De rol van behoeftebevrediging en mindfulness bij insomnie: een correlationele … · 2016. 7....

Academiejaar 2015-2016

Tweedesemesterexamenperiode

De rol van behoeftebevrediging en mindfulness bij

insomnie: een correlationele studie

Masterproef II neergelegd tot het behalen van de graad van

Master of Science in de Psychologie, afstudeerrichting Klinische Psychologie

Promotor: Prof. Dr. Maarten Vansteenkiste

Begeleider: Rachel Campbell

01107013

Heleen Raes

2

Abstract

Het hoofddoel van deze cross-sectionele studie was om de relatie tussen de

bevrediging van de psychologische basisbehoeftes aan autonomie, competentie en

verbondenheid, zoals vooropgesteld binnen de Zelfdeterminatie Theorie (ZDT, Deci &

Ryan, 2000), mindfulness en slaap en dag variabelen bij insomnie patiënten te

bestuderen. Deze variabelen werden gemeten aan de hand van gevalideerde

vragenlijsten. Alle patiënten werden gerekruteerd via het Universitair Ziekenhuis Gent

(N=47, 78.7%=vrouwelijk, gemiddelde leeftijd=42.82). Bij deze steekproef werden drie

onderzoeksvragen getoetst. Ten eerste werd de associatie tussen psychologische

behoeftebevrediging en slaap en dag variabelen onderzocht. Ten tweede werd er

gekeken naar het verband tussen mindfulness en de slaap en dag variabelen, en ten

laatste werd er onderzocht of behoeftebevrediging een mediërende rol speelde in de

relatie tussen mindfulness en de slaap en dag variabelen. Uit de analyses bleek dat

zowel behoeftebevrediging als mindfulness gunstige relaties vertoonden met indicatoren

van dagelijks functioneren, en dat behoeftebevrediging een significante negatieve

voorspeller was van ’s nachts wakker worden door piekeren en sombere gedachten

(slaapkwaliteit). Er werd ook een mediërende rol van bevredigde behoeftes ontdekt in

de relatie tussen mindfulness en mentale gezondheid.

3

Dankwoord

Deze scriptie is een mooie afsluiter van vijf leerrijke en leuke jaren aan de

faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen. Natuurlijk heb ik deze

masterproef niet op eigen houtje verwezenlijkt. Daarom ben ik enkele mensen een

oprechte “dankjewel!” verschuldigd. Ten eerste wil ik professor Maarten Vansteenkiste

bedanken voor zijn waardevolle feedback en suggesties voor verandering. Zonder zijn

betrokkenheid had deze scriptie er helemaal anders uit gezien. Daarnaast ben ik veel

dank verschuldigd aan Rachel Campbell, die al de data verzameling voor deze scriptie

heeft uitgevoerd en die mij geweldig goed heeft begeleid. Door haar actieve inzet en

haar antwoorden op al mijn vragen heb ik deze masterproef tot een goed einde kunnen

brengen. Ook mijn vrienden en vriendinnen wil ik bedanken, zowel voor de plezante

jaren aan de faculteit als voor de steun tijdens het schrijven van deze masterproef. Mijn

ouders wil ik ook een heel warm hart toedragen, dit voor hun niet aflatende steun

doorheen deze vijf jaren, hun enthousiaste inzet voor mijn toekomst en omdat ze deze

tekst meerdere keren hebben nagelezen en gecorrigeerd.

4

Inhoudsopgave

ABSTRACT 2

DANKWOORD 3

INSOMNIE 7

Wat Is Insomnie? 7

Impact op het Dagelijks Leven 9

Prevalentie en Sociodemografische Determinanten 10

Relevantie van Onderzoek naar Psychologische Voorspellers van Insomnie 12

ZELFDETERMINATIE THEORIE 13

Onderscheid Behoeftebevrediging en Behoeftefrustratie 14

Kenmerken van de Basisbehoeften 15

Omgaan met Behoeftefrustrerende Situaties 17

Basisbehoeften en Welzijn 18

Behoefte Ondersteunde Omgevingen 19

Wisselwerking tussen Psychologische Basisbehoeften en Fysiologische Behoeften 20

MINDFULNESS 23

Introductie 23

Relatie tussen Mindfulness en Slaap 24

Mindfulness als Voorspeller van Behoeftebevrediging 25

HUIDIGE STUDIE 26

METHODE 28

Steekproef 28

Materiaal 30

Behoeftebevrediging. 30

Pittsburgh Sleep Quality Index (PSQI). 30

5

Piekeren en sombere gedachten. 30

Fysieke en mentale gezondheid. 31

Mindfulness. 31

RESULTAAT 31

Preliminaire Analyses 31

Achtergrondvariabelen. 31

Correlaties. 32

Primaire Analyses 32

Onderzoeksvraag 1: het verband tussen behoeftebevrediging en de slaap en dag variabelen. 32

Onderzoeksvraag 2: verband tussen mindfulness en de slaap en dag variabelen 32

Onderzoeksvraag 3: verklarende rol van de behoeftes in de relatie tussen mindfulness en de slaap en

dag variabelen 37

Bijkomende Analyses 38

DISCUSSIE 40

Bespreking en Interpretatie van de Resultaten 40

Beperkingen van de Huidige Studie en Aanbevelingen voor Toekomstig Onderzoek 45

Conclusie 46

REFERENTIELIJST 48

BIJLAGE 60

Bijlage 1: Vragenlijstbundel 60

6

“He would lie in the bed and finally, with daylight, he would go to sleep. After all, he

said to himself, it is probably only insomnia. Many must have it.”

Ernest Hemingway

Deze quote uit “A Clean, Well-Lighted Place” weerspiegelt hoe veel mensen

denken over insomnie: het zal wel niet zo ernstig zijn en er zullen wel veel mensen zijn

die er mee te kampen hebben. Drieëndertig procent van de algemene bevolking beweert

namelijk insomnie te hebben (Ohayon, 2002). Wanneer de DSM 5 (Association AP,

2013) criteria voor insomnie gehanteerd worden, blijkt dat maar 7.1% tot 7.9% van de

algemene populatie aan de ziekte lijdt (Uhlig, Sand, Ødegård, & Hagen, 2014). Dat valt

best mee? Niet echt. Insomnie heeft namelijk een ernstige impact op het leven van de

mensen die er onder lijden. Niet enkel hun slaap is verstoord, maar ook hun

functioneren overdag. De ziekte komt met zo’n last dat insomnie patiënten een

verhoogde kans op suïcide vertonen (McCall et al., 2013).

Deze zorgbarende bevindingen maken het de moeite om insomnie onder de loep

te nemen. In deze scriptie wordt de ziekte bekeken vanuit het standpunt van de

Zelfdeterminatie Theorie (Ryan & Deci, 2000). Deze theorie stelt drie psychologische

basisbehoeften voor: de behoefte aan autonomie, de behoefte aan verbondenheid en de

behoefte aan competentie. Wanneer deze behoeftes bevredigd zijn, heeft dit positieve

gevolgen. Wanneer ze gefrustreerd zijn, heeft dit een negatieve impact. De link tussen

psychologische basisbehoeftes en slaap werd reeds bestudeerd (Campbell et al., 2015),

maar de bevrediging van de behoeften werd nog nooit bekeken in relatie tot insomnie.

De studie is dus innoverend vanwege de onderzochte populatie.

In deze scriptie wordt de relatie tussen de bevrediging van de psychologische

basisbehoeften en drie uitkomstenvariabelen bekeken: functioneren overdag,

slaapkwaliteit en slaapkwantiteit. Naast psychologische behoeften wordt ook de

mindfulness (Brown & Ryan, 2003) van insomnie patiënten in acht genomen. Meer

bepaald wordt bestudeerd of de basisbehoeften een mediërende rol spelen tussen

mindfulness en de uitkomstvariabelen. Al deze relaties worden onderzocht aan de hand

van een vragenlijstonderzoek.

7

Insomnie

Insomnie is een term die redelijk vlot in de mond genomen wordt. Het is echter

meer dan een paar nachten niet goed kunnen slapen. Insomnie werd in The International

Classification of Sleep Disorder (Thorpy, 1990) gedefinieerd als het bijna dagelijks

ervaren van onvoldoende slaap of het ondervinden van een niet uitgerust gevoel

gedurende de dag na voldoende uren geslapen te hebben.

Wat Is Insomnie?

De beste manier om insomnie te beschrijven, is door de diagnose voorop te

stellen, aangezien de symptomen daarin verwerkt zitten. De diagnose kan op

verschillende manieren gesteld worden, maar één van de meest gebruikte manieren is

volgens de DSM. De criteria volgens de DSM 5 (Association AP, 2013) zijn als volgt:

De voornaamste klachten zijn moeilijkheden met inslapen, moeilijkheden met

doorslapen, of het niet uitgerust zijn na de slaap, minstens 3 maal per week

gedurende 3 maanden.

De slaapstoornis (of de bijbehorende vermoeidheid overdag) veroorzaakt in

significante mate lijden of beperkingen in het sociaal of beroepsmatig

functioneren of het functioneren op andere belangrijke terreinen.

De slaapstoornis komt niet uitsluitend voor in het beloop van narcolepsie,

slaapgebonden ademhalingsstoornis, slaapstoornis gebonden aan de circadiane

ritmiek of parasomnia.

De stoornis komt niet uitsluitend voor in het beloop van een andere psychische

stoornis (bijvoorbeeld depressieve stoornis, gegeneraliseerde angststoornis, een

delirium).

De stoornis is niet het gevolg van de directe fysiologische effecten van een

middel (drugs, geneesmiddel) of een somatische aandoening.

Dit zijn de criteria voor primaire insomnie. Secundaire insomnie is het gevolg

van een andere fysische of psychologische stoornis. Naast de DSM bestaan er nog

andere methoden om de diagnose te stellen, zoals de International Statistical

Classification of Diseases, Tenth Revision (ICD-10; World Health Organization, 1991)

8

en de Research Diagnostic Criteria/International Classification of Sleep Disorders,

Second Edition (RDC/ICSD-2; Roth et al., 2011).

De mechanismen onderliggend aan primaire insomnie zijn grotendeels

ongekend, maar door de jaren heen zijn er vier mogelijke oorzaken vooropgesteld

(Perlis, Smith, & Pigeon, 2005).

De eerste is een fysiologische oorzaak. Er zou een chronische verhoging zijn van

het orthosympatisch systeem. Dit is een deel van het autonoom zenuwstelsel (het

zenuwstelsel dat niet onder bewuste controle staat) dat instaat voor fight en flight

reacties (Cannon, 1932). Deze twee reacties zijn responsen op een potentieel

bedreigende situatie. Het zijn dus twee manieren om met stress om te gaan. Tijdens een

flight reactie zal de persoon wegvluchten van stress, door bijvoorbeeld een probleem te

negeren. Bij een fight reactie zal de persoon de stressvolle situatie erkennen en deze zo

snel mogelijk proberen op lossen. Insomnie patiënten zijn voortdurend op hun hoede,

waardoor slaap geïnhibeerd wordt. Bij mensen met insomnie werd er onder andere een

verhoogde hartslag opgemerkt, een verhoogde lichaamstemperatuur, een verhoogd

metabolisme,… Het is echter onduidelijk of deze lichamelijke reacties oorzaken of

gevolgen zijn van de ziekte.

