R. Sentse

sergeant-majoor der infanterie

De Poolse krijgsmacht in het Warschau-Pact

Met zijn bijna 38 miljoen inwoners is Polen na deSovjet-Unie het grootste Oostblokland. Juist nude Sovjet-Unie tracht medestanders te verkrijgenin haar koers van glasnost en perestroika is het in-teressant te weten welke rol het Poolse leger in desamenleving speelt. De Poolse landstrijdkrachten(dertien divisies, een luchtlandings- en een zeelan-dingsbrigade) leveren, afgezien van de Sovjetrus-sische krijgsmacht, de grootste strijdmacht voorhet Warschau-Pact. Ook is Polen, gezien zijn geo-strategische ligging, van eminent belang voor deLines of communication van het Russische militai-re apparaat.Of de schijnbaar gewijzigde verhoudingen tussenPolen en de Sovjet-Unie Gorbatsjov voldoendekrediet verlenen om zijn politiek voort te zetten isonvoorspelbaar. Zeker is in elk geval dat in de di-verse Oostbloklanden processen op gang komendie het socio-economische systeem van het com-munisme aan een scherpe analyse zullen onder-werpen. De uitkomst daarvan is van groot belangvoor de bevolking in Oost en West.De titel van deze bijdrage vertegenwoordigt eenzeer veelomvattend probleem, ik heb mij daarombeperkt tot de volgende aspecten: de achtergron-den, het Poolse leger in relatie tot het politieke be-stel, de Russisch-Poolse relatie, gevolgd door eenconclusie

Achtergronden

Wanneer men de geschiedenis beschouwt is hethaast een wonder dat Polen op dit moment nog be-staat; het koninkrijk Polen ontstond in de 9e eeuwen van dat moment af kenmerkte de geschiedeniszich, tot 1792, door oorlogen met o.a. Tartaren,Turken, Zweden, Pruisen en Russen. In die perio-de vonden grote verschuivingen van invloedssfe-ren plaats. Zo omvatte het Polen van vóór 1792

gebieden van Pommeren en Silezië in het westentot aan het Groothertogdom Moskou in het oostenen van Letland in het noorden tot aan de ZwarteZee in het zuiden (afb. 1), totdat — om allerlei re-denen — Polen in 1792 werd opgedeeld tussenRusland, Pruisen en Oostenrijk.

1772 1793 1795aan Rusland

| ~"1 aan Pruisen

!S*SS$S aan OostenrijkAfb. 1 De drie delingen l J iIn 1793 vond een tweede deling plaats en in 1795een derde (afb. 1). De derde deling had tot gevolgdat het eens zo uitgestrekte Polen als land had op-gehouden te bestaan. Slechts dank zij de Poolsetaal en de Rooms-katholieke kerk werd het Poolsenationaliteitsgevoel behouden (afb. 2).Pas in 1916 werden omstandigheden geschapenom Polen weer als land op de wereldkaart terug tebrengen. In november 1916 werden door Jozef Pil-soedski, een socialistisch revolutionair en voor-vechter van een onafhankelijke Poolse staat, af-spraken gemaakt met de grootmachten om bijbeëindiging van de Eerste Wereldoorlog te komentot heroprichting van de Poolse staat. In de nachtvan 6 op 7 november 1918 werd te Lublin de staatPolen uitgeroepen door de Poolse boerenpartij,socialisten en aanhangers van Pilsoedski. Dit werdgesteund door degenen die als overwinnaars uit deeerste Wereldoorlog te voorschijn waren geko-

