dr. C. M. Schuiten

hoofd Sectie Militaire Geschiedenis LaS

De Nederlandse helm nieuw model (1927)

In de herinnering aan de meidagen 1940 blijft despecifieke Nederlandse helm voortleven. Ten aan-zien van het ontstaan van deze helm zijn er echternog wat vraagtekens, ondanks het artikel „Neder-landse legerhelmen" dat F. J. H. Th. Smits publi-ceerde in aflevering 14 van Armamentaria (1979),het jaarboek van het Koninklijk Nederlands Le-ger- en Wapenmuseum „Generaal Hoefer".Dank zij het beschikbaar komen van nieuwe infor-matie is het mogelijk de genoemde publikatie aante vullen en nog onbekende feiten onder de aan-dacht te brengen. Zo is het bijvoorbeeld weinigbekend dat de vertrouwde Nederlandse helm in1938 door Roemenië werd aangekocht; het legervan dat land heeft de Nederlandse helm geduren-de bijna de gehele Tweede Wereldoorlog in de uit-rusting gehad. De Roemeense troepen werdenweliswaar aan het einde van de Tweede Wereld-oorlog voorzien van Russische helmen, maar he-den ten dage maakt Roemenië weer gebruik vaneen model dat verwant is aan het Nederlandse. Inzekere zin zou men dus kunnen zeggen dat onzevooroorlogse helm voortleeft in het Oostblok!

Moderne helmen in Nederland

Reeds kort na het uitbreken van de Eerste We-reldoorlog in 1914 bemerkten de strijdende partij-en dat het aantal hoofdverwondingen onrustba-rend steeg. De oorzaak daarvan waren niet zozeerde afgevuurde klein-kaliberkogels als wel de uit-werking van het artillerievuur. Dat leidde tot deontwikkeling van de moderne helm die sindsdien isblijven behoren tot de militaire uitrusting.Een van de grootste promotors van de helm was deFranse generaal Adrian die ervoor zorgde dat hetFranse leger in 1915 werd uitgerust met de naarhem genoemde „Casque Adrian". De Britten ont-wierpen een eigen model en de term „Stahlhelm"laat geen twijfel bestaan aan zijn nationaliteit.

Ook de Nederlandse legerleiding ging op zoeknaar een bruikbare helm. In 1916 werd een partijFranse helmen, die overigens niet voldeden, aan-geschaft en in 1916 kwam zelfs een Nederlandsmodel, de M 16, tot stand. Deze- laatste helm,soms gemodificeerd, was in 1940 nog ruimschootsvoorradig. Na 1918 bleef de legerleiding bezig methet helmenvraagstuk. Beproefd werden Britse enZweedse helmen, en er bestonden ook contactenmet Belgische en Franse fabrikanten. Pikant de-tail is daarbij dat de regering, ondanks haar neu-traliteitspolitiek, nimmer in Duitse richting heeftgekeken.*Was de keuze al een probleem op zich, ook de ver-deling van de aanwezige helmen over de eenhedenleverde moeilijkheden op. Zeker, er waren hel-men, maar het aantal was verre van toereikend.Hoe zij in 1923 werden verdeeld, valt af te lezenuit de „Staat van voor oefeningsdoeleinden te ver-strekken stalen helmen" waarvan de verdeelsleu-tel als volgt was.

Per Regiment Infanterie 300 stuksBij het Bataljon Wielrijders 300 stuksBij het 1 e en het 3e Half-Regiment Huzaren(elk) 175 stuksBij het 2e en het 4e Half-Regiment Huzaren(elk) 150 stuksPer Regiment Veld-Artillerie 300 stuksBij het Korps Rijdende Artillerie 150 stuksBij het oefeningsdetachement van de KMA 110 stuksPer School van Verlofsofficieren derInfanterie 300 stuksBij de School van Verlofsofficieren derBereden Artillerie 90 stuksBij de School van den Motordienst 75 stuksBij het Regiment Genietroepen 100 stuks

Hoeveel helmen er in de magazijnen waren opge-legd, kon niet worden nagegaan, maar het staat

* Tijdens het interbellum is de Duitse Stahlhelm in Nederlandgedragen door diverse burgerwachten; het waren helmen die in1918 door de Duitsers waren achtergelaten in Roosteren enSusteren.