De tweede mogelijke oorzaak voor primaire insomnie is een cognitieve (Perlis et

al., 2005). Patiënten die aan de ziekte lijden, zouden een verhoogde respons en

ruminatie vertonen op levensgebeurtenissen. Ruminatie betekent dat ze gebeurtenissen,

gevoelens en problemen blijven herkauwen, er langdurig blijven over nadenken. Ze

willen hiermee bepaalde problemen oplossen, maar rumineren lost niks op. De

verhoogde respons betekent dat ze vaak angstig reageren op gebeurtenissen in hun

leven. Insomnie patiënten hebben vooral veel angst wanneer het op inslapen neerkomt,

of wanneer ze nadenken over de gevolgen van te weinig te slapen. Ze zouden ook veel

negatieve en intrusieve gedachten hebben over slaap en waak, waardoor ze te veel

aandacht schenken aan hun slaappatroon. Hierdoor wordt de perceptie op hun

slaapkwaliteit-en kwantiteit en hun functioneren aangetast.

Een andere mogelijke oorzaak is een gedragsmatige (Perlis et al., 2005).

Insomnie patiënten zouden maladaptieve coping strategieën gebruiken, waardoor ze

veel stress ervaren. Een voorbeeld van zo’n coping mechanisme is inadequate

9

probleemoplossing, zoals het uitstellen van het oplossen van een probleem. Deze stress

zorgt ook voor een verhoogd functioneren van het orthosympatisch zenuwstelsel.

Ten laatste stellen Perlis en al. (2005) een neurocognitieve oorzaak voorop. Er

zou een verhoging zijn van alpha en beta golven op een EEG. Dit is gecorreleerd aan

cognitieve processen, zoals rumineren.

Deze vier vooropgestelde oorzaken van insomnie gaan er stuk voor stuk van uit

dat de ziekte veroorzaakt wordt door een hyperarousal van de mechanismen, zowel

tijdens de slaap als tijdens het waken. Dit zijn echter maar hypotheses.

Naast deze vier mogelijkse oorzaken zijn er nog een andere benadering die

insomnie tracht te verklaren. In een andere mogelijke verklaring speelt het circadiaans

ritme de hoofdrol (Boivin & James, 2003). Het circadiaans ritme is ons intern

tijdsysteem, het regelt onze slaap en waak. Wanneer dit systeem verstoord is, kan deze

ongeregeldheid insomnie veroorzaken.

Reimann et al. (2010) stelden dat insomnie een psychobiologische aandoening

is. Zowel de psychologie als de biologie spelen een gelijke rol in de ontwikkeling en het

verloop van de ziekte, beide factoren interageren met elkaar. Een verhoogde

fysiologische activiteit kan leiden tot negatieve affecten en negatieve affecten kunnen

leiden tot insomnie. Dit laatste werd ook vooropgesteld door Kales, Caldwell, Preston,

Healy en Kales (1976). Hun artikel stelde dat een emotionele hyperarousal de activiteit

van het autonome zenuwstelsel verhoogt, en dat dit leidt tot slaap problemen.

Impact op het Dagelijks Leven

Insomnie heeft een ernstige impact op het dagelijks functioneren, het interfereert

met werk, school, sociaal en persoonlijk leven (Shekleton, Rogers, & Rajaratnam,

2010). Uit hetzelfde artikel bleek ook dat patiënten een slechtere levenskwaliteit

rapporteren in vergelijking met een controle groep. Hoe ernstiger de symptomen, hoe

slechter de levenskwaliteit. Shekleton et al. (2010) vonden daarnaast dat de stoornis

vaak samen voorkomt met fysieke en psychische ziektes. Ongeveer 80% van de

patiënten met een psychiatrische of een fysieke aandoening vertonen insomnie

symptomen. Dit ligt in lijn met de bevindingen van Kyle, Morgan en Espie (2010). Zij

toonden aan dat insomnie een invloed heeft op de algemene levenskwaliteit en health

related quality of life (HRQoL).

10

De hierboven beschreven fenomen zijn zeer algemene gevolgen op functioneren

overdag, maar insomnie heeft ook een impact op specifieke aspecten van het dagelijks

functioneren. Uit het onderzoek van Shekleton et al. (2010) bleek namelijk dat insomnie

patiënten overdag meer subjectieve slaperigheid rapporteren. Slaperigheid betekent dat

men zich suf voelt, de neiging heeft in slaap te vallen en dat men minder alert is dan

mensen die zich niet slaperig voelen. Objectief werd er echter geen verschil gevonden

met controlegroepen. Deze objectieve metingen werden gedaan aan de hand van een

polysomnografie, een onderzoek waarbij bepaalde fysiologische parameters van de

patiënt tijdens de slaap worden bestudeerd. Subjectieve slaperigheid is dus geen

verklaring voor het slechtere functioneren overdag. Vermoeidheid overdag is

daarentegen wel een goede verklaring voor een minder goed functioneren gedurende de

dag. Vermoeidheid is zich zwakjes voelen en niet veel energie hebben. Deze

vermoeidheid was hoger bij insomnie patiënten dan bij controle groepen en was

geassocieerd met de reductie in het aantal uren slaap bij patiënten. Dit blijkt uit

onderzoek van Bonnet en Arand (1998). Eén van hun hypotheses was dat patiënten

meer vermoeidheid zouden rapporteren wanneer ze minder sliepen. Dit bleek zo te zijn.

Volgens Shekleton et al. (2010) heeft insomnie ook een invloed op aandacht,

concentratie, werkgeheugen en declaratief geheugen. Volgens Fortier-Brochu, Beaulieu-

Bonneau, Ivers en Morin (2012) is een mogelijke verklaring hiervoor het feit dat

patiënten meer mentale vermoeidheid ervaren; deze vermoeidheid zou inspelen op de

executieve functies. Volgens Shekleton et al. (2012) is de laatste jaren de basis voor een

verminderd neuropsychologisch functioneren ook gegroeid, maar er is nog meer

onderzoek nodig om te bepalen waar de problemen zich precies bevinden. Spijtig

genoeg vragen al deze gevolgen vreselijk veel van de patiënten, waardoor ze een

verhoogde kans op suïcide vertonen (McCall et al., 2013).

Kortom, Insomnie heeft dus niet enkel gevolgen voor slaap, maar de ziekte tast

ook het dagelijks functioneren en de gezondheid aan.

Prevalentie en Sociodemografische Determinanten

Het ervaren van insomnie symptomen betekent niet dat iemand de diagnose van

insomnie heeft. Wanneer er gewerkt wordt met DSM 5 criteria, schommelt de

prevalentie van 7.1% tot 7.9% in de algemene populatie (Uhlig et al., 2014). Deze

resultaten komen uit de HUNT 3 studie, een longitudinale volksgezondheidsstudie in

11

Noorwegen. Deze percentages rapporteren de effectieve prevalentie van de diagnose,

maar er zijn veel mensen die insomnie symptomen ervaren zonder de diagnose te

hebben. Wanneer er simpelweg gevraagd werd of men insomnie heeft, verklaarde 33%

van de algemene populatie, uit verschillende meta-analyses vanuit verschillende landen,

dat ze insomnie had (Ohayon, 2002). Wanneer deze vraag in een klinische setting werd

gesteld, rapporteerden 69% van de patiënten insomnie symptomen (Mitchell, Gehrman,

Perlis, & Umscheid 2012). Ze ervaarden dus slaapproblemen, maar deze kwamen niet

frequent genoeg voor of waren niet ernstig genoeg om een diagnose te krijgen. Uit het

artikel van Ohayon (2002) bleek dat 9 tot 15% van de algemene bevolking symptomen

ervaart, symptomen die gepaard gaan met een negatieve invloed op het dagelijks leven

(zie de sectie “Impact op Dagelijks Leven”). Uit hetzelfde artikel bleek dat 8 tot 18%

van de bevolking ook ontevreden is over hun slaapkwaliteit-en kwantiteit.

Volgens Ohayon (2002) vertonen verschillende sociodemografische factoren een

relatie met insomnie. Ten eerste komt de diagnose meer voor bij vrouwen dan bij

mannen. De ratio is ongeveer 4:1. Vrouwen rapporteren ook meer insomnie

symptomen, meer gevolgen voor het dagelijkse leven en ze zijn ook minder tevreden

met hun slaap. Ten tweede speelt leeftijd een grote rol. De prevalentie van de ziekte

stijgt naarmate de leeftijd stijgt, tot ongeveer 50% van de ouderen (65-plussers)

insomnie symptomen heeft. De Hunt 3 studie (Uhlig et al., 2014) vond echter dat

insomnie ook vaak voorkomt bij jonge vrouwen (20 tot 29 jaar). Een mogelijke

verklaring hiervoor is dat de jeugd heel veel elektronische apparaten gebruikt, wat

nefast kan zijn voor de slaapgewoontes. Volgens het onderzoek van Ohayon (2002)

vertoont burgerlijke stand ook een relatie met insomnie, naast geslacht en leeftijd. De

ziekte is het vaakst gerapporteerd bij gescheiden personen of personen van wie hun

partner gestorven is. Deze relatie wordt echter gemodereerd door geslacht, het wordt

namelijk meer gevonden bij vrouwen. Ten vierde hangen inkomen en scholingsniveau

ook samen met insomnie. Mensen met een lager inkomen en een lager niveau van

educatie hebben meer kans op insomnie. Deze mensen doen bijvoorbeeld meer

nachtwerk, wat een duidelijke relatie vertoont met de ziekte (Roth et al., 2011). Uit dit

artikel blijkt echter dat er wat methodologische problemen zijn met de studies die deze

twee variabelen gebruikten als voorspellers van insomnie. Er wordt namelijk niet

genoeg rekening gehouden met mogelijke derde variabelen die insomnie beter kunnen

12

voorspellen. De resultaten van deze studies moeten dus voorzichtig geïnterpreteerd

worden. Ten laatste blijkt uit het artikel van Ohayon (2002) dat werkloosheid ook een

voorspeller is van insomnie. De auteur vermeldt echter dat deze bevinding niet gelijk

verspreid is over alle werklozen heen. Insomnie lijkt meer voor te komen bij

gepensioneerden, wat misschien eerder verklaard kan worden door hun leeftijd dan door

het feit dat ze niet meer werken. Studenten hebben daarentegen minder kans op

insomnie, maar dit kan waarschijnlijk ook beter verklaard worden door hun leeftijd.

Relevantie van Onderzoek naar Psychologische Voorspellers van Insomnie

Zoals hierboven beschreven, hebben insomnie symptomen een zware impact op

degene die er aan lijden; zowel hun slapen als hun waken is verstoord. Aangezien de

prevalentie zo hoog is, is het relevant en bruikbaar om de psychologische predictoren

van slaap en insomnie te onderzoeken. Er zijn veel predictoren voor een verstoorde

slaap: stress (Lund, Reider, Whiting, & Prichard, 2010), pijn (Azevedo, Costa-Pereira,

Mendonca, Dias, & Castro-Lopez, 2012), negatieve emoties (Kahn, Sheppes, & Sadeh,

2013), discriminatie (Lewis et al., 2013), rumineren (Takano, Iijima, & Tanno, 2012),

financiële zorgen (Burgard & Ailshire, 2009) etc. Uiterst relevant voor deze scriptie is

het onderzoek van Campbell et al. (2015). Zij onderzochten de link tussen de drie

psychologische basisbehoeften aan autonomie, competentie en verbondenheid, zoals

vermeld in de zelfdeterminatie Theorie (ZDT; Ryan & Deci, 2000) en verschillende

aspecten van slaap: de kwaliteit en kwantiteit van slaap en het functioneren overdag. Uit

deze studie bleek dat de bevrediging van deze drie basisbehoeften positief geassocieerd

was met slaapkwaliteit-en kwantiteit en negatief geassocieerd met dagelijkse dysfunctie.