520 MS 158(1989)(11)

men met de achterliggende gedachte: de vormingvan een onafhankelijk gebied dat zou kunnen die-nen als „cordon sanitaire" tussen het overwonnenDuitsland en het bolsjewistische Rusland (afb. 3).Van 1919 tot 1920 kreeg het jonge Polen meteen alte maken met het Rode Leger. De reden van dezeRussische aggressie lag mede in het feit dat Pil-soedski in die periode trachtte de Oekraïene enWit-Rusland in een federatie onder Pools bestuurte brengen. Hierin werd hij gesteund door de Oe-kraïeners die de al 400 jaar bestaande Russischeheerschappij over hun gebied beëindigd wildenzien en hun kans zagen in de ontwikkelingen in Po-len. In april 1920 leidde dat tot een grootscheepsPools offensief tegen het Rode Leger. De Polenboekten zodanige successen dat op 6 mei 1920 Kievwas veroverd en op enkele plaatsen de Dnjeprwas overgestoken. De overwinningsroes eindigdeechter snel nadat, medio mei 1920, het Rode Le-ger de tegenaanval inzette. Het doel was Polen te„bevrijden" en samen met de Poolse bevolking derevolutie te laten zegevieren. De Polen waren ge-dwongen zich terug te trekken.Nadat het Rode Leger de Poolse stad Bialystokhad ingenomen formeerde Lenin een „Comitévan de Poolse revolutie" en riep de Polen op zichaan te sluiten bij de bolsjewistische revolutie.Deze oproep had echter een heel ander gevolg danLenin bedoelde. In korte tijd werd een Pools legerop de been gebracht dat kans zag de aanvaller te-rug te dringen. Dat resulteerde in de Vrede vanRiga (18 maart 1921) waarbij Polen ongeveer 250km in oostelijke richting werd uitgebreid.Tot de Tweede Wereldoorlog was het aan de Pool-se staatsgrenzen redelijk rustig totdat in septem-ber 1939 Polen door zowel Duitsland als Ruslandwerd aangevallen, met als gevolg een vierde de-

ling. Weer was Polen als land van de kaart ge-vaagd.

Aan de Tweede Wereldoorlog heeft het Poolsevolk drie trauma's overgehouden, die tot de huidi-ge tijd nog merkbaar (voelbaar) zijn.

1. Allereerst het Ribbentrop-Molotov-verdragvan 1939. Daaraan was namelijk een geheimeclausule toegevoegd waarin Duitsland beloofde al-leen Pools gebied te bezetten, en halt te houden

Afb. 2 Tijdens en naNapoleon, 1808-1831

Groothertogdom Warschau1808-1814Congres van Polen1815-1831

Afb. 3 Polen na de Eerste Wereldoorlog, 1922-1933

voor de lijn waarachter voormalig Russisch gebiedlag, het gebied dat de Polen in de Pools-Russischeoorlog van 1919-1920 op de Russen hadden ver-overd [1],

2. De massamoord in Katyn. Op 13 april 1943werd door de Duitse troepen in de omgeving vanSmolensk bij het plaatsje Katyn een massagraf ge-vonden met daarin meer dan 4000, met een nek-schot om het leven gebrachte Poolse officieren. Inde Sovjet-Unie is sinds 1943 altijd volgehouden,dat de moord op de Poolse officieren door Duit-sers is gepleegd. De zaak is momenteel volop indiscussie. Het officiële Poolse weekblad Odrodze-nie („Wedergeboorte") heeft op 18 februari 1989verdere aanwijzingen gepubliceerd, die erop dui-den dat de Russen als daders moeten worden aan-gewezen. In dat tijdschrift werd voor het eerst inPolen de tekst van een rapport van het PoolseRode Kruis uit 1943 gepubliceerd. Daarin werdgeconcludeerd dat de moorden in het voorjaar van1940 moeten hebben plaatsgevonden, en toenstond het desbetreffende gebied nog onder Sovjet-russisch bestuur.Radio Moskou gaf op 20 februari 1989 commen-taar op het artikel in Odrodzenie, en die uitzen-ding gaf een doorbraak te zien in de behandelingvan het onderwerp. Gezegd werd nl. dat, indienhet Poolse rapport juist was, er slechts één dader

MS158(1989)(11) 521

was aan te wijzen: het „Volkscommissariaat voorBinnenlandse zaken" (de NKVD, voorloper vande KGB). Dit was de allereerste keer dat werd ge-zegd, dat de moorden mogelijk niet door de Duit-sers, maar door de Sovjetrussische geheime dienstzouden kunnen zijn gepleegd [2].

