De ontwikkelingen in de Sovjet-Unie en de stabiliteit inEuropadr. R de Wijk (Op persoonlijke titel)

Eind 1989 en begin 1990 volgden de gebeurtenissen in Oost-Europaelkaar in snel tempo op. In alle Oosteuropese landen, behalve Albanie,dwong de oppositie aanzienlijke consessies van de communistischeregimes af. In alle gevallen verloor de communistische partij grip opde ontwikkelingen en raakte de partij het vertrouwen van de bevolkingkwijt. Niet-communisten kwamen veelal in de regering, democratischeelementen werden geintroduceerd en voor het economische herstelwerd vooral naar de Westerse markteconomie gekeken. Toen in maart1990 ook de communistische Partij van de Sovjet-Unie haar leidenderol opgaf werd duidelijk dat het communistische alternatief definitiefop een dood spoor was geraakt.In deze bijdrage ga ik eerst in op de ontwikkelingen in de SU. Vervol-gens zal ik Gorbatsjov's idee van het Europese Huis uiteenzetten.Voorts zal ik ingaan op het wapenbeheersingsoverleg to Wenen entenslotte zal ik iets zeggen over de ontwikkelingen in Oost-Europa ende gevolgen daarvan voor de stabiliteit en veiligheid.

Het Europese Huis

De veranderingen in Oost-Europa zijn een direct gevolg van de nieu-we wind die onder Gorbatsjov door de Sovjet-Unie waait. De basisvoor het nieuwe beleid werd tijdens het 27ste partijcongres in hetvoorjaar van 1986 gelegd. Verdere invulling van het nieuwe denkenwerd door president Gorbatsjov uiteengezet in zijn boek "Perestrojka"(1987). Een belangrijk element van de nieuwe buitenlandse politiek ishet concept van het gemeenschappelijke Europese Huis.De term Europese Huis - stamt echter van een eerdere datum. Breznjevgebruikte hem reeds tijdens een bezoek aan Bonn in 1981. In die tijdwas het een instrument om Europa van de Verenigde Staten los toweken. Door gemeenschappelijke Europese waarden en de historischeachtergrond to benadrukken, wilde het Kremlin aantonen dat de band

33

tussen de Sovjet-Unie en West-Europa een meer natuurlijke is dan dietussen de Verenigde Staten en West-Europa. Op die manier hoopte hetKremlin een wig to drijven tussen de VS en West-Europa. Vanuitmilitair oogpunt is het immers handiger om een verdeelde NAVO, daneen homogeen Noord-Atlantisch blok als tegenstander to hebben.De relatie met de VS bleef echter voorop staan. Ten eerste is de VSeen natuurlijke partner van de SU. Behalve dat het een collega-supermacht is, is het land economisch machtig en bezit het een enormevoorsprong op technologisch gebied. Door een beleid van toenaderingtot de VS zou daarvan geprofiteerd kunnen worden.

In 1985 lijkt een kentering op komst in de verhouding tussen West-Europa en de Sovjet-Unie als Sjevardnadze minister van BuitenlandseZaken wordt. Hi j wil meer aandacht voor pan-Europese samenwerkingop het gebied van de technologie, economie en wetenschap. In oktobervan dat jaar meldt Gorbatsjov in Parijs dat hij uiteindelijk de delingvan Europa ongedaan wil maken, zaken wil doen met de EuropeseGemeenschap en pan-Europese samenwerking wil op bovengenoemdegebieden. Dit is een ommezwaai omdat bijvoorbeeld de Europese Ge-meenschap tot dan toe als een instrument van het imperialisme werdgezien waarmee geen zaken kunnen worden gedaan. Maar de werke-lijke kentering tekent zich in 1987 af. Een aantal ontwikkelingenstimuleert de aandacht voor Europa.Ten eerste wil Moskou de weg effenen voor het INF-verdrag. EenINF-verdrag is in Moskou's voordeel omdat de NAVO-raketten (hetkruisvluchtwapen en de Pershing 2) het Sovjet-grondgebied kunnenraken. Om de middellange afstandwapens to verwijderen was de steunvan alle NAVO-landen nodig.Ten tweede blijken met name het Verenigd Koninkrijk, de Bonds-republiek en Frankrijk gealarmeerd door aspecten van het wapen-beheersingsoverleg tussen de supermachten. De vrees bestond dat desupermachten over de Westeuropese hoofden heen, afspraken zoudenmaken waardoor de Westeuropese veiligheid in gevaar zou kunnenkomen. De eerste schok kwam met Reykjavik, (oktober 1986), toen depresidenten Reagan en Gorbatsjov bijna een groot deel van de weder-zijdse nucleaire arsenalen elimineerden zonder dat de bondgenotenwerden geconsulteerd. Het Kremlin zag in dat de WesteuropeseNAVO-landen zwaar aan de veiligheidsrelatie tussen Europa en de VStilden. Kernwapens speelden daarbij een essentiele rol. In Moskouwerd gevreesd dat ontkenning van de Westeuropese veiligheidsbe-langen zou kunnen leiden tot een eigen programma van militaire inte-