Er werd ook gesuggereerd dat personen van wie hun basisbehoeften bevredigd zijn,

overdag waarschijnlijk meer positieve gebeurtenissen ervaren, waardoor ze minder

zorgen hebben voordat ze gaan slapen. Daarnaast functioneerden mensen met

bevredigde basisbehoeften ook beter overdag, wat bevorderlijk kan zijn voor hun slaap.

De studie van Campell et al. (2015) heeft enkel deze associatie onderzocht

binnen een gezonde populatie. Het doel van deze scriptie is om hun onderzoek uit te

breiden naar een klinische populatie van insomnie patiënten. Gegrond in de

Zelfdeterminatie Theorie willen we in de huidige studie nagaan of de bevrediging van

de psychologische basisbehoeften voor autonomie, verbondenheid en competentie

13

samenhangt met de slaapkwaliteit, de slaapkwantiteit en het dagelijks functioneren van

insomnie patiënten.

Zelfdeterminatie Theorie

De Zelfdeterminatie Theorie (ZDT; Ryan & Deci, 2000) is een macro theorie die

zowel emotie, motivatie als persoonlijkheid onder de loep neemt. De ZDT houdt er een

organismisch-dialectisch mensvisie op na. Deze twee begrippen zijn het uitgangspunt

van de theorie. Organismisch betekent dat mensen van nature groei georiënteerde

wezens zijn die vanuit allerlei losstaande psychische gebeurtenissen een geïntegreerd

zelfbeeld willen vormen. We zijn op zoek naar vitaliteit, gezondheid en integratie. De

omgeving kan de organismische groei ondersteunen, maar ook ondermijnen. Dit is waar

dialectisch op slaat; de interactie tussen de omgeving en de persoon. Mensen zijn

sociale wezens en wensen hun zelfbeeld te integreren in een groter sociaal geheel.

Het vormen van een geïntegreerd zelfbeeld kan echter niet zonder een gezonde

basis waarop het vormingsproces kan steunen. Dit draagvlak wordt aangeboden door

drie psychologische basisbehoeftes. Dit zijn aangeboren voedingsstoffen die

onontbeerlijk zijn voor psychologische groei, integratie en welzijn. De drie

psychologische basisbehoeften zijn: de behoefte aan autonomie (deCharms, 1968), de

behoefte aan verbondenheid (Baumeister & Leary, 1995) en de behoefte aan

competentie (White, 1959). Deze basisbehoeften geven voldoende kracht om te werken

aan een geïntegreerd zelfbeeld wanneer de persoon in een behoefte ondersteunende

omgeving vertoeft. Wanneer de persoon zich echter in een suboptimale situatie bevindt,

zijn de basisbehoeftes gefrustreerd en wordt de persoon niet gestimuleerd om intrinsiek

gemotiveerde activiteiten uit te voeren of sociale relaties aan te gaan. Er zijn zeker

negatieve gevolgen wanneer één van de basisbehoeftes gefrustreerd is; de

voedingsstoffen moeten dus aanwezig zijn voor iemand kan openbloeien.

De Zelfdeterminatie Theorie bestaat uit vijf mini theorieën: de cognitieve

evaluatie theorie, de organismische integratietheorie, de causale integratie theorie, de

doelinhoud theorie en de basisbehoeften theorie (Vansteenkiste, Niemiec & Soenens,

2010). Ieder van deze theorieën maakt gebruik van de concepten van psychologische

basisbehoeften. In deze scriptie wordt enkel dieper ingegaan op de psychologische

basisbehoeften theorie, aangezien de ander vier minder relevant zijn voor dit onderzoek.

14

De ZDT stelt voor dat er drie psychologische basisbehoeftes bestaan die zeer

belangrijk zijn voor psychisch, fysisch en sociaal welzijn. De eerste basisbehoefte is de

behoefte aan autonomie (deCharms, 1968). Dat is het gevoel van psychologische

vrijheid bij het uitvoeren van een activiteit. Mensen staan graag aan het roer van hun

eigen leven, ze wensen zelf aan de basis van hun acties te liggen. Ze vinden het

belangrijk om een gevoel van vrije wil te ervaren. Ook wanneer ze keuzes maken, doet

men dat liefst op basis van de eigen interesses. Mensen willen graag dat hun

persoonlijke visies en opinies overeenstemmen met hun gedrag. Wanneer ze iets niet

willen doen of het gevoel hebben gedwongen te worden tot een bepaald gedrag, wordt

de behoefte aan autonomie gefrustreerd. Daarnaast is er de behoefte aan verbondenheid

(Baumeister & Leary, 1995). Dit verwijst naar het verlangen om aansluiting te vinden

bij anderen, om lief te hebben en geliefd te zijn. Men is op zoek naar gevoelens van

geborgenheid en intimiteit in de omgang met anderen. Wanneer men zich eenzaam of

uitgesloten voelt, of wanneer men conflict ervaart met een belangrijke andere, is de

behoefte aan verbondenheid gefrustreerd. Ten laatste is er de behoefte aan competentie

(White, 1959). Dit is de positieve verwachting dat men een activiteit tot een goed einde

kan brengen. Men wil graag op een efficiënte en effectieve manier invloed uitoefenen

op de omgeving, zodat men de vooropgestelde doelen kan behalen. Wanneer men een

faalervaring meemaakt of negatieve kritiek krijgt, is er sprake van behoefte frustratie

van de nood aan competentie.

Onderscheid Behoeftebevrediging en Behoeftefrustratie

In de vorige sectie is duidelijk gemaakt dat er naast behoeftebevrediging ook

behoeftefrustratie bestaat. Het is belangrijk om het onderscheid tussen behoeftefrustratie

en lage behoeftebevrediging te verduidelijken (Vansteenkiste & Ryan, 2013). Dit laatste

is waarschijnlijk niet zo sterk gerelateerd aan maladaptief functioneren als het eerste.

Een voorbeeld uit Vansteenkiste en Ryan (2013) kan dit verschil verhelderen. Een plant

heeft water en zon nodig om te groeien en bloeien. Dit kan vergeleken worden met de

bevrediging van de psychologische basisbehoeften. Wanneer de plant genoeg water en

genoeg zon krijgt, zijn de behoeftes bevredigd. Wanneer de plant echter geen zon of

water krijgt, zal hij na een tijdje verwelken. Dit kan vergeleken worden met een lage

behoefte bevrediging. Wanneer de plant zout water zou krijgen, is dit te vergelijken met

behoeftefrustratie. De plant zal sneller dood gaan dan wanneer hij geen zon of water

15

kreeg. Mensen ervaren dus meer problemen wanneer hun behoeftes gefrustreerd worden

dan wanneer de behoeftes maar in een lage mate bevredigd worden. Dit kan

geïllustreerd worden door een studie van Bartholomew, Ntoumanis, Ryan, Bosch en

Thøgersen-Ntoumani (2011). Uit deze studie bleek dat behoeftefrustratie gelinkt was

aan meer uitputting, depressie, burn-out en verstoord eetgedrag. Behoeftebevrediging

vertoonde daarentegen een positieve relatie met meer vitaliteit en positief affect.

Behoeftebevrediging lijkt dus een voorspeller te zijn van positieve effecten, terwijl

behoeftefrustratie meer negatieve uitkomsten voorspelt. Bij behoeftefrustratie is er

telkens sprake van een lage behoefte bevrediging, terwijl er bij deze laatste niet altijd

sprake is van gefrustreerde basis behoeftes.

De omgeving waarin iemand functioneert is een grote bron van

behoeftebevrediging-of frustratie (Vansteenkiste & Ryan, 2013). Er zijn drie soorten

omgevingen, namelijk een behoefte ondersteunende omgeving, een behoefte

depriverende omgeving en een omgeving die de basisbehoeftes dwarsboomt. Wanneer

iemand in een ondersteunende omgeving functioneert, dan worden zijn basisbehoeftes

bevredigd en ervaart de persoon welzijn (Vansteenkiste & Ryan, 2013). Een

ondersteunende omgeving kan ook een buffer zijn tegen maladaptief functioneren.

Maar, wanneer iemand in een omgeving leeft die de basisbehoeftes ondermijnt, zullen

de behoeftes gefrustreerd worden en zal de persoon er de gevolgen van ondervinden. Hij

zal slecht functioneren (Vansteenkiste & Ryan, 2013). Wanneer iemand in een

omgeving functioneert die de basisbehoeftes frustreert, worden zijn behoeftes minder

bevredigd en ervaart hij minder welzijn.

Kenmerken van de Basisbehoeften

Er zijn drie belangrijke kenmerken aan de psychologische basisbehoefte theorie

(Ryan & Deci, 2002). Het eerste belangrijke kenmerk is dat ze als bouwstenen

beschouwd worden die nodig zijn voor een optimaal functioneren. Wanneer de drie

basisbehoeftes bevredigd zijn, zal de persoon floreren en is er een minder grote kans dat

hij een maladaptieve levensstijl aanneemt.

Een tweede belangrijk kenmerk is dat mensen maladaptieve coping

mechanismen hanteren wanneer de behoeftes gefrustreerd zijn (Deci & Ryan, 2000).

Hier wordt verder op ingegaan in de sectie “Omgaan met behoeftefrustrerende

situaties”.

16

Een derde kenmerk is dat de basisbehoeften aangeboren zijn (Vansteenkiste,

Niemiec, & Soenens, 2010). Uit dit kenmerk volgen drie implicaties. Ten eerste

betekent dit dat de bevrediging van de behoeften een levenslang proces is, de behoeften

moeten gedurende de volledige levensloop ingevuld worden. Daarnaast betekenen

aangeboren basisbehoeften dat men zich niet bewust moet zijn van de bevrediging van

de behoeften. Jonge kinderen bloeien bijvoorbeeld open in omgevingen die de

behoeften ondersteunen, terwijl zij zich daar helemaal niet van bewust zijn. De laatste

implicatie is dat de psychologische basisbehoeften universeel zijn.

Deze laatste implicatie is echter een heikel punt waar over gestruikeld wordt. Er

bestaat heel wat discussie over de universaliteit van de behoefte aan autonomie. Er werd

namelijk geargumenteerd dat autonomie een typisch Westers fenomeen is (Markus &

Kitayama, 2003). Autonomie zou enkel goed zijn in culturen die autonoom handelen

promoten, maar het zou niet veel waard zijn in collectivistische culturen. Deze opvatting

strookt niet met die van de basisbehoeften theorie (BNT), en daarom is het belangrijk

om deze discrepantie op te klaren.

Autonomie wordt ten eerste anders gedefinieerd door cultureel relativisme

(Boas, 1911) en de BNT. Cultureel relativisme betekent dat het gedrag, de gevoelens, de

overtuigingen etc. van mensen moet begrepen worden in het licht van hun eigen cultuur,

niet vanuit de cultuur van degene die observaties maakt. Cultureel relativisme stelt

autonomie gelijk aan individualiteit, zelfstandigheid, uniciteit, terwijl de BNT

autonomie beschouwt als het ervaren van keuzemogelijkheden en psychologische

vrijheid. De definitie vanuit het relativisme is niet toepasbaar in collectivistische

culturen omdat zij meer waarde hechten aan afhankelijkheid en samenhorigheid dan aan

zelfstandigheid. Wanneer we echter de beschrijving vanuit de BNT gebruiken, is deze

wel toepasbaar in collectivistische culturen. Vanuit dit opzicht kan iemand nog steeds

vrij handelen in een cultuur waar verbondenheid zeer belangrijk is.

