1

De muziek van Iran Gastles door Liselotte Sels, onderzoeker Koninklijk Conservatorium Gent

1 CONTEXT: DE IRAANSE CULTUUR ....................................................................................................................................... 1

1.1 KENNISMAKING MET IRAN ........................................................................................................................................................ 1 1.2 BEKNOPTE GESCHIEDENIS ......................................................................................................................................................... 1 1.3 GODSDIENST ......................................................................................................................................................................... 2 1.4 LITERATUUR .......................................................................................................................................................................... 2 1.5 ANDERE KUNSTEN ................................................................................................................................................................... 2

2 DE MUZIEK VAN IRAN ........................................................................................................................................................ 4

2.1 ALGEMEEN ............................................................................................................................................................................ 4 2.2 BEKNOPTE MUZIEKGESCHIEDENIS ............................................................................................................................................... 4 2.3 DE RADIF (= CANON) ............................................................................................................................................................... 5 2.4 GENRES EN VORMEN ............................................................................................................................................................... 6 2.5 INSTRUMENTEN ..................................................................................................................................................................... 7

3 VERWANTE MUZIEKCULTUREN .......................................................................................................................................... 8

3.1 INVLOED VAN DE IRAANSE MUZIEKTRADITIE ................................................................................................................................. 8 3.2 AZERBEIDZJAN ....................................................................................................................................................................... 8 3.3 CENTRAAL-AZIË ..................................................................................................................................................................... 8

4 AANVULLENDE INFORMATIE (WEBSITES) ........................................................................................................................... 9

1 Context: de Iraanse cultuur

1.1 Kennismaking met Iran

‘Iran’ vs. ‘Perzië’: o ‘Iran’ = oude naam ‘land van de Ariërs’), gebruikt door de Iraniërs zelf o ‘Perzië’ < provincie Fârs, lang gebruikt door niet-Iraniërs

Iraniërs: Indo-Europees volk, vestigde zich ca. 1500-1000 v.Chr. in Europa, Iran, Centraal-Azië, India

Taal (Fârsi = Perzisch): Indo-Europees, verwant met Europese en Indische talen

Grote etnische diversiteit: Perzen, Azeri’s, Koerden, Gilaki, Arabieren, Baluchi’s, Turkmenen, Lori’s,…

1979: Islamitische Revolutie Islamitische Republiek (sjiitisch)1

1.2 Beknopte geschiedenis

Achaemeniden (ca. 550-330 v. Chr.) o Cyrus: uitbreiding rijk (* mensenrechten / pluralisme) o Darius (* Persepolis: paleiscomplex) o Xerxes o Oorlogen met de Grieken

Onderwerping door Alexander de Grote (hellenisme)

Parthen en Sassaniden (247 v. Chr. - 651 na Chr.): herstel o Oorlogen met de Romeinen

Onderwerping door Arabieren islam

Samaniden (819-1005): herstel

Overheersing door Mongolen en Seltsjoeken

Safaviden (1501-1736): Turkstalige dynastie sjiisme

Qajaren (1796-1925): Turkstalige dynastie

11

Hoewel de staatsvorm een Islamitische Republiek is, woont slechts 1,4% van de bevolking het vrijdaggebed in de moskee bij, een duidelijk teken dat deze staatsvorm niet overeenkomt met het profiel van het Iraanse volk, dat veeleer seculier is.

2

o Oorlogen met Rusland, politieke en economische invloed Engeland

Pahlavi-dynastie (1925-1979) o Modernisatie, secularisering (~ Atatürk in Turkije) o Amerikaanse invloed

Islamitische revolutie (Ayatollah Khomeini) o Oorlog met Irak (1980-1988) o Huidig bestuur: ayatollah Ali Khâmenei & president Mahmud Ahmadinejâd

1.3 Godsdienst

Zoroastrisme (Mazdeïsme):

Profeet Zoroaster/Zarathoestra: ca.1000 v. Chr.

Ahoerâ Mazdâ (scheppergod ~ waarheid & licht) >< Ahriman (leugens, duisternis & kwaad)

Andere goden, engelen,… ~ natuurelementen (bv. Mithra: zonnegod2)

Avesta: Heilig boek (belang van muziek!)