34

gratie en conventionele en nucleaire modernisering. Dit zou nog be-dreigender voor de Sovjetunie dan de middellange afstandwapens kun-nen zijn. Na Reykjavik bleek de consultatie tussen de NAVO-partnersto verbeteren. Het Atlantisch bondgenootschap bleek niet to scheuren.Integendeel: de cohesie bleek to worden versterkt.Ten derde, leek de Westeuropese integratie vruchten of to werpen enleek de economische ontwikkeling zeer voorspoedig to verlopen, bij-voorbeeld door het streven naar een interne markt (Europa '92).Gorbatsjov ziet dat hij steeds minder om West-Europa heen kan.

Kortom, het gaat West-Europa op economische gebied voor de wind,terwijl pogingen om de VS en Europa tegen elkaar uit to spelen geensucces hebben. In deze context komt Gorbatsjov met een gereviseerdconcept voor het Europese Huis. Hij benadrukt daarbij de pan-Euro-pese problemen: de hoge bewapeningsnivo's en -uitgaven, de milieu-problematiek, de tendens naar economische interdependentie, drugs,AIDS en regionale conflicten (minderhedenproblematiek, separatismeetc.). Voorts wijst hij op de gezamenlijke oorlogservaring, bestaandeverdragen en organisaties en het gezamenlijke wetenschappelijke,technologische en economische potentieel. Bundeling van krachten inEuropa zal tot wederzijds voordeel strekken, meent Gorbatsjov.

Tegengestelde ontwikkelingen in Oost en West

Eind 1988 worden de woorden in daden omgezet. De aanleiding is desteeds duidelijker wordende tegengestelde ontwikkeling in Oost- enWest-Europa. Deze ontwikkeling laat zich als volgt samenvatten:

Ten eerste verloopt de economische ontwikkeling van de Sovjet-Unie en van de Oosteuropese landen rampzalig. Militair is deSovjet-Unie een supermacht; economisch is het een Derde Wereld-land. De economische groei van de Westerse wereld gaat echtergestaag door. Het gat tussen Oost en West wordt groter, en wellichtuiteindelijk onoverbrugbaar.Ten tweede is de politiek van perestrojka en glasnost bedoeld omde economische ontwikkeling to stimuleren. De economie moetworden geherstructureerd (perestrojka) waarbij westerse marktele-menten mogen worden geintroduceerd. Meer openheid (glasnost)moet leiden tot meer betrokkenheid van de bevolking bij deeconomische ontwikkeling. Bovendien voorziet het beleid indemocratisering en decentralisatie van macht en van verant-

35

-

-

woordelijkheden ten gunste van de deelrepublieken en zelfs tengunste van afzonderlijke bedrijven. Op deze wijze hoopt Moskoueveneens de betrokkenheid van de mensen bij het beleid to ver-groten en de economie to stimuleren. Het nieuwe beleid heeftevenwel ook een belangrijk negatief effect: desintegratie. Metname enkele zuidelijke republieken, de Oekratne en de BaltischeStaten zijn vastbesloten om van de grotere speelruimte to profi-teren. Het streven van de Baltische Staten is onafhankelijkheid vande Sovjet-Unie; het streven van de zuidelijke republieken en deOekraine is grotere autonomie. Kortom, het beleid van perestrojkaen glasnost leidt tot desintegratie en ondermijnt de eenheid enstabiliteit van de Sovjet-Unie.