Daarnaast benadrukt cultureel relativisme ook dat de verschillen in

verbondenheid en zelfstandigheid aangeleerd zijn door socialisatie. BNT aanvaardt deze

stelling, maar voegt er aan iets aan toe. Het is inderdaad zo dat er verschillende graden

van verbondenheid en zelfstandigheid bestaan tussen verschillende culturen. Maar,

binnen eenzelfde cultuur kan het gedrag dat gerelateerd is aan deze twee concepten

verschillen in de mate waarop het vrij of gedwongen aanvoelt. Iemand die in een

17

collectivistische cultuur leeft (waar verbondenheid belangrijk is), kan zich gedwongen

voelen om voor zijn familie te zorgen, terwijl zo’n gedrag net geleerd wordt in zijn/haar

cultuur. De omgeving ondersteunt de behoefte aan autonomie dus niet. Zowel binnen

een collectivistische als binnen een individualistische cultuur kan gedrag als vrij of

gecontroleerd ervaren worden.

Ten derde beseft de BNT dat er grote verschillen zijn in de manier waarop de

basisbehoeften bevredigd worden in verschillende culturen. Wanneer deze behoeften

bevredigd worden, hebben ze echter wel positieve effecten over alle culturen heen.

Nu deze struikelblok uit de weg geruimd is, kan er verder gekeken worden naar

de implicaties van het derde kenmerk. Iedereen heeft dezelfde basisbehoeften en het is

bij iedereen nodig dat ze bevredigd worden, ongeacht geslacht, ras of leeftijd.

Omgaan met Behoeftefrustrerende Situaties

Wanneer de basisbehoeften gefrustreerd zijn, zal iedereen, ook mensen die het

belang van de basisbehoeftes nog niet erkennen (Soenens et al., 2008) eerst proberen

om de behoefte via een andere route te bevredigen en niet onmiddellijk terug te vallen

op maladaptieve coping mechanismen (Deci & Ryan, 2000).

Er zijn verschillende manieren om de frustratie te proberen inperken. Bij

behoeftefrustratie worden mensen ten eerste gevoeliger voor signalen in de omgeving

die aangeven dat de behoeftes toch bevredigd kunnen worden. Zo vonden Gardner,

Pickett, Jefferis en Knowles (2005) dat eenzame personen gevoelig waren voor sociale

triggers en mogelijkheden tot sociale interactie. Daarnaast kunnen mensen bij

gefrustreerde basisbehoeftes ook een sterke focus leggen op potentieel

behoeftebevredigende activiteiten die hun zelfwaarde bepalen op basis van ego

involvement. Zo zal iemand die zich eenzaam voelt, een sterke drang hebben om zich in

een breed sociaal netwerk te nestelen. Het gedrag tijdens de activiteiten voelt echter niet

authentiek aan, maar eerder gecontroleerd waardoor de basisbehoeftes niet bevredigd

worden (Deci & Ryan, 2000).

Hoewel mensen met gefrustreerde behoeftes sterk bezig zijn met het trachten te

bevredigen van deze behoeftes, halen ze minder plezier en tevredenheid uit ervaringen

die de behoeftes kunnen bevredigen en hechten ze na aan tijdje minder waarde aan de

basisbehoeften. Dit eerste verklaard worden door sensitisatie (Reis, Sheldon, Gable,

Roscoe, & Ryan, 2000). Mensen met gefrustreerde behoeftes ervaren

18

behoeftebevredigende situaties als minder belangrijk en halen er minder voldoening uit

dan mensen met bevredigde behoeftes. Het proces waarin mensen minder waarde

hechten aan de basisbehoeftes heet desensitisatie (Deci & Ryan, 2000). Mensen met

gefrustreerde behoeftes appreciëren bevredigende stimuli niet in hun volle waarde en

zien niet in hoeverre de situaties kunnen bijdragen aan de voldoening van de

basisbehoeftes. Hierdoor zullen ze langzaam wegzinken in een gevoel van

hulpeloosheid. Ze voelen zich niet meer in staat om hun basisbehoeftes te bevredigen en

zullen daardoor geleidelijk minder waarde hechten aan de basisbehoeftes.

Wanneer de behoeftes gefrustreerd blijven, heeft dit twee gevolgen. Het eerst

gevolg is dat het welzijn van de persoon daalt, terwijl ill-being stijgt (Vansteenkiste &

Ryan, 2013). Zo vonden Boone, Vansteenkiste, Soenens, Van der Kaap-Deeder en

Verstuyf (2014) dat zelf kritisch perfectionisme positief gecorreleerd was met

psychologische behoeftefrustratie, wat een stijging in binge eating symptomen

voorspelde. Het tweede gevolg is dat mensen op lange termijn maladaptieve coping

mechanismen ontwikkelen om te kunnen omgaan met behoeftefrustratie (Vansteenkiste

& Ryan, 2013). Een vaak gebruikt coping mechanisme is het inzetten van vervangers

voor de gefrustreerde behoeften, zoals sterke verlangens naar geld of magerheid. Een

ander coping mechanisme is het ontwikkelen van compenserend gedrag. Hiervan zijn er

drie soorten: rigide gedragspatronen, verliezen van de zelfcontrole en het stellen van

opstandig verzet.

Basisbehoeften en Welzijn

Alle drie de behoeften hebben een unieke relatie met welzijn. Zo vonden Gillet,

Vallerand, Amoura en Baldes (2010) dat wanneer atleten hun coach als meer autonomie

ondersteunend ervoeren, ze meer intrinsieke motivatie hadden om hun sport te

beoefenen, wat beter was voor hun welzijn. Ook de ondersteuning van de behoefte aan

competentie is gerelateerd aan algemeen welzijn. Zo bleek dat het ervaren van een

competentie gevoel negatief gecorreleerd was aan het ervaren van depressieve

gevoelens (Talley, Kocum, Schlegel, Molix, & Bettencourt 2012). Ten laatste is ook de

bevrediging van de behoefte aan verbondenheid gerelateerd met verschillende positieve

uitkomsten. Zo vonden Klassen Perry en Frenzel (2012) dat wanneer leerkrachten zich

verbonden voelden met hun leerlingen, ze meer betrokkenheid vertoonden naar hun

werkplaats toe en ze minder emotioneel uitgeput waren.

19

De relatie tussen de basisbehoeftes en welzijn is ook in vele contexten

onderzocht. Uit onderzoek van Gunnell, Crocker, Wilson, Mack en Zumbo (2013) bleek

dat de bevrediging van de basisbehoeften zorgde voor een algemeen hoger welzijn in de

context van fysieke activiteit. Deze positieve relatie is ook in andere contexten ontdekt.

Mensen bij wie hun basisbehoeftes bevredigd zijn, blijken meer trouw te zijn aan het

innemen van medicatie (Williams et al., 2009), presteren beter op school (Nunez,

Fernandez, Leon, & Grijalvo 2015) en functioneren beter op de werkvloer (Guntert,

2015). Deze relatie werd gerepliceerd over culturen heen. Chen et al. (2015) ontdekten

deze link in Peru, China, België en de Verenigde Staten. De effecten werden niet

gemodereerd door het belang dat aan de basisbehoeftes gegeven wordt. Aangezien

China een collectivistische cultuur is, zou er verwacht worden dat er meer aandacht

wordt geschonken aan de psychologische basisbehoefte aan verbondenheid. Dit had

echter geen invloed op de relatie tussen de behoeftes en welzijn.

Behoefte Ondersteunde Omgevingen

Deze drie behoeftes kunnen ondersteund of gefrustreerd worden door de

omgeving. Autonomie ondersteunde omgevingen zijn, zoals de naam het zegt,

ondersteund voor de behoefte aan autonomie, in tegenstelling tot controlerende

omgevingen (Vansteenkiste et al., 2010). In een autonomie ondersteunende omgeving

wordt de wil van de persoon ondersteund. Er wordt voldoende keuze aangeboden en

wanneer de keuzemogelijkheden beperkt zijn of er bestaat maar één, wordt er via een

realistische en logische rationale uitgelegd waarom dit zo is. Het standpunt van de

persoon in kwestie wordt dus niet genegeerd, er wordt rekening gehouden met de

persoon. Wanneer iemand leeft in een autonomie ondersteunende omgeving gaat dit

gepaard met een hoger welzijn (Adie, Duda, & Ntoumanis, 2012), een betere prestatie

op taken (Nunez et al., 2015) en meer doorzettingsvermogen (Koestner, Powers,

Milyavskaya, Carbonneau, & Hope, 2015). Wanneer iemand daarentegen functioneert

in een controlerende omgeving, worden de gedachten, gevoelens en gedragingen van

die persoon sterk beknot. Dit kan openlijk gebeuren door bijvoorbeeld straffen uit te

delen, maar het kan ook subtiel gebeuren. Voorbeelden van subtiele technieken zijn

schuldinductie (Vansteenkiste, Simons, Lens, Soenens, & Matos, 2005) en schaamte

inductie (Soenens & Vansteenkiste, 2010).

20

Daarnaast zijn gestructureerde omgevingen goed voor de behoefte voor

competentie, terwijl chaotische omgevingen deze behoefte frustreren. Dit lijkt

misschien wat vreemd, regels zouden namelijk een restrictie kunnen zijn op de behoefte

aan autonomie. Zoals hierboven echter beschreven is een autonomie ondersteunende

omgeving geen omgeving die alles toelaat, maar wel één die nuttige rationale aanbiedt.

Wanneer de regels en grenzen op een autonomie ondersteunende manier worden

aangeboden, worden deze geïnternaliseerd en is er niks mis mee. Ten laatste zijn warme

en responsieve omgevingen bekrachtigend voor de behoefte aan verbondenheid, terwijl

koude en verwaarlozende omgevingen niet goed zijn voor deze behoefte.

In de bovenstaande alinea’s zijn de basisbehoeften en hun ondersteunende

omgevingen als drie aparte concepten voorgesteld, maar in realiteit komt de bevrediging

of frustratie van de basisbehoeften vaak samen voor. Wanneer één basisbehoefte

gefrustreerd is, is er een grote kans dat de andere basisbehoeftes ook gefrustreerd zijn.

Dit komt omdat de bevrediging van de behoeftes grotendeels gebaseerd is op een

gemeenschappelijke noemer, namelijk het begrijpen van iemand anders’ standpunt

(Vansteenkiste et al, 2010). Autonomie ondersteuning houdt in dat er uitleg en een

minimum aan keuze aangereikt wordt wanneer keuzevrijheid beperkt is. De bevrediging

van de behoefte aan competentie betekent dat er voldoende informatie en ondersteuning

gegeven wordt en ondersteuning van de behoefte aan verbondenheid omvat het

aanbieden van warmte en steun. Wanneer iemand zichzelf kan plaatsen in het

referentiekader van iemand anders, zorgt deze empathie er voor dat alle drie de

basisbehoeften van de interactiepersoon bevredigd worden aangezien het aanbieden van

informatie, warmte en keuze dan zeer natuurlijk gaat.