174

De Franse Casque Adrlan M 15 Nederlandse helm M 16; komt voormet drie sleuven die dienden voor op-hanging aan de bepakking

<] De helm nieuw model (M 27)

Modificatie van de M 27: de belljning [ >bij de oren is rond 1934 iets gewijzigd

Helm M 22, de zg. Röchlinghelm metgekraalde rand, variant van de M 16

vast dat van een te mobiliseren krijgsmacht vanongeveer 300.000 man hooguit een derde van hel-men kon worden voorzien.In het begin van de jaren '20 stond de legerleidingvoor twee opgaven: het kiezen van een modernehelm en het zorgen voor voldoende fabricagefaci-liteiten.

De ontwikkeling en aanmaak van de M 27

In 1923 werd de Helmencommissie ingesteld omeen oplossing te vinden voor de bovengenoemdeproblemen. Voorzitter werd kolonel-intendant L.E. W. van Albada. Als leden functioneerden dekapiteins C. E. W. van Voorst tot Voorst en J. A.Engeltjes, commandanten van respectievelijk deEerste en de Tweede Stormschool, kapitein J. deJongh en eerste luitenant G. P. de Kruyff (bekendgeworden als Olympisch ruiter). De aanwezigheidvan de commandanten van de Stormscholen is teverklaren doordat bij die scholen allerlei beproe-vingen werden gedaan. Deze commissie kwam in1924 met het ontwerp van de zo vertrouwd gewor-den helm. De aanmaak van de proef modellen wastoevertrouwd aan de Artillerie-Inrichtingen teHembrug, waarvan de zogenaamde Patroonfa-briek in 1924 de beschikking kreeg over de outilla-ge voor de aanmaak van helmen.

Zekerheid over de invoering van de nieuwe helmgeeft het „Jaarverslag van het Staatsbedrijf derArtillerie-Inrichtingen over 1927", dat vermeldt:

Het nieuwe model helm werd vastgesteld. In ver-band met het aanbrengen van een embleem moest

de werkwijze worden veranderd. Dit gaf aanvanke-lijk eenige vertraging in de aflevering.

In 1926, 1928 en 1929 produceerden de Artille-rie-Inrichtingen jaarlijks respectievelijk 22.000,20.000 en 15.000 helmen.

De verwachting was dat de Artillerie-Inrichtingenin tijd van mobilisatie onmogelijk voldoende wa-pens, munitie en uitrustingsstukken zouden kun-nen produceren en dat dan een taak was wegge-legd voor de particuliere nijverheid. Dat had deminister van oorlog reeds in 1926 naar voren ge-bracht. Voor de aanmaak van helmen had dat totgevolg, dat in 1931 de N.V. De Vereenigde Blikfa-brieken te Krommenie een order kreeg voor 2000helmen, waarmee deze onderneming bij de hel-menproduktie werd betrokken. De helm M 27 isdus zowel bij de Artillerie-Inrichtingen als bij DeVereenigde Blikfabrieken aangemaakt. De eind-verantwoording bleef bij de Artillerie-Inrichtin-gen. Toen in januari 1940 de produktie op volletoeren draaide, werden aan de Centrale Magazij-nen van de Krijgsmacht 1500 helmen per dag afge-leverd. Het binnenwerk van de helmen werd ver-zorgd door de firma J. de Valk j r., Chasséstraat teAmsterdam. Voor het staal was men uiteraardaangewezen op het buitenland. Het was afkomstigvan Poldihütte in Kladno (Bohemen), een onder-neming die haar hoofdzetel had in Praag. Toen in1939 Duitse maatregelen de toelevering van helm-staal stagneerden, ontstond er gebrek aan diegrondstof. Er is toen gepoogd het staal uit de Ver-enigde Staten te betrekken. In die hachelijke pe-riode deed de N.V. van Leers Walsbedrijven te

175

Draagwijzein 1928

De helm van het KNIL omstreeks 1941 [ .-

Amsterdam — om exact te zijn in maart 1940 —het aanbod helmstaal te leveren.In 1939 waren de keuringseisen voor helmenpla-ten de volgende.

1. Gewicht en afmetingendiameter: 420 ± l mmdikte: gemiddeld 1,1 mmgewicht: 1.100 g -1.250 g

2. Het plaatmateriaal moet zijn een nikkel-silicium-of een chroom-silicium-staal in diepstampkwaliteit(fosfor- en zwavelgehalte lager dan 0,05%) inzacht korrelig gegloeiden toestand, zoodanig, datde mechanische eigenschappen in alle richtingenpractisch dezelfde zijn (ontbreken van de walsstruc-tuur) en dus gevlucht zijn voor persbewerking,overeenkomende met de fabricage-methode vanhelmen zoals aan de A.l. wordt toegepast.