Priesterklasse: Magi (magiërs)

Nadruk op persoonlijke keuze en verantwoordelijkheid

Grote invloed op latere godsdiensten (jodendom, christendom, islam) en Griekse filosofie

Sjiisme:

Staatsgodsdienst sinds Safaviden

>< soennisme Soefisme:

Mystieke bewegingen, ordes

>< orthodoxe islam

1.4 Literatuur

Enkele grote namen:

Rudaki (†940): dichter, zanger en harpist; grondlegger klassieke Perzische literatuur (nieuw-Perzisch)

Ferdowsi (ca. 935-1020): Shâhnâmeh (episch gedicht, ‘Boek der Koningen’, geschiedenis/mythologie)

Omar Khayyâm (ca. 1048-1124): Rubâiyât (‘kwatrijnen’)

Nezâmi Ganjavi (ca. 1141-1209): Khosrow & Shirin, Leyli & Majnun (liefdesverhalen in verzen)

Jalal ad-Din Rumi (‘Mowlana’) (1207-1273): Masnavi (mystieke poëzie)

Sa’di Shirâzi (ca. 1213-1292): Golestan, Bustan (gedichten, verhalen, aforismen)

Hâfez Shirâzi (ca. 1315-1390): Divân (ghazals ~ sonnetten) Volksvertellingen: Duizend-en-één Nacht

1.5 Andere kunsten

De Iraanse cultuur heeft grote verwezenlijkingen en kenmerkende stijlen voortgebracht op het vlak van o.m. architectuur, miniatuurkunst, tapijten en kalligrafie.

2 Het Mitraïsme, een variant van het Zoroastrisme/Mazdeïsme, werd door de Grieken en Romeinen overgenomen en langs die weg

werden heel wat aspecten van deze godsdienst met het christendom verweven.

3

4

2 De muziek van Iran

2.1 Algemeen

Westerse muzikale taal Midden-Oosterse muzikale taal

Toonsysteem: geëvolueerd tot “mathematisch” systeem: octaaf in 12 gelijke delen (1/2 tonen) => 1/2 toon = kleinste eenheid

Tijdstructuur: vooral regelmatige maatsoorten (divisief systeem)

Textuur: harmonie primeert (“verticaal denken”), polyfonie/functionele tonaliteit

Praktijk: de muzikant voert uit wat componist genoteerd heeft, ‘interpretatie’ partituur

Toonsysteem: ~“natuurlijk” systeem, gebaseerd op boventonen => microtonen (intervallen van ca. 3/4 toon en 5/4 toon)

Tijdstructuur: veel onregelmatige maatsoorten, langere ritmische cycli (additief systeem)

Textuur: melodie primeert (“horizontaal denken”), monofonie/heterofonie

Praktijk: voornamelijk orale praktijk, ruimte voor variatie en improvisatie

2.2 Beknopte muziekgeschiedenis3

Vóór de komst van de islam: Achaemeniden (ca. 550-330 v.Chr.)

belang muziek, hoge status hofmuzikanten, ministerie van muziek

religieuze, rituele functie Sassaniden (224-651)

Bârbad: minstreel aan het hof van Khosrow II, ontwikkeling muzikaal systeem met modi

Bahrâm Gur liet 12.000 muzikanten uit Indië overkomen

De islamitische periode: Fârâbi (†950)

Grote invloed op latere Midden-Oosterse muziektheoretici ; kennis Griekse muziektheorie

Theoretische geschriften: muziekfilosofie, fysica van de klank, ritmisch systeem en intervallen, compositie, uitvoeringspraktijk, organologische studie

Ibn Sina (‘Avicenna’) (†1038)

Muziek beschouwd als mathematische wetenschap

Voortbouwen op Fârâbi en Griekse theorie

Fysica van de klank, beschrijving intervallen/tetrachorden/modi, ritmische cycli, organologische studie, compositie

Safi ad-Din Urmawi (†1293)

3 Vooral gebaseerd op:

During, J. (2006). The Radif of Mirzâ Abdollâh. A Canonic Repertoire of Persian Music. Teheran: Mahoor Institute of Culture and Art.

During, J. (2010). Musiques d’Iran. La tradition en question. Parijs: Geuthner.

Nettl, B. (2006). IRAN xi. MUSIC. In Encyclopaedia Iranica. Geraadpleegd op http://www.iranicaonline.org/articles/iran-xi-persian-music.

Farabi School. (2013). Geraadpleegd op http://www.farabisoft.com.