Wisselwerking tussen Psychologische Basisbehoeften en Fysiologische Behoeften

Uiterst belangrijk voor deze scriptie is de link tussen de psychologische

basisbehoeften en fysiologische behoeften. Er zijn al enkele studies uitgevoerd omtrent

deze relatie en de resultaten liggen grotendeels in dezelfde lijn: de psychologische

basisbehoeften vertonen een relatie met fysiologische behoeften. Zo vonden Verstuyf,

Vansteenkiste, Soenens, Boone en Mouratidis (2013) dat vrouwen meer binge eating

symptomen vertoonden op dagen wanneer hun basisbehoeftes gefrustreerd waren, en er

waren unieke relaties tussen binge eating en elke basisbehoefte afzonderlijk.

21

De relatie tussen psychologische behoeften en de fysiologische behoefte aan

seks is ook onderzocht, namelijk door Smith (2007). De bevrediging van de drie

psychologische basisbehoeften was een predictor voor tevredenheid na seks, een relaxed

gevoel na seks en algemene seksuele tevredenheid. Er was een negatieve relatie tussen

de bevrediging van autonomie en verbondenheid en spijt na seks, terwijl enkel de

bevrediging van verbondenheid negatief samenhing met een schuldig gevoel na seks.

De bevrediging van de psychologische basisbehoeften hing positief samen met een goed

gevoel na seks, terwijl er een negatieve relatie was met een slecht gevoel na seks.

De relatie tussen de psychologische en fysiologische behoeften is ook relevant

voor interventies. Zo vonden Silva et al. (2010) in het kader van gewichtscontrole en

fysieke activiteit, dat een ZDT gebaseerde interventie een grote effectsize had. Wanneer

de participanten een autonomie ondersteunende interventie aangeboden kregen, hadden

zij een hogere intrinsieke motivatie dan participanten die geen autonomie

ondersteunende interventie aangeboden kregen. Vanuit die intrinsieke motivatie deden

ze aan meer fysieke activiteit en hielden ze hun gewicht meer op peil.

Er is ook onderzoek dat op een indirecte manier kan wijzen op een relatie tussen

de drie basisbehoeften en insomnie. Ten eerste vonden Jansson-Fröjmark en Lindblom

(2008) een bidirectionele relatie tussen depressie en insomnie. Gefrustreerde

basisbehoeften hingen samen met depressie (Bartholomew et al., 2011), wat op zijn

buurt een relatie vertoonde met insomnie. Daarnaast hing een sociale angststoornis ook

samen met insomnie (Boettcher et al., 2014). Bij een sociale angststoornis lijken

bepaalde basisbehoeftes gefrustreerd. Uit een artikel van Kashdan en Rottenberg (2010)

bleek bijvoorbeeld dat mensen met een sociale angststoornis vaak vermijdingsgedrag

stelden. Door dit vermijdingsgedrag misten ze vaak aangeboden kansen, waardoor hun

behoefte aan competentie waarschijnlijk gefrustreerd werd. Ze konden namelijk niet

veel verwezenlijken omdat ze sociale situaties vermijden. Ook de behoefte aan

verbondenheid lijkt onder heel wat stress te staan bij mensen met een sociale

angststoornis. Wanneer patiënten aan deze stoornis lijden, is het heel moeilijk om

sociale contacten aan te gaan en te behouden, waardoor hun behoefte aan

verbondenheid waarschijnlijk gefrustreerd is. Dit wordt gesteund door onderzoek van

Lee-Won, Herzog en Park (2015). Zij vonden namelijk dat mensen met een

angststoornis de behoeftefrustratie probeerden te compenseren via facebook. Uit hun

22

onderzoek bleek dat mensen met een sociale angststoornis problematisch facebook

gebruik stelden (facebook interfereert bijvoorbeeld sterk met hun sociale activiteiten),

wat gemodereerd werd door het verlangen om sociale interacties aan te gaan. Hoe hoger

hun verlangen om sociaal contact te hebben (dus hoe hoger de gefrustreerde behoefte

aan verbondenheid), hoe meer ze facebook gebruikten, om hun falende sociale

contacten in de realiteit te compenseren. De gefrustreerde basisbehoeften kunnen een

indirecte link vormen tussen insomnie en een sociale angststoornis.

Daarnaast bleek uit een onderzoek van Baglioni en collega’s (2010) dat een

verhoogde emotionele reactiviteit een instandhoudende factor is voor insomnie. Deze

verhoogde reactiviteit kan een gevolg zijn van gefrustreerde basisbehoeften, daar

mensen met gefrustreerde behoeften wel zoeken naar manieren om de behoeften te

bevredigen, maar deze nooit volledig vinden (Vansteenkiste & Ryan, 2013). De

vruchteloze zoektocht zorgt voor een vervelend gevoel en hopeloosheid (Vansteenkiste

& Ryan, 2013). Mensen met gefrustreerde basisgevoelens ervaren dus meer negatieve

gevoelens dan mensen met bevredigde behoeftes en deze negatieve gevoelens houden

insomnie in stand. Ten laatste blijkt dat de opvoedingsstijl, familiaal dysfunctioneren en

psychiatrische problemen bij ouders gerelateerd zijn aan slaapproblemen bij kinderen

(Bates, Viken, Alexander, Beyers, & Stockton, 2002). Wanneer ouders niet bekwaam

zijn in de opvoeding, kan de thuissituatie een behoeftefrustrerende omgeving worden

(Vansteenkiste & Ryan, 2013). Deze omgeving vertoonde een relatie met maladaptief

functioneren, in dit geval slaapproblemen. Eén van deze problemen is het feit dat

kinderen ’s nachts vaak wakker werden en niet konden doorslapen (Reid, Hong, &

Wade, 2009), wat bij volwassenen een symptoom is van insomnie (Association AP,

2013).

Tot op heden is er maar één studie die directe evidentie biedt voor de relatie

tussen psychologische behoeftebevrediging en slaap. Campbell et al. (2015)

onderzochten de associatie tussen psychologische behoeftebevrediging, de kwaliteit en

kwantiteit van slaap en dagelijkse dysfunctie bij gezonde mensen. Wanneer de

psychologische basisbehoeften bevredigd waren, hing dit positief samen met

slaapkwaliteit en slaapkwantiteit, en het functioneren overdag was ook beter. Uit dit

onderzoek is er dus directe evidentie gevonden voor een link tussen de basisbehoeften

en de fysiologische behoefte aan slaap, maar de vraag is nu of deze relatie ook opgaat

23

voor mensen met insomnie, een klinische populatie. Dit is de centrale vraag van deze

scriptie.

Mindfulness

Introductie

Mindfulness kan gezien worden als een verhoogd bewustzijn en een verhoogde

aandacht voor een gebeurtenis in het heden (Brown & Ryan, 2003). Bewustzijn is iets

dat interne gevoelens, gewaarwordingen en externe gebeurtenissen monitort. Het is

voortdurend aan het werk, maar het werpt geen schijnwerper op een bepaald fenomeen.

Het registreert het gewoon. Aandacht is daarentegen wel een proces dat een constante

focus legt op een specifiek fenomeen. Het is dus mogelijk om receptief en bewust open

te staan voor alles wat in de omgeving en binnenin gebeurt, en tegelijkertijd onze

aandacht te richten op een specifieke gebeurtenis. Bij het eten van een chocoladetaart

zal men bijvoorbeeld de aandacht richten op de smaak, maar men zal ook bewust zijn

van het vullende gevoel in de maag. Er bestaat daarentegen ook een beperkt

bewustzijnsgevoel, wat voorkomt bij bijvoorbeeld ruminatie. Bij een beperkt

bewustzijnsgevoel heeft de persoon minder contact met wat er in het heden gebeurt. De

gevoelens en externe gebeurtenissen worden minder waargenomen. Het

tegenovergestelde van mindfulness is mindlessness. Dit komt voor wanneer iemand

weigert een bepaalde gedachte of bepaald gevoel onder ogen te zien. Men wil er geen

aandacht aan schenken, en men wil er niet bewust van zijn. Men wil de gebeurtenis

eigenlijk gewoon vergeten. Het verschil met een verminderd bewustzijnsgevoel is dat

mindlessness bewust is, de gebeurtenissen zijn waargenomen en willen vergeten

worden.

Er bestaat al veel onderzoek naar de relatie tussen mindfulness en persoonlijk

welzijn. Bewustzijn was bijvoorbeeld belangrijk in psychoanalyse, omdat het nodig was

om vrij te kunnen associëren, en vrije associatie was nodig voor het welzijn van het

subject (Freud, 1963). Maar ook in meer recente theorieën is mindfulness belangrijk. Zo

stelt de ZDT (Deci & Ryan, 2000) dat een reflectief bewustzijn belangrijk is om gedrag

te stellen dat consistent is met onze behoeften, waarden en interesses. Mindfulness helpt

dus bij zelfregulerende en behoeftebevredigende processen. Dit betekent echter niet dat

alle zelfregulerende processen bewust verlopen. Naast bewustzijn is aandacht ook

24

belangrijk voor ons welzijn. Zo reikt onderzoek naar biofeedback bewijs aan dat

aandacht somatische condities en symptomen kan laten dalen (Basmajian, 1989).

Mindfulness zorgt ervoor dat mensen specifieke momenten, situaties op een meer

kwalitatieve manier ervaren, wat dan weer zorgt voor een beter welzijn.

Relatie tussen Mindfulness en Slaap

Er is dus een link tussen mindfulness en algemeen welzijn, en in het licht van

deze scriptie is het interessant om dieper in te gaan op de relatie tussen mindfulness en

slaap. Mindfulness kan zorgen voor een goed slaap gerelateerd functioneren. Er zijn

verschillende argumenten voor deze stelling. Ten eerste zijn er theoretische argumenten

voor het feit dat een hogere mindfulness negatief samenhangt met slaap

dysfunctioneren. Lundh (2005) vond twee processen die in interactie traden met slaap,

namelijk een aurosal producerend proces zoals piekeren voor het slapen gaan, en een

proces dat de cognities verstoord, zoals maladaptieve overtuigingen over slaap. De

impact van deze processen kon echter terug gedrongen worden door mindfulness. De

slaap zou verbeteren wanneer men de negatieve cognities deed dalen en wanneer men

de voorafgaande arousal aanvaardde. Het tweede bewijs voor de stelling is dat

mindfulness gebaseerde therapieën een verbetering in slaap tot stand brengen (Winbush,

Gross, & Kreitzer, 2007).

Aangezien dit maar stellingen zijn, is het goed om naar enkele studies kijken die

de relatie bekrachtigen. Howell, Digdon en Buro (2010) onderzochten de link tussen

mindfulness, slaap en welzijn. Ze vonden dat mindfulness een beter slaap functioneren

voorspelde (minder piekeren voor het slapengaan en minder negatieve cognities over

slapen). Mindfulness voert geen controle uit op slaap, integendeel. Het zorgt er net voor

dat mensen de fysiologische en psychologische processen die samenhangen met slaap

gewoon kunnen observeren, zonder ergens controle over te wensen. Beter slaap

functioneren was dan weer positief gerelateerd aan een beter welzijn. Howell, Didgon,

Buro en Sheptycki (2008) deden ook onderzoek naar de link tussen mindfulness,

welzijn en slaapkwaliteit. Zij vonden een positieve relatie tussen de drie variabelen,

maar de richting van de verbanden is nog wat obscuur. Misschien is het welzijn dat

zorgde voor een goede slaapkwaliteit, wat dan zorgde voor mindfulness, of misschien is

het mindfulness dat welzijn promootte, wat dan leidde tot een goede slaapkwaliteit. Om

hier een antwoord op te geven is er meer onderzoek nodig. Nog ander onderzoek

25

(Visser, Hirsch, Brown, Ryan, & Moynihan, 2014) toonde aan dat slaapkwaliteit een

partieel mediërende rol vervulde tussen mindfulness en vitaliteit bij oudere

volwassenen. Mindfulness was gerelateerd aan een betere slaapkwaliteit, wat dan weer

samenhing met meer vitaliteit. Deze drie studies tonen aan dat mindfulness positief

gerelateerd is aan verschillende aspecten van slaap bij gezonde proefpersonen. In deze

scriptie wordt er gekeken of behoeftebevrediging een verklarende rol speelt in de relatie

tussen mindfulness en slaap en dag uitkomsten bij insomnie patiënten.