3. Ten slotte de Poolse opstand. Nadat de Duit-sers aan het eind van de Tweede Wereldoorlogsteeds meer tegenslagen kregen te verduren brakin augustus 1944 in het bezette Warschau een op-stand uit onder leiding van de Poolse generaal BorKomorowski. Men ging ervan uit dat de Russischetroepen die zich bij de stadsgrenzen bevonden dePoolse opstandelingen te hulp zouden komen. DeRussen staken aanvankelijk geen vinger uit, het-geen uit Stalins oogpunt niet onbegrijpelijk wasaangezien de opstand in feite werd geïnitieerddoor de Poolse regering in ballingschap. Doordruk van de geallieerden echter werd in 1944, zijhet met mate, hulp geboden aan het Poolse verzet,maar die hulp kwam te laat. De opstand leidde toteen catastrofe waarbij velen het leven lieten enWarschau voor 85% werd verwoest.

Na de Tweede Wereldoorlog werden in 1945 tij-dens de conferentie van Potsdam de nieuwe Pool-se grenzen vastgesteld. Polen verloor weliswaargebieden in het oosten maar mocht het DuitsePommeren en Silezië in het westen bij zijn grond-

Afb. 4 Polen na de Tweede Wereldoorlog

gebied voegen. In feite was Polen daarmee 150 kmnaar het westen opgeschoven. Men kan hier welvan een vijfde deling spreken (afb. 4 en 5).

De Poolse geschiedenis heeft bijgedragen tot hetPoolse nationaliteitsgevoel en een sterke betrok-kenheid met de Poolse Rooms-katholieke kerk als-ook aan de aversie die de Polen door de gebeurte-nissen in het verleden hebben gekregen tegen dePruisen (Duitsers), Oostenrijkers en Russen. Dieaversie leidde tijdens de „Poolse oktober" van1956 tot een bedreiging aan het adres van de Rus-sen dat zij onder vuur zouden worden genomendoor Poolse kustartillerie indien hun marinesche-pen zouden trachten Poolse havens binnen te lo-pen. De steun van de Poolse bevolking aan het le-ger was na deze opstand gegroeid, maar die steunkreeg weer een ernstige knauw toen Poolse solda-

DUITS OOSTGEBIEDBIJ POLEN

POOLS OOSTGEBIEDBI J DE SOVJET-UNIE

Afb. 5 De Poolse grenzen tussen1923 en 1939 en sedert 1945

522 MS158(1989)(11)

ten in december 1970 werden ingezet tegen op-standelingen die tegen het voedseltekort demon-streerden.

Het Poolse leger en het politieke bestel

Allereerst de invloed van de Partij in het leger. Inde jaren '70 evolueerde het Poolse leger zich toteen, naar WP-maatstaven gerekend, kwalitatiefhoogwaardige organisatie. Een organisatie diezich sedert de jaren '50 gestaag ontworstelde aande vaste hand van Moskou. Het behoeft geen be-toog dat het Poolse door de geschiedenis gesterktenationaliteitsgevoel hiermee veel, zo niet alles,heeft te maken.Sedert 1968, toen Jaroezelski aantrad als ministervan defensie, werd de invloed van de Partij binnenhet leger, die toch al niet groot was, steeds minder.Waarschijnlijk is de inzet van Poolse troepen, teronderdrukking van de „Praagse Lente", in Tsje-choslowakije eind 1968 van invloed geweest opdeze veranderende houding. In ieder geval werddoor vele Poolse militairen afkeurend op die inzetgereageerd.In december 1970 zette Jaroezelski, na aanvanke-lijke weigering, op bevel van de toenmalige Partij-leider Gierek troepen in tijdens „voedselrellen"die zich toen afspeelden in steden aan de PoolseOostzeekust. Mede daardoor werd de toch al ge-ringe invloed van de politieke officieren binnen deeenheden geminimaliseerd. Na de staat van belegdie op 13 december 1981 werd uitgeroepen kreegde Partij meer greep op het leger, en er vondenzuiveringen plaats binnen het officierskorps; depolitieke officieren kregen weer invloed binnen deeenheden. Dat had bij vele officieren spontanekoerswendingen tot gevolg. Nu zijn de meeste of-ficieren lid van de Partij; het verhoudingsgewijsvrij goede salaris gekoppeld aan de sociale zeker-heden zal veelal niet los staan van het hebben vanhet Partijlidmaatschap.