Met betrekking tot de relatie met de Oosteuropese bondgenoten doetzich eenzelfde verschijnsel voor. De economische en politieke kostenvan het handhaven van haar macht in Oost-Europa zijn to groot. Hethandhaven van een grote troepenmacht is een to zware last voor hetSovjet-defensiebudget. Bovendien past onderdrukking van Oost-Europa niet in het democratiseringsbeleid van Gorbatsjov. Het rechtop eigen ontwikkeling van Oost-Europa wordt erkend; de Breznjev-doctrine wordt afgezworen. Economisch is de situatie in de Oost-europese landen uiterst slecht. Omdat economische hulp niet uit deSovjet-Unie verwacht kan worden, wordt naar het Westen gekeken.Het gevolg is desintegratie en ondermijning van de stabiliteit van hetWarschau Pact.In West-Europa is echter sprake van een tegengestelde ontwikkeling.De politieke en economische integratie van Europa gaat, althans oppapier, gestaag door. Door de plannen in het kader van Europa '92 lijktEuropa aan to sturen op de status van economische supermacht. Nietalleen Oost-Europa en de Sovjet-Unie, maar ook Japan en deVerenigde Staten volgen deze ontwikkelingen met argusogen. Voortsblijkt de eenheid binnen de NAVO niet ondermijnd to zijn: de bandentussen West-Europa en de Verenigde Staten blijven hecht.Moskou ziet zich dus geconfronteerd met economische verslechteringen politieke desintegratie thuis en in de overige WP-landen, en inte-gratie en economische voorspoed in de Atlantische wereld. Bovendienzit het communisme op een dood spoor. Voor Gorbatsjov is er slechtseen mogelijkheid: aansluiting zoeken bij de Westerse wereld en profi-teren van de economische ontwikkeling. Het kapitalisme lijkt hetsocialisme to moeten redden.

36

Indien Gorbatsjov het Europese Huis gestalte wit geven is een duidelijkbeleid van toenadering tot het Westen noodzakelijk. Van het grootstebelang is dat het imago in het Westen wordt verbeterd zodat eengunstige sfeer wordt geschapen voor economische en politieke samen-werking. Het nieuwe beleid kent daarom de volgende elementen:

1 Afbreken van het vijandbeeld. Eenzijdige troepenreducties zoalsde aankondiging van Gorbatsjov voor de Algemene Vergaderingvan de VN op 7 december 1988 en de daarop volgende eenzijdigereducties van de overige landen van het Warschau Pact zijn eeneerste, maar betekenisvolle stap. Een soepele houding op het ge-bied van wapenbeheersing is daarom ook in het belang van deSovjet-Unie. Tenslotte kunnen gedachten over defensieve of non-provocatieve defensie het negatieve beeld van de Sovjet-strijd-krachten in het Westen bijstellen. Ik kom daarop terug.

2 Erkenning van het recht op zelfstandige ontwikkeling van deOosteuropese landen is van belang voor de beeldvorming van hetWesten over de Sovjet-Unie. Moskou wit of van het imago eenbezettende mogendheid to zijn.

3 Erkenning van belangen van West-Europa, zoals de veiligheids-relatie van West-Europa met de Verenigde Staten. Daarom moetonder meer de Europese wens, om althans voorlopig, kernwapensen Amerikaanse troepen in Europa to houden worden gerespec-teerd. In het bijzonder moet worden aanvaard dat de Britten enFransen hun kernmachten als vitale nationale belangen be-schouwen.

4 Aanvaarding van economische samenwerking en overeenkomstenop Westerse voorwaarden.

5 Aanvaarding dat het Europese Huis op basis van bestaande funda-menten wordt gebouwd. Dit houdt erkenning in van bestaandeinstituties: NAVO, EG, EVA en Raad van Europa. De West-europeanen houden niet van revolutionaire veranderingen. Daaromis de bouw van het Europese Huis volgens Gorbatsjov een in-crementeel proces, en moet aansluiting worden gezocht bij dezeinstellingen. In ruil daarvoor wordt Westerse erkenning gevraagdvan de zieltogende Oosterse instituties zoals Warschau Pact enCOMECON.

