Welkom op de Menkemaborg

in Uithuizen

Voor wie de Menkemaborg in Uithuizen niet kent, even een korte introductie. Voor wie niet weet waar Uithuizen ligt – helemaal in het noordoosten van de provincie Groningen. U ziet hier de Menkemaborg van boven, midden in de gracht en omgeven door de tuinen. Op het voorplein links het schathuis, de voormalige boerderij, waar nu een restaurant in is gevestigd. Rondom de buitengracht een windsingel met voornamelijk beuken. Links op de achtergrond een nieuwbouwwijk en verder uitzicht over het weidse landschap. Het dorp Uithuizen ligt direct, zeg maar, achter deze foto.

14de-15de eeuw: steenhuis en Menkema

• De Menkemaborg is niet in een keer gebouwd, maar zo’n 600 jaar geleden begonnen als een verdedigbare toren, een zogenaamd steenhuis. In de achter- of zuidgevel zijn de sporen terug te vinden en op grond daarvan is de plaats en afmeting opgetekend door de bouwhistorici.

• In die tijd wordt de borg bewoond door een familie Menkema, maar helaas is verder niets bekend over deze familie

16de eeuw Uitbreiding van het steenhuis tot één geheel

Eind 16de eeuw; uitbreiding Begin 17de eeuw: U-vormig gebouw

In de 16de eeuw is de verdedigbare functie niet meer nodig en wordt het steenhuis vergroot en worden er delen aangebouwd. Hier ziet u een overzicht van de groei van het gebouw tot een U-vorm in het begin van de 17de eeuw. Over de bewoners in de 16de eeuw weten we, dat de borg vererfd is in een familie Clant en in het begin van de 17de eeuw in handen komt van Osebrandt Clant. En over deze Clant weten we iets meer.

Anno 1400 is het Menkemahuis vernield en in 1614 hersteld

Osebrandt Clant en Josina Manninga, 1611

Osebrandt Clant trouwt voor de tweede keer in 1610 en in de eetkamer van de borg hangen deze portretten en die zijn gedateerd 1611. Osebrandt is dan 50 jaar en zijn echtgenote, Josina Manninga, pas 21 jaar. Dit echtpaar heeft de vleugel aan de noordzijde erbij gebouwd en dat weten we, omdat ze hun visitekaartje hebben achtergelaten in de oostgevel in de vorm van een gevelsteen met hun wapens en de tekst, dat het Menkemahuis in 1400 vernield is en in 1614 repariert. Of het huis precies in 1400 vernield is, is twijfelachtig, want dat is in 1614 natuurlijk ook al twee eeuwen geleden.

1682: Mello Alberda

In de 17de eeuw blijft het huis in handen van de familie Clant tot ze het landgoed in 1682 verkoopt aan Mello Alberda. Mello Alberda heeft waarschijnlijk de U-vorm dichtgebouwd. De brug zat toen aan de oostzijde. Uit zijn tijd zijn diverse zaken nog aanwezig. Rechtsboven is een gevelsteen met zijn wapen te zien – drie Franse lelies en in het midden een roos - en het jaartal 1686 en het is waarschijnlijk, dat deze gevelsteen de oostgevel van de borg sierde. Nu is het te zien in de oude schathuisgevel; Op de foto rechtsonder ziet u op de achtergrond die gevel met de gevelsteen en daar is ook te zien. Voor de borg staan ter weerszijden van de brug twee gemetselde palen met daarop zandstenen sokkels waarop kussen liggen. Op de ene sokkel staat Anno en hier zie u 1684 staan. Waarschijnlijk dat dit setje ook bij de ingang aan de oostzijde heeft gestaan. Mello Alberda was een belangrijk man en heeft mede ervoor gezorgd dat er een prachtig orgel gebouwd werd door Arp Schnitger in de kerk van Uithuizen. De maker van de orgelkas en ook van de kast, waarvan u de foto linksonder ziet, is Allert Meijer. De kast draagt Mello’s wapen en is gedateerd 1689 Mello overlijdt in 1699 en zijn jongste zoon, Unico Allard, erft de Menkemaborg.

