DE ROL VAN DE SCHERPRECHTER IN HET VERLEDEN

door C. N. Fehrmann.

In zijn artikel "Scherprechters te Kampen 1436-1769" 1 geeft Mr. 1.Nanninga Uitterdijk een interessant overzicht van de scherprechters, po­pulair gezegd beulen, die in vroegere tijden in onze stad hun luguberambacht uitoefenden. Hij toont hierin in aan, dat reeds in de eerstehelft van de 15e eeuw de stad Kampen aanwijsbaar scherprechters indienst had, maar acht het vrijwel zeker, dat ook daarvoor beulen hierwerkzaamwaren.De scherprechter was in de eerste plaats belast met het voltrekken vanvonnissen. Dit waren in de meeste gevallen lijfstraffen, zoals geselen,brandmerken, het .afhakkenvan lichaamsde1enen in zeer ernstige geval­len onthoofden, ophangen of op het rad brengen van de misdadiger.Ook kon hem worden opgedragen verdachten pijnlijk te ondervragen.Wat dit laatste betreft, uit het "Ontwerp-stadrecht" van HermanCroeser blijkt dat belangrijke personen, zoals doctoren in de medicijnenen de rechten, die in het openbaar hun ambt uitoefenden, niet op depijnbank gebracht mochten worden evenmin als leden van de Ridder­schap en lieden ouder dan tachtig en jonger dan dertien jaar. Aileen ingevallen van majesteitschennis kon op deze regel een uitzondering wor­den gemaakt." Kinderen beneden de dertien jaar mochten, om hen toteen bekentenis te dwingen, weImet roeden of riemen worden geslagen.Het is begrijpelijk dat de beul in het algemeen gesproken een gevreesden gehaat persoon was. De stedelijke overheden waren zich hiervan welbewust! Aan de ene kant trachtten zij hem daarom al bij voorbaat tegende haat van de massa in bescherming te nemen, zoals bijvoorbeeld uit"Des scherprechtersvrede" in het ontwerp-stadrecht van Croeser blijkt."Daarin staat onder meer te lezen: "Den scherprechter sail nymant ineenyger tijt mit slijckoff anders werpen, noch spijt andoen". Ook als hijeen executie niet naar behoren uitvoerde, door bijvoorbeeld niet meteen slaghet hoofd van zijn slachtoffer vanhet lichaam te scheiden, moester voor gezorgd worden dat het publiek hem niet te lijf ging.De steedszeer talrijke toeschouwers bij een terechtstelling wensten vakwerk tezien, anders deugde de man niet voor zijn beroep! Aan de andere kantnamen de stadsbesturen ook maatregelen, dat hun scherprechters (teherkennen aan hun kleding) in het dagelijkseleven geen irritatie opwek­ten bij de .fatsoenlijke" burgerij. Zo staat in de aanstellingvan Mr. Ser­vaesvan Oldenhove als beul te lezen (13 sept. 1565) "oeck soe en sal hijniet veerder in der kercken komen dan achter in den thoren"." Tevensmocht Mr. Servaes op de Vismarkt of "onder die clocke" (de omgeving