3. De uit de platen te verwerken helm moet na dewarmtebehandeling voldoen aan de volgende schiet-proeven.Geschoten wordt met een Beaumont-geweer op eenafstand van 12,5 meter met looden kogels, welkeaan de kopzijde een bollen vorm bezitten en waar-van het gewicht 11 ±0,1 gram bedraagt. Op eikenhelm worden 5 schoten afgegeven waarvan 4 res-pectievelijk op den voorkant, de beide zijkanten enden achterkant ter hoogte van de gaatjes (doch nietop de plaats van de gaatjes) en het vijfde schot opden bolvorm.

De schoten, afgegeven op de voorzijde en bolvorm,moeten een V 6,25 geven van 225 ± W meter persecunde; de schoten, afgegeven op de zijvlakken ende achterzijde, moeten een V 6,25 geven van 225 ±10 meter per secunde.Bij het schieten wordt de helm op passende wijzeondersteund.Het aantal doorboringen of gescheurde trefplaatsenmag niet meer dan 5% van de verschoten kogels be-dragen of wel drie stuks per 50 schoten.De diepte van de indeuking door de kogels veroor-zaakt, mag niet grooter zijn dan 15 mm (op denbolvorm niet grooter dan 20 mm).

Hoe fraai en degelijk de nieuwe helm ook was, erdeden zich toch enkele complicaties voor. Twijfelrees over de wijze waarop hij diende te worden ge-dragen wanneer de soldaat hem niet als hoofddek-sel gebruikte. De Helmencommissie, die in 1934werd opgeheven, had er handenvol werk aan; zoook de drukker van de Legerorders.Een ander probleem was de grootte van het hoofdvan sommige militairen. Geen nood, er kwam een„groot model" (63 cm). Een grotere moeilijkheidwas het glimmen van de helm. Dat verraadde deaanwezigheid der landsverdedigers reeds op verreafstand. Nu was dat geen typisch Nederlands pro-bleem, want ook de Duitsers en de Fransen had-den ermee te kampen. De oplossing kwam door dehelmen in 1937 te behandelen met alkydalverf.Een nieuwtje bracht in datzelfde jaar onze militai-

176

re attaché in Berlijn, de later bekend gewordenmajoor G. J. Sas, die het volgende meldde.

Wellicht ten overvloede moge ik in dit verband (hetglimmen van de helmen, S.) nog de aandacht vesti-gen op de in Duitsland gebezigden rubberband omden helm, waarin takjes enz. worden gestoken omdezen te camoufleren.

Uiteraard was het KNIL niet onkundig van de in-voering van de M 27, zoals blijkt uit een proefbe-stelling in 1930 door het Departement van Kolo-niën. Aan de te leveren KNIL-helm werden devolgende eisen gesteld.

Alle helmen zullen aan den achterkant 3 cm korterworden gemaakt dan het oorspronkelijk model enaan dezen achterkant tevens worden voorzien vaneen sleuf van 22 mm, terwijl een keelriem van onge-veer 22 mm Van soepel chroomieder met schuifgespmoet worden aangebracht. Het binnenwerk moetaan de achterzijde worden verlengd voor nekbe-dekking.

In 1936 werd een contract voor de levering van3000 helmen getekend, waarna andere contractenvolgden.

