen met een

mogelijke zoektocht naar identiteit, met een wegvallen van de Naam-van-de-vader op

macrosociaal niveau. Loose (2002) geeft aan dat het object (de drug) zo belangrijk en

geïdealiseerd wordt dat alle andere relaties vergeten worden. Het verslaafde subject is op

zoek naar identiteit als een barrière tegen angst (Ibid., p. 249).

Dit gebrek aan identiteit kan gelinkt worden aan een tekort aan de Wet. Een wet die door

de vaderfiguur - of andere 2de Ander, binnen de subjectwording, als motiverend en

43

Loose (2002) schrijft dat de wetenschap een barrière vormt tegen de waarheid. Huidige

onderzoeksresultaten bevatten iets van waarheid, maar worden eerder gebruikt als justificatie (Ik heb slechte

genen, ik ben ziek en ik kan er niets aan doen!). Dat huidige onderzoekresultaten komen en gaan is, volgens

Loose, omdat ze „geen relatie hebben tot de onbewuste waarheid van het subject‟. Het zijn

„wegwerpproducten‟ geworden (Ibid., p. 260). 44

Zo krijgen we steeds vaker te maken met zorgprogramma‟s waar „care‟, „coaching‟ en aanvaarding

centraal staan. Verslaving is een ziekte, maar we maken er het beste van. Met of zonder Methadon

(Desloover, 2011).

33

oriënterend ideaalbeeld (Ansoms, 1993) - belichaamd wordt. Verder onderzoek naar de

teloorgang van identiteit en gemeenschapsgevoel zou aangewezen zijn. De

maatschappelijke emancipatie, aan de gang sinds de jaren ‟60 (Verhaeghe, 2011), kan

namelijk niet los gezien worden van de identiteitswording (Ibid., p. 31). Het ongenoegen

omtrent de betuttelende vormen van gezag schetst de huidige maatschappelijke sfeer. Een

„vaderloze maatschappij‟ waarbinnen welvaart materialistisch wordt bepaald, zorgt voor

een verdringing van emoties en de opkomst van artificiële hulpmiddelen (zie Declercq,

2006). De oprukkende maatschappelijke problemen met alcohol en drugs in Rusland na de

val van het communisme kunnen hier als eerste voorbeeld dienen. Een tweede voorzet

krijgen we van Simmel (1948). Deze psychoanalytische auteur schrijft over de opmars van

alcoholisme na de twee wereldoorlogen, wanneer het nationalistische gevoel van eenheid

opnieuw verdwijnt. De gemeenschappelijke strijd met een overwinning als ideaal is ten

einde, de identificatie krijgt een deuk (Ibid., p. 6). Een laatste voorbeeld lijken de

industriële farmaceutica die het „onbehagen in de cultuur‟ ondersteunen. We krijgen in

pilvorm een oplossing voor alles wat ons kwelt. De wet en talige ander worden uitgesloten

(Declercq, 2006) met de boodschap „geniet erop los, l‟ Autre n‟existe pas‟ (Liart, 2003).

De medische wereld regelt de angst en arousal om zo „l‟homme biochimique‟ te creëren

(Ibid. p. 54).

Dit alles als inleiding om de tijdsgeest te schetsen waarbinnen de huidige wetenschap zijn

onderzoeken voert. Deze idee was de aanleiding voor onze derde hypothesevorming. Nu

bekijken we de onderzoeksresultaten naderbij en proberen we een zicht te krijgen op

moderne theorieën omtrent het effect van drugs. Het doel is het falsificeren van de

hypothese dat, binnen deze tijd, de empirie met betrekking tot het organisme (biologie,

fysiologie, neurologie) het haalt van de particuliere kliniek.

3.2 Neurobiologie als Meester over het Verslaafde Subject

3.2.1 Inleidende woorden

Tijdens het raadplegen van de literatuur werd duidelijk dat huidig wetenschappelijk

onderzoek de nadruk legt op gecontroleerde experimenten. Gevalsstudies zijn een unicum

geworden en ook op het gebied van - wat beschouwd wordt als - de menswetenschappen

vinden we een focus op kwantitatief onderzoek. Tijdens het verrichte opzoekingwerk –

zoals beschreven in de Methode – kwamen overwegend artikels tevoorschijn waarbij de

link met humane wetenschappen vooral in een bepaald concept te vinden was. Het

vakblad waarin het artikel stond, de methode die gebruikt werd en de implicaties voor

34

verder onderzoek gaven echter de allure van medische vakliteratuur. We geven hier een

kort overzicht van enkele onderzoeksresultaten, relevant voor onze vraag rond het effect

van drugs. De geraadpleegde artikels werden voornamelijk geschreven tussen 1990 en

2011.

De nadruk in de literatuur rond het effect van drugs ligt vaak op het lichamelijke aspect.

De drug, een chemische substantie, werkt (via neurotransmitters) in op de chemische

processen van ons lichaam, waardoor hersenstructuur en gedrag veranderen. We vinden

hier meteen een oorzakelijke uitspraak. Het middel op zich brengt de veranderingen

teweeg. De aandachtige lezer merkt ook op dat een gedragsverandering hier vermeld

wordt als één van de gevolgen. Agressie, melancholie en afhankelijkheid - maar ook

cognities, motorische activiteit, aandacht en stemming (Jones & Miller, 2008; voor een

overzicht, zie Jovanovski, Erb, & Zakzanis, 2005) - volgen op de inname van drugs. We

krijgen dus een opsplitsing van lichamelijke (bijvoorbeeld het verdwijnen van grijze

hersenmassa, zie verder, en cerebro-vasculaire verandering) en psychogene effecten

(bijvoorbeeld agressie en hallucinaties, al dan niet gelabeld als acute psychose) van drugs,

waarbij de oorzaak echter steeds lichamelijk te zoeken is. We kunnen hier reeds opmerken

dat het eigenlijke gedrag, de inname van de drug, aan de effecten voorafgaat. De

achterliggende motivatie voor het gebruik wordt door het opzet van de studie en het

bijhorende gedachtegoed dus aan de kant geschoven. En al blijven ook de mechanismen

voorlopig vaak onbegrepen (Du et al., 2006) sommen we toch enkele belangrijke

lichamelijke oorzaken en effecten op.

3.2.2 Frenologie revisited

De hersenen krijgen sinds jaar en dag veel aandacht in de wetenschappelijke literatuur

binnen de (humane) wetenschappen. De frenologie van Gall (Verhaeghe, 2002a) rond het

einde van de 18de

eeuw is daar een mooi voorbeeld van. Heden ten dage blijft onderzoek

naar de hersendelen (hun functies en hun invloed) gemeengoed. Rond het effect van drugs

zijn enkele, vaak lyrisch omschreven, werken te vinden. Bij wijze van voorbeeld:

“In the alcoholics, cerebrospinal fluid and intra-cranial volumes showed

significant differences across the six diplotype categories. The homozygous

Ala16-containing diplotype rs10370TT-rs4880GG was associated with lowest

gray matter ratio (greater shrinkage; p¼0.005).” (Srivastava et al., 2010).

Dat mooie leuzen nog steeds een meester zijn, wordt hier bevestigd. De nadruk binnen het

onderzoek ligt vaak op de invloed van iets inherent aan de drug dat inwerkt op het

organisme. Een stof zorgt dan voor een reële lichamelijke verandering, zoals het aantasten

35

van de grijze hersenmassa. Waar het vooral de vasculaire eigenschappen van de hersenen

zijn die aangetast worden, bijvoorbeeld door het toedoen van calcium na het innemen van

cocaïne, worden tevens hints gegeven voor verder onderzoek naar behandelingsmethodes:

het blokkeren van „calciumkanalen‟ (Du et al., 2006).

Dit is op zich een eerste bevestiging van wat we geschetst hebben binnen de vorige

hoofdstukken. Het lichamelijke wordt bestudeerd – want is objectief meetbaar – en de

behandelingsmethodes geven de illusie onmiddellijke bevrediging te bieden. Het

leeuwendeel van de geraadpleegde artikels bevatte trouwens suggesties om een bepaalde

behandeling te proberen zonder de eigenlijke mechanismen van drugs en hun effecten te

kennen. Het zijn de neurobiologische ontdekkingen die de toekomstige medicatie zullen

ontwikkelen (Pani, Trogu, Vacca, Amato, Vecchi, & Davoli, 2010). Het sprekende subject

- denk aan onze „kapstok‟ - is hier ver te zoeken, wat ook blijkt uit vele methodologische

opzetten waarbij de mens steevast verdrongen wordt door de laboratoriumrat (Bezard et al.

2003; Bubar & Cunningham, 2006; Abarca, Albrecht, & Spanagel, 2002; Molik, 2010).

Vooral cocaïne lijkt, nog steeds, een belangrijk object van onderzoek te zijn. Misbruik

van de stof zou leiden tot disfuncties in de anterieure cingulate gyrus en de orbitofrontale

cortex. Deze hersengebieden staan in voor de evaluatie en verwachtingen betreffende

effecten van cocaïne (Kufahl, et al., 2008). De beschadigingen leiden op hun beurt tot

cognitieve problemen, zoals executieve- en aandachtsstoornissen (Jovanovski, Erb, &

Zakzanis, 2005). Bij dieren wordt dan ijverig geëxperimenteerd met behandelings-

methodes (Kurling-Kailanto, Kankaanpäa, & Sepplälä, 2010; Makos, Han, Heien,

&

Ewing, 2010).

De werking van de hersenen komt vaak neer op het toedienen van een „beloningseffect‟

via neurochemische stoffen. “Gedragsmatige, neurochemische en moleculaire studies

hebben aangetoond dat de mesocorticoaccumbens dopamine-pathway, die ontstaat in de

[…] ventrale tegmentale regio‟s en eindigt in de nucleus accumbens, zorgt voor een

gemeenschappelijk substraat voor de acute beloningseffecten” (Bubar & Cunninham,

2006, eigen vertaling en cursivering). De nucleus accumbens dient dan een verhoogd

niveau van zuurstof in het bloed te vertonen als het cocaïne „verwacht‟ (Kufahl, et al.,

2008). De stof heeft een invloed op de hersenen, waarbij een direct oorzaak-gevolg

mechanisme geïnsinueerd wordt. De drug is dan niet een actieve substantie, maar dient als

„trigger‟ voor biochemische, neurofysiologische en psychische mechanismen (Hofmann,

1980 [1979]). Zo kan ook LSD via de hersenen een invloed uitoefenen op zenuwimpulsen

36

door het blokkeren of vrijlaten van serotonine, respectievelijk dopamine (Barry & Appel,

2008) . De overgang van de rol van de hersenen naar de neurotransmitters wordt gemaakt.

3.2.3 Neurotransmitters

Neurotransmitters hangen samen met de werking van het centraal zenuwstelsel en zijn de

basis voor de opslag, (her-)opname en vrijlating van stoffen zoals dopamine en

serotonine45

. Deze activeren op hun beurt postsynaptische receptoren die een ander

mechanisme op gang brengen (Jones & Miller, 2008). Het veranderen van één van de

processen binnen de werking van neurotransmitters zou voldoende zijn om een

verandering in gedrag te bewerkstelligen (Ibid., p. 570), zelfs wanneer de drug niet meer

in het organisme gedetecteerd kan worden (Hofmann, 1980 [1979]).

De activering van, bijvoorbeeld, mesolimbische GABA-A receptoren kan „verslaafd

gedrag‟, zoals craving voor een bepaalde drug en diefstal, teweegbrengen (Bonnet,

Harkener, & Scherbaum, 2008, p. 216). Zo zou er ook een link te vinden zijn tussen

serotonine en cocaïnegebruik, waarbij de serotonine neurochemische en gedragseffecten

moduleert (Bubar & Cunningham, 2006). Dit omdat, zo wordt geopperd, de effecten van

cocaïne afhankelijk zijn van de mogelijkheid om de beschikbaarheid van monoamines -

zoals serotonine en dopamine - te vergroten (Pani, Trogu, Vacca, Amato, Vecchi, &

Davoli, 2010). Zowel bij mens als dier heeft de drug op deze manier een invloed op het

beloningssysteem. Dit zal op zijn beurt verantwoordelijk zijn voor gedrag, zoals hunkeren

naar drugs, diefstal, slapeloosheid, excitatie, enzovoort (Bonnet, Harkener, & Scherbaum,

2008). Ook binnen de psyche kan een drug heel wat effecten teweegbrengen. Onderzoek

naar serotonine als antagonist voor een psychose toont aan dat een drug bij „gezonde

vrijwilligers‟ catatonie, paranoia en andere „negatieve gevolgen‟ teweeg kan brengen

(Gouzoulis-Mayfrank, et al., 2005). Dat lysergic acid diethylamide (LSD) en (S)-ketamine

zogoed als bij elke participant in het laatstgenoemde artikel een lichamelijk effect had, laat

voor een stuk vermoeden dat een drug inderdaad, via de neurotransmitters, een invloed

heeft. Hoe dit werkt, wordt echter niet begrepen. Ook de variabiliteit aan „effecten‟

(gaande van hoofdpijn en misselijkheid over hallucinaties tot wanen) laat vermoeden dat

de drug op zich misschien niet de katalysator van de effecten is. Meteen stelt zich de

vraag: waarover gingen deze hallucinaties? Wat zeiden deze „gezonde vrijwilligers‟? En

hoe reageerden zij achteraf op hun waarschijnlijk vreemde uitspraken? En waarom had de

45

Dit zijn de stoffen die het vaakst besproken worden in wetenschappelijk onderzoek. De concepten worden

gebruikt voor het geheel aan onderverdelingen - binnen de stoffen - die bestaan.

37

drug bij de ene meer „negatieve‟ effecten dan bij anderen? Uit het onderzoek blijkt dat hier

de effecten van drugs grote variabiliteit vertonen46

.

Bij wijze van voorbeeld vermelden we hier ook de invloed van verschillende soorten

ecstasy47

op neurobiologisch vlak. Hoewel de onderzoekers hier toegeven dat de

psychopathologische gevolgen48

van MDMA veelal onbegrepen zijn, worden de acute

effecten van het dopaminerge systeem beschreven. Zo wordt een acute psychotische

aanval gerelateerd aan de disfunctie van het mesolimbisch dopaminerg systeem. De

MDMA zorgt binnen drie uur voor een hevige bevrijding van serotonine, dopamine en

noradrenaline (Vaiva, Bailly, Boss, Thomas, Lestavel, & Goudemand, 2001), waardoor

een hypodopaminerge toestand gecreëerd wordt. De psychotische stoornis komt echter pas

tevoorschijn na 12 uur. De onderzoekers sturen dan aan op een wederzijdse beïnvloeding

van serotonine en dopamine om dit fenomeen te verklaren, wat ook uit andere studies

blijkt (Bubar & Cunningham, 2006).