Mindfulness als Voorspeller van Behoeftebevrediging

In deze scriptie wordt gekeken naar de mediërende rol van de psychologische

basisbehoeften in de relatie tussen mindfulness en slaap en dag uitkomsten bij insomnie

patiënten

De link tussen mindfulness en psychologische behoeftebevrediging werd onder

andere onderzocht door Reb, Narayanan en Ho (2015). Zij vonden dat mindfulness op

het werk een positieve relatie vertoonde met de bevredigde psychologische

basisbehoeften. In het onderzoek van Reb et al. (2015) werd echter niet gekeken of deze

bevrediging zorgde voor een beter presteren op de werkvloer. Volgens de

Zelfdeterminatie Theorie (Ryan& Deci, 2000) zou dit waarschijnlijk wel zo zijn. Er

werd ook al een link gevonden tussen mindfulness en slaapkwaliteit, zoals in het

onderzoek van Howell et al. (2008). Campbell et al. (2015) bestudeerden daarentegen

de eventuele samenhang tussen zowel mindfulness en financiële zorgen en zowel

functioneren overdag als de slaapkwaliteit-en kwantiteit, gemedieerd door

psychologische basisbehoeften. Ze deden dit bij een steekproef van gezonde mensen.

De relatie tussen de bevrediging van de basisbehoeften en de slaap en dag uitkomsten

werd reeds besproken (zie de sectie “Relevantie van Onderzoek naar Psychologische

Determinanten van Insomnie” en de sectie “Wisselwerking tussen Psychologische

Basisbehoeften en Fysiologische Behoeften”), maar relevant voor dit deel van deze

scriptie is de mediërende rol van de psychologische basisbehoeften. De auteurs vonden

dat bevredigde behoeften een mediërende rol speelden tussen mindfulness, financiële

zorgen en twee uitkomstvariabelen, namelijk slaapkwaliteit en dagelijks dysfunctie.

Hun veronderstelling hierover was dat de bewustzijnskarakteristieken van mindfulness

het makkelijker maken om aandacht te richten op psychologisch functioneren. Hierdoor

verhoogt de kans dat iemand handelt op een manier die zijn psychologische

26

basisbehoeftes vervult, wat op zijn beurt een positieve invloed heeft op slaap en dag

uitkomsten.

In deze scriptie wordt gekeken of deze relatie ook opgaat in een steekproef van


Huidige studie

De algemene doelstelling van deze scriptie is om de relatie tussen

behoeftebevrediging en slaap en dag variabelen te onderzoeken bij insomnie patiënten.

Meer specifiek zullen we drie onderzoeksvragen toetsen aan de hand van een

cross-sectioneel design. De eerste onderzoeksvraag gaat na of de bevrediging van de

psychologische basisbehoeften aan autonomie, competentie en verbondenheid, zoals

vooropgesteld door de Zelfdeterminatie Theorie (Ryan & Deci, 2000), samenhangt met

de slaapkwaliteit, de slaapkwantiteit en het dagelijks functioneren bij insomnie

patiënten. Vervolgens zullen we onderzoeken of mindfulness gerelateerd is aan de slaap

en dag uitkomsten. De laatste onderzoeksvraag bekijkt of behoeftebevrediging een

mediërende rol speelt tussen mindfulness en de drie uitkomstvariabelen. Figuur 1

illustreert dit studieopzet. Deze studie is vernieuwend vanwege de gebruikte populatie;

de onderzoeksvragen zijn reeds onderzocht in een gezonde populatie, maar nog niet bij


Deze studie levert een bijdrage aan de literatuur omdat er een beter inzicht in

insomnie bereikt kan worden. Dit is belangrijk omdat de ziekte een enorme invloed

heeft op de mensen die er onder lijden. Zoals besproken in de sectie “Impact op het

Dagelijks Leven”, heeft insomnie niet enkel een invloed op de slaap van de patiënt,

maar ook op het functioneren overdag. De ziekte gaat gepaard met lijden of beperkingen

op beroepsmatig vlak, sociaal vlak en op andere terreinen die belangrijk zijn voor de

persoon. Insomnie patiënten vertonen ook een verhoogde kans op suïcide (McCall et al.,

2013). De ziekte weegt ook zwaar op de sociale verzekering; in de Verenigde Staten

wordt de kost voor de behandeling van insomnie geschat tussen op 14 miljard dollar per

jaar (Walsh & Engelhardt, 1999).

Het is waardevol om insomnie vanuit het gezichtspunt van de Basisbehoeften

Theorie te bekijken, omdat dit een erkende en grondig onderzochte theorie is. Wanneer

we insomnie kunnen linken aan de drie psychologische basisbehoeften, hebben we een

manier om de ziekte beter te begrijpen. De mechanismen van insomnie zijn namelijk

27

nog steeds grotendeels onbekend, waardoor het moeilijk is om in te grijpen op het

niveau van de oorzaak. Wanneer blijkt dat de ziekte samenhangt met de psychologische

basisbehoeften, kunnen we op dat niveau ingrijpen. Het is ook interessant om te

bestuderen of en hoe de symptomen insomnie samenhangen met psychologische

determinanten. In de sectie “Wat Is Insomnie?” worden namelijk andere mogelijke

oorzaken van insomnie naar voor geschoven, zoals een fysiologische (Perlis et al.,

2005). Het is dus mogelijk dat er geen relatie is tussen insomnie symptomen en de

psychologische basisbehoeften.

Voor de hypotheses laten we ons leiden door theoretische bevindingen en vorig

onderzoek bij gezonde participanten. De psychologische basisbehoeftes aan autonomie,

verbondenheid en competentie zijn namelijk aangeboren en universeel (zie de sectie

“Kenmerken van de Basisbehoeften”). Hierdoor verwachten we dat de bevindingen uit

de theorie en uit vorig onderzoek ook zullen opgaan voor insomnie patiënten. Er zijn

verschillende hypothesen die bij de onderzoeksvragen horen.

Ten eerste verwachten we een positieve relatie tussen behoeftebevrediging en

dagelijks functioneren en slaapkwaliteit. In de sectie “Basisbehoeftes en Welzijn” wordt

namelijk besproken dat bevredigde basisbehoeftes een positief verband vertonen met

welzijn. Uit “Wisselwerking tussen Psychologische Basisbehoeften en Fysiologische

Behoeften” blijkt ook dat de psychologische basisbehoeften een relatie vertonen

fysiologische behoeften zoals seks (Smith, 2007) en slaap (Campbell et al., 2015). Voor

slaapkwantiteit hebben we geen duidelijke verwachtingen, in de studie van Campbell et

al. (2015) was het verband tussen behoeftebevrediging en slaapkwantiteit bijvoorbeeld

veel minder uitgesproken dan het verband tussen de basisbehoeftes en slaapkwaliteit.

Vanwege deze onduidelijke verwachting, zullen we het verband op een exploratieve

manier testen.

Daarnaast wordt er verwacht dat mindfulness een significant negatieve

voorspeller zal zijn voor dagelijks dysfunctioneren en een significant positieve

voorspeller voor de slaapkwaliteit en slaapkwantiteit. Uit de sectie “Relatie tussen

Mindfulness en Slaap” blijkt namelijk dat mindfulness een positieve relatie vertoont met

welzijn (Howell et al., 2008), dus is het plausibel dat het een negatieve relatie vertoont

met dagelijks dysfunctioneren. Mindfulness lijkt ook positief samen te hangen met een

beter slaap functioneren (Howell et al., 2010), vertaalt naar deze studie lijkt het dus

28

mogelijk dat hogere mindfulness een relatie vertoont met een betere slaapkwaliteit-en

kwantiteit.

De laatste hypothese handelt over de mediërende rol van de bevredigde

basisbehoeften in de relatie tussen mindfulness en de uitkomstvariabelen. Het onderdeel

“Mindfulness als Voorspeller van Behoeftebevrediging” bevat resultaten waaruit blijkt

dat mindfulness een positieve relatie vertoont met behoeftebevrediging (Reb et al.,

2015) en onderzoek waarin de basisbehoeftes een mediërende rol spelen tussen

mindfulness en slaapkwaliteit en dagelijks dysfunctioneren (Campell et al., 2015). We

verwachten gelijkaardige resultaten in deze scriptie.

Deze hypotheses worden getoetst aan de hand van een bundel van vragenlijsten,

wat wordt besproken in de volgende sectie.

Figuur 1. opzet van de huidige studie

Methode

Steekproef

De steekproef bestaat uit 47 participanten, 23.4% (11) was mannelijk en 78.7%

(37) waren vrouwen. De gemiddelde leeftijd was 42.82 jaar, met een spreiding van 18

tot 77 jaar. Qua schoolopleiding had 16.7% (8) van de deelnemers een diploma lager

secundair onderwijs en 22.9% (11) van de deelnemers een diploma hoger secundair

Mindfulness Behoeftebevrediging

Functioneren

overdag

Slaapkwaliteit

Slaapkwantiteit

29

onderwijs. De overige participanten hadden een hoger diploma: 29.2% (14) bezat een

diploma hoger onderwijs kort type, 2.1% (1) een diploma hoger onderwijs langer type

en de overige 29.2% (14) van de participanten had een universitaire opleiding genoten.

Wat betreft de beroepsuitoefening gaf 31.9% (15) van de personen aan dat ze werken,

19.1% (9) was werkloos. De resterende 51% van de data rond beroepsuitoefening

ontbrak. De participanten werden ook gevraagd hun burgerlijke staat aan te geven.

Vijventwintig procent (12) van de deelnemers was alleenstaand, 43.8% (21) getrouwd,

20.8% (10) samenwonend, 4.2% (2) weduwnaar/weduwe en 6.3% (3) van de

deelnemers was gescheiden.

De exclusie criteria voor deze studie bestonden uit: jonger zijn dan 18, kinderen

hebben onder de drie jaar en werken in een ploegensysteem. Het eerste criteria kwam

tot stand omdat we enkel volwassenen wensten op te nemen in de studie, de laatste twee

omdat ze verstorend zijn voor de slaap. Uit een artikel van Eckerberg (2004) bleek dat

20% tot 30% van de families met kinderen onder de drie jaar een langere latentietijd

ervararden voor ze in slaap vallen en ’s nachts meer wakker worden. Åkerstedt (2003)

concludeerde uit zijn onderzoek dat onregelmatige werkuren, zoals die voorkomen in

een ploegensysteem, de slaap sterk verstoorden. Deze verstoring leunt dicht aan bij de

interruptie die mensen met insomnie ervaren.