37

Anno 1989 is het Europese Huis een achterhaald begrip: ook deVerenigde Staten en Canada horen erbij. Het Europese Huis omvat nuin enge zin de 23 landen van NAVO en Warschau Pact en in brede zinde 35 landen van het Helsinki-proces (Conferentie over veiligheid enSamenwerking in Europa, CVSE). De opstelling van Moskou en hetidee van het gemeenschappelijke Europese Huis zijn dus vooral be-doeld om aansluiting to krijgen bij de Westerse economische ontwik-keling. Op korte termijn wordt gehoopt dat toenadering tussen Oost enWest economische noodhulp en meer input aan Westerse technologie enkennis oplevert. Op langere termijn wordt gehoopt op een structureleverbetering van de economie waarbij economische gelijkwaardigheidhet einddoel is.

Het mes snijdt voor het Kremlin dus aan twee kanten. Enerzijds is eenbeleid van toenadering tot het Westen nodig om een gunstige sfeer toscheppen om van de Westerse economische voorspoed to kunnen profi-teren. Dus: veel concessies aan het Westen op het gebied van wapen-beheersingsoverleg, aanvaarden van bestaande instituties zoals deNAVO en de EG, aanvaarding van Westerse eisen met betrekking toteconomische samenwerking, het vieren van de teugels in Oost-Europaenzovoort. Anderzijds worden door dit beleid de kosten omlaag ge-bracht: militaire presentie in Oost-Europa is kostbaar, evenals het instand houden van het gigantische militaire apparaat. De economischeontwikkeling in de Sovjet-Unie moet worden gestimuleerd door de-fensiegelden to gebruiken voor de ontwikkeling van de civiele econo-mie. Dit vereist afbouw van het militaire apparaat en conversie vandelen van de wapenindustrie. Overigens geldt dit voor alle WarschauPact-landen.

Wapenbeheersing

Uit het voorgaande blijkt dat wapenbeheersing een absolute noodzaakvoor de Sovjet-Unie en de overige landen van het Warschau Pact is.Natuurlijk is ook de NAVO zeer gebaat bij het wapenbeheersings-proces: ook bier staan de defensiebudgetten onder druk, maar belang-rijker is wellicht dat de NAVO zich altijd heeft geergerd aan hetenorme overwicht van het WP. Als gevolg van de nieuwe politiek is ditoverwicht nu door het WP erkend en de basis geworden van de asym-metrische reducties waarmee het WP tijdens het Weense overleg overde conventionele strijdkrachten akkoord is gegaan.