3.2.4 Nieuwe meesters

Belangrijk te onthouden is dat het effect van MDMA opnieuw neerkomt op het vrijlaten

van bepaalde chemische stoffen door de inname van een toxische stof. Deze vrijlating

heeft op haar beurt een effect op psychopathologie. Thans worden hier ook de psychogene

effecten besproken, maar de subjectieve symptoomconstructie wordt twee maal vergeten.

Waarom kiest iemand voor een bepaalde drug en wat verwacht het subject uit deze

oplossingspoging? In de voorgaande studies zijn de effecten van een drug steevast louter

inherent aan de stof die ingenomen wordt. Als we dan een kortdurende medicinale

behandeling toevoegen aan de optelsom is het hek helemaal van de dam. Het innemen van

een lichaamsvreemde stof zorgt voor de vrijlating van een bepaalde andere stof inherent

aan het organisme, waardoor de mens gedrag vertoont waarover hij geen controle heeft.

En aangezien de effecten van ene of gene „stof‟ tegengegaan kunnen worden door een

46

In het onderzoek worden effecten gearticuleerd als „het gevoel weg te smelten‟, de ervaring op een rijdend

voertuig te zitten, en cartoons over het computerscherm zien bewegen (Gouzoulis-Mayfrank, et al., 2005,

pp. 307-308, eigen vertaling). Louter een effect van de vrijlating van serotonine? 47

Zoals Vaiva, Bailly, Boss, Thomas, Lestavel, & Goudemand (2001, mijn cursivering en vertaling)

schrijven worden “verschillende substanties met ongeveer hetzelfde effect samengevoegd onder de term

ecstasy, waarvan de meest gekende 3,4-methylenedioxymethamphetamine (MDMA), N-gedemethyleerd

derivaat (MDA), methylene-dioxyethylamphetamine (MDEA), N-methyl-benzodioxazolylbutanamine

(MBDB) en 4-bromo-2,5-dimethoxyphenyl-ethylamine (2-CB of Nexus) zijn”. 48

Op basis van gevalsstudies kunnen zich „acute psychose, chronische psychose met paranoïde wanen,

flash-back fenomenen gelijkaardig aan LSD, angst/paniek, en depressieve stemmingsstoornissen‟ voordoen

(Vaiva, Bailly, Boss, Thomas, Lestavel, & Goudemand, 2001, eigen vertaling). Een kleine voorzet van de

onderzoekers naar het particuliere van de effecten van drugs? Ook de terloopse opmerking dat een

„schizofrene reactie‟ na inname van LSD mogelijk afhangt van individuele psychologische eigenschappen

vóór inname (Smith, 1967) lijkt een alternatieve denkwijze.

38

andere „stof‟49

(bijvoorbeeld het toedienen van cadmium (Jones & Miller, 2008)) –

waarvoor er trouwens voldoende evidentie bestaat dat in de toekomst de farmacologie

„geperfectioneerd‟ kan worden (Bubar & Cunningham, 2006) – hoeft het subject zich

enkel te voorzien van het beste advies en de beste behandeling om zijn probleem op te

lossen.

We hebben reeds aangegeven dat een groot deel van het onderzoek de focus legt op het

vinden van geschikte behandelingsmethodes om verslaving te onderdrukken. Immers,

verslaving wordt steeds vaker beschouwd als een „chronisch recidiverende hersenziekte‟

(zie Heyman, 2009; Leshner, 1997; & van den Brink, 2005). Een bekende vervangende

meester is Methadon. Met dosissen tussen 60 en 100 mg per dag voor zeven tot 53 weken

een geliefd middel om een verschuiving te bekomen binnen de verslaving. Hoe hoger de

dosis, hoe meer abstinentie blijkt uit onderzoek (Faggiano, Vigne-Taglianti, Versino, &

Lemma, 2003). Een ander „positief‟ effect van het innemen van Methadon kan het

verhogen van de therapeutische trouw zijn. Na de laatste dosis treden echter

ontwenningsverschijnselen op. Hetzelfde geldt ook voor andere farmacologische

surrogaten (Gowing, Farrell, Ali, & White, 2009), zoals het tegengaan van een

alcoholverslaving door het toedienen van benzodiazepines (Faggiano, Vigne-Taglianti,

Versino, & Lemma, 2003). Een aflossing van de wacht, zoals Freuds voorschrijven van

cocaïne om een morfineverslaving tegen te gaan (Markus, 2006). Dit terwijl er amper

evidentie is van enige effectiviteit, zoals blijkt uit verschillende Randomised Controlled

Trials (RCT; zie exploratief onderzoek Autrique, Vanderplesschen, Pham, Broekaert, &

Sabbe, 2007). Maar ook daar bestaat een oplossing voor. Onderzoekers pleiten dan

simpelweg voor een volgehouden gebruik van vervangende stoffen aangezien er evidentie

is dat ontwenning (Mattick, Breen, Kimber, & Davoli, 2009) en placebogebruik (Mattick,

Kimber, Breen, & Davoli, 2008) vaak gevolgd zal worden op herval. Klopt, want

verslaving is toch een chronische ziekte?

Andere oplossingen om herval tijdens de behandeling tegen te gaan, worden ook lustig

onderzocht. Zo blijkt dat het innemen van antipsychotica in het geval van

cocaïneverslaving zorgt voor een vermindering van de drop-out, al heeft de nieuwe

meester geen effect op de eigenlijke craving of enig verminderen van het gebruik van

drugs (Amato, Minozzi, Pani, & Davoli, 2007). Een kolfje naar de hand van de zorgsector

49

Zoals te lezen staat: “Inderdaad, in een studie uitgevoerd op Methadone-gebruikende cocaïne-afhankelijke

patiënten blijkt dat Mirtazapine goed getolereerd wordt en dat de behandeling kan verbeteren” (Bubar &

Cunningham, 2006, p. 1978, eigen vertaling).

39

waar „care‟ de „cure‟ heeft vervangen (Desloover, 2011). Een laatste behandeling die ik

hier - als overtreffende trap - zal vermelden, is het gecontroleerd voorschrijven van een

drug, in de hoop dat dit voorschrijven therapeutische effecten zal hebben (Ferri, Davoli, &

Perucci, 2005). Voorlopig echter zonder overtuigend succes50

. Dat het onderzoek ooit

komt tot dé oplossing lijkt evident en hiervoor worden neurochemische onderzoeken

aangevuld met lijkschouwingen of functionele hersenscans (Jones & Miller, 2008). Als er

al enige – onvermijdelijke – inconsistentie is in de resultaten van objectief onderzoek zal

dit enkel te wijten zijn aan verschillen in „responsiviteit‟ aan drugs, in het licht van de

reeds gebeurde „neuroadaptaties‟ (Bubar & Cunningham, 2006). Uit dit alles een

gemeenschappelijke opmerking: de patiënten, waarop het onderzoek zich toespitst,

brengen de theorieën aan het wankelen (Verhaeghe, 2008).

3.2.5 Ongelukkige genen

Komen we nu op de vraag waarom iemand verslaafd wordt en iemand anders, die ook

middelen gebruikt, niet. Het particuliere in dit antwoord - de eigen subjectieve keuze - kan

opnieuw zonder schroom verloochend worden. Uit post mortem onderzoek blijkt dat er

zich, bijvoorbeeld na jaren cocaïnemisbruik, veranderingen in de hersenen voorgedaan

hebben (Jones & Miller, 2008). Onderzoek dient nu nog uit te wijzen of de verschillen in

hersenstructuur het gevolg zijn van cocaïnemisbruik of de oorzaak. Volgens sommige

onderzoekers kan een genetische kwetsbaarheid hier aan de grond liggen. Door een

bepaalde biologische voorgeschiktheid zijn er individuen die gedoemd zijn om vatbaar te

zijn voor drugs, „zelfs na één dosis‟ (Vaiva, Bailly, Boss, Thomas, Lestavel, &

Goudemand, 2001). De werking van de neurotransmitters (en bijgevolg de kwetsbaarheid

voor drugs) is genetisch bepaald (Khokhar, Ferguson, Zhu, &. Tyndale, 2010), dus het

subject kan enkel wachten en hopen dat hij gespaard blijft. Met de woorden van

Conscience51

: “Gij treurt en beeft, alsof gij niet twijfelde aan zijn ongeluk; ik integendeel

heb een gevoel dat hij er uitgeloot is; ik heb vertrouwen in Gods goedheid” (1963, pp.

279). Genetisch onderzoek vormt, samen met het fysiologische, een evidentie dat,

bijvoorbeeld, het dopaminerge systeem een grote rol speelt bij cocaïnegebruik en –

50

In deel I beargumenteerden we dat Freud met zijn bevindingen verder stond dan sommige huidige

onderzoekers. Dit blijkt nogmaals uit dit voorbeeld. Freud ontdekte reeds in de jaren ‟80 van de 19de

eeuw

dat het toedienen van cocaïne niet het gewenste resultaat had bij het bestrijden van de morfineverslaving van

zijn vriend Fleischl: “Doch der Erfolg stellte sich nicht ein, im Gegenteil, Fleischl war am Ende der

Behandlung auch noch kokainsüchtig dazu.” (Markus, 2006, p. 63). 51

Eveneens woorden die hét weten in pacht hebben, con ciencia, of een poging tot bedriegen: con science

van het onbewuste conscience? Het knelpunt tussen weten en kennis (Lacan, 2006 [1966]).

40

afhankelijkheid (Lohoff et al., 2010). Dit sluit opnieuw aan bij de idee dat a) verslaving

een chronisch recidiverende hersenziekte is, b) een drug als stof invloed heeft op het

lichaam en het gedrag, waardoor variabiliteit en subjectieve effecten slechts ruis zijn

binnen de data, c) het individu zijn lot (het keuzebegrip) niet meer in eigen handen heeft,

d) herval, na een miraculeuze genezing, onvermijdelijk is, en e) een organisch-

fysiologische behandeling hierdoor geoorloofd, nee, noodzakelijk is.

De genetische theorieën zijn een derde luik – naast hersenen en neurotransmitters – binnen

het onderzoek naar de effecten van drugs (Maldonado, 2003). Waarom een eerste slok

alcohol überhaupt genomen wordt, kan door de onderzoekers vakkundig omzeild worden.

We herhalen hier opnieuw dat we de organische veranderingen niet aan de kant willen

schuiven. De ideeën en bevindingen rond neurochemische substanties, hersenfuncties en

genetische voorgeschiktheid kunnen we niet verbannen uit een allesomvattende theorie

rond de effecten van drugs. Dit, bijvoorbeeld, vanwege de complexiteit aangaande de

processen gerelateerd aan verslaving - zoals de link tussen opioïde antagonisten

(vooronderstelde hoofdrolspeler bij heroïneverslaving) en het gebruik van deze bij de

behandeling van alcoholverslaving (Srisurapanont & Jarusuraisin, 2005). Ook kunnen

medicatie en psychoanalyse samengevoegd worden voor hetzelfde doel, zoals het blijven

functioneren binnen een bepaalde band bij psychotische gevallen, hevige angst of

melancholische suïcidepogingen (Liart, 2003). Om nog maar te zwijgen van de chronische

hersenschade die kan volgen na middelenmisbruik (Smith, 1967). Wel kan gepleit worden

voor het invoeren van kwalitatieve en kwantitatieve methodes met de nadruk op het

subject van wetenschappelijk onderzoek. Want wat betreft het individuele effect van drugs

op psyche en omgeving lijkt een categorisatie niet voldoende. Dit binnen de Milleriaanse

(Lacaniaanse) kliniek van de overdracht, waar spreken en luisteren van primordiaal belang

zijn. Deze psychoanalytische ethiek wordt in deel IV verder besproken.

3.3 Het Verslaafde Subject Verloren in de Omgeving

In vorige hoofdstukken hebben we gefaald in onze poging om de hoofdhypothese te

verwerpen. Deze luidde: de nadruk bij huidige onderzoeken rond het effect van drugs ligt

op het object van de stof en het organisme, de biologische en fysiologische aspecten van

het verhaal. We hebben inderdaad gemerkt dat, tijdens het raadplegen van enkele

databanken waar lectuur over het onderwerp gevonden kon worden, het merendeel van de

artikels bekommerd was om lichamelijke effecten. Deze werden teweeggebracht door

eigenschappen specifiek aan een drug. Ook de voorgestelde behandelingsmethodes waren

41

hierop gericht. Het moge duidelijk zijn dat dit, als eerste conclusie rond dit deel, slechts

één kant van het verhaal is. Er zijn ook modellen betreffende de integratie van

neurologisch onderzoek en contextuele bevindingen (Fishbein & Tarter, 2009; Wiers &

Engels, 2008). Dit zou kunnen verklaren waarom niet iedereen verslaafd wordt. Het zou

om een samenspel gaan tussen „genetische en omgevingsfactoren, waarbij individuen die

een afhankelijkheid ontwikkelen een onderliggende kwetsbaarheid voor verslaving

hebben‟ (Jones & Miller, 2008). Aangezien de onderzoeksresultaten vaak niet

repliceerbaar zijn, wordt een „gen maal omgevingsmodel‟ (G x E) voorgesteld (Khokhar,

Ferguson, Zhu, &. Tyndale, 2010). Dit zijn stille getuigen van antwoorden op het huidige

evidence-based denken rond de lichamelijke effecten van drugs. Of het originele

antwoorden zijn en al dan niet recent genoemd kunnen worden, valt te betwijfelen. Reeds

in de jaren ‟60 van vorige eeuw werd commentaar geleverd op „moderne‟

wetenschappelijke onderzoeken, aangezien toen reeds bleek dat de onderzoeken niet het

gewenste resultaat bereikten (Berne, 1964). Daarom gaan we kort in op enkele werken die

als voorbeeld kunnen dienen. Een vage opflakkering tegen de huidige paradigmatische

shift. Daarbij vermelden we voornamelijk functionele en psychosociale visies.