Unico Allard Alberda en Everdina Cornera van Berum

verbouw ca. 1701- ca. 1705 Ingang naar de noordzijde

De noordgevel met toegangsbrug

Unico Allard trouwt in 1701 met Everdina Cornera van Berum en zij gaan het huis rigoureus verbouwen. Allert Meijer is de architect van deze verbouw en het hele huis wordt eigenlijk omgegooid. De ingang komt te liggen aan de noordzijde. Op de tekening is het grondplan ook te zien. Het interieur wordt helemaal volgens de barokke mode van die tijd in symmetrie aangelegd met ter weerszijden aan een brede gang de belangrijkste kamers. Vandaag de dag ziet het er nog uit als toen. Ook dit echtpaar laat een visitekaartje achter met een grote gevelsteen boven de deur waar hun wapens opstaan.

Dit echtpaar heeft de borg laten verfraaien en vijf eikenhouten schouwen laten plaatsen, waarvan er nog vier aanwezig zijn. Hier ziet u links de grootste in de Grote Zaal met bovenin hun alliantiewapen. Het beeldhouwwerk is gedaan door Jan de Rijk en het schilderij stelt een mythologische voorstelling voor en is geschilderd door Hermannus Collenius. Uit deze tijd is ook het beschilderde buffet in de herenkamer. In de achtergrond ziet u een tuinplan uit deze tijd en ook gemaakt door Allert Meijer. Dit echtpaar heeft meer nagelaten waaronder het staatsieledikant en voor ik daar meer over vertel, rond ik nog de geschiedenis af.

De familie Alberda blijft eigenaar van de borg en blijft het als buitenhuis bewonen tot de laatste bewoner overlijdt in 1902. Zijn andere borg, stadshuis en de boedel van de borgen worden verkocht, m.u.v. het staatsieledikant. In 1921 schenken zijn erfgenamen de Menkemaborg aan het Groninger Museum en na restauratie wordt de Menkemaborg in 1927 opengesteld voor bezoekers. Volgend jaar dus 90 jaar museum en in de loop van deze 90 jaar is er veel aan het interieur en de inrichting, als ook aan de reconstructie en invulling van de tuin gewerkt. Het huis is volledig ingericht alsof de bewoners ‘even weg’ zijn en deze manier van inrichten, zoals ook in de keuken is te zien, heeft in veel huizen en kastelen navolging gekregen.

Staatsieledikant in de slaapkamer

Hier krijgt u een kijkje in de slaapkamer zoals het nu ingericht is. Het is ingericht als een ontvangstkamer, want een pronkbed als dit is het belangrijkste meubel in het huis en moet ook zeker getoond worden aan gasten. De schouw is eenvoudiger dan die van de Grote Zaal en heeft eveneens een mythologische voorstelling. Het behang, waarvan u in de achtergrond een detail ziet is het originele behang uit het begin van de 19de eeuw.

Slaapkamer inrichting

Detail inventaris 1751 Toilettafel met sprei; vergulde spiegel en queridons

In 1751 overlijdt Everdina Cornera als laatst overgeblevene van haar gezin. In de inventaris wordt een opsomming gegeven van haar bezit en daar worden een rode en een gele kelderkamer beschreven met in elk een bed met behangsels, de ene in rood en de andere in geel. Er waren oorspronkelijk dus twee staatsieledikanten, maar in een inventaris uit het begin van de 19de eeuw is het rode bed niet meer aanwezig. Voor de inrichting van de huidige slaapkamer is gebruik gemaakt van de inventaris waarvan u links de lijst ziet; bv de toilettafel met sprit of sprei, een spiegel en queridons met kandelaars.

slaapkamer

Schenkingsruiten van familieleden anno 1705

Sitsen sprei met familiewapens echtpaar Alberda – van Berum en midden wapen Menkemaborg