38

Vanaf 6 maart 1989 wordt door de 23 NAVO- en WP-landen in Wenenover conventionele strijdkrachten in Europa gesproken (het CFE-over-leg). Het is zinloos uitputtend in to gaan op de stand van zaken inWenen omdat we anders verzanden in technische details. Daaromenkele algemene opmerkingen.Het gaat in Wenen om conventionele land- en luchtstrijdkrachten inhet gebied van de Atlantische Oceaan tot aan de Oeral (het ATTU-gebied). Er zijn reeds belangrijke afspraken gemaakt en de contourenvan een conceptverdragstekst zijn zichtbaar. Er is ruwe overeenstem-ming over aantallen specifieke wapensystemen die binnen het reduc-tiegebied mogen worden gestationeerd. Beide blokken, NAVO en WP,mogen bijvoorbeeld 20.000 tanks in dat gebied houden. De rest moetweg. Voor het WP heeft dat grote gevolgen omdat het overwicht overde NAVO groot is. Ter indicatie: het WP moet ruim 30.000 tanks af-stoten en de NAVO ruim 2000. Zo worden door beide partijen afspra-ken gemaakt over belangrijke andere wapensystemen, zoals pantser-infanterievoertuigen, artillerie, vliegtuigen en helicopters. In alle ge-vallen zijn de NAVO-reducties in vergelijking tot WP-reducties klein,omdat het WP in de meeste belangrijke categorieen wapensystemen eentwee- tot drie-voudig overwicht op de NAVO heeft. De uitkomst vandit proces moet zijn: evenwicht tussen NAVO en WP op ongeveer 10 -15% onder de huidige NAVO-aantallen.Een ander belangrijk winstpunt is de overeenstemming die is bereiktover het aantal Amerikaanse en Sovjet-troepen dat in West- en Oost-Europa mag zijn gestationeerd. Begin dit jaar is overeengekomen datde beide supermachten elk 195.000 man in Centraal Europa mogen sta-tioneren. De Amerikanen mogen nog eens 30.000 man buiten CentraalEuropa, bijvoorbeeld in Engeland stationeren. De reden van dit voor-deel ligt voor de hand: de aanvoerlijnen vanuit de VS naar CentraalEuropa zijn langer dan de aanvoerlijnen van de SU naar CentraalEuropa. Dat Sovjet-voordeel wordt op deze wijze gecompenseerd:195.000 man betekent dat de Amerikanen ongeveer 125.000 man naarhuis moeten sturen, terwijl de SU ruim 400.000 naar huis moet halen.Met name de terugtrekkingen van de Sovjet-Unie leveren welhaastonoplosbare problemen op. Hoe moeten die militairen worden gehuis-vest en welke kansen hebben afgevloeide militaire op de arbeidsmarkt?Overigens zijn de Sovjets al bezig om los van een mogelijk CFE-ak-koord hun troepen uit Hongarije en Tsjechoslowakije terug to trekken.

Het is de bedoeling om in het najaar een verdrag in Wenen to sluitenom vervolgens Tond eind 1993 de uitvoering van het verdrag rond to

39

hebben. Er zijn echter nog veel hobbels die moeten worden genomenomdat de ontwerpteksten voor het verdrag van NAVO en WP op veelpunten nog niet met elkaar sporen. Verschilpunten betreffen vooraltechnische kwesties zoals het regelen van opslag van materieel. Een vande belangrijkste geschilpunten is welke vliegtuigen wel, en welke nietmogen worden meegeteld. Het WP wil een onderscheid maken tussenoffensieve gevechtsvliegtuigen en defensieve luchtverdedigingsvlieg-tuigen. Die laatste categorie is volgens het WP niet bedreigend voor deNAVO en hoeft daarom niet to worden meegeteld. De NAVO wil Beenonderscheid, want, zo is de redenering, je kunt eenvoudig het wapen-pakket van zo'n defensief luchtverdedigingsvliegtuig veranderen zodathet een offensieve capaciteit krijgt. Daarom valt er geen onderscheidtussen defensieve en offensieve vliegtuigen to maken.

Is militair evenwicht gelijk aan stabiliteit?

De kern van de zaak is dat er eind 1993 sprake zal zijn van militairevenwicht tussen NAVO en WP. De vraag is of de stabiliteit hiermeegediend is. Aantallen zeggen echter niet zo veel; evenwicht in aantallenis niet gelijk aan stabiliteit. Bovendien is een numeriek sterkere tegen-stander niet per definitie bedreigend. De geschiedenis kent veel voor-beelden van numeriek zwakkere tegenstanders die een oorlog begonnentegen buurlanden. Neem Israel: dat land was qua aantallen troepenzwakker dan de potentiele tegenstanders, maar won oorlogen doorbetere planning en organisatie en een betere kwaliteit van materieel entraining van troepen.

Het nieuwe veiligheidsbeleid van Gorbatsjov

Het Weense proces is vooral belangrijk als vertrouwenwekkende maat-regel. Het neemt het wantrouwen weg, het verbetert de sfeer en hetgeeft meer inzicht in elkaars bedoelingen. Vertrouwen is een belang-rijk instrument om oorlog to voorkomen. Je moet je potentiele tegen-stander duidelijk maken wat je bedoelingen zijn. Dat doe je niet alleendoor tanks en ander wapentuig naar de schroothoop to brengen. Datdoe je ook met aanvullende vertrouwenwekkende maatregelen.Gorbatsjov heeft bijvoorbeeld ingezien dat, ter verbetering van desfeer het Westen gerust moet worden gesteld. Een grote angst van hetWesten is altijd de angst voor een verrassingsaanval van het WP ge-

40

weest. Om de sfeer to verbeteren zal die angst moeten worden weg-genomen.