De aanschaf door Roemenië van de Nederlandsehelm

Aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog

waren de handelsbetrekkingen tussen Nederlanden Roemenië van geringe betekenis. Desondanksraakte de Roemeense regering geïnteresseerd inde aanschaf van Nederlands oorlogsmateriaal, enwel om twee redenen: enerzijds de hoge kwaliteitvan bepaalde Nederlandse produkten, anderzijdshet feit dat Nederland een neutraliteitspolitiekvoerde die een onbelemmerde aflevering van oor-logsmaterieel scheen te garanderen. In 1937 bena-derde de Roemeense regering de N.V. Neder-landsche Verenigde Scheepsbouw Bureaux teDen Haag met het verzoek tot levering van tweeonderzeeboten, een ter grootte van 550 t, 6 torpe-dobuizen van 53 cm, 80 m duikdiepte; de ander tergrootte van 600 t, 20 Vickersmijnen, 4 in plaatsvan 6 torpedobuizen en verder dezelfde duikdiep-te. Dat verzoek is overigens niet gehonoreerd; datwas wél het geval met een grote bestelling helmenten behoeve van het Roemeense leger.Hierboven werd reeds vermeld dat de Nederland-se helm in produktie was genomen door De Veree-nigde Blikfabrieken (Verblifa), wier hoofdzetelzich te Amsterdam bevond. De fabriek stond inKrommenie. Deze fabriek, waar in 1940 ongeveerduizend arbeiders werkten, fabriceerde behalvede genoemde helmen ook nog granaathulzen, pa-troonhouders, vullingbussen voor gasmaskers, ei-handgranaten en emballagemateriaal voor de In-tendance. Het was derhalve een belangrijke oor-logsindustrie.

] Sergeant van de Politietroepen tij-dens de mobilisatie 1939-1940

Koning Karel II van Roemenië met deNederlandse helm (mei 1939) v

Het Roemeense leger met Nederlandse helmen in mei 1939

Op l augustus 1938 arriveerden A. Tietje, direc-teur van de Verblifa, en ir. J. van der Waerden,eveneens in dienst van die onderneming, in Boe-karest voor het voeren van de onderhandelingen.Als vertegenwoordiger van de Verblifa in de Roe-meense hoofdstad trad op M. U. Perleman van defirma „Lincoln County", gevestigd Strada Acade-mici nr l te Boekarest.De onderhandelingen hadden succes, zodat op 5september 1938 de Roemeense minister VictorSlavescu namens Roemenië, en A. Tietje en J. vander Waerden namens de fabriek het contract kon-den tekenen. Het betrof de aankoop van 300.000helmen. Aanvullende bestellingen brachten hettotaal op 800.000 helmen. De Nederlandse rege-ring stond positief ten aanzien van het contract ensanctioneerde de bestelling. Dank zij deze orderkon de Verblifa een grote partij helmstaal in voor-raad houden die zou worden benut wanneer Ne-derland zelf helmen nodig had.Aangezien de Roemeense regering grote waardehechtte aan de aanschaf van Nederlandse helmen,en het een eerste grote bestelling in Nederland be-trof, ging zij akkoord met de levering van de goe-deren in Amsterdam, en niet in Roemenië, zoalsde gebruikelijke gang van zaken was.

Complicaties bij de aflevering aan Roemenië

Ten gevolge van de gespannen internationale si-tuatie werd in Nederland op 28 augustus 1939 dealgemene mobilisatie afgekondigd. Binnen kor-te tijd was vervolgens een leger van ongeveer250.000 man op voet van oorlog gebracht.Het Nederlandse leger had toentertijd een grootgebrek aan bewapening en uitrusting, hetgeen wasveroorzaakt door jarenlange besnoeiing van dedefensieuitgaven. In 1936 was het tot de Neder-landse politici doorgedrongen hoe donker de in-

Embleem op de Roemeense helm

ternationale hemel werd, en inderhaast ging menover tot het versterken van de landsverdediging.Ondanks alle inspanningen was de situatie van uit-rusting en bewapening in 1939 nog verre van roos-kleurig. Het was dus niet verwonderlijk dat de in-spanningen zich vooral richtten op de verbeteringvan 's lands defensie, en dat militaire leverantiesaan het buitenland op het tweede plan kwamen testaan.Met ingang van l oktober 1939 was in actie geko-men het „Centraal orgaan voorziening behoeftenvan de weermacht", dat werkte onder leiding vaneen raad van beheer, die de naam van ,,Di-rectorium" droeg. De doelstelling van deze orga-nisatie was het bevorderen van de Nederlandseoorlogsindustrie ten behoeve van de eigen defen-sie. Dat directorium besloot op 16 november 1939over te gaan tot vordering van 20.000 stalen hel-men, die Verblifa gereed had voor verzendingnaar Roemenië, alsmede van de aanwezige stalenplaten nodig voor de aanmaak van nieuwe hel-men.Op 28 oktober 1939 had de secretaris-generaal vanhet Nederlandse ministerie van buitenlandse za-ken, A. M. Snouck Hurgronje, reeds aan de Roe-meense zaakgelastigde in Den Haag J. T. Maghe-ru geschreven dat, in verband met het landsbe-lang, de Nederlandse regering geen exportvergun-ning voor de helmen meer kon verlenen. Inmid-dels waren 300.000 helmen afgeleverd en hettouwtrekken begon om de helmen die voor ver-zending gereed lagen. De directie van Verblifakwam in het geweer en voerde aan dat de helmenreeds Roemeens bezit waren en lagen opgeslagenin een loods te Amsterdam. Zij was bovendien vanmening dat de Nederlandse regering indertijd ak-koord was gegaan met de Roemeense bestellingen dat het dus niet aanging een uitvoervergunningte weigeren.