197

van het stadhuis) .niet gaen drincken of spacieren als een joncker ofcoopman", maar hij zou daar .Jioeffeiich wandelen en spacieren" moe­ten "naer syne arnbt".Aangezien niemand de beul graag als buurman wilde hebben, werd hemsteeds aan de rand van stad een afgelegen woning toegewezen. Vaak wasdit een muurtoren "des boedelsthorn". Toen de Arnhemse beul GerritHoofdstad in 1642 een paar huizen in de Wielakkersteeg kocht, achttede Raad deze koop wel wettig, maar bepaalde tevens dat haar beul in eenvan de muurtorens moest blijven wonen.iVooral in de Middeleeuwen zal de scherprechter niet over onvoldoendewerk te klagen hebben gehad. Het aantal criminelen, vooral in de tijdenvan economische malaise, was toen groot. Menigeen, door werkeloosheidof oorlogsgeweld tot de bedelstaf gebracht, was welhaast gedwongendoor misdaad in het levensonderhoud te voorzien. Werd men gesnapt,dan waren de straffen beslist niet mals. Het is voor een mens uit deze tijdbijna onthutsend in Croesers werk te lezen hoe streng destijds vergrijpenen misdaden werden gestraft." Moordenaars, brandstichters en roverswerden zonder pardon "de kop off gehouwen" of gehangen, na eerst nogop het rad te zijn gelegd. Maar ook op verkrachting, bigamie en homo­sexualiteit stond de doodstraf. Werd een man voor de derde maal op ste­len betrapt, dan wachtte hem de galg. Vrouwen over wie de doodstrafwas uitgesproken, werden in een zak genaaid en verdronken.Niet altijd hield men zich gelukkig strikt aan de letter van de wet. Alsverzachtende omstandigheden konden onder meer de jeugd van de delin­quenten en tijden van hongersnood gelden. In dergelijke gevallen mochtde schuldige zich gelukkig prijzen er af te komen met geseling in hetopenbaar, brandmerken of het verlies van een lichaamsdeel, zoals eenhand of een oor.Ook op verraad stond de doodstraf, soms rukte men de man eerst detong uit of werd deze met een gloeiend ijzer "gestreken".Aangezien pijnlijke verhoren of executies toch niet elke dag voorkwa­men, blijkt uit vele aanstellingen van de scherprechter, dat hem naast hetuitoefenen van zijn eigenlijke beroep, ook tal van neven functies warenopgedragen. Zo werd in 1437 Goessen Jansz als scherprechter te Kampenaangesteld met de bepaling er tevens voor te zorgen dat de burgerij destraten en steigers schoon hield.? Ook zijn opvolgers Michiel van derDiest en Johan Poeckesnider moesten dit karwei klaren, maar tot huntaak behoorde ook loslopende honden dood te slaan en wei tegen eenvergoeding van 2,5 plak het stuk! ~ Het was hun echter uitdrukkelijk ver­boden wijn te schenken en bier te tappen, hetgeen er op wijst, dat sorn­mige beulen hun inkomsten wei trachtten te vergroten door clandestiendrank te verkopen.

198

Een andere scherprechter, Joris van Sanct Truyen, aangenomen in 1465,moest er op 1etten dat niemand m de straten met karren en wagens tehard reed of de leidsels der paarden niet vasthield."Mr. van Dueren, als beul in 1542 aangenomen, moest er ookvoor zor­gen dat kinderen geen baldadigheden in de kerk bedreven of dat daarwerd gebedeld."Meermalen lezen we, dat het de beul vergund was "twee deernen toeholden".10 Met andere woorden,hij kreeg toe stemming van zijn woningeen bordeel te maken of als souteneur te fungeren.Hieruit blijkt, dat in sommige gevallen het stadsbestuur prostitutie sane­tioneerde, hoewel "hoererij" wel degelijk strafbaar was. Vrouwen diezich hieraan schul dig maakten, konden tot ,,het dragen van de steen"veroordeeld worden, dat wil zeggen, zij werden met ontbloot boven­lichaam en een steen als juk op de nek torsend, onder het gejoel van demenigte de stad uitgejaagd. Maar in een handelsstad als Kampen, waarinzoveel zeelui na een lange reis hun vertier zochten, gunde de Raad inhet algemeen deze scheepskinderen hun pleziertje wel op dit gebied.Een enkele maal tipt Nanninga Uitterdijk nog een ander en zeer interes­sant nevenberoep van de beul aan, namelijk dat van .Jedesetter ". Dithield in, dat de man allerlei lichamelijke gebreken, veroorzaakt door ver­groeiingen of ziekten van het beenderenstelsel, behandelde en trachttete corrigeren. Zo vermeldt N. U. hoe op 2 december 1644 de Kamperstadsregering besloot dat "Mr Herman van der Hoffstede, deser stadtsscherprechter in regardt van syn const van leedesetter en de meysteren[genezen] syn woninghe bij de Wiltvanck sal moegen verlaten, en dathy sal moegen hueren de woninghe van Egberts achter het H.Geestker­kien gelegen ".' 1 Hier maken we dus kennis met een beul die blijkbaarin onze stad zo 'n faam had verworven op het gebied van corrigeren vanallerlei lichamelijke gebreken en kennelijk ook op het gebied van de ge­neeskunde in het algemeen, dat hij als een normaallid van de stedelijkegemeenschap in het hart van de stad mocht gaan wonen in plaats van inde gebruikelijke uithoek.Deze Mr. Herman is zeker niet een enkeling geweest die als scherprechternaast zijn eigenlijke functies, ook dit beroep van ledezetter uitoefende.Integendeel, tal van beulen hier te lande maar ook elders, hebben zichin het verleden op dit gebied een reputatie weten te verwerven. En zoverwonderlijk is dit niet! De man, die zo vakkundig zijn tot de pijnbankveroordeelde slachtoffers tot een bekentenis trachtte te dwingen, doorhun gewrichten te verdraaien of te rekken en hun botten tot brekenstoe te buigen, zal tijdens zijn loopbaan een behoorlijke praktische ana­tomische kennis van het menselijke lichaam hebben opgedaan.En het opkalefateren van de delinquenten na de tortuur met zalven en