Alcoholisme zien als een chronisch recidiverende hersenziekte maakt deel uit van het

moderne discours52

. Daarom werden er theorieën ontwikkeld die druggebruik binnen de

omgeving plaatsen. Niet het lichaam staat centraal, maar het lijden van het individu. Een

bekend voorbeeld is de Stepping Stone Theorie, toegepast op marihuana53

(Kane &

Yacoubian, 1999). Hierbij wordt vermoed dat het gebruik van deze drug zal leiden tot het

innemen van andere, mogelijk meer schadelijke, substanties (Earleywine, 2002). De

theorie begon met een biologische variant, waarbij marihuana lichamelijk bepaalde

effecten teweegbrengt die tot een hunkeren naar andere drugs zullen leiden (Ibid., pp. 49-

50). Onderzoek bleek deze theorie echter niet te ondersteunen. Pathway-theorieën werden

gecreëerd die betoogden dat het gebruik van een bepaalde drug - bijvoorbeeld alcohol -

vaak vooraf werd gegaan door het gebruik van een ander middel - bijvoorbeeld nicotine.

Tevens zou het nuttigen van de eerste de waarschijnlijkheid vergroten dat de tweede drug

ooit gebruikt zal worden. Het gevaar bestond er echter in dat dit denken een causaliteit

ging bevatten. Vele theorieën lieten zich dan ook hiertoe verleiden, terwijl een oorzaak-

52

Al wordt verslaving ook soms als ondeugd gezien, sociaal onaanvaardbaar gedrag. Voor de invloed

hiervan op gezondheidszorg (zie Nuno-Gutierrez, Alvarez-Nemegyei, Gonzalez-Forteza & Leon, 2006). 53

Een drug waarrond veel heisa bestaat. Legalisering of niet blijkt een heikel punt in vele landen. De stof

kan gerookt worden of verwerkt in voedingswaarden. Als thee lijken de effecten gering, of dienen we

daarvoor het individu aan het woord te laten?

42

gevolg redenering hier niet volgehouden werd. Inderdaad, een temporele sequentie werd

gevonden (tot 90% van de gebruikers van harddrugs gebruikte ooit marihuana). Ook de

grotere waarschijnlijkheid dat ooit meer schadelijke drugs gebruikt zullen worden, werd

bevestigd (Rebellon & Van Gundy, 2006; Fergusson, Boden, & Horwood, 2006). Maar

een correlatie alleen kan geen causaliteit in stand houden. Derde variabelen kunnen een

verklaring bieden voor het verband (Rebellon & Van Gundy, 2006). En hoeveel

cannabisgebruikers zouden nooit een andere drug proberen? Het verslaafde subject mag

dus ook niet zoek geraken in de (theorieën rond) omgeving. Een overzicht van deze

theorie zou ons te ver leiden. Het onderkennen van het bestaan ervan lijkt ons voldoende

om een genuanceerd overzicht te geven van huidige theorieën en denkwijzen bij

onderzoekers. Ook het inleiden van een discussie rond de invloed van omgeving (zoals

contact met drugs via peers), dat door deze theorie tot stand kwam, is van wezenlijk

belang. De rol van de omgeving wordt immers even vaak vermeld in artikels en boeken

rond verslaving. Alleen krijgen deze theorieën minder uitvoerige besprekingen en lijken

de databanken enkel oog te hebben voor de biologische effecten van drugs. Waarom dit zo

is – zoals het niet significant zijn van resultaten en daardoor uitblijven van artikels of de

aanwezigheid van methodologische problemen – zou een interessant vervolg zijn op deze

Masterproef.

Terug naar de rol van de omgeving. Binnen de effecten van drugs kan de peinzende geest

verschillende mechanismen bedenken waar de omgeving van belang kan zijn. Via

rolmodellen, leerwetten, wetgeving, peerinvloed en algemene ontwikkeling kan een

individu leren hoe te reageren op een substantie. Dezelfde invloeden kunnen voor zowel

de redenen - om, bijvoorbeeld, te drinken - als de verwachtingen54

ervan zorgen. Een

voorbeeld van wat verwacht wordt als je drugs gebruikt, komt van het Social Learning

Model (Cooper, Russell, & George, 1988; Cooper, Russell, & Mudar, 1995; Cooper,

Russel, Skinner, Frone, & Muder, 1992), waar omgeving en individuele kenmerken

interageren en (redenen voor) drinken voorspellen. Verwachting heeft dus zeker een

invloed op welke effecten een bepaalde dosis van een drug teweeg kan brengen (Wiers &

Engels, 2008). Omgekeerd kan druggebruik inwerken op de omgeving. Er zijn dus naast

individuele kenmerken zoals het pure verlangen (de „compulsie‟) naar de drugs, al dan niet

het gevolg van leerwetten (O‟Brien, Childress, Ehrman, & Robbins, 1998), genoeg

54

Redenen zijn niet perse hetzelfde als verwachtingen, maar hangen nauw samen. Je kan bijvoorbeeld

drinken op een feestje met de verwachting „dronken‟ te worden. De reden is dat je (ondervonden hebt dat je)

dronken vlotter kan omgaan met de mensen.

43

mechanismen die onderzocht kunnen worden. Deze omgevingsfactoren – gaande van de

moeder (Berne, 1979) over separatie van deze laatste (Bray, Adams, Getz, & Baer, 2001)

tot monitoring, invloed van peers (Flannery, Vazsonyi, Torquati, & Fridrich, 1994) en

Occasion Setters (zie Opponent Process-theorieën van Solomon & Corbit, 1973) – dienen

opgenomen te worden in het denken rond de effecten van drugs.

Wiers en Engels (2008) stellen een Kwetsbaarheidsmodel voor. Vertrekkende vanuit de

sociale context spelen in dit model ook genetische verschillen een rol bij middelengebruik

en –misbruik. De particuliere reactie op een middel staat hier, zoals in ons uitgangspunt,

centraal. Hiervoor doen de onderzoekers een beroep op de bestaande theorieën rond

neurale adaptaties; cognities, ervaringen en verwachtingen; en actietendensen. Ook gaat

voldoende aandacht uit naar de comorbiditeit met andere psychopathologieën. Het is dus

mogelijk om een integrerend model te maken van gen-omgeving interacties. Toch mogen

we ook hier niet het individu uit het oog verliezen. Binnen deze theorieën is de verslaafde

eveneens een slachtoffer, deze maal van de omgeving. De etiologische basis ligt

andermaal – net zoals bij de organische-fysiologische benadering – buiten het subject

(Verhaeghe, 1989). Wij pleiten hier om deze kennis te gebruiken als knooppunten waarbij

het spreken van een subject gevoegd kan worden. Dit alles niet enkel om de

„wetenschappelijke‟ kennis omtrent de particuliere effecten van drugs te vergroten, maar

ook als vlotte, gefundeerde en genuanceerde poging om een ontmoeting aan te reiken waar

het subject zijn of haar druggebruik niet hanteerbaar acht. Zowel de „echte‟ psychoactieve

effecten van een middel als de verwachte effecten na gebruik van een stof kunnen door

een subject gearticuleerd worden. Een voorbeeld uit de praktijk: wanneer personen met

een verleden van middelenmisbruik gevraagd worden drugs te rangschikken naargelang

hun effect, dan is er steevast onenigheid. Benzodiazepines hebben bij de ene een

verdovend, bij de andere een oppeppend effect. Hetzelfde geldt voor alcohol, speed,

cannabis, enzovoort. Deze schat aan informatie kan ons dan, gebruikmakend van onze

theorie over effecten van drugs, helpen om samen met het individu tot een verder spreken

te komen over het waarom van het middelenmisbruik (zie verder).

3.4 Conclusie Deel III

We hebben de wetenschappelijke stand van zaken rond evidence-based denken over de

effecten van drugs bekeken (voor een overzicht: Autrique, vanderplesschen, Pham,

Broekaert, & Sabbe, 2007). Daarbij hebben we ondervonden dat vooral de lichamelijke

effecten beschouwd worden. Dit zowel binnen het onderzoek naar de effecten op het

44

organisme, als naar de voorgestelde behandeling voor deze „chronische hersenziekte‟ die

verslaving is (Leshner, 1997; & van den Brink, 2005). De anatomie lijkt terrein te winnen

op het vlak van kennis en weten binnen de (humanistische) wetenschap.

Hersenen (Abarca, Albrecht, & Spanagel, 2002; Du et al., 2006; & Srivastava et al.,

2010), neurotransmitters (Vaiva, Bailly, Boss, Thomas, Lestavel, & Goudemand, 2001;

Gouzoulis-Mayfrank, et al., 2005; Bonnet, Harkener, & Scherbaum, 2008; & Pani, Trogu,

Vacca, Amato, Vecchi, & Davoli, 2010) en genen (Khokhar, Ferguson, Zhu, &. Tyndale,

2010; & Lohoff et al., 2010) zijn van primordiaal belang. We merken een verschuiving

binnen de gezondheidszorg op. Vaak gaat het denken rond de effecten van drugs hand in

hand met een biomedische omschrijving van verslaving (Heyman, 2009). Drugs hebben

voorspelbare effecten, dat zal wetenschappelijk onderzoek binnenkort voorgoed duidelijk

maken (zie Bubar & Cunningham, 2006). Voorlopig blijven sluitende conclusies echter

uit. Toch worden reeds behandelingsmodellen voorop geschoven. Wat is dan de rol van

het subject? Deze wordt aan de kant gezet door een wetenschappelijk doxa, dat een keuze

maakt in de plaats van het individu (Verhaeghe, 1989). Hét probleem is gekend – of staat

op het punt ontdekt te worden – en het individu wordt het zwijgen opgelegd. Omdat

verslaving een organische aandoening is, kan een individu niet verantwoordelijk zijn voor

de „ziekte‟. Een behandeling komt er als pil, poeder of brouwsel (zie Faggiano, Vigne-

Taglianti, Versino, & Lemma, 2003; Bubar & Cunningham, 2006; ).

Toch kunnen we onze hypothese – dat huidig onderzoek enkel focust op de organisch-

fysiologische effecten van drugs – slechts gedeeltelijk verwerpen. We merken op dat ook

het functionalisme een plaats lijkt te zoeken binnen deze trend. Daar staan verwachtingen

(Cooper, Russell, & George, 1988; & Cooper, Russell, & Mudar, 1995), omgeving (Bray,

Adams, Getz, & Baer, 2001) en leerprocessen (O‟Brien, Childress, Ehrman, & Robbins,

1998) centraal. Beide verliezen echter de band met hun studieobject bij uitstek: een

individu dat spreekt over welke effecten een drug heeft op zijn lichaam, omgeving en

sociale verhouding. Hier lijken de effecten van een drug individueel bepaald, wat afwijkt

van een voorspellende en controlerende houding binnen het evidence-based werken. Niet

elke stof heeft hetzelfde effect op elk persoon. De psychische effecten zijn onvoorspelbaar

(Hofmann, 1980 [1979]). Met de woorden van een ex-gebruiker, gevraagd naar de

effecten van drugs: “de bevindingen kloppen niet met de wetenschap” (persoonlijke

mededeling). Waarom dit zo is, zal afhangen van persoonlijke uitgesproken

verwachtingen, lichamelijk gedetermineerde factoren, verschillende contextuele invloeden

en de particuliere oplossingen die iemand (al dan niet bewust) beoogt.

45

Binnen dit deel kregen we een bescheiden antwoord op onze onderzoeksvraag: staan de

schijnwerpers binnen het huidige onderzoek met betrekking tot de effecten van drugs

enkel gericht op een object of ook op het subject? We merken op dat ook ander onderzoek

gebeurt binnen een evidence-based werken. Toch krijgt het medisch-biologische

gedachtegoed, doorheen een bepaalde tijdsgeest de laatste twee decennia, een belangrijke

plaats toebedeeld.

46

DEEL IV: KUNNEN MODERNE WETENSCHAP EN

PSYCHOANALYSE VERENIGD WORDEN?

“There is no such thing as a science of man

because science‟s man does not exist, only its

subject does” (Lacan, 2006 [1966]).

4.1 Inleiding

In tijden waarin de medische wereld beoogt elke mentale aandoening te veroveren (Lees:

reduceren tot genen, neurotransmitters, en het organisme), heeft de psychoanalyse geen

interesse om een wetenschap te zijn. Of toch geen wetenschap in de huidige zin van het

woord (Fink, 1995). Wel kan het analytisch discours gebruikt worden, ook om

onderzoeksresultaten van verschillende disciplines in een ander daglicht te stellen.

Daarnaast kunnen de (humane) wetenschappen empirisch onderzoek blijven gebruiken om

tot enkele algemene bevindingen te komen. Maar wat met de wetenschappelijkheid van

psychologie? En de psychoanalyse in het bijzonder? “Het empirisch onderbouwen van ons

vak is geen eenvoudige zaak, maar in vergelijking met andere disciplines heeft de

psychotherapie dit bepaald niet slecht gedaan” (Jaspers, 2009). Hoe dit zogenaamde

wetenschappelijke karakter bekomen? Neurobiologische bevindingen combineren met een

psychoanalytische theorie? Hebbrecht (2010, p. 19) schrijft: “De erfelijk bepaalde

kwetsbaarheid [voor alcoholisme] komt tot expressie onder invloed van andere (deels

onafhankelijke) sociale, psychologische en biologische factoren”. Deze factoren dienen

we dan binnen het particuliere te brengen. Hoe probeert een persoon hiermee om te gaan

om stabiliteit te creëren binnen het eigen psychische leven? Waarom heeft een bepaalde

drug op iemand een bepaald effect? De link met de kliniek is op dit punt niet veraf. En we

vermelden meteen dat, wat hierna voorgesteld zal worden, ook geen sluitend antwoord

kan bieden op het waarom van verslaving. De nadruk blijft liggen op het particuliere van

de effecten van drugs. We pleiten wel voor een empirisch omvattend model, waar

kwalitatief en kwantitatief onderzoek gecombineerd worden. Hierbij staat een singulier

spreken centraal, aangevuld met onderzoek naar lichamelijke factoren.

4.2 Theorie en Huidig Discours: Kwestie van Causaliteit?

Freud maakte zelf de verschuiving van het oog naar het oor. Betekenissen en taal zijn niet

steeds duidelijk en Freud wou iets „nieuws‟: luisteren naar het onbewuste (Loose, 2002).