De participanten werden in eerste instantie aangesproken door hun behandelende

arts in het Universitair Ziekenhuis te Gent. De studie werd tevens goedgekeurd door de

ethische commissie van het UZ Gent. De behandelende arts vroeg of de patiënt interesse

had om deel te nemen aan een wetenschappelijke studie. Wanneer de patiënt interesse

vertoonde, werd hij of zij doorverwezen naar een wetenschappelijk medewerker die het

opzet van de studie uiteen zette. De studie bestond ten eerste uit het invullen van een

vragenlijst die terugblikt op het slaap-en dag functioneren van de vorige maand en ten

tweede uit het bijhouden van een dagboek gedurende 14 dagen. Deze masterproef

gebruikt enkel de data van de vragenlijst. Wanneer de patiënt toestemde om deel te

nemen, ondertekende hij of zij een informed consent. In totaal ondertekenden 86

patiënten een informed consent, van deze 86 vulden 49 personen de vragenlijst in. Dit

resulteerde in een responsrate van 57%. Zeventien procent (8) van de participanten heeft

hun deelname stopgezet.

30

Materiaal

In de onderstaande sectie worden alle gebruikte vragenlijsten beschreven.

Behoeftebevrediging. De Basic Psychological Need Satisfaction and Need

Frustration schaal van Chen et al. (under review) bevroeg aan de hand van 24 items de

mate waarin de psychologische behoeften bevredigd waren gedurende de voorbije

maand. Per behoefte waren er acht items, waarvan er vier naar de behoeftebevrediging

polsten en 4 naar de behoeftefrustratie. Een voorbeeld van autonomie bevrediging is

“ervaarde ik een gevoel van keuze en vrijheid in de dingen die ik ondernam”. Een

voorbeeld van verbondenheid bevrediging is “voelde ik dat de mensen waar ik om geef,

ook om mij gaven”. Een voorbeeld van competentie bevrediging is “had ik er

vertrouwen in dat ik dingen goed kon doen”. Deze items konden beantwoord worden op

een Likertschaal gaande van 1(Helemaal niet waar) tot 5(Helemaal Waar). Een

algemene score voor behoeftebevrediging werd gemaakt door het gemiddelde te

berekenen van de som van de gemiddelde scores van autonomie (α=.72), competentie

(α=.80) en verbondenheid (α=.86). De betrouwbaarheid van deze samengestelde maat

was .84.

Pittsburgh Sleep Quality Index (PSQI). Deze vragenlijst door Buysse,

Reynolds, Monk, Berman en Kupfer (1989). werd in deze masterproef gebruikt om

zowel de slaapkwaliteit-als kwantiteit te meten, net als de dagelijkse dysfunctie. Dit

meetinstrument bevroeg de slaapgewoonten gedurende de voorbije maand. De

vragenlijst bestond uit 19 items die scores genereren op zeven componenten. Deze

componenten waren: de slaapkwaliteit, de slaaplatentie, de slaapverstoringen, het

gebruik van slaap medicatie, de slaapduur, de slaapefficiëntie en de dagelijkse

dysfunctie. De vragenlijst werkte aan de hand van zowel meerkeuzevragen als open

vragen.

Piekeren en sombere gedachten. In lijn met vorige studies (bijvoorbeeld

Campbell et al., 2015) hebben we twee items geïncludeerd die meten hoe vaak met ’s

nachts wakker wordt door negatieve cognities, zoals piekergedachten en sombere

gedachten. De items konden beantwoord worden aan de hand van vier

antwoordmogelijkheden. Er waren twee items: “gedurende de voorbije maand, hoe vaak

had u problemen met slapen omdat u piekerde of zich zorgen maakte” en “gedurende de

voorbije maand, hoe vaak had u problemen met slaap omdat u sombere gedachten had”.

31

Een totale score werd berekend door het gemiddelde te nemen van beide items. De

betrouwbaarheid van deze zelfontwikkelde items is .65.

Fysieke en mentale gezondheid. Deze variabelen werden nagegaan aan de hand

van de Medical Outcome Study 36-Item Short Form Health Survey (MOS SF-36) van

Ware en Sherbourne (1992). Deze vragenlijst bestond uit 36 items en kon opgedeeld

worden in verschillende onderdelen. In totaal werden er scores gegenereerd op acht

gezondheidsdomeinen. Op basis van deze acht domeinen werd een globale score voor

fysieke en mentale gezondheid gegenereerd. De algemene score voor fysieke

gezondheid bestond uit de gemiddelde scores van de volgende domeinen: fysiek

functioneren, limieten in het uitvoeren van dagdagelijkse rollen dagelijks door de

fysieke gezondheid, lichamelijke pijn en algemene pijn. De globale score voor mentale

gezondheid bevatt ook vier onderdelen, namelijk: limieten in het uitvoeren van de

dagdagelijkse rollen door emotionele problemen, emotioneel welzijn, sociaal

functioneren en energie/vermoeidheid. Hogere globale scores stonden voor een betere

mentale en fysieke gezondheid.

Mindfulness. De Mindfulness Attention Awareness Scale (MAAS) van Brown

en Ryan (2003) stelde 15 uitspraken over alledaagse ervaringen voorop (bijvoorbeeld

“Ik vind het moeilijk om alert te blijven voor wat er in het hier en nu gebeurt.”). De

items werden beoordeeld op een schaal van 1 (bijna altijd) tot 6(bijna nooit). De totale

score werd verkregen aan de hand van het gemiddelde van de 15 items. De

betrouwbaarheid van deze schaal was .90.

Resultaat

Preliminaire Analyses

Achtergrondvariabelen. Qua achtergrondvariabelen correleerde leeftijd positief

met slaapverstoring (r(47)= .34, p < .05), het gebruik van slaapmedicatie (r(47= .33, p <

.05) en dagelijkse dysfunctie (r(47)= .34, p < .05). Hoe ouder de participant, hoe meer

kans ze hadden op een verstoorde slaap en een verstoord functioneren overdag en hoe

meer medicatie ze innamen.

Via een onafhankelijke t-test werd gekeken of er geslachtsverschillen waren op

de verschillende variabelen. Er bleken geen significante verschillen te zijn tussen

mannen en vrouwen.

32

Correlaties. De correlaties tussen de mindfulness-, behoeftebevrediging- en

slaap en dag variabelen zijn terug te vinden in tabel 1.

De verbanden tussen mindfulness en de basisbehoeften lagen in de lijn van de

verwachtingen, met uitzondering van de niet significante relatie tussen mindfulness en

de behoefte aan verbondenheid. De drie basisbehoeftes waren ook hoog gecorreleerd.

De correlaties tussen mindfulness en de dagvariabelen waren volgens de verwachte

richting, met uitzondering van fysieke gezondheid. De relatie van mindfulness en de

slaapvariabelen was daarentegen niet zoals verwacht. Er was namelijk geen significante

relatie correlatie gevonden tussen deze variabelen. Kijkend naar de relaties tussen de

basisbehoeftes en de dag en slaapvariabelen, zien we dat zij ongeveer hetzelfde patroon

volgden. Behoeftebevrediging vertoonde een relatie met fysieke en mentale gezondheid,

maar niet met dagelijkse dysfunctie. Met betrekking tot de slaapvariabelen werd enkel

een significante relatie gevonden tussen behoeftebevrediging en negatieve cognities.

Primaire Analyses

Onderzoeksvraag 1: het verband tussen behoeftebevrediging en de slaap en

dag variabelen. Om deze onderzoeksvraag te bestuderen, werd er voor iedere slaap-en

dagvariabele een hiërarchische regressieanalyse uitgevoerd. In stap 1 werd de relevante

achtergrondvariabele leeftijd opgenomen, terwijl in de tweede stap behoeftebevrediging

werd opgenomen. De resultaten van deze regressieanalyses zijn terug te vinden in tabel

2A en 2B. Voor het functioneren overdag bleek behoeftebevrediging een significante,

positieve voorspeller te zijn voor zowel fysieke als mentale gezondheid. Hoe meer

behoeftebevrediging, hoe beter het mentale en fysieke toestandsbeeld. Daarnaast bleek

behoeftebevrediging ook een significante negatieve voorspeller te zijn voor ’s nachts

wakker worden door piekeren en sombere gedachten, een onderdeel van algemene

slaapkwaliteit.

Onderzoeksvraag 2: verband tussen mindfulness en de slaap en dag

variabelen. Ook bij deze onderzoeksvraag werd een hiërarchische regressieanalyse

uitgevoerd. In de eerste stap werd er gecontroleerd voor leeftijd, terwijl in stap 2

mindfulness werd opgenomen. De resultaten van deze regressieanalyse staan

gerapporteerd in tabel 3A en 3B. Uit de analyses bleek dat mindfulness een significante

negatieve voorspeller was van dagelijkse dysfunctie en een significante positieve

voorspeller van mentale gezondheid. De participanten die meer mindful waren,

33

Tabel 1 Correlaties tussen mindfulness, behoeftevariabelen en de slaapuitkomstvariabelen

Variabele 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

1. Mindfulness -

Basisbehoeften

2. Competentie .37** -

3. Autonomie .47** .59** -

4. Verbondenheid .27 .39** .38** -

5. Totale behoeftebevrediging .46** .85** .83** .71** -

Slaap en dag variabelen

Functioneren overdag

6. Dagelijkse dysfunctie -.32* -.20 -.27 -.17 -.27 -

7. Fysieke gezondheid .08 .46** .30* .05 .35* -.24 -

8. Mentale gezondheid .47** .47** .47** .40** .56** -.41** .30* -

Slaapkwaliteit

9. Slaapkwaliteit .20 -.14 .03 .08 -.02 .18 -.27 -.25 -

10. Slaaplatentie .11 -.03 -.03 .08 .00 .21 .09 -.05 .40** -

11. Slaapverstoring -.02 -.19 .06 .08 -.03 .10 -.32* -.15 .20 .26 -

12. Gebruik medicatie -.22 -.02 -.02 .03 -.00 -.03 .24 .04 -.06 .14 -.27 -

13. ’s Nachts wakker worden door piekeren en sombere gedachten

-.22 -.39** -.12 -.33* -.35* .11 .06 -.37* .27 .15 .03 -.13 -

Slaapkwantiteit

14. Slaapduur .09 -.02 .05 .17 .08 .17 -.18 -.11 .57** .28 .04 .15 .05 -

15. Slaap efficiëntie .08 .04 .15 .27 .19 .12 -.08 -.07 .54** .49** .02 .32** -.08 .74** -

Gemiddelde 4.27 3.26 3.13 4.03 3.47 1.85 48.02 50.36 2.06 2.40 1.63 1.61 2.60 1.49 1.86

Standaarddeviatie 1.00 .89 .80 .73 .64 .85 23.14 16.24 .91 .82 .61 1.43 .91 1.12 1.09

Noot *p < 0.05 **p < 0.01

34

Tabel 2A

Gestandaardiseerde bèta coëfficiënten van de hiërarchische regressie met behoeftebevrediging als onafhankelijke variabele en de slaap en dag

uitkomsten als afhankelijke variabelen


Dagelijkse dysfunctie Fysieke gezondheid Mentale gezondheid

Stap 1 Stap 2 Stap 1 Stap 2 Stap 1 Stap 2

Achtergrondvariabele

Leeftijd -.03 -.01 .01 -.01 .04 0.00

Behoeftebevrediging -.26 .39* .65**

Verklaarde variantie (r²) .01 .07 .00 .13 -.04 .34

Noot *p < 0.05 **p < 0.01

Tabel 2B

Gestandaardiseerde bèta coëfficiënten van de hiërarchische regressie met behoeftebevrediging als onafhankelijke variabele en de slaap en dag

uitkomsten als afhankelijke variabelen

Slaapkwaliteit Slaapkwantiteit

Slaapkwaliteit Slaaplatentie Slaap-

verstoringen

Gebruik

slaapmedicatie

’s Nachts

wakker

worden door

piekeren en

sombere

gedachten

Slaapduur Slaap-

efficiëntie

Stap 1 Stap 2 Stap 1 Stap 2 Stap 1 Stap 2 Stap 1 Stap 2 Stap 1 Stap 2 Stap 1 Stap 2 Stap 1 Stap 2