De vier ramen in deze kamer zijn verdeeld in een onder en een bovenraam. In het glas-in-lood van het bovenste deel zijn alliantiewapens te zien en in de onderste een tekst. In deze teksten wordt beschreven van wie de wapens zijn en daar staat ook het jaartal 1705. Deze ruiten dragen de wapens van broers van het echtpaar en we gaan ervan uit dat ze geschonken zijn toen de verbouw afgerond was. Het echtpaar heeft ook een sitsen sprei met hun familiewapens besteld in India. Deze kleurrijke beschilderde katoenen doek is bewaard gebleven en wordt nu bewaard in het textieldepot van het Groninger museum. U ziet de sprei in de achtergrond en rechts een detail van het familiewapen in het midden van de sprei.

In de stijl van Daniel Marot, vroeg 18e e

Links een ansichtkaart uit het midden van de jaren 60 van de vorige eeuw, het bed zonder de gordijnen. Over het bed ligt de veel te grote sitsen sprei. Het bed wordt afgeschermd door middel van paaltjes met touwen. Tot die tijd werden bezoekers door een gids in groepen door de kamers rondgeleid en bezoekers konden zo dichtbij het bed komen. Ik wijs u ook op de witte plek in het houten plafond rechtsboven het bed. Op de zolder is op deze plek een hok afgetimmerd waardoorheen de schoorsteen van de keuken loopt en waar spek en dergelijke werd gerookt. De lekzouten zijn door het plafond ook op deze hoek van het bed beland. In het midden ziet u een foto van het pronkbed na restauratie. Het bed is naar verhouding hoog en smal. De hoogte is 3 meter 70 en het ledikant is 1 meter 70 breed en 2 meter 10 lang. De dragende constructie is gemaakt van eikenhout en de gebeeldhouwde delen van grenenhout. Alle zichtbare delen zijn bekleed met Chinese zijdedamast. De hemel hangt met haken aan de balken en het is een zogenaamde ‘lit à la duchesse’. Het is een eenvoudiger versie van de bedden die Daniel Marot aan het eind van de 17de had ontworpen, waarvan u hier rechts een voorbeeld ziet. In 1964 werd Freerk Veldman aangesteld als conservator van de Menkemaborg en hij moest de borg en de kamers presentabel maken. Eén van de punten was het ontbreken van de gordijnen rond het bed. Hij had gordijnen in een kist gevonden, maar ze waren in te slechte staat om op te hangen. Wat te doen. Hij is, in opdracht van het Groninger Museum, op zoek gegaan naar nieuwe gordijnen. Niet ongebruikelijk in die tijd toen restaureren nog betekende de voorwerpen in zo goed mogelijke en nieuwe staat te maken. Veldman kon geen geschikte stof vinden. Hij had ook twijfel of nieuwe gordijnen een goede oplossing was en is te rade gegaan bij deskundigen van het Rijksmuseum en de Werkplaats tot herstel van antiek Textiel in Haarlem. Conclusie was dat de gordijnen wel te herstellen waren en na toestemming van het Groninger Museum werd het Centraal Laboratorium in Amsterdam ingeschakeld. Daar werden olv Judith Hofenk vier gordijnen met een lijmmethode hersteld. Het belang van deskundigen bij restauratie was toen, maar ook nu nog, belangrijk. Vanaf de jaren zestig wordt ook anders gedacht over restaureren en wordt conserveren, het behouden van origineel, belangrijker. Nieuw kon wel, maar moest naast reversibel of te wel weer te verwijderen én op zo’n manier gedaan worden, dat het als beeld goed overkomt, maar dichtbij herkenbaar nieuw is.