199

pijnstillende middelen -vaak naar eigen recept samengesteld- zal bijge­dragen hebben tot zijn "medische kennis" in het algemeen. Daarbij wasen bleef de beul een bijzonder mens en volgens de goegemeente destijdsbeschikten bijzondere mensen ook over uitzonderlijke middelen en krach­ten. Zo werd algemeen aangenomen, dat de zogenaamde beulszalf ofhet armezondaarsvet, gesneden uit het lichaam van een ter dood ge­brachte misdadiger, een voortreffelijk geneesmiddel was tegen allerleikwalen.Door dit alles kon de beul, hoezeer ook om zijn eigenlijke beroep ver­foeid, toch als bottendokter en genezer, een door velen geraadpleegdpersoon zijn. Dit natuurlijk tot groot ongenoegen van de officieel doorde stad aangestelde geneeskundigen die de man als een gevaarlijke kwak­zalver beschouwden. Maar zoveel recht tot spreken hadden deze ookweer niet. Naar onze maatstaven gemeten stond in de Middeleeuwen,maar ook nog in de 17e en 18e eeuw, de medische wetenschap op eenlaag peil. De doctores medicinae, artsen die aan de universiteit haddengestudeerd, imponeerden hun patienten wei door een veelvuldig gebruikvan quasi geleerde latijnse termen, maar verborgen achter deze dikdoene­rij maar al te vaak hun feitelijke onmacht om de patient werkelijk tekunnen genezen. Moliere heeft op kostelijke wijze de spot met deze "ge­leerde" heren gedreven.Nog geringer was de medische kennis der chirurgijns, van huis uit bar­biers die door het afleggen van bepaalde examens zich als officieel erken­de geneeskundigen hadden weten op te werken. Zij waren vooral gespe­cialiseerd in het behandelen van wonden, gezwellen en breuken. Geenwonder dat het juist deze chirurgijns zijn geweest die de concurrentievan de scherprechters vreesden en de stadsbesturen dan ook voortdu­rend bestookten met verzoeken, de scherprechters te verbieden het be­roep van ledezetter en het ,,meysteren" uit te oefenen.In zijn artikel "Onze collega de beul" geeft Dr. van Andel hiervan eenaantal treffende voorbeelden.' 2