Ti jdens het 27ste parti jcongres in februari 1986 werd ook de basisvoor een nieuw veiligheidsbeleid gelegd. Uitgangspunt was dat hetvoeren van een oorlog niet meer mogelijk is. Veiligheid kan niet meergebaseerd zijn op de vrees voor algehele vernietiging door kernwapens.Tijdens het partijcongres werd de militaire doctrine van de Sovjet-Unie op een groot aantal punten bijgesteld. De belangrijkste nieuweuitgangspunten zijn:

a Het voorkomen van een gewapend conflict met het Westen is uit-gangspunt van het defensiebeleid van de Sovjet-Unie.

b Geen enkele oorlog - conventioneel en nucleair - kan wordengezien als rationele voortzetting van de politiek met andere mid-delen. Met dit uitgangspunt heeft het beroemde dictum van de 19eeeuwse krijgskundige Von Clausewitz, dat oorlog voortzetting vande politiek met andere middelen is, officieel afgedaan.

c De veiligheid kan effectiever met politieke middelen (bijvoorbeeldvertrouwenwekkende maatregelen) dan met militaire middelenworden vergroot.

d Gedeelde veiligheid: de veiligheid van de Sovjet-Unie kan nietworden vergroot ten koste van de veiligheid van het Westen. Ditbetekent dat militair overwicht zinloos is.

e Redelijke toereikendheid moet uitgangspunt van de defensieplan-ning zijn. De Sovjet-Unie moet zelfstandig het minimumniveauvan bewapening vaststellen waarbij men zich veilig voelt.

f De militaire strategie van de Sovjet-Unie moet worden gebaseerdop het Principe van een defensieve of non-provocatieve defensie.

Over dit laatste principe circuleren tientallen voorstellen, allemaal methet zelfde uitgangspunt. Gorbatsiov stelde begin 1987 voor om hetvermogen voor een verrassingsaanval to elimineren. De nadruk moetdaarom worden gelegd op defensieve operaties, echter zonder het ver-mogen voor een tegenaanval geheel op to geven. In de generale stafwordt bijvoorbeeld gesteld dat het Warschau Pact drie weken een ver-tragend gevecht moet kunnen voeren om vervolgens een tegenoffensiefto lanceren met als doel de status quo to herstellen. Een ander belang-rijk criterium is dat niet langer het verdedigend gevecht buiten de

41

I

eigen grenzen (dus in Oost-Europa) moet wordeh gevoerd. Daarmee ishet Principe van de voorwaartse defensie door het Kremlin in zijnhuidige vorm opgegeven.

Formeel geldt de militaire doctrine van de Sovjet-Unie voor alleWarschau Pact-landen. Het Warschau Pact kan anno 1990 niet langermeer worden gezien als een homogeen militair blok. Renationalisatievan het defensiebeleid treedt in vrijwel alle Oosteuropese landen op.Hot Warschau Pact is door deze landen als een instrument van onder-drukking gezien en de nieuwe leiders trachten nu onder dit juk uit tokomen. Naar verwachting zullen de nieuwe Oosteuropese leiders meervanuit nationaal perspectief hun veiligheidsbeleid organiseren en hunstrijdkrachten plannen. Wat de uiteindelijke gevolgen van deze ont-wikkelingen voor de structuur van de Warschau Pact -strijdkrachten envoor het bondgenootschap zelf zijn, is nog onduidelijk.Een kanttekening is echter op zijn plaats. Het gaat bij deze verande-ringen natuurlijk niet alleen om het verbeteren van de sfeer tussenOost en West. Hot vermijden van vernietiging van de Sovjet-Uniezowel door conventionele als door nucleaire oorlog, heeft de hoogsteprioriteit. Bovendien geeft het nieuwe defensiebeleid van Moskou eenrationale voor de afbouw van de Sovjet-strijdkrachten, waardoor geldkan worden vrijgemaakt voor de civiele economie.