Belangrijk is dan het verschil tussen betekenis en woordkeuze. De psychoanalyse gaat,

volgens Kuiper (1994), niet op zoek naar betekenissen. Dit omdat meteen causale relaties

47

verondersteld worden. Mochten we enkel de betekenis ontleden uit het gesproken woord,

dan vervallen we evenzeer in de illusie van objectiviteit (want elke interpretatie is

subjectief) met in extremis de categorisatie. Uit A volgt B: omdat iemand over een

bijouteriekistje droomt, zinspeelt deze op het vrouwelijke geslachtsorgaan (Freud, 2006

[1905], p. 179). Of omdat het individu cocaïne gebruikt, voelt deze een excitatie. Het kan

dus anders. De psychoanalyse zorgt niet voor betekenis (Fink, 2009). Op deze manier kan

ook het onderscheid tussen normaal en abnormaal moeilijk gemaakt worden. In de

psychoanalyse is er slechts één referentiepunt, dat van het subject in de taal

geconfronteerd met het trauma van het tekort55

. Hier ligt de nadruk op de klinische

praktijk, met een theorie als leidraad. De woorden die een individu uitspreekt zijn zinvol

en houden een bepaalde keuze in. Dan kunnen we de volgende vraag stellen: waarom kiest

iemand voor drugs (of één bepaalde drug)? “Als subject zijn we de som van onze keuzes.

We vertellen ons verhaal en we schrijven en herschrijven onze geschiedenis” (Kinet, 2010,

p. 7). We articuleren psychische causale reeksen. Deze zullen echter ons gedrag niet

determineren, want we gaan er dus vanuit dat er nog een keuze bestaat, een vrije wil.

“Drugs don‟t take people, people take drugs” (Krystal, 1974). Met de woorden van een

aan alcohol verslaafde man: “Rond die tijd besloten een vriend en ik een weddenschap aan

te gaan om een maand lang niet te drinken en te roken. We hielden het nog vol ook. Ik had

nu bewezen dat ik gemakkelijk met drinken kon ophouden, als ik maar wilde. Na die

maand liepen we het eerste het beste café binnen en na een uur waren we al weer in een

feestelijke roes” (Ansoms, 1988, p. 63, eigen aanduiding). Verder zal de verwachting van

een bepaald effect de subjectieve keuze voor een drug bepalen. De categorisatie van

effecten van drugs vervalt naast het spreken van een individu. Hetzelfde individu spreekt:

“Ik moest en zou iets drinken. Eén glas werden er onmiddellijk twee, drie, ontelbare – tot

ik in een totaal andere wereld zat, een hallucinerende, verwrongen wereld. Alles trok in

een waas voorbij mij: het leek allemaal niet belangrijk meer, ik woonde eigenlijk op een

ver verwijderde kubusvormige planeet” (Ibid., p. 62, eigen aanduiding). Dat deze woorden

het effect van alcohol aanduiden lijkt onvoorspelbaar en is dus individueel bepaald. Maar

het waarom van druggebruik kan hierdoor bevraagd worden. Als elke drug bij iedereen

een verschillend effect heeft, zullen ook de redenen voor druggebruik dan oneindig

verschillend zijn? Welk lijden (Freud, 2006 [1930]) of genot bestaat er naast druggebruik?

De taal is dus van primordiaal belang en zal het psychische apparaat determineren (Van de

55

Het criterium voor waarheid (Loose, 2002).

48

Vijver, 1994). Dit zal een rol spelen bij het wetenschappelijke karakter van de

psychoanalyse (zie verder).

Wat te doen met de verwetenschappelijking rond het denken over effecten van drugs?

Deze beoogt het categoriseren van de effecten van drugs. De bijdrage van moderne

wetenschap is handig, maar vaak onvoldoende of inconsistent (Ibid., p. 208). Dat wist

Freud (1978 [1913]) ons reeds te vertellen. De neurologie, biologie, enzovoort kunnen niet

alles verklaren. Toch doet deze uitspraken over de effecten van drugs (o.a. Gouzoulis-

Mayfrank, et al., 2005) en de oorzaak van verslavingen (zie Khokhar, Ferguson, Zhu, &.

Tyndale, 2010; Vaiva, Bailly, Boss, Thomas, Lestavel, & Goudemand, 2001). Uit

klinische voorbeelden blijkt dat de subjectieve beleving van de effecten van drugs dient in

acht te worden genomen, daarom maakte Freud de overgang van het laboratorium naar de

kliniek (Kaplan-Solms & Solms, 2000). Loose (2002) merkt echter terecht op dat er ook

binnen het spreken van het subject schijnbaar een probleem schuilt: dit spreken is

subjectief en onvoldoende. Wat voor één individu van toepassing is, zal niet meteen

gelden voor iedereen. Naast de kritiek die geleverd kan worden op de psychoanalytische

klinische validiteit56

wordt ook de methode binnen de kliniek onder de loep genomen: als

de bron van effectiviteit (de spreker en het gesprokene) niet duidelijk omschreven en

afgebakend kan worden, is de vrije associatie57

dan superieur aan de hypnotische suggestie

(Nobus, 1994)? Om kennisoverdracht te bekomen naast de ervaring uit de kliniek is er dus

een „geschrift in het Reële‟ nodig, een theorie (Loose, 2002). Om een zo relevant

mogelijke theorie te verkrijgen, met voldoende aandacht voor het singuliere én

bevindingen uit verschillende takken van de psychologie, kunnen we nomothetische

onderzoeksresultaten combineren met idiografische studies. Dit proberen we dan te staven

of weerleggen aan de hand van casussen. Waar in vele huidige gevalsstudies het sprekende

individu echter vervangen wordt door een label pleit Sacks (1985) ervoor om een

gevalsstudie uit te diepen tot een narratief, een verhaal. Colijn (2009) is sceptisch: “Als we

alleen naar het afgelopen decennium kijken: wat te denken van de groeiende wederzijdse

bevruchting van neurobiologische ontdekkingen (Damasio, Gallese en anderen) en

processen in de intrapsychische en interpersoonlijke dynamiek, zo relevant voor

psychotherapie, al weten we nog niet altijd hoe de vertaling tussen die

wetenschapsgebieden moet verlopen.”. De kloof tussen praktijk en wetenschap wordt

56

Kritiek geuit door Stenger rond de cirkelredeneringen binnen de psychoanalyse: waar de praktijk de

theorie niet volgt wordt gesproken van een „weerstand‟ (Besproken in Nobus, 1994). 57

Naast interpretatie en de hantering van de overdracht (Nobus, 1994).

49

gedicht (Schippers, 2009). Of is het eerder biomedisch onderwerpen, het aanbieden van

een superieur antwoord op een normatief gezondheidsideaal58

?

Onderzoek naar biologische fenomenen is geen slechte zaak, maar het subjectieve spreken

moet steeds aanwezig blijven. De psychoanalyse heeft zijn ontstaan ook aan de

wetenschap te danken (Lacan, 2006 [1966a]): patiënten kwamen spreken in de naam van

de wetenschap, zoekend naar een oplossing (Lacan, 2006 [1966b]). Hoe ziet deze

combinatie der vakgebieden er dan uit? Loose (2002) durft het woord neuropsychoanalyse

in de mond nemen. Neuronen mediëren psychische fenomenen (Heyman, 2009). De

betrokken stoffen kunnen vanuit het lichaam zelf komen, of ingevoerd worden van

buitenaf (Freud 1978 [1925]). Dit mogen we niet zomaar aan de kant schuiven. Het

biologische standpunt hoeven we hier dus niet vermijden, aangezien deze

fenomenologische beschrijvingen de psychoanalyse niet uitsluiten. Ook schuiven psycho-

analytische concepten neurobiologisch onderzoek niet aan de kant59

(Carhart-Harris &

Friston, 2010). Ook Hebbrecht (2010) geeft aan dat het psychische tekort (zie deel II)

misschien veranderingen in de hersenen veroorzaakt. Verder kan de Freudiaanse „drift‟,

bijvoorbeeld, gelezen worden als een grensbegrip tussen een psychologische en

biologische opvatting (Freud, 1978 [1913]). Heyman schrijft: “given that addictive drugs

vary widely in terms of the receptors that they bind to and their pharmacological effects,

they offer a wide range of unique subjective experiences” (Heyman, 2009, eigen

aanduiding). Neurologische adaptaties kunnen dus de variatie binnen de effecten van

drugs verklaren (Loose, 2002, p. 231). Nu dient enkel het subject, binnen de ethiek van het

spreken, te worden gehoord. Kaplan-Solms en Solms (2000, p. 4, eigen vertaling) vragen

zich dan af: “hoe wordt het subjectieve bewustzijn geproduceerd door de anatomische

structuren en fysiologische functies van het brein?”. Een wetenschappelijke relatie tussen

taal, neurologische veranderingen en variaties binnen effecten van drugs vormt het

alternatief (Loose, 2002, p. 231, eigen vertaling).

Hoe gaan we dan te werk? Als het „subject‟ centraal staat, waar dienen we dan op te

letten? En wat zijn de implicaties voor de psychoanalyse als wetenschap? Is luisteren naar

het individu voldoende? Of dienen we ook het eigen weten in vraag te stellen?

58

In de volgende alinea verklaart Schippers namelijk: „De neurobiologie zorgde voor een wetenschappelijk

onderbouwd antwoord op de vraag of verslaving een hersenziekte is (2009, pp. 3), via beelden van het brein

van „zieke mensen‟. 59

Carhart-Harris en Friston (2010) gaan uit van de recente neuropsychoanalytische benadering. Ze proberen

een dialoog op gang te brengen door psychoanalytische concepten neurobiologisch te benaderen (Ibid., p. 2).

Opmerkelijk is de grote overlap tussen „Freudiaanse formuleringen en functionalistische interpretaties met

betrekking tot neurologische processen‟ (Ibid., p. 11).

50

4.3 Analytisch Discours en Vocatieve Taal

Volgens Quackelbeen (1989) moet binnen elke analytische kuur elk individu dus in zijn

particulariteit gehoord worden. De vocatieve taal zou, schrijft Kuiper (1994), voor

psychische samenhang zorgen. De betekenis van een gesproken woord (betekenaar) wordt

enkel verkregen via een andere betekenaar (Lacan, 2006[1966a]). Via het spreken komen

we zo tot de constructie van een particuliere en singuliere waarheid, los van de universeel

geldende wetmatigheden.

Nobus (1994) oordeelt dan dat de psychoanalyse als wetenschap of beroep niet

onmogelijk is. Onmogelijk is „de sluitende theorie over het psychisch apparaat‟ (Ibid., p.

123). We dienen dus ook het psychoanalytische weten in vraag te stellen. In de praktijk

dient het weten namelijk op de plaats van de waarheid te staan, doch een weten vanuit het

subject (de analysant), niet de analyticus. De patiënt die een oplossing komt eisen, zal

vaak bedrogen uitkomen. Onze kennis kan in de praktijk nooit voldoende zijn. Ook wij

mogen dus niet de eigen visie als grootmeester beschouwen. Bekijken we het analytisch

discours, dan zien we dat het subject verdeeld is vanuit een innerlijke aandrift (a). Deze

aandrift is echter niet de „echte‟ agens (Verhaeghe, 1995). Het startpunt is de waarheid

(S2). Een (meester)betekenaar (S1) wordt gevormd doorheen het spreken. Deze komt tot

stand tijdens de kuur (Quackelbeen, 1989). We argumenteren dat dit de woorden zullen

zijn die een effect van drugs aanduiden. Als een drug een bepaald (verwacht) effect heeft,

zal het gearticuleerd worden. Wij dienen dit te beluisteren, zonder te classificeren. De S2

wordt „buiten‟ de communicatie geplaatst, bij het vertrekpunt van elk discours, en kan

nooit ultiem geweten zijn. Iemand wordt gesproken.

Zo komen we tot een samenvloeiing van twee inzichten binnen dit werk: net zoals tijdens

de analytische kuur het spreken van de patiënt centraal dient te staan om tot een

weten/waarheid te komen, krijgt de vocatieve taal een verheven positie toebedeeld binnen

het onderzoek naar de effecten van drugs. De reden voor het druggebruik en de specifieke

articulatie van de effecten en gevolgen van het gebruik staan niet los van een onbewuste

determinering en singuliere keuze60

. Binnen praktijk en wetenschap worden we dus

geconfronteerd met eenzelfde subject, de gearticuleerde betekenaar. We kunnen ons op dit

punt afvragen of de psychoanalyse dan een plaats kan krijgen, opeisen of beogen als

„echte wetenschap‟.

60

“The key is to explore and never assume that we know what the substance use means or what function it

serves for a particular person” (Rothschild & Gellman, 2009, eigen aanduiding).

51

4.4 Streven naar Wetenschap?

We hebben gezien dat het sprekende individu zowel in de praktijk als in de wetenschap

centraal staat. Dient de psychoanalyse dan te streven naar een verheven plaats tussen de

wetenschappen? Als er überhaupt andere wetenschappen bestaan, waarom valt de

psychoanalyse tijdens huidige debatten rond het thema er steeds tussenuit? Freud zette ons

reeds in 1925 de wetenschappelijke weerstand tegen de psychoanalyse uiteen (Freud 1978

[1925]). Maar waarom zulks oppositie tegen de discipline? Volgens Nobus (1994) zijn er

drie groepen aanhangers te onderscheiden. Zij die psychoanalyse nu noch ooit als

wetenschap zien; zij die inzien dat psychoanalyse nu geen wetenschap is maar dit wel zou

kunnen worden; en zij die psychoanalyse als wetenschap zien en dit fervent zullen

verdedigen.

Verhaeghe (2002b) merkt alvast een gemeenschappelijk punt op: wetenschap en

psychoanalyse ontfermen zich rond hetzelfde subject, namelijk het „subject van het

onbewuste‟61

. Het onbewuste van de wetenschapper is het vertrekpunt van elk onderzoek.

Verder heeft élke wetenschap te maken met particuliere data. De psychoanalyse evenzeer

als de fysica (Quackelbeen, 1994). Ook de wetenschap wil objecten via een eigen taal

communiceren (Lacan, 2006 [1936]). Dit echter vanuit een fenomenologische basis,

waarbij de „objectiviteit‟ meer zegt over de onderzoeker dan het onderzochte object. Dan

is het „weten‟ relatief en beperkt tot de eigen toren (Ibid., p. 64). Tevens vertrekt elk

onderzoek vanuit een subjectief verlangen van de onderzoeker. De illusie van objectiviteit.