Twee dingen vallen hierbij op. In de eerste plaats de zelfverzekerdheidwaarmee de scherprechters voor hun goed recht opkomen dit nevenbe­roep uit te oefenen, als zijnde van oudsher toegestaan, en dan de lauwewijze waarop de stadsbesturen vaak reageren op de klachten der chirur­gijns. Het "meysteren" wilden zij meestal hun beulen wei verbieden,maar als ledezetter achtten zij hem kennelijk onmisbaar!Zo vermeldt Van Andel, dat de Utrechtse vroedschap, reagerende op eenklacht van het chirurgijnsgilde, bij resolutie van 9 augustus 1658 hunscherprechter en nota bene ook zijn vrouw en zoon, wei uitdrukkelijkverbood "zich te bemoeyen met eenige curaties, de medicijnen en dechirurgie betreffende" maar "met uitzondering van het cureeren van dis-

200

locatien".' 3

Hoezeer de scherprechters er van overtuigd waren het recht te hebbende kunst van het ledezetten uit te oefenen, blijkt ook uit de sollicitatie­brief van de beul Valentijn Adam in het begin van de 18e eeuw gerichtaan de Staten van Friesland. Hij schrijft hierin onder meer er op te reke­nen , dat hij naast zijn eigenlijke beroep evenals zijn voorgangers ook"soude werden gepromoveert tot het meesterampt van gebreckelijkepa­tienten". En inderdaad, ook aan een van zijn voorgangers,Mr. Pyter Sy­mons, was reeds in 1597 toegestaan , na older gewoonte alle fracturenen dislocatien, 't sijdaer openinge bij is offte niet, te mogen cureren bin­nen de stadt Leeuwarden ende de jurisdictie van dien".' 4

Zo vermaard waren de scherprechters vaak als ledezetters, dat zij niet al­leen in hun eigen stad maar ook daarbuiten een drukke praktijk hadden.De Utrechtse beul Hans Hendrick van Gelder had bijvoorbeeld verschei­dene patienten in Gouda, natuurlijk tot groot ongenoegen van het chi­rurgijnsgildealdaar. Maar toen dit een klacht tegen Van Gelder indiende,besliste de Raad, dat de Utrechtse scherprechter zijn praktijk in Goudamocht blijven uitoefenen, mits hij elk jaar twee zilveren ducatons aanhet Goudse chirurgijnsgilde schonk. Mokkend legde het gilde zich bijdeze beslissingneer en accepteerde ook het geld, maar durfde dit tochniet als contributie te boeken, dat waste veeleervoorhun concurrent. 15

Niet alleen debeul zelf,maar ook zijn vrouw gold soms als een bekwaamgeneeskundige en dan vooral op het gebied van vrouwenziekten. Zo ver­leende de Haarlemse Magistraat in 1724 aan Helena Claesse,weduwevan de scherprechter Herman Voges, de bevoegdheid "tot het cureerenvan hymelycke gebreken en toevallen der vrouwen".16Maar wat te zeggenvan een belofte, door de Kamper Raad in 1665 aanhun scherprechter Mr. Tobias gedaan, waarin toegezegdwerd dat na zijnoverlijden, zijn weduwe hem in zijn ambt zou mogen opvolgen "mits destad door haar goed bediend zou worden".17 Vrouwelijke beulen zijner dus ook geweest, een weI heel sinister beroep voor de leden van hetzwakke geslacht! -Hoeveel aanzien een scherprechter als ledezetter en genezer kon genie­ten, blijkt ook uit het volgendeverhaal. 1~ In augustus 1617 stak de De­venter beul Johan Pouwelssen een soldaat dood. Aanvankelijk wist demoordenaar de benen te nemen, maar werd ten slotte te Kampen gegre­pen en gevangen gezet. Het stadsbestuur van Deventer eiste zijn uitle­vering en het zag er naar uit of Johan in die stad door een collegaeenkopje kleiner zou worden gemaakt.Maar toen dit bekend werd, stroomden de protesten binnen. Wat wasnamelijk het geval?De man had een uitstekende naam als ledezetter engenezer van allerlei kwalen. In Zwartsluis, waar hij twee jaar had ge-