Vertrouwenwekkende maatregelen

Zowel in Oost als in West lijkt het idee to ontstaan dat militaire machtin toenemende mate onbruikbaar wordt. Het is geen good instrumentom buitenlandse politiek to bedrijven. De enorme vernietigende krachtvan kernwapens, maar ook van conventionele wapens heeft dat ideeversterkt. Elke oorlog kan het eind van Europa betekenen, gezien dekwetsbaarheid van dit werelddeel. Het beschieten van bijvoorbeeldkerncentrales of de petrochemische industrie is rampzalig. Oorlog-voeren staat waarschijnlijk gelijk aan het vernietigen van Europa.Beide blokken zien in dat er alles aan gedaan moot worden om to be-werkstelligen dat die oorlog niet uitbreekt. Het hebben van een ade-quate krijgsmacht, die op de tegenstander niet offensief en bedreigendoverkomt, kan een oorlog helpen voorkomen. Anderzijds zijn or ver-trouwenwekkende maatregelen om de onderlinge verhoudingen toverbeteren. Er wordt in verschillende fora over vertouwenwekkende ofstabiliserende maatregelen gesproken. Ten eerste in het genoemde

42

CFE-overleg. Hier wordt bijvoorbeeld gesproken over bet aan bandenleggen van grootschalige militaire activiteiten (oefeningen).In een breder kader wordt eveneens over vertrouwenwekkende maat-regelen gesproken. De Europese Ontwapenings Conferentie (EOC)omvat de 23 landen van NAVO en WP, plus de 12 niet-gebondenEuropese landen. Zij vergaderen in eveneens in Wenen. Men bouwtvoort op bet Stockholm-document van 1986 waarin belangrijke ver-trouwenwekkende maatregelen zijn overeengekomen. Enkele maat-regelen: grote oefeningen (>13.000 man) moeten van to voren wordenaangemeld en oefeningen kunnen worden geinspecteerd door anderelanden. Dit.betekent o.a. dat regelmatig Nederlandse waarnemers opinspectie in de WP-landen gaan om daar oefeningen bij to wonen.Eind januari kwamen in Wenen de hoogste militairen van de 35 landenvan NAVO en WP, en van de niet-gebonden landen bijeen, om inzichtto geven in elkaars militaire strategie. Men probeerde inzicht to ver-schaffen in elkaars militaire doctrines en plannen. Op die ma-nierprobeerde men meer begrip voor elkaars bedoelingen to kweken. Debijeenkomst duurde drie weken en vond in een zeer goede sfeer plaats.Alom werd bet doctrine seminar als een doorslaand succes gezien.De kombinatie van troepenreducucties en vertrouwenwekkende maat-regelen bevorderen de stabiliteit in Europa ten zeerste. Er is dussprake van een zeer positieve ontwikkeling. Directe gevolgen zijn datde angst voor een verrassingsaanval inmiddels is weggenomen, temeeromdat de Oosteuropese WP-landen meer onze bondgenoten lijken tozijn, dan die van de SU. Door de recente ontwikkelingen in Oost-Europa is bet vrijwel ondenkbaar geworden dat Oosteuropese landenzich aan de zijde van de SU zullen scharen voor een aanval tegen betWesten. Bovendien: welk nut zou zo'n aktie hebben? Kortom bettraditionele dreigingsbeeld wordt afgebroken.

Instabiliteit in Oost-Europa

Konklusie: de vrede is dus losgebarsten, we kunnen achterover in onzestoel gaan zitten, we -kunnen bet leger helemaal opdoeken en we hoe-ven ons verder nergens -meer zorgen over to maken. Zo makkelijk ligtbet echter niet. De revolutionaire ontwikkelingen in Oost-Europa kun-nen namelijk een nadelige invloed op de stabiliteit in Europa hebben.

Tot oktober vorig jaar was de wereld overzichtelijk. Er waren tweemilitaire blokke.n, NAVO en WP, elk met een supermacht als leider.