De psychoanalyse zal weliswaar ook beperkt zijn in haar toepassingsterrein naast de

moderne wetenschap. Predictie is uitgesloten binnen de psychoanalyse. Beschrijven van

fenomenen en symptomen is via observatie en luisteren wel mogelijk. Op verklarend vlak

zijn er echter „nadelen‟62

. De complexiteit van psychische fenomenen is te groot (Van de

Vijver, 1994).

Maar als de psychoanalyse al subversief is aan andere wetenschappen, schrijft Nobus

(1994), dan is het dankzij de continue ondervraging van het eigen weten en de

geschiedenis. We dienen Freud niet eindeloos te herhalen vanuit een Victoriaans kader.

Wel zoeken we een psychoanalytisch antwoord op het onbehagen van de mens in onze

tijd. We laten het individu gesproken worden, “à quelqu‟un supposé les entendre et apte à

61

De term „subject‟ gebruiken we nu niet als „patiënt‟, want het Lacaniaanse concept is een reactie tegen de

egopsychologie. 62

Niet dat dit een probleem zou mogen vormen. Integendeel, het psychologiseren van verschillende

menselijke problemen gaat eveneens uit van een ideaalbeeld waarbij het subject niet gehoord wordt. Hij of

zij is dan „slachtoffer van een trauma…‟ (Verhaeghe, 1989, p. 47).

52

lui en rendre compte” (Anzieu, 1999, pp. X). We mogen dus niet vergeten dat het

analytisch discours centraal staat, met het weten op de plaats van de waarheid. Als clinicus

dienen we „objectiviteit‟ – één van de paradepaardjes van de zogehete échte

wetenschappen (Verhaeghe, 1989) – te zien als het disconfirmeren van de eigen

verwachtingen. We behoeden ons van enig begrijpen (Fink, 2009). Het subject dient te

spreken. Lacan merkte in La Science et la Vérité (2006 [1966b]) reeds op dat we de vraag

naar „wat is wetenschappelijk?‟ beter konden vervangen door de vraag naar de verhouding

van het subject ten aanzien van weten en waarheid. Zaretsky (2004) schrijft hierover

treffend: “es war ein neues Verständnis des Subjekts”. De onderdrukte waarheid komt

terug in het onbewuste. Dit onbewuste wordt op zijn beurt gerepresenteerd door

betekenaars, de gearticuleerde en gekozen woorden, met dien verstande dat deze

betekenaars de lading niet dekken (Denart, 1970). Het individu gaat op zoek naar iets

anders. In drugs, bijvoorbeeld? Hoe dan ook: het subject is verdeeld door de taal. Het

verdeelde subject wordt het subject van de wetenschap, alwaar het spreken – indien

mogelijk – een instrument wordt. Dit subject is dan het subject van de betekenaar (Lacan,

2006 [1966b]). De plaats van de taal, een vertrekpunt voor de theorie rond effecten van

drugs. Volgens Freud was het luisteren (doorheen de langdurige analyse) tevens

noodzakelijk om wetenschappelijk inzicht te bevorderen (Freud (2005 [1918], eigen

cursivering). Wij pleiten in dit laatste deel daarom voor een combinatie van interpretatie

en luisteren; én wetenschappelijk onderzoek. Bij de eerste spreekt het individu en

beschrijven we via psychische causaliteit de keuze van het individu. Bij de laatste

onderzoeken we te objectiveren fenomenen (anatomische en fysiologische veranderingen)

om een particuliere verklaring te bekomen. Denk maar aan functionele hersenscans om

psychische belevingen „zichtbaar‟ te maken (Kinet & Bazan, 2010). De combinatie kan

leiden tot een theorie waarin particuliere ideeën uit het onderzoek ruimte laten voor het

singuliere spreken in de praktijk. Deze theorie kan ook enkel standhouden als het in vraag

kan gesteld worden bij één enkel individu (Lacan, 2006 [1966b]). Daar sluit de kliniek

aan. De unieke theorie vormt dan een leidraad binnen de analytische kuur (Loose, 2002).

De wetenschappelijke arbeid als hulpmiddel van het psychologisch onderzoek als methode

(Freud, 1978 [1925], p. 53) en ethiek. De psychoanalyse kan zo, volgens Freud (1978

[1913]), “- voor de eerste maal in de geschiedenis van de geneeskunde - een blik werpen

op de herkomst en mechanismen van verstoringen” (eigen vertaling). Nobus (1994, p. 125)

merkt met een knipoog op: “van de psychoanalyse als onmogelijke wetenschap naar de

psychoanalyse als eerste wetenschap in de geschiedenis!”.

53

DISCUSSIE EN CONCLUSIE

De effecten van drugs zijn zo goed als onbegrepen. Dit terwijl het gebruik van drugs reeds

eeuwen wijdverspreid is (McGovern, 2003; Hofmann, 1980 [1979]). We vermelden hier

een observatie: binnen de relevante literatuur rond het onderwerp merken we,

voornamelijk de laatste twee decennia, een opmars van het biomedische denken op.

Wetenschappelijke artikels richten zich op de lichamelijke effecten van drugs. Daarbij

gaan ze uit van een organisch-fysiologisch discours. De zogehete „zachte‟ humane

wetenschappen willen hierbij de objectieve „harde‟ wetenschappen evenaren.

Binnen deze thesis wilden we nagaan of deze huidige preoccupatie met objectief meetbare

gegevens rond de effecten van drugs werkelijk aan de orde is. Tijdens een eerste

literatuurstudie viel op hoeveel wetenschappelijke artikels gepubliceerd werden in

tijdschriften met niets verhullende namen. Denk maar aan Psychopharmacology, Journal

of Neuroscience, Current Topics in Medicinal Chemistry, Pharmacopsychiatry,

Biological Psychiatry en Biochemical Pharmacology, om er enkelen te noemen. Onze

onderzoeksvraag richtte zich algauw op deze eigenaardigheid: staan de schijnwerpers van

modern onderzoek betreffende de effecten van drugs binnen de (humane) wetenschappen

gericht op het object of krijgt (de logica van) het subject ook een plaats toegewezen? We

hebben in deze thesis een zicht gekregen op de discrepantie tussen moderne wetenschap

en de psychoanalytische visie met betrekking tot de effecten van drugs. In vier delen

hebben we enkele literaire werken rond het onderwerp besproken.

In deel I gingen we na of Freud in zijn werk in contact kwam met drugs. Dit bleek

inderdaad het geval te zijn. Daarom werd een eerste hypothese naar voren geschoven.

Deze luidde: Freud hield in zijn werken steeds rekening met de individuele variabiliteit

binnen de effecten van drugs. We hebben opgemerkt dat dit niet volledig aan de orde was.

We konden grofweg twee periodes onderscheiden binnen zijn schrijven. Freud maakte de

overgang van een organisch-fysiologisch discours naar een particuliere benadering,

waarin het subject van het onbewuste centraal staat.

Tijdens de eerste periode hield Freud er een merkwaardige gedachte op na. Hij schreef in

1885 het beruchte artikel Über Coca (Markus, 2006). Met de focus op het middel cocaïne

wou hij een medicijn ontwikkelen (Jones, 1956). Hij benoemde cocaïne als een „magische

stof‟ (Loose, 2002; Jones, 1956), „der Wunderdroge‟ (Markus, 2006). Om in zijn opzet te

slagen, hoefde hij enkel de eigenschappen van het middel in kaart te brengen, samen met

de voorspelbare effecten op het individu. Dit zou echter algauw een illusie blijken. Freud

54

slaagde er niet in om op elk moment van de dag hetzelfde effect te voelen. In zijn paper

Contribution to the Knowledge of the Effect of Cocaine probeerde hij het over een ander

boeg te gooien (Loose, 2002). Aan de hand van objectieve meetmethodes als een

dynamometer probeerde hij alsnog voorspelbare effecten te bereiken (Jones, 1956). Dat

hij enkel op zichzelf testte omdat hij beter bestand was tegen „variabiliteit‟ is opnieuw een

bewijs dat het objectief proberen voorspellen van de effecten van drugs een illusie is

(Markus, 2006). Freuds schrijven begon op dat punt een andere preoccupatie te kennen. In

zijn laatste paper over het onderwerp, Craving for and Fear of Cocaine (Loose, 2002),

krijgt het „individuele welzijn‟ van een persoon de nadruk. In die periode ging hij in de

leer bij Charcot (Geerardyn, 2007), alwaar de psychopathologie zijn interesse wekte.

Freud zou zijn „magische stof‟ verlaten en de focus binnen zijn schrijven richtte zich op

de hysterie (Freud, 2006 [1893]). De drug cocaïne was voor hem een onvoorspelbaar

middel geworden. Categorisatie was onmogelijk en daarmee was het gebruik van de stof

als medicatie niet langer houdbaar. In deel III merkten we op dat Freud op dit punt verder

stond dan sommige huidige onderzoekers (Sanders-Woudstra, Verhulst & de Witte, 1993;

Decorte, Muys, & Slock, 2003). We slagen er dus niet in om onze eerste hypothese - dat

Freud steeds de individuele variabiliteit in zijn vizier hield - te verwerpen. Freud kende

twee periodes binnen zijn schrijven. Eerst als categoriserende neuroloog, waar hij de

effecten van cocaïne - als universeel geldend - wou ontdekken. Dan maakte hij de

overgang naar een individuele factor die elke categorisatie tenietdoet. Dit na de bevinding

dat de drug verschillende effecten had bij verschillende personen op verschillende

tijdstippen (Markus, 2006).

In deel II gingen we na of Freuds bevinding gehoor kreeg. Voor Freud heerste het

organisch-fysiologisch discours (Verhaeghe, 2002a). De nieuwe bevindingen rond de

menselijke psyche zorgden voor een hele beweging. We kunnen er enkel van uitgaan dat

Freuds ideeën bij postfreudiaanse schrijvers verder uitgewerkt worden. Onze tweede

hypothese luidde als volgt: na Freud stelde de psychoanalyse wat iemand zegt over

effecten centraal binnen het denken rond drugs. De focus ligt dan op het gesproken

subject. Tijdens het raadplegen van de literatuur merkten we evenwel een andere

theorievorming op. Na Freud werden de uitspraken van de meester als vanzelfsprekend

beschouwd en autoriteitsargumenten werden voldoende om bepaalde theorieën als

waarheid te beschouwen (Zaretsky, 2004). Dat enkel de eerste Freud als referentiepunt

diende voor verdere analytische theorieën zorgde er echter voor dat bepaalde concepten

55

verkeerd gebruikt werden, met een verlies van subject tot gevolg. Deze bleef als het ware

in Freuds wachtkamer zitten.

Abraham schreef The Psychological Relations Between Sexuality and Alcoholism in 1908.

Hierin werd de drift als „individuele factor‟ beschouwd. Het willen bevredigen van de

drift lag aan de basis van verslavingen. Dit komt niet overeen met Freuds verdere theorie

over het lustprincipe (Freud, 2006 [1920]). De nadruk wordt op de individualiteit gelegd,

maar er ontbreekt een theoretisch stuk in Abrahams denken. Daarna zien we een opkomst

van de egopsychologie. Die wou trouw blijven aan Freuds gedachtegoed en toch iets

anders doen (Hutschemaekers, 2010). Onder meer door postfreudiaanse schrijvers zoals

Radó (1933), Glover (1932) en Gross (1935) krijgen we een nieuw zicht op het effect van

drugs en verslaving. Drugs blazen het ego op tot een oorspronkelijk niveau. Deze

theorieën hielden echter te weinig rekening met de biochemische effecten van drugs. Ook

de verhouding tot anderen werd verloochend (Loose, 2000).

Desalniettemin mogen we niet elk psychoanalytisch geschrift na Freud over dezelfde kam

scheren. Andere postfreudiaanse schrijver probeerden ook de latere theorieën van Freud te

betrekken op het denken rond de effecten van drugs. De nadruk verschoof van

egoformaties (Bromberg & Schilder, 1933) over identiteitsvorming (Simmel, 1948) tot

verhouding tot de taal, het tekort, en de ander (Kinet, 2006; Hebbrecht, 2010; en Loose,

2000; 2002). Binnen het psychoanalytisch schrijven kunnen we de tweede hypothese – dat

na Freud het subject een primordiale rol toebedeeld kreeg – dus slechts gedeeltelijk

verwerpen. Freud is niet de almachtige behoeder van het weten. Enkele postfreudiaanse

schrijvers vergeten de latere conclusies van Freud rond de individuele effecten van drugs.

Anderen focusten dan weer te veel op de psyche, waardoor het organisme verloochend

werd. Binnen de (neo-) Lacaniaanse theorieën vinden we, tenslotte, een aangrijpingspunt

om het subject opnieuw in het denken omtrent effecten van drugs te betrekken. “The leap

from the biochemistry of the nervous system to the form and content of a given mental

disturbance is impossible to make […] The fact that functional disturbance can be caused

either by a known or an unknown toxin on the one hand or by a psychological

impediment on the other is no reason why we should refrain from inquiring into the

psychological mechanism of the disturbance and its specifically psychological

background” (Tausk, 1969, pp. 406, eigen aanduiding). Voor een samenvatting van de

literatuur en een aanknoping voor de behandeling, zie Rosenfeld (1960).