Achtergrondvariabelen

Leeftijd -.02 -.01 .27 .27 .33* .35 .38* .34* -.15 -.10 .13 .12 .35* .32*

Behoeftebevrediging .23 -.04 -.08 -.04 -.34* .04 .10

Verklaarde variantie (r²) .04 .05 .07 .07 .11 .12 .11 .11 .02 .14 .02 .02 .12 .13

Noot *p < 0.05 **p < 0.01

35

Tabel 3A

Gestandaardiseerde bèta coëfficiënten van de hiërarchische regressie met mindfulness als onafhankelijke variabele en de slaap en dag uitkomsten als

afhankelijke variabelen


Dagelijkse dysfunctie Fysieke gezondheid Mentale gezondheid

Stap 1 Stap 2 Stap 1 Stap 2 Stap 1 Stap 2


Leeftijd -.05 -.04 .02 .02 .02 .02

Mindfulness -.31* .09 .47**

Verklaarde variantie (r²) .00 .10 .00 .01 .00 .22

Noot *p < 0.05 **p < 0.01

Tabel 3B

Gestandaardiseerde bèta coëfficiënten van de hiërarchische regressie met mindfulness als onafhankelijke variabele en de slaap en dag uitkomsten als

afhankelijke variabelen

Slaapkwaliteit Slaapkwantiteit

Slaapkwaliteit Slaaplatentie Slaap-

verstoringen

Gebruik

slaapmedicatie

’s Nachts

wakker

worden door

piekeren en

sombere

gedachten

Slaapduur Slaap-

efficiëntie

Stap 1 Stap 2 Stap 1 Stap 2 Stap 1 Stap 2 Stap 1 Stap 2 Stap 1 Stap 2 Stap 1 Stap 2 Stap 1 Stap 2


Leeftijd .02 .02 .27 .26 .34* .34* .33* .34** -.14 -.14 .13 .13 .34* .34*

Mindfulness .18 .09 -.04 -.22 -.14 .05 .03

Verklaarde variantie (r²) .00 .03 .07 .08 .11 .12 .11 .16 .02 .04 .02 .02 .12 .12

Noot *p < 0.05 **p < 0.01

36

Tabel 4

Overzicht stappen mediatie-analyse met mindfulness als onafhankelijke variabele, de slaap en dag uitkomsten als afhankelijke variabelen en

behoeftebevrediging als mediator

Stap 1 Stap 2 Stap 3 Stap 4 Sobeltest


Fysieke

gezondheid .08 .46** .35* .10 2.07*

Mentale

gezondheid .47** .46** .56** .25 2.77**

Slaapkwaliteit

’s Nachts wakker

worden door

piekeren en

sombere

gedachten

-.13 .46** -.35* .04 -2.07*

Noot *p < 0.05 **p < 0.01

37

rapporteerden dus minder dagelijks dysfunctioneren en ervaarden een betere mentale

gezondheid.

Onderzoeksvraag 3: verklarende rol van de behoeftes in de relatie tussen

mindfulness en de slaap en dag variabelen. Om deze onderzoeksvraag te bestuderen,

werd een mediatie-analyse uitgevoerd volgens Baron en Kenny (1986). De resultaten

van deze bewerking bevinden zich in tabel 4. Merk op dat enkel de uitkomstvariabelen

die een verband vertoonden met behoeftebevrediging (fysieke gezondheid, mentale

gezondheid en ’s nachts wakker worden door piekeren en sombere gedachten) werden

opgenomen in deze analyse. Fysieke gezondheid en ’s nachts wakker worden door

piekeren en sombere gedachten werden ook om een tweede reden opgenomen:

misschien waren deze variabelen onderdeel van een indirecte relatie. Voor een indirecte

relatie is er namelijk geen significante relatie nodig tussen onafhankelijke en

afhankelijke variabele.

De mediatie-analyse bestaat uit vier stappen. Ten eerste werd nagegaan of de

onafhankelijke variabele significant samenhing met de afhankelijke variabele. In deze

studie was mindfulness de onafhankelijke variabele en waren de slaap en dag variabelen

de afhankelijke variabelen. Daarna werd bestudeerd of de onafhankelijke variabele een

significante relatie vertoonde met de mediator, in dit geval behoeftebevrediging. De

volgende stap bestond uit het nagaan of de mediator op een significante wijze

samenhing met de afhankelijke variabele. In de laatste stap werd er gekeken of er nog

steeds een significante relatie bestond tussen de onafhankelijke en de afhankelijke

variabele wanneer er gecontroleerd werd voor de mediator. De afsluitende stap was een

multipele regressie, terwijl de eerste drie regressies simpele regressies waren. Wanneer

de relatie tussen onafhankelijke en afhankelijke variabele na de laatste stap nog steeds

significant en van dezelfde grootte was, dan was er geen mediatie. Wanneer de

significante relatie wegviel, was er een volledige mediatie. Bij een afgezwakte, maar

nog steeds significante relatie, was er een partiële mediatie. Er kan ook een indirecte

relatie zijn. Voor dit soort relatie is een significante relatie tussen de onafhankelijke en

afhankelijke variabele in de eerste stap niet perse nodig.

Uit de eerste stap bleek dat mindfulness een significante samenhang vertoonde

met mentale gezondheid. Hoe meer mindful de deelnemers waren, hoe beter hun

mentale gezondheid. De tweede stap toonde aan dat mindfulness een significant

38

positieve relatie vertoonde met behoeftebevrediging. Hoe meer mindfulness, hoe meer

bevredigde behoeften. Uit de resultaten van de volgende stap kwam dat

behoeftebevrediging een significant positieve relatie vertoonde met fysieke en mentale

gezondheid. De mediator toonde in deze stap ook een significant negatieve relatie met ’s

nachts wakker worden door piekeren en sombere gedachten. Wanneer er om af te

sluiten naar de vierde stap werd gekeken, bleek dat behoeftebevrediging een volledige

mediator is voor mentale gezondheid. De relatie tussen de onafhankelijke en

afhankelijke variabele was in deze stap namelijk niet meer significant.

Er werd ook een Sobel test (Sobel, 1982) uitgevoerd. Deze test bekeek of de

mediator een invloed had op de relatie tussen de onafhankelijke en de afhankelijke

variabele. De test werkt het best in grote samples, dus misschien moet hij in deze

analyse met een korreltje zout genomen worden, daar de steekproef relatief klein was.

De test was significant voor functioneren overdag, mentale en fysieke gezondheid en

negatieve redenen tot wakker worden. De uitkomsten van deze test toonden dus aan dat

er een indirecte relatie bestaat tussen mindfulness en fysieke gezondheid, net als tussen

mindfulness en ’s nachts wakker worden door piekeren en sombere gedachten, en

bevestigd dat behoeftebevrediging een volledige mediator was in de relatie tussen

mindfulness en mentale gezondheid.

Bijkomende Analyses

In de primaire analyses werd de relatie tussen behoeftebevrediging en

slaapkwaliteit op macro niveau onderzocht, maar er bleek geen significante relatie te

bestaan tussen deze twee variabelen. Omdat in vorig onderzoek (Campbell et al., 2015)

wel een relatie gevonden werd tussen behoeftebevrediging en slaapkwaliteit, wouden

we graag een beter zicht krijgen op de relatie tussen de twee variabelen in deze studie.

Bij deze werd een micromodel opgesteld om te bestuderen of er een indirecte relaties

bestaat tussen bevredigde basisbehoeftes en slaapkwaliteit. Dit micromodel wordt

afgebeeld in figuur 2. Er werd gekeken naar negatieve redenen om ’s nachts wakker te

worden als potentiële tussenliggende variabelen in de relatie tussen behoeftebevrediging

en het item “slaapkwaliteit” van de PSQI. Er werd enkel gebruik gemaakt van ’s nachts

wakker worden door piekeren en sombere gedachten omdat dit het enige item is dat een

significante relatie vertoont met behoeftebevrediging. De resultaten van deze

bijkomende analyses zijn terug te vinden in tabel 5. Hieruit blijkt dat er geen indirect

39

Figuur 2. micro model

Tabel 5

Mediatie-analyse met behoeftebevrediging als onafhankelijke variabele, slaapkwaliteit als afhankelijke variabele en ’s nachts wakker

worden door piekeren en sombere gedachten als mediator.

Noot *p < 0.05 **p < 0.01

Slaapkwaliteit

Stap 1 Stap 2 Stap 3 Stap 4 Sobel

test

’s Nachts wakker worden door piekeren

en sombere gedachten -.02 -.35* .27 .08 -1.54

Behoeftebevrediging Negatieve redenen

tot wakker worden

Slaapkwaliteit

40

verband bestaat tussen behoeftebevrediging en slaapkwaliteit via ’s nachts wakker

worden door negatieve cognities.

Discussie

De basisbehoeftes aan competentie, autonomie en verbondenheid, zoals

voorgesteld door de Zelfdeterminatie Theorie (Ryan & Deci, 2000) zijn reeds uitgebreid

onderzocht. In vorig onderzoek werd vooral het verband tussen de psychologische

basisbehoeftes en allerlei andere psychologische variabelen, zoals dagelijks welzijn

(Reis et al., 2000) onderzocht. De voorbije jaren werden de basisbehoeftes ook bekeken

in relatie met fysiologische behoeftes, zoals seks (Smith, 2007) en slaap (Campbell et

al., 2015). Deze studie hoort bij deze groep studies, er wordt namelijk een licht

geworpen op de relatie tussen de drie basisbehoeftes en de fysiologische behoefte aan

slaap bij insomnie patiënten. Naar ons weten is de het eerste studie naar de relatie tussen

de psychologische basisbehoeftes en slaap bij insomnie patiënten.

Bespreking en Interpretatie van de Resultaten

Kijkend naar de eerste onderzoeksvraag, zagen we dat de relatie tussen

behoeftebevrediging en dagelijks functioneren grotendeels in de lijn van verwachtingen

ligt. Mensen die een hogere behoeftebevrediging rapporteerden, gaven namelijk aan dat

ze zich mentaal en fysiek gezonder. Uit eerder onderzoek bleek inderdaad dat

behoeftebevrediging een negatieve voorspeller was voor een slechte emotionele

gezondheid (Talley et al. 2012) en dat het een positief verband vertoonde met fysieke

gezondheid (Ng et al., 2012). Mensen lijken zich dus gezonder te voelen wanneer hun

psychologische basisbehoeftes bevredigd zijn. Naast de associaties met de twee

indicatoren van dagelijks functioneren werd ook gevonden dat mensen die een hogere

behoeftebevrediging rapporteren, ’s nachts minder wakker werden door negatieve

cognities. Dit verband werd ook gevonden in de studie van Campbell et al. (2015). Een

mogelijke verklaring hiervoor is dat mensen die bevr

De rol van behoeftebevrediging en mindfulness bij insomnie: een correlationele … · 2016. 7....

Documents

Transcript of De rol van behoeftebevrediging en mindfulness bij insomnie: een correlationele … · 2016. 7....