Dat de greep van de politieke officieren op het le-ger groter is geworden wil niet zeggen dat het le-ger nu voor de partij-ideologie zou zijn gewonnen;daarvoor staan de Poolse geschiedenis en de com-munistische beginselen op te gespannen voet.Evenmin los hiervan staat het door de Polen bele-den katholieke geloof. Van de bijna 38 miljoenPolen is ongeveer 96% katholiek. Men vindt dat

terug in het leger dat als enige in het Warschau-Pact aalmoezeniers in zijn gelederen heeft.Omgekeerd is de invloed van het leger in het poli-tieke bestel van belang. In het algemeen kan wor-den gesteld dat die vrij groot is, althans tot vóór dejongste verkiezingen. Zowel het ministerie vandefensie als dat van binnenlandse zaken staanonder controle van militairen. De metaalsectorwordt geleid door een opperofficier. Ook het post-,telefoon- en telegraafbedrijf en de nationale lucht-vaartmaatschappij worden geleid door militairen.In 1979 wierp „Solidariteit", vakbond voor de ar-beiders (tot begin 1989 verboden), zich op als eenalternatief voor de partij. Dat is in een communis-tische maatschappij waar de communistische par-tij pretendeert de belangen van de arbeiders tevertegenwoordigen, een uiterst ongebruikelijkeen ongepaste stap.In november 1981 werd Jaroezelski aangewezenom de partijleiding op zich te nemen. Nu gebeurdeer iets wat in een communistische maatschappijnog nooit was vertoond. Op 13 december 1981 na-men militairen de leiding over van een ideologischuitgeholde en corrupte partij door het uitroepenvan de staat van beleg; gericht tegen het verande-ringsproces en met het doel de oude orde te her-stellen, en waarschijnlijk ook om de Russen te be-letten de Polen „te hulp" te komen. Ook binnende militaire geledingen bleef dat niet zonder ge-volgen: vele officieren die zich openlijk of heime-lijk positief over Solidariteit hadden uitgesprokenwerden uit militaire dienst ontslagen. Over het al-gemeen werd in het westen aangenomen dat methet uitroepen van de staat beleg het leger tegendemonstranten zou worden ingezet. Acties tegendemonstranten werden echter uitgevoerd dooreenheden van het ministerie van binnenlandse za-ken, zoals de MO (politie), Ormo (reservepolitie)en Zomo (gemotoriseerde politie). Het optredenvan vooral de Zomo kenmerkte zich door het uit-oefenen van ongebreideld geweld, in geen enkeleverhouding tot het optreden van de demonstreren-de Polen. Die eenheid wordt vervangen doorOpmo, gereorganiseerd en tot 50% gereduceerd.Veel militairen die vóór het uitroepen van de staatvan beleg hun betrokkenheid toonden met Solida-riteit door het dragen van speldjes met het op-schrift Solidarnosc konden nu op disciplinairestraffen rekenen. Toch betekende de staat van be-leg niet dat de militairen geen openlijke kritiek

MS158(1989)(11) 523

konden leveren. Zo spraken jonge officieren in desoldatenkrant Zolnierz Wolnosci hun ontevreden-heid erover uit dat zij het optreden van Zomo enOrmo moesten beveiligen; dat zou volgens heneen onherstelbare schade kunnen toebrengen aanhet imago van het leger. Over het algemeen washet legeroptreden terughoudend van aard; dit inschril contrast tot het optreden van de Zomo, het-geen leidde tot grote spanningen tussen militairenen de Zomo. In vele gevallen weigerden militairenzelfs nog langer samen te werken met dit soorteenheden.

De politieke leiding zal ongetwijfeld ook leringhebben getrokken uit de gevolgen van de, in iedergeval minimale, inzet van het leger na het uitroe-pen van de staat van beleg. De weigeringen vanveel Poolse soldaten om als „arm van de Partij" deonrust bij de bevolking de kop in te drukken moetvoor de Partijleiding een niet te vergeten les zijngeweest.