Vervolgens keken we, in deel III, naar de relevante hedendaagse wetenschappelijke

artikels betreffende het onderwerp. Onderzoek met betrekking tot de effecten van drugs

56

van de afgelopen 20 jaar werd onder de loep genomen. Ook hier wisten we onze derde

hypothese niet te falsifiëren. Deze luidde: alle effecten van een drug worden verklaard

vanuit een organisch denken. We komen tot de kern van onze onderzoeksvraag. Uit de

literatuurstudie bleek dat de nadruk voornamelijk ligt op de lichamelijke effecten die een

bepaalde stof teweeg brengt. Deze zullen dan ons gedrag zal bepalen (Jovanovski, Erb, &

Zakzanis, 2005; Bonnet, Harkener, & Scherbaum, 2008). Moderne wetenschap kende een

regressie naar het prefreudiaans organisch-fysiologisch discours (Vaiva, Bailly, Boss,

Thomas, Lestavel, & Goudemand, 2001). De effecten van drugs worden verklaard door

biochemische, neurologische, genetische en anatomische bevindingen. We kunnen de

beschouwde artikels onderverdelen in drie grote onderzoeksgebieden: de hersenen

(Abarca, Albrecht, & Spanagel, 2002; Du et al., 2006; & Srivastava et al., 2010),

neurotransmitters (Vaiva, Bailly, Boss, Thomas, Lestavel, & Goudemand, 2001;

Gouzoulis-Mayfrank, et al., 2005; Bonnet, Harkener, & Scherbaum, 2008; & Pani, Trogu,

Vacca, Amato, Vecchi, & Davoli, 2010) en genen (Khokhar, Ferguson, Zhu, & Tyndale,

2010; & Lohoff et al., 2010).

Er bestaat echter ook onderzoek dat het gehele individu wil betrekken in het zoeken naar

de effecten van drugs. Er is dus een gedeeltelijk falen om onze hypothese te verwerpen.

De omgevingsfactoren staan niet los van het organische lichaam (zie bijvoorbeeld

Cooper, Russell, & George, 1988; Bray, Adams, Getz, & Baer, 2001). Er zijn dus naast

individuele kenmerken, al dan niet het gevolg van leerwetten (O‟Brien, Childress,

Ehrman, & Robbins, 1998), genoeg mechanismen die onderzocht kunnen worden. Deze

omgevingsfactoren – ouders (Berne, 1979), separatie van de moeder (Bray, Adams, Getz,

& Baer, 2001), de invloed van peers (Flannery, Vazsonyi, Torquati, & Fridrich, 1994) en

Occasion Setters (zie de Opponent Process-theorieën van Solomon & Corbit, 1973) –

dienen opgenomen te worden in het denken rond de effecten van drugs. Khokhar,

Ferguson, Zhu en Tyndale (2010) schuiven, bijvoorbeeld, een „gen maal

omgevingsmodel‟ naar voren. Toch worden effecten van drugs vooral lichamelijk

beschreven. De drug bevat bepaalde eigenschappen en dit zal lichamelijke effecten

hebben. Categorisatie en veralgemening worden mogelijk? Dit in combinatie met een

denken rond verslaving als „chronisch recidiverende hersenziekte‟ (Leshner, 1997; & van

den Brink, 2005), met navenante behandelingsmethodes tot gevolg (Du et al., 2006;

Srisurapanont & Jarusuraisin, 2005).

We stelden ons eveneens de vraag waar deze zoektocht naar objectief meetbare kennis

vandaan kwam. Als de nadruk de voorbije twee decennia inderdaad ligt op het organisch-

57

fysiologische denken, dienen we dit dan niet te bekijken binnen die tijdsgeest? Gelukkig

zijn is vandaag de norm binnen een kapitalistisch denken, gericht op genieten zonder de

ander (Declercq, 2006). Het geluk kan bereikt worden via drugs (Freud, 2006 [1930]).

Komt het individuele lijden van de mens nog aan bod? Wetenschappelijk onderzoek dat

de effecten van drugs voorspelt, maakt het voor de verslaafde mogelijk om het eigen

lijden niet te ondervragen (Loose, 2002). Met de woorden van Freud: “Wat de verdovende

middelen in de strijd om het geluk en het afweren van ongeluk bewerken, wordt als een zo

grote weldaad beschouwd dat individuen en volkeren er in hun libidohuishouding een

vaste plaats voor hebben ingeruimd. Dankzij deze middelen verwerft men niet alleen een

directe lustwinst, maar ook een vurig begeerde onafhankelijkheid van de buitenwereld”

(Freud, 2006 [1930], p. 474). Hij doelt hier op verslaving als het willen bereiken van

geluk, zonder de hulp van anderen. Het object dient het individu. Het individu gaat de

binding aan met het object (Declercq, 2006), de drug. Dit heeft echter implicaties.

Wetenschappelijk onderzoek dat de lichamelijke effecten van drugs beschrijft, schuift

vaak een organische oorzaak voor dit effect naar voren. We kunnen het onderzoek uit de

laatste twee decennia dus niet los zien van het huidige gedachtegoed. Een organische

oorzaak zorgt namelijk voor een „slachtoffercultuur‟ (Verhaeghe, 1989). Iemand die drugs

gebruikt heeft een bepaald effect: cocaïne is een oppeppende drug. Dezelfde persoon

gebruikt de stof omdat het zo gedetermineerd is: het zijn de genen, neurotransmitters of

hersenen (zie infra). Hij of zij kan er dan niet aan doen dat een verslaving volgt op

druggebruik. De hersenen „verwachten‟ het middel (Kufahl, 2008). Een behandeling van

verslaving als ziekte (Heyman, 2009) zal zich dan ook focussen op dezelfde onmiddellijke

bevrediging: een behandeling waarbij het individu weinig moeite moet doen (Bubar &

Cunningham, 2006). We bespraken, onder andere, Methadon (Faggiano, Vigne-Taglianti,

Versino, & Lemma, 2003), het blokkeren van calciumkanalen (Du et al., 2006), en het

gecontroleerd voorschrijven van drugs (Ferri, Davoli, & Perucci, 2005) en het ontstaan

van een vaccin (Van der Straten, 2009) tegen verslaving.

Het is duidelijk dat er een myriade aan onderzoek bestaat omtrent de effecten van drugs.

Onze onderzoeksvraag is op dit punt beantwoord. Staan de schijnwerpers van modern

onderzoek vandaag gericht op het object (het middel en het organisme)? Of krijgt het

subject ook een plaats toegewezen binnen het huidige vertoog? De nadruk lijkt,

inderdaad, op de inherente eigenschappen van drugs en de effecten ervan op het

organisme te liggen. En het blijkt dat drugs daadwerkelijk een invloed uitoefenen op het

lichaam. Getuige, bijvoorbeeld, de neurologische en anatomische veranderingen in de

58

hersenen (Srivastava et al., 2010; Kufahl, 2008). Maar wat is de werkelijke waarde van dit

onderzoek? De effecten van een drug zijn ook subjectief bepaald, want niet elke drug

heeft hetzelfde effect bij verschillende personen (Loose, 2002; Heyman, 2009). Een

categorisatie vervalt naast het spreken van een individu over de effecten die hij ervaart.

En als een effect toch voorspelbaar lijkt, dan kan de kliniek nog steeds de intervariabiliteit

van drugs aantonen. Van LSD is, bijvoorbeeld, geweten dat het hallucinaties kan

opwekken. Wat echter niet door onderzoek te voorspellen valt, is wat er gezegd word

tijdens de hallucinaties (Hofmann, 1980 [1979]). Welke visuele hallucinaties ervaart

iemand? En waarom? Hetzelfde voor alcohol. Waarom vernielt iemand, onder invloed

van alcohol, zijn eigen inboedel tot de handen onder het bloed zitten wanneer hij merkt

dat zijn vrouw niet thuis is (Ansoms, 1988)? We pleiten ervoor dat op dit punt het

luisteren naar een individu over de effecten van drugs het wetenschappelijk onderzoekt

dient aan te vullen.

Dit was het opzet van het vierde en laatste deel. Dit stuk was meer theoretisch. Daarin

werd de mogelijke link tussen wetenschap en psychoanalyse bestudeerd. Kan de

analytische manier van luisteren naar iemands verhaal een aanvulling op weten-

schappelijk onderzoek worden? En wordt de psychoanalyse überhaupt als wetenschap

bekeken? Of heerst nog steeds een bepaalde weerstand tegen het vakgebied (Freud, 1978

[1925])? We dienen ons af te vragen wat is er nodig om een „wetenschappelijk‟ statuut te

krijgen. We eindigen bij ons vertrekpunt: de rol van het gesproken subject binnen de

effecten van drugs.

Waar psychoanalyse meestal geen plaats krijgt tussen de „échte wetenschappen‟ blijkt dat

de eerste ook geen aanstalten maakt om bij het evidence-based gezelschap te behoren

(Fink, 1995). Kwantitatief en kwalitatief onderzoek combineren is geen slechte zaak,

maar vanuit een psychoanalytisch discours blijkt het gesproken woord voorrang te krijgen

(Quackelbeen, 1989). Dit geldt ook voor wetenschappelijk onderzoek. Een theorie als

communicatie over de eigen betekenaarsketting zegt veel over de wetenschapper en zijn

objectiviteit (Verhaeghe, 2002b). Op dit punt kan de objectiviteit in vraag gesteld worden.

Maar wat zijn de implicaties voor het onderzoek naar de effecten van drugs? Als we iets

willen weten rond de effecten van drugs dienen we vooral te luisteren. Slechts één iemand

kan ons hierover inlichten, het individu dat gesproken wordt (Lacan, 2006 [1966b]).

Welke effecten heeft een drug voor hém? En waarom gebruikt iemand drugs? Zo komen

we tot een singuliere waarheid, al dan niet los van een universeel weten uit

neurobiologisch onderzoek. Waarom voelt iemand zich „plezant en euforisch‟ na het

59

innemen van een sedatief (Bonnet, Harkener, & Scherbaum, 2008, p. 215)? Waarom duidt

een vrouw, met een verleden van heroïneverslaving, het effect aan als volgt: “Een leven in

de riool smijten [… maar] je bent weer totaal”. Dit terwijl ze zich afvraagt of er een link

is tussen haar heroïnegebruik en de onverwerkte abortus die eraan voorafging

(Quackelbeen, 1989, p. 27, eigen aanduiding), op het punt dat de arts haar kind (de foetus)

na de ingreep in de vuilnisemmer wierp. We merken ook op dat haar heroïnegebruik

stopte op het ogenblik dat ze een ander kind kreeg (Ibid., p. 28).

Dienen we dan de wetenschap in vraag te stellen? Of wil de psychoanalyse zich

afscheiden van wetenschappelijk onderzoek? Psychoanalyse als wetenschap blijkt niet

onmogelijk (Nobus, 1994). Als we blijvend het eigen weten in vraag stellen en het

gesproken woord laten primeren kan de psychoanalyse een wetenschappelijke basis

krijgen. Want élke wetenschap krijgt te maken met particuliere data (Quackelbeen, 1994).

Lijkt de combinatie tussen psychoanalyse en neurobiologisch onderzoek dan een optie?

Loose (2002) spreekt over neuropsychoanalyse. Het betreft een dialoog tussen twee

vakgebieden, waar een wederzijdse bevloeiing aan de basis ligt. Aan de ene kant wordt

wetenschappelijk onderzoek aangevuld met particuliere data, verkregen doorheen het

gesproken woord binnen de praktijk (Heyman, 2009). Aan de andere kant worden

psychoanalytische concepten minder abstract gemaakt door deze via functionele

beeldvorming (hersenscans) te verduidelijken (Carhart-Harris & Friston, 2010; Kinet &

Bazan, 2010). Freud (1978 [1913]) wees reeds op de link tussen psychologische en

biologische concepten. Dit noopt echter tot de nodige voorzichtigheid: onze theorieën

dienen steeds te worden ondervraagd met betrekking tot één individu (Lacan, 2006

[1966b]). En aangezien de subjectieve beleving het werkelijke doel én beginpunt van

wetenschappelijk onderzoek is (Verhaeghe, 2002b), wijst Nobus (1994) erop dat

psychoanalyse de eerste wetenschap in de geschiedenis kan zijn.

Aangezien dit schrijven eveneens kan beschouwd worden als een eigen theorie, kunnen

we plaats maken voor verder onderzoek. Wat hebben anderen te zeggen rond de effecten

van drugs? Enkele interessante onderwerpen dienen zich aan. We hebben gesteld dat een

individu gesproken wordt vanuit een onbewuste. Dit onbewuste is gestructureerd als taal,

waarvan de (gespiegelde) betekenaars aangereikt werden binnen een verhouding en

levensgeschiedenis. Als we de lijn trekken naar spreken rond effecten van drugs heeft dit

enkele implicaties. Zijn hallucinaties na druggebruik bepaald door de levensgeschiedenis?

Welke woorden gebruikt iemand om zijn delirium te duiden? Spelen traumata een rol

60

binnen hallucinaties ten gevolge van druggebruik? En wat met het Reële van het lichaam,

waarop de hallucinatie kan ingrijpen? Verder kan de theorie rond de effecten van drugs

verder uitgewerkt worden. Daarbij kunnen we ons dan ook de vraag stellen of deze

theorie onderwezen kan worden zonder het subject aan de kant te schuiven. Ook rond

verslaving zijn nog vele vragen onbeantwoord. Wat is de rol van het huidige vertoog,

waarin genieten en bijgevolg de doodsdrift van belang blijken, binnen de gewenning aan

drugs? Is er, verder, sprake van een subject bij verslaving? Of wordt deze tussen haakjes

geplaatst omdat een spreken niet nodig en/of mogelijk is? En, om af te ronden, een

implicatie voor de behandeling: wordt dit verdeeld subject opnieuw gesproken?

Dit werk kent ook enkele beperkingen. Hoe kunnen we het verlies van identiteit binnen de

maatschappij, bijvoorbeeld, betrekken op verslaving? Wegens het beknopte karakter van

dit werk zijn theoretisch uitwijdingen soms onmogelijk. We kunnen ook vragen stellen bij

het opzet en de methodologie van de studie. Waarom vinden we op databanken meer

artikels met een biomedische achtergrond? Wordt iets over het hoofd gezien? We zijn er

ons van bewust dat een waaier aan artikels niet besproken wordt. Aangezien het hier gaat

om een literatuurstudie lijken de resultaten eerder subjectief bepaald. Om een meer

objectieve benadering te bekomen kan, in de toekomst, een analyse maken van de

geraadpleegde artikels. Door, bijvoorbeeld, bepaalde concepten te viseren, kan dan

objectief nagegaan worden of de meerderheid van de artikels betreffende de effecten van

drugs - geschreven binnen de laatste twee decennia - inderdaad focussen op

neurobiologisch en fysiologische onderzoek.