Gordijn detail: patroon: chrysant met slingerende bloemtakken rapport: hoogte ca. 106 cm breedte ca. 69,5 cm baanbreedte zelfkant tot zelfkant: ca. 71,6 cm instelling - ketting: ca. 132 draden/cm en inslag: ca. 35 draden/cm

Op deze foto ziet u een van de gordijnen tijdens de behandeling. Hier is het patroon goed te zien. Het is een grote chrysant met slingerende bloemtakken. In China wordt een chrysant vaak afgebeeld en wordt gezien als een gelukssymbool. Door de Verenigde Oostindische Compagnie is een enorme hoeveelheid zijde vervoerd, het was toen heel kostbaar en lux, maar door de kwetsbaarheid is er nu slechts weinig overgebleven i.t.t. bijvoorbeeld het Chinese porselein. Het rapport is groot met ruim een meter en 70 centimeter breed en wordt daarna herhaald. Het aantal draden is voor wie dat graag wil weten.

Chinese zijdedamast

Hier ziet u foto’s van de zijde en daarmee ook direct het probleem, dat de juiste kleur bijzonder lastig weer te geven is op een foto. Rechtsboven een redelijk origineel stukje, dat niet gerestaureerd is. Daar is ook nog iets van de oorspronkelijke glans te zien. Door de goudgele hoogglans moet het bed in de 18de eeuw een overweldigende indruk gemaakt hebben.

Gordijnen opnieuw gerestaureerd

Banen 7 en 8 voorzijde na verwijdering oude steunweefsel

Banen 8 en 7; detail achterzijde na restauratie

Tussen 1977 en 1992 heeft het staatsieledikant opnieuw een grote conserveringsrestauratie ondergaan, dat grotendeels door een rijkssubsidie is betaald. De gordijnen werden in 1981, wederom in het Centraal Lab, nu door Carin van Nes, gerestaureerd. Voortschrijdend inzicht in conservering en vooral onderzoek was hiervoor de basis. En gelukkig was in de jaren zestig al gebruik gemaakt van een reversilbele lijm waardoor dit mogelijk werd. Aan deze methode werd een landelijk belangrijk onderzoek verbonden naar methodes om eerdere restauraties te verwijderen. Hier ziet u twee aan elkaar genaaide gordijnen aan de voorzijde, links waarbij de restauratie van de jaren zestig weer is verwijderd en rechts een detail, aan de achterzijde van de gordijnen, waar de nieuwe restauratie is uitgevoerd. Dit klinkt eenvoudig, maar het was een heel proces, waarbij veel zaken nieuw waren.

Restauratie lambrequins 1977-1992

l. Mevrouw Diny Smilda-Jekel en r. Mevrouw Clara Eleveld- de Regt

Tafel met lambrequin

Naast de gordijnen waren de lambrequins, de vallen beneden rond het bed en die aan de buitenzijde van de hemel, in slechte staat. Mevrouw Eleveld heeft van 1977 tot 1992 ongeveer twee dagen in de week gewerkt aan het herstel van de lambrequins, waarbij ze steeds minitieuzer te werk ging, omdat ze én meer kennis van én meer materiaal had om de zijde en het band op de zijde te herstellen. Rechts haar werktafel met speciaal gemaakte hele kleine strijkboutjes waarmee de speciaal op kleur geverfde crepeline op de resterende zijde werd gelijmd. Mevrouw Smilda heeft de gordijnen afgewerkt in de borg en daarnaast de hemel, de achterwand en het hoofdboord met het snijwerk, ter plekke gerestaureerd. Ik laat u een paar voorbeelden van voor en na restauratie zien

Restauratie lambrequin onder links;

detail voor en na restauratie

Hier ziet u een detail van de lambrequin aan de linkerzijde van het bed beneden, Deze werd als eerste aangepakt en er werd onderzoek gedaan in samenwerking met het Centraal Lab naar de beste restauratiemethode. Rechts na de restauratie, waarbij de losse draden vast zijn gezet en de zijde is voorzien van een crêpeline steunlaag.