5

Voortbouwen op Fârâbi, Ibn Sina, Griekse theoretici; grote invloed op latere Midden-Oosterse theoretici

Beschrijving modi en intervallen (theoretisch)

Qoṭb-ad-Din Shirazi (†1310)

Leerling van Safi ad-Din

Correctie werk van Safi ad-Din (meer realistische intervallen en modi), eerste gebruik van begrippen ‘maqam’ (modus) en ‘seyr’ (melodische ontwikkeling modus)

Gesofisticeerde muzieknotatie Abd al-Qadir Marâghi (†1435)

Componist en muziektheoreticus, muzikant aan het hof van de Mongoolse heerser Timur Leng

Onder de Safaviden en Qajaren: Bloei van het muziekleven (aan het hof, in koffiehuizen)

Uit elkaar groeien van de Perzische en de Arabische, Turkse en Centraal-Aziatische tradities

Monumentale gecomponeerde suites (nowbe) met lange ritmische cycli vervangen door solo-improvisaties zonder metrum of met korte ritmische cycli

Recente ontwikkelingen (1950-1980): Westerse instructiemethodes (conservatoria en universiteiten)

Toenemend gebruik muzikale notatie (aangepast Westers systeem)

Standaardisatie

Introductie van Westerse instrumenten

Meer compositie / minder improvisatie

Westers concept van concerten en radio-uitzendingen

Grotere ensembles * Veel van deze ontwikkelingen lopen parallel met de ontwikkelingen in Turkije (en elders)

2.3 De radif (= canon)

Voor het eerst vastgelegd door Mirzâ Abdollâh (1845-1918), varianten door andere meesters

Repertoire van 250 à 400 korte muzikale deeltjes, samen ca. 5 uur muziek

Basis voor compositie en improvisatie

Georganiseerd in 12 dastgâhs (modale systemen): 7 hoofd-dastgâhs + 5 âvâzen

Elke dastgah bestaat uit verschillende deeltjes (gushehs), die ook kunnen moduleren o Introductie (darâmad) o Gusheshs zonder metrum – grootste deel o Gushehs met metrum (zarbi) – minder o Climax en cadens (owj – forud)

1. Dastgâh Shur (sol – la ‘koron’4 – si – do – re – mi – fa – sol)

- Âvâz Abu ata - Âvâz Bayât-e Tork - Âvâz Afshâri - Âvâz Dashti (- Âvâz Bayât-e Kord)

2. Dastgâh Segâh 3. Dastgâh Chahârgâh 4. Dastgâh Mâhur 5. Dastgâh Homâyun

- Âvâz Bayât-e Esfahân 6. Dastgâh Navâ 7. Dastgâh Râst-Panjgâh

4 Koron: verlaging met ca. een kwarttoon; sori: verhoging met ca. een kwarttoon. Notatie:

6

2.4 Genres en vormen

Uitvoering van de radif (dastgahs)

Pishdaramad (‘prelude’, ‘ouverture’, ‘introductie’): traag instrumentaal deel met vast metrum, bereidt luisteraar voor op melodieën die uitgewerkt zullen worden in verschillende gushes van de dastgah. ♫ Pishdaramad (Mohammad-Reza Lotfi, tar & Mohammad Ghavihelm, tombak)

Chahârmezrâb (‘vier plectrumaanslagen’): virtuoos instrumentaal deel, meestal in 6/8

Âvâz (‘gezang’5): lied zonder metrum, gebaseerd op klassieke poëzie, vrije interpretatie van een gushe uit de radif. Kern van de Iraanse muziek (~ innige verbondenheid van poëzie en muziek). * Typische zangtechniek: tahrir of chahchah (~ zang van nachtegaal) ♫ Avaz (Mohammad-Reza Shajarian, zang & Mohammad-Reza Lotfi, tar)

Tasnif: klassiek of semi-klassiek gecomponeerd lied met vast metrum, gebaseerd op een (meestal speciaal geschreven) gedicht ♫ Tasnif ‘Yad bad’ (Mohammad-Reza Shajarian, zang & Parviz Meshkatian: santur en compositie)

Reng: instrumentaal deel, snel tempo met vast metrum, danskarakter. Slotdeel in uitvoering dastgah.