De relatie tussen Polen en de SU

De aanwezigheid van Sovjetrussische troepen inPolen dateert van de Tweede Wereldoorlog. DeRussen zijn op de toen bereikte plaatsen in detoenmalige Duitse gebieden blijven zitten; elkevergelijking in dezen met Tjechoslowakije enHongarije gaat daarom mank. Tot 1956 was ersprake van de tijdelijke aanwezigheid van Russi-sche troepen op Pools grondgebied.De Poolse opstand van 1956 en de Poolse eis datde Sovjetrussische maarschalk Rokkosowski (totdan minister van de Poolse krijgsmacht) het veldmoest ruimen brachten nogal wat beroering bij deRussen teweeg. Door een verdrag dat op 17 de-cember 1956 met de Polen werd gesloten is tijde-lijk dan ook veranderd in permanent. Vermeldens-waard is dat in het verdrag over de stationeringvan Russische troepen in Polen op last van dePoolse leiding de beperking werd opgenomen datdie troepen moesten worden gelegerd op het voor-malige Duitse grondgebied Pommeren en Silezië,hetgeen ook geschiedde.De sterkte van het Sovjetrussische troepencontin-gent in Polen is van enkele honderdduizenden nade Tweede Wereldoorlog gereduceerd tot het hui-dige aantal van ca. 40.000, waarmee de Sovjetrus-sische troepenmacht in Polen aanmerkelijk gerin-

ger is dan die in de DDR, Tjechoslowakije of Hon-garije. Ze bestaat uit een gemechaniseerde infan-teriedivisie in het noordwesten en een tankdivisiein het zuidwesten van Polen.

Veel Poolse officieren krijgen hun secundaire entertiaire opleiding in de Sovjet-Unie. Daarmeewordt wel een band geschapen maar de verhou-ding tussen Poolse en Russische militairen is nuniet direct kameraadschappelijk te noemen; engeen wonder ook, gezien de roerige Poolse ge-schiedenis die wordt gekenmerkt door een reeksvan conflicten met o.a. Rusland. In Polen zijn velemonumenten te vinden die herinneren aan dePools-Russische „relatie"; het monument ter na-gedachtenis aan de massamoord te Katyn is hettreffendste voorbeeld. Hoewel in het opschrift hetRussische (NKVD-) aandeel in deze moord (voor-alsnog) niet is vermeld, spreken de teksten op delinten van bij het monument gelegde kransenboekdelen.Ook vermeldenswaard is dat een Poolse gemecha-niseerde infanteriedivisie de erenaam TadeuszKosciuszko draagt. Kosciuszko leidde in 1794 dePoolse volksopstand tegen de Russen die de derdedeling tot gevolg had.Overigens hoeven ook van de Poolse leider Jaroe-zelski niet te veel pro-Russische sentimenten teworden verwacht. Daarvoor zijn de herinneringendie hij heeft aan de periode die hij als 16-jarige ineen Siberisch dwangarbeiderskamp doorbracht, tediep in zijn geheugen gegrift. De Poolse geschie-denis staat echte vriendschap tussen Poolse enRussische militairen in de weg. Ook de lage dunkdie de Sovjetrussische officieren en hun Poolsecollega's van elkaar hebben draagt allesbehalvebij tot goede verstandhoudingen.Het moet voor de Polen onverteerbaar zijn dat deSovjet-Unie hen veelal verouderd militair mate-rieel levert, en de leverantie van geavanceerdermaterieel slechts in geringe mate plaatsvindt (deT-55 en zelfs de T-34 maken deel uit van het tank-bestand, en de T-72 komt in geringe hoeveelhedenvoor).

De Poolse economie zit in het slop, de ca. f 80 mil-jard schuld aan het westen en de ca. f 6 miljardschuld aan de Sovjet-Unie maken Polen tot eenarmlastig land. Het moet niet worden uitgeslotendat behalve de Poolse economische problemenook de Sovjetrussische politiek in dezen een zeer