201

woond, stond hij niet alleen bekend als een vroom en eerlijk mens, maarook als een man die tal van zieken, zowel armen als rijken, met succeshad behandeld. Dag en nacht had hij daar voor zijn patienten klaar ge­staan. Een zelfde lof werd hem toegezwaaid door lieden afkomstig uithet Land van Vollenhove, de stad Meppel en haar omgeving. Ook inKampen waren er velen, die genade voor recht wilden laten gelden. Zelfstijdens zijn gevangenschap in deze stad werd hij nog door vele patientengeconsulteerd, zelfs door leden van de Raad.Maar het recht moest zijn loop hebben! Kampen leverde Johan ten slot­te toch aan Deventer uit, zij het niet zonder moeilijkheden. Op een wa­gen moest hij worden vervoerd, geen schipper was bereid zich daartoe telenen.Toen trachtten nog vele van zijn patienten het leven van deze man, aanwie zij meenden hun gezondheid te danken te hebben, te redden. Zijspanden Gedeputeerde Staten van Overijssel voor hun karretje en dezeverzochten zowaar de Deventer Magistraat geen doodvonnis uit te spre­ken, vanwege 's mans grote verdiensten als ledezetter. Hun verzoek gingvergezeld van een rekest, ondertekend door een veertigtal Kamper bur­gers, die allen verklaarden hun gezondheid aan Pouwelssen te danken tehebben. Zelfs werd een beroep gedaan op de stadhouder Ernst Casimir.Ook dezs liet zich vermurwen en schreef aan de Deventer Magistraat,dat hij er in principe niets voor voelde een goed woordje te doen voorlieden die een dergelijke misdaad hadden begaan, maar in dit geval raad­de hij het Deventer stadsbestuur aan "den gevangen niet te strafen naesijnen meriten, maer so het moglich gnade te bewijsen, niet ten aensienvan hem selven, maer ten faveur van den genigen, dewelcke sijne goedecuren genoten hebben en anderen so dieselve ook genieten connen".Maar dit alles heeft Johan niet gebaat! Na ampele besprekingen besloothet volledige Deventer stadsbestuur op 20 januari 1620, dat hun gewe­zen scherprechter Johan Pouwelssen geexecuteerd zou worden. Bij wij­ze van gratie zou zijn lichaam op het kerkhof begraven mogen worden.Op zaterdag 22 januari werd het vonnis op de Brink voltrokken.! 9

Dat de beul als ledezetter en genezer zolang een een grote populariteitheeft kunnen genieten, is ongetwijfeld ook te wijten geweest aan degeringe belangstelling die de officiele medici destijds toonden voor dezovele, vaak doodarme stakkers, die behept waren met lichamelijkeafwijkingen. Deze waren vaak het gevolg van de zeer slechte woning­toestanden, eenzijdigevoeding en slecht geheelde breuken.Maar uitzonderingen bevestigen de regel! In dit verband kan met ere denaam van de verloskundige en heelmeester Hendrik van Deventer (1651-1742) worden genoemd.i" Deze aanhanger van de godsdienstige sekteder Labadisten"! heeft juist als arts grote aandacht besteed aan het ge-

202

nezen van dergelijke al of niet aangeboren afwijkingen. In het door hemin 1705 aangekochte Sionslust te Voorburg, bracht hij zelfs een ortho­pedisch instituut onder!Het beroep van ledezetter werd in vroegere eeuwen stellig niet alleendoor leken zoals de scherprechters uitgeoefend. In de 17e eeuw was hetNoord-Hollandse dorpje Jisp wijd en zijt vermaard, dank zij enige gene­raties van ledezetters die hier meer dan een eeuw lang met succes dit be­roep uitoefendeu. Niet alleen zijzelf, maar ook het dorp voer er welbij: de talrijke herbergen zaten steeds tjokvol met kreupelen en mis­maakten die in Jisp genezing hoopten te vinden. De bekendste ledezet­ter van Jisp is Mr. Cornelis Ploegh geweest die in 1696 stierf en tevensburgemeester van het dorp was. 22