Het is duidelijk dat we met veel toekomstig werk overblijven. Een alternatieve kijk op

effecten van drugs maakt nieuw onderzoek mogelijk. Hierin speelt het subject een

belangrijke rol. De veilige categorisatie wordt in vraag gesteld en elk geval van

druggebruik wordt een uniek narratief. Dit geeft ons een uitdaging om te luisteren en

ontdekken, weg van onze ijzeren toren. De ontmoeting wordt mogelijk: “[…] explore and

never assume [...]” (Rothschild & Gellman, 2009).

61

REFERENTIES

Abarca, C., Albrecht, U., & Spanagel, R. (2002). Cocaine sensitization and reward are

under the influence of circadian genes and rhythm. Proceedings of the National

Academy of Sciences, 99/13, 9026-9030.

Abraham, K. (1926 [1908]). The Psychological Relations Between Sexuality and

Alcoholism. International Journal of Psycho-Analysis., 7, 2-10.

Amato, L., Minozzi, S., Pani P. P., & Davoli, M. (2007). Antipsychotic medications for

cocaine dependence. Cochrane Database of Systematic Reviews, 3.

American Psychiatric Association (2001). Beknopte handleiding bij de diagnostische

criteria van de DSM-IV-TR. Amsterdam: Harcourt Assassment BV.

Andropoulou, D. (2009). Het lichaam en zijn objecten in de psychoanalytische kliniek:

Een lege plek als oord om er zijn genot in onder te brengen. Tijdschrift voor

psychoanalyse van de New Lacanian School, 5, 259-263.

Ansoms, S. (1988). Alcoholisme; Als de kringloop draaikolk wordt. Kapellen: De

Nederlandsche Boekhandel/ Uitgeverij Pelckmans.

Ansoms, S. (1993). Oude en nieuwe drugs. Leuven: Davidsfonds.

Anzieu, D. (1999). Le Groupe et l‟Inconscient. Paris: Dunod.

Assoun, P.-L. (2000). Freud and Nietzsche. New York: The Athlone Press.

Autrique, M., Vanderplasschen, W., Pham, T. H., Boekaert, E., & Sabbe, B. (2007).

Evidence-based werken in de verslavingszorg: een stand van zaken. Gent: Academia

Press.

Barry, H., & Appel, J. B. (2008). Early preclinical studies of discriminable sedative and

hallucinogenic drug effects. Psychopharmacology, 203/2, 193-201.

Berne, E. (1964). Games people play: The basic handbook of Transactional Analysis.

New York: Ballantine Books.

Berne, E. (1979). What Do You Say After You Say Hello? The Psychology of Human

Destiny. New York: Bantam Books.

Bernfeld, S. (1953). Freud‟s Studies on Cocaine, 1884-1887. Journal of American

Psychoanalytic Association, 1, 581-613.

Bezard, E., Dovero, S., Belin, D., Duconger, S., Jackson-Lewis, V., Przedborski, S.,

Piazza, P. V., Gross, C. E., & Jaber, M. (2003). Enriched environment confers

resistance to 1-methyl-4-phenyl- 1,2,3,6-tetrahydropyridine and cocaine: Involvement

of dopamine transporter and trophic factors [Electronic version]. Journal of

Neuroscience, 23/35, 10999-11007.

62

Bonnet, U., Harkener, J., & Scherbaum, N. (2008). A case of propofol dependence in a

physician. Journal of Psychoactive Drugs, 40/2, 215-217.

Boon, L. P. (1953/1994). De Kapellekensbaan. Speciale uitgave van De Morgen – Parels

uit de Nederlandse literatuur.

Bray, J. H., Adams, G. J., Getz, J. G., Baer, P. E. (2001). Developmental, Family, and

Ethnic Influences on Adolescent Alcohol Usage: A Growth Curve Approach. Journal

of Family Psychology, 15/2, 301-304.

Brennan, J. F. (2003). History and Systems of Psychology. New Jersey: Pearson

Education.

Bromberg, W., & Schilder, P. (1933). Psychologic Considerations in Alcoholic

Hallucinosis – castration and Dismembering Motives. International Journal of

Psycho-Analysis, 14, 206-224.

Bubar, M. J., & Cunningham, K. A. (2006). Serotonin 5-HT2a and 5-HT2c Receptors as

Potential Targets for Modulation of Psychostimulant Use and Dependence. Current

Topics in Medicinal Chemistry, 6, 1971-1985.

Byck, R. (ed.) (1974). Cocaine Papers. New York: Stonehill. In Loose, R. (2002). The

Subject of Addiction: Psychoanalysis and the Administration of Enjoyment. London:

Karnac.

Carhart-Harris, R. L., & Friston, K. J. (2010). The default-mode, ego-functions and free-

energy: a neurobiological account of Freudian ideas. Oxford: Oxford University

Press.

Chapelle, D. (1993). Nietzsche and Psychoanalyses. Chapter Nine: Eternal Return in

Transference,. Albany: State University of New York Press, 103- 111.

Colijn, S. (2009). Commentaren op „Het einde van de psychotherapie‟: Psychotherapie as

Verhaeghe knows it, en dan ook nog het einde ervan. Tijdschrift voor Psychotherapie,

35.

Conscience, H. (1963). Tweede Conscience Keuromnibus: De Loteling. Brussel: D. A. P.

Reinaert Uitgaven.

Cooper, M. L., Russell, M, Skinner, J. B., Frone, M. R., & Mudar, P. (1992). Stress and

Alcohol Use: Moderating Effects of Gender, Coping and Alcohol Expectancies.

Journal of Abnormal Psychology, 101/1, 139-152.

Cooper, M. L., Russell, M., & George, W. H. (1988). Coping, Expectancies, and Alcohol

Abuse: A Test of Social Learning Formulations. Journal of Abnormal Psychology,

97/2, 218-230.

Cooper, M. L., Russell, M., & Mudar, P. (1995). Drinking to Regulate Positive and

Negative Emotions: A Motivational Model of Alcohol Use. Journal of Personality and

Social Psychology, 69/5, 990-1005.

63

Cornell, D. (1998). Rethinking the Beyond the Real. In Harasym, S. (Red.) (1998). Levinas

and Lacan: The missed Encounter. Albany: State University of New York Press.

De Kroon, J. (2009). Commentaren op „Het einde van de psychotherapie‟: De D(SM)-

bilisering van de psychotherapie. Tijdschrift voor Psychotherapie, 35.

Desloover, J. (2011, april, 08). Gaten in de drughulpverlening. De Standaard Online,

http://www.standaard.be/artikel/detail.aspx?artikelid=LC38KV86&word=methadon,

geraadpleegd 14 mei 2011.

Declercq, F. (2006). Lacan on the capitalist discourse: its consequences for libidinal

enjoyment and social bonds. Psychoanalysis, Culture & Society, 11, 74-83.

Decorte, T., Muys, M., & Slock, S. (2003). Cannabis in Vlaanderen: patronen van

cannabisgebruik bij ervaren gebruikers. Leuven: Acco, 217 – 237.

Degenhardt, L., Chiu, W.-T., Sampson, N., Kessler, R. C., Anthony, J. C., et al. (2008).

Toward a global view of alcohol, tobacco, cannabis, and cocaine use: Findings from

the WHO World Mental Health Surveys. PloS Med, 5/7.

Dehart, C. (1970). Jacques Lacan. London: Routledge.

Descartes, R. (1637 [1951]). Discours de la méthode suivi des meditations. Paris: Union

Générale d‟Editions.

Du, C. W., Yu, M., Volkow, N. D., Koretsky, A. P., Fowler, J. S., & Benveniste, H.

(2006). Cocaine increases the intracellular calcium concentration in brain

independently of its cerebrovascular effects [Electronic Version]. Journal of

Neuroscience, 26/45, 11522-11531.

Earleywine, M. (2002). Understanding Marijuana: A new look at the scientific evidence.

Oxford: University Press.

Ervaringen met alcohol (z.d.). Verkregen op 16 mei, 2011, van http://www.

alcoholhulp.be/alcohol-ervaringen.html.

Faggiano, F., Vigna-Taglianti, F., Versino, E., & Lemma, P. (2003). Methadone main-

tenance at different dosages for opioid dependence. Cochrane Database of Systematic

Reviews, 3.

Feldstein, R., Fink, B., & Jaanus, M. (1996). Reading Seminars I and II: Lacan‟s Return

to Freud. Albany: State University of New York Press.

Fergusson, D. M., Boden, J. M., & Horwood, L. J. (2006). Cannabis use and other illicit

drug use: testing the cannabis gateway hypothesis. Addiction, 101/4, 556–569.

Ferri, M., Davoli, M., & Perucci, C. A. (2005). Heroin maintenance for chronic heroin

dependents. Cochrane Database of Systematic Reviews, 2.

64

Fink, B. (1995). The Lacanian Subject: Between Language and Jouissance. New Jersey/

Chichester: Princeton University Press.

Fink, B. (2009). Against Understanding: Why Understanding Should Not Be Viewed as an

Essential Aim of Psychoanalytic Treatment. Journal of the American Psychoanalytical

Association, 58/2, 259-285.

Fishbein, D., & Tarter, R. (2009). Infusing Neuroscience Into the Study and Prevention of

Drug Misuse and Co-Occurring Aggressive Behavior. Substance Use & Misuse, 44,

1204–1235.

Flannery, D. J., Vazsonyi, A. T., Torquati, J., & Fridrich, A. (1994). Ethnic and Gender

Differences In Risk For Early Adolescent Substance Use. Journal of Youth and

Adolescence, 23/2, 195-213.

Foucault, M. (1997 [1963]). The Birth of the Clinic. London: Routledge.

Freud, S. (1953 [1938]). Abriss der Psychoanalyse. Frankfurt am Main: Fischer

Taschenbuch Verlag GmbH.

Freud, S. (1978 [1913]). Das Interesse an der Psychoanalyste. Frankfurt am Main: Fischer

Taschenbuch Verlag GmbH.

Freud, S. (1978 [1925]). Die Widerstände gegen die Psychoanalyse. Frankfurt am Main:

Fischer Taschenbuch Verlag GmbH.

Freud, S. (2005 [1918]). Ziektegeschiedenissen: Uit de geschiedenis van een kinder-

neurose [De Wolvenman]. Amsterdam: Boom.

Freud, S. (2006 [1893]). Studies over hysterie. In Werken I. Amsterdam: Boom.

Freud, S. (2006 [1905]). Fragment van de analyse van een geval van hysterie [Dora]. In

Werken IV. Amsterdam: Boom.

Freud, S. (2006 [1920]). Aan gene zijde van het lustprincipe. In Werken VIII. Amsterdam:

Boom.

Freud, S. (2006 [1930]). Het onbehagen in de cultuur. In Werken IX. Amsterdam: Boom.

Geerardyn, F. (2007). Freuds psychologie van het oordeel. Gent: Idesça.

Glover, E. (1932). On the Aetiology of Drug-Addiction. International Journal of Psycho-

Analysis, 13, 298-328.

Glover, E. (1956 [1928]). The Aetiology of Alcoholism. On the Early Development of

Mind. London: Imago Publishing.

Gowing, L., Farrell, M., Ali, R., & White, J. M. (2009). Alpha2-adrenergic agonists for the

management of opioid withdrawal. Cochrane Database of Systematic Reviews, 2.

65

Gozal, D., & Molfese, D. L. (2005). Attention deficit hyperactivity disorder: from genes to

patients. Totowa, New Jersey: Humana Press Inc.

Greenblatt, S., J. (1990) Learning to Curse: Essays in Early Modern Culture. New York:

Routledge, 16-17. In Wheatcroft, A. (2004). Infidels. A History of the Conflict between

Christendom and Islam. London: Penguin.

Gouzoulis-Mayfrank, et al. (2005). Psychological Effects of (S)-Ketamine and N,N-

Dimethyltryptamine (DMT): A Double-Blind, Cross-Over Study in Healthy

Volunteers. Pharmacopsychiatry, 38/6, 301-311.

Gross, A. (1935). The Psychic Effects of Toxic and Toxoid Substance. The International

Journal of Psychoanalysis, 14, 425-438.

Hebbrecht, M. (2010). Psychoanalyse en alcoholisme. Reflecties vanuit het werk van

Monjauze. Tijdschrift voor Psychoanalyse, 16/1, 15-26.

Hesse, M., Vanderplasschen, W., Rapp, R., Broekaert, E., & Fridell, M. (2007). Case

management for persons with substance use disorders. Cochrane Database of

Systematic Reviews, 4.

Heyman, G. M. (2009). Addiction: a disorder of choice. Cambridge: Harvard University

Press.

Hofmann, A. (1980 [1979]). LSD: My Problem Child. New York: McGraw-Hill.

Hróbjartsson, A., & Gøtzsche, P. C. (2001). Is the Placebo Powerless? An Analysis of

Clinical Trials Comparing Placebo with No Treatment. The New England Journal of

Medicine, 344/21, 1594-1603.

Hutschemaekers, G. (2010). Commentaren op „Het einde van de psychotherapie‟: Het

verdriet van een psychoanalyticus. Tijdschrift voor Psychotherapie, 35.

Hyldgaard, K. (2003). The Cause of the Subject as an Ill-Timed Accident: Lacan, Sartre

and Aristotle. In Žižek, S. (2003). Jacques Lacan. London/New York: Routledge.

Jackson, M. (1997). De Grote Belgische Bieren. Antwerpen: Media Marketing

Communications.

Jacobs, M. (1988[1999]). Psychodynamic Counselling in Action. Londen: SAGE

Publications Ltd.

Janov, A. (1970). The Primal Scream. Londen: The Garnstone Press.

Janssens, U. (2007). De Oude Belgen. Vianen: The House of Books.

Jaspers, J. (2009). Commentaren op „Het einde van de psychotherapie‟: De psycho-

therapie is dood, leve de psychotherapie!. Tijdschrift voor Psychotherapie, 35.

66

Jonckheere, L. (2003). Het seksuele fantasma voorbij: Zeven psychoanalytische

gevalsstudies. Leuven: Acco, pp. 23-34.

Jones, D. C., & Miller, G. W. (2008). The effects of environmental neurotoxicants on the

dopaminergic system: A possible role in drug addiction. Biochemical Pharmacology,

76, 569-581.

Jones, E. (1956). Sigmund Freud‟s leven en werk. Amsterdam: Wereld-Bibliotheek.

Jovanovski, D., Erb, S., & Zakzanis, K., K. (2005). Neurocognitive Deficits in Cocaine

Users: A Quantitative Review of the Evidence. Journal of Clinical and Experimental

Neuropsychology, 27, 189-204.