Lambrequin boven buiten voorzijde

Voor

Na

Hier ziet u de lambrequin aan voorzijde boven. Hier zijn, aan de rechterkant, ook de gevolgen van het lekkende pekelwater uit het spekhok op zolder te zien. Het zijdedamast was gedeeltelijk tot poeder geworden en het was een hele klus om dit deel goed te conserveren. Wilt u het precies weten, dan kunt het lezen in de publicatie over de restauratie.

De poten Links: voor

na

Onderdeel van de restauratie was ook al het houtwerk waarop de zijde was gelijmd. Hier ziet een poot en een stukje van de voeteneindlat voor en na restauratie. De houtwormgaatjes waren oud, maar al het hout is wel behandeld tegen insecten. Ik heb de eerste jaren dat ik op de borg werkte – vanaf 1999 – nog wel de controle gedaan of er nieuwe houtwormen actief waren, maar gelukkig niet gevonden.

Het resultaat

Hier ziet u het resultaat: de achterwand en de hemel zijn schoongemaakt en zijn verder niet voorzien van een steunlaag waardoor ze nog de prachtige zijdeglans hebben. De rechter foto is een detail van de hemel en achterwand linksboven. De versieringen of te wel het houtsnijwerk met zijde is afgewerkt met zijden sierband in diverse afmetingen.

Hoofdboord

Het hoofdeinde of hoofdboord is prachtig versierd met houtsnijwerk – S- voluten en krullen en in het midden een model van een vaas. De vaas is afneembaar en heeft een pen waarmee het in de passende opening in het midden wordt gezet. Hier ook veel sierband, zoals u op de rechter foto vooral kunt zien. De zijde is waar nodig gerestaureerd en voorzien van een beschermlaag. Het grote vlak achter de kussens is afgedekt met tule. Op een afstand is dat nauwelijks te zien.

Staatsieledikant: interieur

Lattenbodem; latten liggen op rand en verbonden door linnen band. Midden: balk in ijzeren U-beugel

Tot slot een kijkje in het bed. Het is al uitzonderlijk dat dit bed met de zo kwetsbare zijdedamast er nog staat, niet verkocht is in alle eeuwen en ook niet bij de grote boedelveiling in 1902, maar zeker uitzonderlijk is wat er nog in het bed bewaard is. Hier links het bed zonder inhoud. Let u vooral op de onderzijde van het hoofdeinde. Het onderste deel zit verscholen achter matrassen en heeft nog de goudgele kleur itt tot het lichtere meer groengele uitstraling erboven. Rechts de lattenbodem, er is niets nieuws onder de zon. De planken zijn door een linnen band met elkaar verbonden en liggen op latten aan de zijkanten. Aan de kop- en voeteneinden is daar een klosje bevestigd waarachter de eerste en laatste plank vallen, waardoor verschuiven onmogelijk is. Midden onder de latten ligt een losse balk en deze valt aan de einden in een ijzeren beugel. De eikenhouten schotten links en rechts hebben uitsparingen om gemakkelijk op te tillen en te verwijderen.

De matrassen Linnen: sterpatroon, vulling paardenhaar 2-delig: Linnen, vulling stro

Er liggen twee, bij het bed behorende, matrassen in het ledikant. Linker foto toont het eendelige matras met een hoes van linnendamast met een sterpatroon. In, de hier niet zichtbare zijde van dit matras, zit een groot gat en daardoor is de vulling van paardenhaar goed zichtbaar. Rechts een matras,eveneens met een linnendamast bekleding en met een blauw-grijs repeterend ruitmotief. Dit matras bestaat uit twee delen en is gevuld met stro. Hoe de indeling was, is niet bekend, het kan ook goed andersom en dat de stromatras de onderste was. De bak is nog niet vol en er is ook nog een donzen bed aanwezig.