524 MS158(1989)(11)

grote rol speelt. De Sovjet-Unie zou Polen hierbijkunnen helpen; dat dit niet gebeurt zou de indrukkunnen wekken dat de Russen hun Poolse „ka-meraden" enigszins wantrouwen.Een andere zaak die de relatie tussen Polen enRusland typeert is het probleem van de WP-eedaf-legging, waarin de Poolse soldaat expliciet trouwbelooft aan het Rode Leger. De passage ,,de vre-de te bewaken in een bondgenootschap met hetSovjet-leger en de andere landen van het War-schau-Pact" heeft de eed vooral de laatste jarentot een twistpunt gemaakt. Poolse recruten dievanwege die zinsnede weigerden de eed af te leg-gen kwamen in de gevangenis terecht. Begin 1988werd echter door de toenmalige regeringswoord-voerder Jerzy Urban bekendgemaakt dat de Pool-se regering de tekst van de eed zodanig zal veran-deren dat elke verwijzing van trouw aan het RodeLeger zal verdwijnen.Het zijn niet alleen historische redenen die de Sov-jet-Unie doen trachten de relatie met Polen te ver-beteren. De achterliggende gedachte is van puurpolitiek-economische aard. Als organisatie heeftde CPSU aan geloofwaardigheid ingeboet. Voorde Sovjet-Unie is het daarom noodzakelijk debanden met de diverse Oostbloklanden te verdie-pen teneinde in de satellietlanden een zodanig po-litiek klimaat te creëren dat Gorbatsjov hervor-mingen in eigen land kan invoeren. De verande-ringen die zich nu voordoen in met name Polen,Hongarije en, slechts ten dele, Tsjechoslowakijetonen dat de politieke koers van Gorbatsjov nietzonder gevolgen is gebleven. Ondanks alle toena-deringsproblemen blijft de Poolse historie echterals een zwarte schaduw boven de Sovjetrussisch-Poolse betrekkingen hangen.

Conclusie

De Polen hebben een sterk nationalistisch gevoel,

waarvan de sporen in het Poolse leger zijn terug tevinden. Het wantrouwen van de Polen tegen deOostduitse en Russische kameraden heeft ook his-torische gronden. Er is gerede twijfel aan de matewaarin de Poolse troepen in voorkomend geval zij-aan-zij met hun overige WP-kameraden ten strij-de zullen trekken. Primair zullen de Polen hungrondgebied tot het uiterste willen verdedigen, ofde vijand nu uit het oosten of uit het westen komt.De stakingen die zich in 1988 en januari 1989 voor-deden in Polen hebben de politieke leiding tot her-vormingen gedwongen. Wie zou ooit hebben ver-wacht dat de vakbond Solidariteit zou worden ge-legaliseerd? In Polen is de democratie verder ge-vorderd dan in de haar omringende landen, de re-denen hiervoor zijn in dit artikel menigmaal aande orde geweest. In Polen hadden de Stalinistischestructuren nu eenmaal slechts een decoratievewaarde, terwijl zij in de overige Warschau-Pact-landen van grote invloed zijn (geweest).Dat de Poolse partij bereid is de macht te delenheeft wellicht een positieve uitwerking op de be-narde Poolse economie. In hoeverre de partij met-terdaad bereid zal zijn economische hervormingentoe te passen in plaats van „holle beloften" sedertde staat van beleg is speculatief; het invoeren vaneconomische hervormingen is ten slotte inherentaan het inboeten van macht. Uit de ontwikke-lingen na de staat van beleg is ook door het legerlering getrokken. Nog meer dan vóór de staat vanbeleg mag worden getwijfeld aan de loyaliteit vande Poolse soldaat bij inzet tegen de eigen bevol-king.

De ontwikkelingen van de afgelopen jaren zijnook aan het Poolse leger niet voorbijgegaan. Destelling „een Pool schiet niet op een Pool" lijktvoor de Poolse soldaat een ongeschreven wet. La-ten wij hopen dat de eerste regel van het Poolsevolkslied, „Nog is Polen niet verloren", ook nuweer zal worden bewaarheid.

Literatuur

1. N. Tolstoy — Stalin's secret war. Jonathan Cape,Londen (1981).

2. J. P. Nater — Katyn, de ontrafeling van een massa-moord. Ad. Donker, Rotterdam (1985).

NaschriftIn december 1988 toonde de Poolse partij zich nog diep verdeeld over de le-galisering van Solidariteit. Verscheidene conservatieven zagen in die vak-bond de belichaming van Westelijke groeperingen die een verzwakking vanhet socialistische bondgenootschap nastreven. Op 24 augustus 1989 werd

Tadeusz Mazowiecki tot premier gekozen. Solidariteit, eens zo verguisd,vormt nu de eerste niet-communistische regering van Polen sedert de Twee-de Wereldoorlog.Het woord is nu aan het Westen en zeker niet in het minst aan de Poolse be-volking zelf. [AUGUSTUS 1989]

MS 158(1989)(11) 525