43

Wanneer iemand een voet over de drempel van de ander zette, brakeen oorlog uit. Dat deed je liever niet. De wereld was overzichtelijk;de verhoudingen waren duidelijk.Maar toen de muur bezweek en het communisme strandde ging ingeheel Oost-Europa de zaak op zijn kop. De bevolking eiste democra-tisering en economische voorspoed. Maar de landen kennen Beenenkele democratische traditie en ze hebben geen democratische institu-ties. Hun economie is een puinhoop: het Westen moet hulp bieden wantzelf kunnen ze het niet. Als de bevolking geen perspectief wordt ge-boden en als economische en democratische hervormingen niet van degrond komen, dan zullen in verschillende landen spanningen ontstaan.Burgeroorlogen zijn dan niet uitgesloten. De Poolse vakbondleiderWalesa heeft hier reeds voor gewaarschuwd. Bovendien heeft 40 jaarcommunisme, de geschiedenis 40 jaar bevroren. Nu zien we dat allerleioude kwesties aan de oppervlakte komen, zoals grensgeschillen ennationaliteitenkwesties. Ook dit kan tot conflicten leiden. Elk klein-schalig conflict brengt het gevaar van escalatie met zich mee. En datkan onze veiligheid bedreigen. Oost-Europa is instabiel, en anno 1990gaat het om het beheersen van de instabiliteit. Velen hebben nu eenprettig gevoel van veiligheid. Maar tien jaar geleden was de veiligheidgroter dan nu, ondanks alle Koude-Oorlogsretoriek van sommige lei-ders.

Bondgenootschappen kunnen een zeer belangrijke rol vervullen om deinstabiliteit to beheersen. In deze tijd verliezen ze min of meer hunexterne functie: de collectieve verdediging tegen een vijand. Hun in-terne functie wordt belangrijker: de bondgenoten oefenen een mati-gende invloed op elkaar uit. Zonder NAVO waren Griekenland enTurkije elkaar wellicht in de haren gevlogen. En dat geldt zeker ookvoor Hongarije en Roemenie, over de kwestie van de Hongaarse min-derheid in Roemenie. De interne, pacificerende werking is nu wat hetWP betreft aan het verdwijnen omdat het ophoudt als effectief bond-genootschap to bestaan. Maar juist in deze tijd is het van belang dat depacten overeind blijven, al was het alleen maar om het wapenbeheer-singsproces in goede banen to leiden.

Konklusie

Er is sprake van een paradoxale ontwikkeling. Enerzijds wordt Europaveiliger omdat er vaart in het wapenbeheersingsproces zit en er goede

44

overeenkomsten over bijvoorbeeld vertrouwenwekkende maatregelenworden afgesproken. De kans op een confrontatie, een grootschaligconflict in Europa tussen twee militaire blokken neemt af.Anderzijds wordt Europa onveiliger als gevolg van de revolutionaireontwikkelingen in Oost-Europa en het wegvallen van de pacificerendewerking van het WP. De kans op kleinschalige conflicten met het risicovan ongewenste escalatie neemt daarom toe.

Welke konklusies kun je trekken ten aanzien van het beleid dat hetWesten zou kunnen voeren? Ten eerste is de NAVO een van de weinigstabiele elementen in een verder instabiel Europa. Die NAVO moetdaarom blijven. De NAVO zal zich moeten instellen op een andersoor-tige dreiging in Europa. In de toekomst gaat het wellicht niet langerom de mogelijkheid van een grootschalig verrassend offensief uit hetOosten, maar om kleinschalige conflicten met een kans op ongewensteescalatie. Crisisbeheersing en vredesoperaties zouden daardoor belang-rijker kunnen worden.Ten tweede kan het Westen, bijvoorbeeld de EG, een belangrijkecrisisbeheersende rot in Oost-Europa spelen met een beleid van poli-tieke en economische toenadering. Als het Westen helpt de politieke eneconomische hervormingen to doen slagen, wordt een belangrijke bij-drage aan het stabiel maken van Oost-Europa geleverd. Dit isoverigens geen orginele konklusie want het Westen tracht reeds zo'nbeleid op poten to zetten.

45