Kane, R. J., & Yacoubian, G. S. Jr. (1999). Patterns of drug escalation among Philadelphia

arrestees: An assessment of the gateway theory. Journal of Drug Issues, 29/1, 107-

114.

Kaplan- Solms, K., & Solms, M. (2000). Clinical Studies in Neuro-Psychoanalysis.

Introduction to a depth neuropsychology. London: Karnac.

Khokhar, J. Y., Ferguson, C. S., Zhu, A. Z. X., & Tyndale, R. F. (2010).

Pharmacogenetics of Drug Dependence: Role of Gene Variations in Susceptibility and

Treatment. Annual Review of Pharmacology and Toxicology, 50, 39-61.

Kinet, M. (Red.) (2006). Zuchtigheid en afhankelijkheid in hun relatie met

middelenmisbruik: A(d)dictie: een woordeloze genieting. Antwerpen/Apeldoorn:

Garant.

Kinet, M. (2010). Psychoanalyse van en in de groep: Van ideologie tot subject. In Kinet,

M. (Red.). De groep in psychoanalyse. Antwerpen/Apeldoorn: Garant, pp. 11-32.

Kinet, M., & Bazan, A. (2010). Psychoanalyse en neurowetenschap. De geest in de

machine. Psychoanalytisch Actueel, 14.

Krystal, H. (1974). Drugs Don‟t Take People, People Take Drugs. Psychoanalytic

Quarterly, 43, 515-517.

Krystal, H. (1988). Integration and self healing: affect, trauma, alexithymia. In

Rothschild, D., & Gellman, M. (2009). Finding the Common Ground: Contemporary

Psychoanalysis and Substance Abuse Treatment. Journal of Addictive Diseases, 28,

28-38.

Kufahl, P., Li, Z., Risinger, R., Rainey, C., Piacentine, L., Wu, G., Bloom, A., Yang, Z., &

Li, S-J. (2008). Expectation Modulates Human Brain Responses to Acute Cocaine: A

Functional Magnetic Resonance Imaging Study. Biological Psychiatry, 63, 222-230.

Kuiper, P. (1994). Causaliteit en vrijheid bij Freud. Psychoanalytische Perspektieven, 25,

11-22.

67

Kurling-Kailanto, S., Kankaanpää, A.; & Seppälä, T. (2010). Subchronic nandrolone

administration reduces cocaine-induced dopamine and 5-hydroxytryptamine outflow

in the rat nucleus accumbens. Psychopharmacology, 209/3, 271-281.

Lacan, J. (1966 [1959]). D‟une question préliminaire à tout traitement possible de la

psychose. In: Écrits. Paris: Du Seuil, 531-583.

Lacan, J. (1998 [1958]). Le rève de la belle bouchère. In: Livre V, Les formations de

l‟inconsient. Paris: Du Seuil, 335-370.

Lacan, J. (2006 [1936]). Beyond the “Reality Principle”. In: Écrits. New York/London:

W. W. Norton & Company.

Lacan, J. (2006 [1953]). Écrits: The Function and Field of Speech and Language in

Psychoanalysis. New York/London: W. W. Norton & Company, pp. 197-268.

Lacan, J. (2006 [1966a]). On the Subject Who Is Finally in Question. In: Écrits. New

York/London: W. W. Norton & Company.

Lacan, J. (2006 [1966b]). Science and Truth. In: Écrits. New York/London: W. W. Norton

& Company.

Le Bon, C.-I. (2003). L‟institution, lieu d‟une conversation possible. Quarto, 79, 35-38.

Leshner, A.I. (1997). Addiction is a brain disease, and it matters. Science, 278/5335, 45-

47.

Leupin, A. (2004). Lacan today: psychoanalysis, science, religion. New York: Other

Press.

Liart, M. (2003). Les psychotropes ou la réponse scientifique au malaise dans la

civilisation. Quarto, 79, 54-58.

Lohoff, F. W. et al (2010). Association analysis between polymorphisms in the dopamine

D2 receptor (DRD2) and dopamine transporter (DAT1) genes with cocaine

dependence. Neuroscience Letters, 473/2, 87-91.

Loose, R. (2000). The Addicted Subject Caught Between the Ego and the Drive: The Post-

Freudian Reduction and Simplification of a Complex Clinical Problem.

Psychoanalytische Perspectieven, 41/42, 55-81.

Loose, R. (2002). The Subject of Addiction: Psychoanalysis and the Administration of

Enjoyment. London: Karnac.

Mahjoub-trobas, L. (1988-1989). Comment le langage vient au corps. In Raes, H. (2000).

Psychosomatiek versus passage à l‟acte: waar het ander genieten het subject

sprakeloos maakt. Psychoanalytische Perspectieven, 40, 51-68.

Makos, M. A., Han, K.-A., Heien, M. L., & Ewing, A. G. (2010). Using In Vivo

Electrochemistry to Study the Physiological Effects of Cocaine and Other Stimulants

68

on the Drosophila melanogaster Dopamine Transporter. ACS Chemical Neuroscience,

1/1, 74-83.

Maldonado, R. (2003). The neurobiology of addiction. Journal of Neural Transmission-

Supplement, 66, 1-14.

Markey, S. (2006). Over de behandeling van aktuaalneurose: een gevalstudie.

Psychoanalytische Perspectieven, 24, 1-12.

Markus, G. (2006). Sigmund Freud: Die Biographie. München: F. A. Herbig

Verlagsbuchhandlung GmbH.

Mattick, R., P., Kimber, J., Breen, C., & Davoli, M. (2008). Buprenorphine maintenance

versus placebo or methadone maintenance for opioid dependence. Cochrane Database

of Systematic Reviews, 2.

Mattick, R. P., Breen, C., Kimber, J., & Davoli, M. (2009). Methadone maintenance

therapy versus no opioid replacement therapy for opioid dependence. Cochrane

Database of Systematic Reviews, 3.

McGovern, P. E. (2003). Ancient wine: The Search for the Origins of Viniculture

[Electronic version]. Princeton: Princeton University Press.

Mertens, J. (2009). Van bloedband tot godsdienst: Evolutie naar Samenleven. Gent:

Academia Press.

Miller, J.-A., & Laurent, E. (1998). The other who does not exist and his ethical

committees. Almanac Of Psychoanalysis, 1, 15-35. In Loose, R. (2002). The Subject of

Addiction: Psychoanalysis and the Administration of Enjoyment. London: Karnac.

Molik, Z. (2010). Effects of morphine and methadone treatment on mRNA expression of

G alpha(i) subunits in rat brains. Pharmacological Reports [1734-1140], 62/6, 1197 –

1203.

Monjauze, M. (2001). Comprendre et accompagner le patient alcoolique. In Hebbrecht,

M. (2010). Psychoanalyse en alcoholisme. Reflecties vanuit het werk van Monjauze.

Tijdschrift voor Psychoanalyse, 16/1, 15-26.

Nobus, D. (1994). De psychoanalyse: een onmogelijke wetenschap? Een antwoord aan

Isabelle Stengers. Psychoanalytische Perspektieven, 25, 115-126.

Nuno-Gutierrez, B. L., Alvarez-Nemegyei, J., Gonzalez-Forteza, C., & Leon, E. A. M.

(2006). Addiction: vice or disease? Images and use of health services by adolescent

drug users and their parents. Salud Mental, 29/4, 47-54.

O‟Brien, C. P., Childress, A. R., Ehrman, R., & Robbins, S. J. (1998). Conditioning

factors in drug abuse: can they explain compulsion? Journal of Psychopharmacology,

12/1, 15-22.

69

Pani, P., P., Trogu, E., Vacca, R., Amato, L., Vecchi, S., & Davoli, M. (2010). Disulfiram

for the treatment of cocaine dependence. Cochrane Database of Systematic Reviews, 1.

Quackelbeen, J. (1989). De psychoanalyticus en ethiek: een ontmoeting. Psycho-

analytische Perspektieven, 13, 7-42.

Quackelbeen, J. (1994). Enkele inleidende stapstenen in verband met de vraag naar de

wetenschappelijkheid van de psychoanalyse (Deel I). Psychoanalytische

Perspektieven, 25, 5-10.

Radó, S. (1933). The Psychoanalysis of Pharmacothymia (Drug Addiction). Psycho-

analytic Quarterly, 2, 1-23.

Rebellon, C. J., & Van Gundy, K. (2006). Can Social Psychological Delinquency Theory

explain the link between marijuana and other illicit drug use? A longitudinal analysis

of the gateway hypothesis. Journal of Drug Issues, 36/3, 515-525.

Rosenfeld, H. A. (1960). On Drug Addiction. International Journal of Psycho-Analysis,

41, 467-475.

Rothschild, D., & Gellman, M. (2009). Finding the Common Ground: Contemporary

Psychoanalysis and Substance Abuse Treatment. Journal of Addictive Diseases, 28,

28-38.

Roudinesco, E. (1986). Jacques Lacan & Co: A History of psychoanalysis in France, 1925

– 1985. Chicago: The University of Chicago Press.

Rowan, A. (2000). The place of acting out in psychoanalysis: From Freud to Lacan.

Psychoanalytische Perspectieven, 41/42, 83-100.

Sacks, O. (1985). The Man Who Mistook His Wife for a Hat. London: Picador.

Sanders-Woudstra, J. A. R., Verhulst, F. C., & de Witte, H. F. J. (1993). Leerboek Kinder-

en Jeugdpsychiatrie. Assen/Maastricht: Van Gorcum.

Schippers, G. (2009). Prof. Dr. Gerard M. Schippers over 25 jaar verslavingszorg. De

Sleutel Magazine, 17, 3-7.

Simmel, E. (1948). Alcoholism and Addiction. Psychoanalytic Quarterly, 17, 6-31.

Smet, J., Van Bouwel, L., & Vandenborre, R. (Red.) (2003). Spreken en gesproken

worden: psychoanalyse en psychose. Antwerpen/Apeldoorn: Garant.

Smith, D. E. (1967). Lysergic Acid Diethylamide: An Historical Perspective. Journal of

Psychoactive Drugs, 1/1.

Solomon, R. L., Corbit, J. D. (1973). An Opponent-Process Theory of Motivation: II.

Cigarette Addiction. Journal of Abnormal Psychology, 81/2, 158-171.

70

Srisurapanont, M., & Jarusuraisin, N. (2005). Opioid antagonists for alcohol dependence.

Cochrane Database of Systematic Reviews, 1.

Srivastava, V., et al. (2010). Association of SOD2, a Mitochondrial Antioxidant Enzyme,

with Gray Matter Volume Shrinkage in Alcoholics, Neuropsychopharmacology, 35,

1120–1128.

Tausk, V. (1969). On the Psychology of the Alcoholic Occupation Delirium.

Psychoanalytic Quarterly, 38, 406-431.

Tarrab, M. (2003). Pire qu‟un symptôme. Quarto, 79, 40-43.

Vaiva, G., Bailly, D., Boss, V., Thomas, P., Lestavel, P., & Goudemand, M. (2001). Acute

psychotic episode after the taking of ecstasy without knowing [Electronic version].

Encephale-revue de psychiatrie clinique biologique et therapeutique, 27, 198- 202.

Van de Vijver, G. (1994).Causaliteit in de psychoanalyse. Een rots in de branding?

Psychoanalytische Perspektieven, 25, 39-54.

Van de Vijver, G., & Geerardyn, F. (Red.) (2002). The pre-psychoanalytic writings of

Sigmund Freud: The place of Cocaine in the Work of Freud. London: Karnac.

Van den Brink, W. (2005). Verslaving, een chronisch recidiverende hersenziekte?

Verslaving, 1/1, 3-14.

Van der Straten, G. (2009). Le projet d‟abstinance, pourqoui y croire? Prospective

Jeunesse Drogues, 52, 2-9.

Vanheule, S. (2002). Qualitative research and its relation to Lacanian psycho-

analysis. Journal for the Psychoanalysis of Culture and Society, 7/2, 336-342.

Vase, L., Riley III, J. L., Donald, D., & Price, D. D. (2002). A comparison of placebo

effects in clinical analgesic trials versus studies of placebo analgesia. Pain, 99, 443–

452.

Vereniging voor Alcohol- en andere Drugproblemen (2009). Richtlijnen voor aanvaard-

baar alcoholgebruik en definitie bingedrinken. Geraadpleegd op 7 april 2010, op

http://www.vad.be/media/38169/richtlijnen%20voor%20aanvaardbaar%20alcoholgebr

uik%20%20definitie%20binge%20drinken%20finaal.pdf.

Vereniging voor Alcohol- en andere Drugproblemen (2010). Feiten en cijfers over illegale

drugs. Geraadpleegd op 7 april 2010, op http://www.vad.be/alcohol-en-andere-

drugs/feiten-en-cijfers/illegale-drugs.aspx.

Verhaeghe, P. (1989). Wetenschap en ethiek: de terugkeer van het verdrongene.

Psychoanalytische Perspektieven, 13, 43-58.

Verhaeghe, P. (1995). From impossibility to inability: Lacan‟s theory on the four

discourses. The Letter. Lacanian Perspectives on Psychoanalysis, 3, 91-108.

71

Verhaeghe, P. (2002a). Over normaliteit en andere afwijkingen: Handboek Klinische

Psychodiagnostiek. Leuven: Acco.

Verhaeghe, P. (2002b). Causality in science and psychoanalysis. In: J. Glynos & Y.

Stavrakakis (eds). Lacan & Science. London/New York: Karnac, 119-145.

Verhaeghe, P. (2008). Tussen hysterie en vrouw. Van Freud tot Lacan: een weg door

honderd jaar psychoanalyse. Leuven: Acco.

Verhaeghe, P. (2009). Het einde van de psychotherapie. Amsterdam: De Bezige Bij.

Verhaeghe, P. (2011). Liefde in tijden van eenzaamheid: Over drift en verlangen.

Amsterdam: De Bezige Bij.

Wiers, R. W., & Engels, R. C. M. E. (2008). Middelenmisbruik en verslaving. In Prins, P.,

& Braet, C. (Red.). Handboek Klinische Ontwikkelingspsychologie. Houten: Bohn

Stafleu van Loghum.

Zaretsky, E. (2009). Die geschichte der psychoanalyse. München: Deutscher Taschenbuch

Verlag.