‘Bed met dons en peul’

Hoes initialen en 1872

Hier ziet u het donzen bed met een katoenen hoes en deze hoes is voorzien van initialen en het jaartal 1872. Van wie de initialen waren weten we niet, er is niet iemand van de familie Alberda aan te koppelen. In de inventaris uit 1751 wordt een ‘1 bed met kussens, peul en dekens’ genoemd. Er is ook een peul of te wel een peluw - een langwerpig kussen - met dezelfde hoes als die van het bed, bewaard. In de inventaris worden ook dekens genoemd, maar die zijn niet bewaard gebleven. Lakens en slopen waren er volop; in de inventaris van 1751 zijn er ruim 200 onder- en bovenlakens en ruim 100 slopen, maar die liggen dan in kabinetten in andere vertrekken.

Pronkbedden

Is het staatsieledikant van de Menkemaborg uitzonderlijk? Ja, maar er zijn nog een paar pronkbedden met andere stoffering, zonder inhoud, maar wel van vergelijkbare type. Linksboven een detail van het staatsieledikant in kasteel Cannenburg in Vaassen. Dit bed is oorspronkelijk afkomstig van Havezate Mensinge in Roden. Rechter foto is het pronkbed in het Rijksmuseum, het is oorspronkelijk afkomstig van kasteel Eerde. Het lijkt qua maat en deels versiering op het bed van de Menkemaborg, maar andere stoffering. Helaas is ook hier niet van bekend wie het gemaakt heeft. In het midden het rode ‘state bed’ in Chatsworth House in Engeland, ook uit de vroege 18de eeuw. Enkele pronkbedden in Nederland moeten nog gerestaureerd worden en hopelijk gaat dat ook gebeuren, want de paar die we hebben moeten gekoesterd worden.

Instandhouding

Na de restauratie van 1992 is het onderhoud en het in standhouden van het bed niet gestopt, want we willen het graag bewaren, ook voor latere generaties. Er is vastgelegd, dat het bed niet elders tentoongesteld mag worden, ook niet door de eigenaar in bijvoorbeeld het Groninger Museum. Vervoer en een ander klimaat zouden te veel schade aan kunnen richten. De glas-in-loodramen hebben voorzetramen gekregen met UV- en zware zonwerende folies. Daarnaast worden de, wel nieuw gemaakte zijden gordijnen, gesloten wanneer de zon naar binnenschijnt. Buiten openingstijden zijn deze gordijnen gesloten. In de jaren 70 van de vorige eeuw is een verwarming aangelegd in de borg waarbij de warme lucht door grote buizen over de verdieping wordt geblazen en door kleine roosters de kamers binnen komt. (op de foto in de achtergrond is rechtsboven een rootster te zien) De thermostaat is in de slaapkamer geplaatst. Er is een bevochtiger op de kachel aangesloten en deze is vooral actief tijdens de droge vorstperiode in de winter. Meetapparatuur houdt de temperatuur en relatieve vochtigheid bij. Bezoekers mogen sinds eind jaren 60 niet meer ver in de kamers komen en brengen daardoor ook geen stof en vocht mee direct op het bed. Door het jaar heen wordt door deskundige medewerkers het zichtbare stof verwijderd. In januari en februari is de Menkemaborg gesloten en wordt de grote schoonmaak gehouden. Het binnenwerk van het bed wordt uitgenomen, waar nodig gecontroleerd en gereinigd. Alle zijden en ook de hemel binnen en buiten, evenals de gordijnen worden gereinigd van stof en webjes. Er wordt ook gecontroleerd of er geen insecten aanwezig zijn. Een grote klus, maar belangrijk voor het behoud van het 300 jaar oude staatsieledikant voor komende generaties.

Tweedelige publicatie over het bed en de restauratie € 5,- (kopen? Zie www.menkemaborg.nl)

Wie meer wil weten over de Menkemaborg en de restauratie van het staatsieledikant. Er zijn nog exemplaren van de in 2002 uitgegeven publicatie over het pronkbed met een aparte bijlage in zwart wit in detail over de restauratie. Ik heb een paar meegenomen en anders te bestellen via onze website. Ik hoop dat u nieuwsgierig bent geworden naar de Menkemaborg en het bijzondere staatsieledikant en u bent allemaal van harte welkom.

Tot ziens op de Menkemaborg