Soefimuziek:

♫ In passion (Shahram Nazeri, zang & Kaykhosro Pournazeri, compositie en tanbur)

Ceremoniële muziek:

Muziek in de sjiitische rouwmaand (muharram):

Tazieh: passiespel dat het gevecht in Karbala en het martelaarschap van Imam Hossein herdenkt

Sine-zani: ceremoniële zelfkastijding ♫ Sinezani in Bushehr ♫ Ander voorbeeld

Muziek in de Zurkhane-ceremonie (traditioneel gymnasium): Recitatie en percussie door de leider, epische poëzie (Shâhnâme), band met soefisme ♫ Zurkhane

Volksmuziek / regionale muziek

♫ Khorasan: ‘Bakhshi’ Haj Ghorban Soleimani (1920-2008) op dotâr ♫ Bushehr: neyanbân (= doedelzak) ♫ Fars (Qashqai-volk): dans begeleid door sornâ en naqareh (‘sâz o naqareh’)

5 Deze betekenis van âvâz verschilt van de betekenis van ‘sub-dastgah’ in het systeem van de radif.

7

2.5 Instrumenten

Klassieke muziek

Ch

ord

ofo

nen

Setâr

Târ

Tanbur

Ud

Kamânche

Santur (geslagen)

Qanun (geplukt)

Aero

fon

en

Ney

Mem

bra

no

-

fon

en

Tombak/zarb

Daf (groter) en dâyre (kleiner)

Volksmuziek

Ch

ord

ofo

nen

Dotâr (Khorasan)

Robâb (Sistan-Baluchistan)

Geychak/ sorud (Baluchistan)

Sâz/choghur (Azerbeidzjan)

Aero

fon

en

Bâlâbân (Azerbeidzjan)

Sornâ (duo met dohol)

Karnay (Fars)

Neyanbân (Bushehr)

Mem

bra

no

-

fon

en

Dohol (duo met sornâ) Naqâreh (Fars)

Idio

fon

en

Kuzeh (Baluchistan)

8

3 Verwante muziekculturen6

3.1 Invloed van de Iraanse muziektraditie De Iraanse muziekcultuur had een grote invloed op de omliggende muzikale tradities:

Muzikale terminologie Arabische, Turkse en Azerische cultuur is van Perzische origine

Grote invloed op Indische hofmuziek (16e eeuw: Perzische muzikanten naar hof)

Het werk van Jalal ad-Din Rumi (‘Mowlana’) staat centraal in Turkse klassieke muziek

3.2 Azerbeidzjan

Mugham: rast, mahur-hindi, segah-zabol, cahargah, humayun, shushtar, bayati shiraz, shur, bayati kurd, bajati gajar, rähab, nava-nishapur + 8 secundaire mughams ♫ Alim Qasimov & Ensemble

3.3 Centraal-Azië

Afghanistan

Invloed van Pakistaanse, Chinese, Indische muziek (versmelting) ♫ Klassieke muziek in Herat

Oezbekistan en Tadzjikistan

Chahôr-maqôm (‘vier maqams’: suites): bayôt, chahôrgôh, dugôh-husayni, gulyôr-shahnôz

Shash-maqôm (‘zes maqams’: suites): buzruk, rôst, navô, dugôh, segôh, irôq + 12 ‘sub-maqams’

Licht klassieke vormen ♫ Layla (Davlatmand Kholov – Tadzjikistan) ♫ Ghazal (Munâjât Yulchieva – Oezbekistan)

Oeigoeren

Invloed van Chinese muziek (Oeigoeren leven in provincie Xinjiang van China)

On ikki muqam (‘twaalf maqams’: suites): rak, chäbbiyat, mushaviräk, charigah, pänjigah, özhal, äjäm, oshaq, bayat, nava, segah, iraq

♫ Oeigoerse muqam-muziek

6 Vooral gebaseerd op: During, J. (1998). Musiques d’Asie centrale. L’esprit d’une tradition. Parijs: Cité de la musique / Actes sud.

9

4 Aanvullende informatie (websites)

www.iranicaonline.org: extensieve online open-source encyclopedie over Iran en de Iraanse cultuur.

www.farabisoft.com: website met o.m. uitgebreide informatie over de Iraanse muziekinstrumenten.

http://youtu.be/TihGLGuDABI: video over de opname van de Iraanse radif in het UNESCO-erfgoed.

Aankondiging Iraans concert in De Centrale en uitgebreidere uitleg over de radif n.a.v. dat concert. Je kan me steeds contacteren met vragen of opmerkingen: liselotte.sels@hogent.be.