178

Intussen ontstonden er moeilijkheden met de toe-levering van het plaatstaal, de essentiële grond-stof, uit Tsjechoslowakije dat al sinds medio maart1939 door Duitsland was bezet. De Roemeense re-gering, die belang had bij een vlotte aflevering vanhaar bestelling, ondernam stappen bij de Duitseregering en slaagde erin de belemmeringen opge-heven te krijgen. Dat was overigens niet verwon-derlijk, want Duitsland stelde veel prijs op het instand houden van de goede betrekkingen metRoemenië die al eerder hadden geleid tot het slui-ten van een Roemeens-Duits handelsverdrag op23 maart 1939.

Een zwanezang?

Toen de Duitsers op 10 mei 1940 ons land binnen-vielen en de Nederlandse krijgsmacht zich te weerstelde, kregen vele helmen M 27 gelegenheid inde harde praktijk te bewijzen in hoeverre zij fatalehoofdverwondingen konden voorkomen. Bij ver-schillende eenheden deed men al snel de ervaringop dat het op de voorzijde bevestigde embleem —een ovalen plaatje met de Nederlandse leeuw inreliëf — de kansen op het afschampen van daartreffende kogels ongunstig beïnvloedde, reden omdat ornament ijlings te verwijderen.Het einde van de strijd hier te lande betekende infeite tevens het einde van het gebruik van dit typehelm door de Nederlandse krijgsmacht, met dienverstande dat buiten Nederland doorstrijdendelandgenoten nog de M 27 bleven dragen tot zij te-

gen Britse of Amerikaanse helmen werden inge-ruild. Het is niet onwaarschijnlijk dat de Duitsersin de beginfase van de bezetting nog een aantalNederlandse helmen, hetzij uit de oorlogsbuit,hetzij uit de fabrieksvoorraad, naar Roemeniëhebben verstuurd. In 1942 ten slotte kwam er eendefinitief einde aan de overeenkomst tussen deVerblifa en Roemenië.De Artillerie-Inrichtingen hadden nog een be-perkte voorraad helmen over. Die werden ver-kocht aan verschillende gemeentelijke luchtbe-schermingsdiensten, tot in 1943 ook dat restantuitverkocht was.

Toch bleek ook toen de rol van dit uitrustingsstukniet geheel te zijn uitgespeeld; in de slotfase vande Tweede Wereldoorlog maakten leden van deBinnenlandse Strijdkrachten vaak een dankbaargebruik van de helm, die echter daarmee wel defi-nitief zijn zwanezang lijkt te hebben gezongen: inde wederopbouw van de naoorlogse Nederlandsekrijgsmacht was kennelijk gaan plaats meer inge-ruimd voor een eigen research en ontwikkeling diehadden kunnen leiden tot een geslaagde voortzet-ting van wat eens tot op de Balkan werd gewaar-deerd.

Literatuur

Sectie Militaire Geschiedenis, Den Haag. Doe. 406/14.Archief Artillerie-Inrichtingen, Hembrug. Doe. 1175,

1239,1949, 1750.Alg. Rijksarchief, Den Haag. Arch. Hoofdkwartier

Veldleger, nr 425.

Maandelijks wordt de Militaire Spectator toegezonden aan alle leden van de Koninklijke Vereniging ter

Beoefening van de Krijgswetenschap.Teneinde de toezending aan thans nog actief dienende officieren van Land- en Luchtmacht, tevens lidvan de Koninklijke Vereniging ter Beoefening van de Krijgswetenschap, ook na hun dienstverlatingzeker te stellen, wordt belanghebbenden verzocht de ledenadministratie van de Koninklijke Vereniging(Karel Doormanlaan 274,2283 BB Rijswijk) in voorkomend geval ter zake In te lichten.

179