In de 1ge eeuw, na het afschaffen van de pijnbank, was de rol van descherprechter als ledezetter vrijwel uitgespeeld. Dankzij hun betere op­leiding, nam het vertrouwen in de officiele artsen toe, ook op orthope­disch gebied. Het ledezetten werd nu een onderdeel van de chirurgie.Eerst in de twintigste eeuwzou het een erkend specialismeworden. Maarook de tegenwoordige fysiotherapeut zou men, tot op zekere hoogte,de opvolger van de ouderwetse ledezetter kunnen noemen, zij het danook heel wat beter geschoold dan hun "collega's" in vroegere eeuwen.Een zeer bekende fysiotherapeut "avant la Iettre " is de kIeurrijke figuurvan Johann Georg Mezger (1838-1909) geweest, een Amsterdamse sla­gerszoon van Duitse origine, die in 1868 in Leiden promoveerde op hetproefschrift getiteld "De behandeling van distorsio pedis met fricties".De man "met de gouden duimen" is op latere leeftijd vooral bekend ge­worden door zijn bloeiende praktijk in het Zeeuwse Domburg. Mededoor zijn aanwezigheid daar, beleefde dit badplaatsje voor de eerste we­reldoorlog een ongekende bloei en werd het door tal van vorstelijkepersonen en aristocraten bezocht die zich door Mezgerlieten behandelen.Leerlingenvan betekenis heeft de man echter nietgehad,? 3

NOTEN:

1. J. Nanninga Uitterdijk, Scherprechters te Kampen 1436-1769, Bijdragen tatde Geschiedenis van Overijssel, dl XII (1901), bIz. 353 e.v.

2. Herman Croeser, Ontwerp-stadregt van Campen, uitg. Vereeniging tot Beoefe-ning van Overijsselsch Regt en Geschiedenis 1892, bIz. 467.

3. Idem, bIz 475.4. N. U., Scherprechters te Kampen, bIz. 359.5. 1. Staat Evers, Kroniek van Arnhem, 1876, bIz. 41.6. Ontwerp-stadregt, blz , 452 e.v.7. N.U., Scherprechters te Kampen, bIz. 3548. Idem, bIz. 355.9. Idem, bIz. 358.10. Idem, bIz. 355.

203

11. Idem, bIz. 362.12. M. A. van Andel, OnzeCollega de beul, Nederlandsch tijdschrift voor Genees-

kunde 1925, 69stejrg. blz 2100-2108.13. Idem, bIz. 2104.14. Idem, blz. 2102.15. Idem, bIz. 2107.16. Idem, bIz. 2106.17. N.V., Scherprechters te Kampen, bIz. 363.18. Overijsselsche Almanak voor Oudheid en Letteren 1848: Geschiedkundige

bijzonderheden. Dit verhaal blijkt niet geheel juist te zijn.19. Gemeente- archief Deventer. Register criminele sententien 1561-1811, fot.

212-214, R.A. 66. Vriendelijke mededeling van de heer H. J. Nalis, gemeente­archief Deventer.

20. Zie Nieuw Nederlands BiografischWoordenboek, dl I,kot. 709.21. Labadisten, een godsdienstige sekte, gesticht door de naar de Republiek uit­

geweken Franse predikant Jean de Labadie (1610-1674). Zijn aanhangers wil­den de kerk zuiver houden en eisten o.m. strenge kerkelijke tucht en lecfdenin gemeenschap van goederen. De Labadisten zijn vooral in ons land bekendgeworden door hun vestiging op Thetinga- of Walthastate te Wieuwerd inFriesland.

22. G. T. Haneveld, De ledezetters van Jisp, Spiegel Historiael, 12de jrg. nr. 10,1977, bIz. 514-518.

23. Zie ook P. J. Kostelijk, Dr Johann Georg Mezger en zijn tijd, Leiden 1971.

204