al-Idrisi -1-

De Koning en de Arabische kosmograaf

Rogier II en al-Idrisi

Vooraf Als bijproduct van een boek over de kruistochten, dat ik begon te schrijven in 2010 en in 2013 afrondde, stootte ik op de verbazingwekkende wetenschappelijke prestaties van de Arabieren (Zie hierover: Lyons, J., Het huis der Wijsheid. http://histoforum.net/2013/huisderwijsheid.html ) Toen ik in 2003 aan mijn opzoekingen over Waldseemüller begon, had ik daarvan in feite geen flauw benul. In de paragrafen 2.13 tot 2.16 is herhaaldelijk terloops sprake van Arabische cartografische kennis. In 2.14 komt de mappa mundi van Fra Mauro aan bod; in 2.16, Chinese cartografie, ver-schijnt de Arabische cartograaf al-Idrisi even ten tonele in de laatste alinea. Met wat ik nu , tien jaar later weet, twijfel ik ten zeerste of hij inderdaad uitging van het concept platte aarde (ontleend aan: Boorstin 1987:132). Het Huis der Wijsheid, een soort academie van wetenschappen, werd door kalief al-Mamoen opgericht in Bagdad, omstreeks 800 n.Chr. (bij ons de tijd van Karel de Grote). Ik citeer even uit het boven vermelde boek Het Huis der Wijsheid. “De Arabieren aanvaardden van meet af aan de opvatting van de aarde als bol. Ptolemaeus de auteur van de Almagest (naar het Ara-bisch voor ‘De grootste’, over astronomie) en de Geographia leerde hun tevens oplossingen voor het probleem van de projectie, dit is: de weergave van de driedimensionale bolvorm van de aarde op een platte, tweedimensionale kaart.” De talloze gecoördineerde metingen van Al-Mamoens geleerden hadden in de woestijn van Sinjar de lengte van één graad in Arabische maateenheden opgeleverd. Dat was slechts moge-lijk door de immense uitgestrektheid van zijn rijk en de steun van zijn persoonlijke weten-schappelijke interesse.” Wat de auteur is zijn overigens voortreffelijk boek niet vermeldt (en waarschijnlijk ook niet weet): Vermoedelijk haalde al-Mamoen zijn inspiratie in het China van de Tang dynastie, het enige bekende analoge voorbeeld uit dezelfde historische era: in het begin van de achtste eeuw liet de keizer over ruim 4000 km een meridiaancirkel opmeten (niet vermeld in het boek, eigen cursivering). (Zie verder in dit onderdeel van De geboorte van ‘America’: 2.32. De gro-te ommekeer) In Guangzhou (het vroegere Kanton) vestigden zich in de 8ste eeuw reeds duizenden Arabie-ren. Zij vervoerden de Chinese luxeproducten (voornamelijk zijde en aardewerk van hoge kwaliteit- voorloper van het porselein) oostelijk naar Indië, Indonesië -en westelijk naar de enorme afzetmark van het Arabische imperium, zoals onlangs nog is bevestigd door de vondst van een Arabisch scheepswrak uit die Tang dynastie dat in 2003 is ontdekt voor de kust van het eiland Belitung (Sumatra).

al-Idrisi -2-

Reconstructie van de Belitung-dhow Het boek van Rogier Omstreeks 1139 nodigde koning Rogier II van Sicilië de Marokkaanse geograaf en botanicus Muhammad al-Idrisi (1100 - 1165 of 1166) uit naar zijn nieuwe hoofdstad Palermo om lei-ding te geven aan een zeer ambitieus project: het samenstellen van een nieuwe wereldkaart en een begeleidende tekst met geografische beschrijvingen. Dit was het begin van een vruchtbare samenwerking die vijftien jaar in beslag zou nemen. Rogier II (1095 - 1154), koning van Sicilië en hertog van Apulië, was zoals zijn Normandi-sche vader Rogier van Hauteville een buitenbeentje in het Europa van zijn tijd. Hij zette diens verdraagzame politiek verder in de benadering van de zeer diverse religieuze en etnische

al-Idrisi -3-

groepen in zijn rijk: katholieke Sicilianen en Normandiërs, Grieks-orthodoxe Byzantijnen, Joden en vooral Arabische moslims, de vroegere heersers. Net als zijn vader stelde hij veel moslims aan in belangrijke staatsambten en zelfs in zijn leger. De meerderheid van zijn voet-volk en van zijn bereden boogschutters waren moslims, wat zijn kruisvarende tijdgenoten verbijsterde. Zijn lijfartsen waren uitsluitend Arabieren en volgens de Iraakse historicus van de kruistochten, Ibn al-Athir (1160-1233), stelde hij meer vertrouwen in hen dan in enige monnik of priester in het paleis. Niet te verwonderen dat ook buiten Sicilië gefluisterd werd dat Rogier eigenlijk in het geheim moslim was, een reputatie die ongetwijfeld nog werd versterkt door zijn frequente aanvarin-gen met de pausen en zijn weigering steun te verlenen aan de kruistochten. Hij zou in Palermo leven als een wellustige oosterse kalief, met een harem en alle toebehoren. Een eeuw later zullen dezelfde soort roddels nieuwe pausen aanleiding geven om zijn kleinzoon Frederik II in de ban te slaan en Sicilië binnen te vallen. Juist die geruchtenmolen kan de voornaamste aanleiding geweest zijn voor die botsingen met de Kerk. Verdraagzaamheid voor moslims in plaats van gewelddadige vervolging, dat is toch meer dan verdacht, niet? Zijn grote macht bezorgde hem veel vijanden, maar meestal wist hij de overhand te halen. In 1139 nam hij zelfs paus Innocentius II gevangen en heerste daarna over geheel Zuid-Italië, Napels inbegrepen. Om verzoening met Rome te bewerken werd zijn gehele rijk een pauselijk leen, wat zijn opvolgers honderd jaar later zuur zou opbreken. Naast Frans sprak hij eveneens Latijn, Grieks en Arabisch en was hij zeer vertrouwd met de werken van de vooraanstaande moslimgeleerden. De munten die Rogier in 1138 liet slaan, zijn de vroegste Europese voorbeelden voor het gebruik van de door al- Chwarizmi gepopula-riseerde Arabische cijfers. Al-Idrisi ging in Palermo aan het werk met een hele staf wetenschappers, vooral Arabieren en Joden. Hierbij kon hij voortbouwen op alles wat sinds kalief al-Mamoen en zijn Huis der Wijsheid vanaf ca. 800 was verzameld op geografisch gebied. Idrisi zelf verhaalt dat Rogiers project niet voortkwam uit onwetendheid, maar uit onvrede met het werk van de vroegere Arabische geografen. Rogier had alle beschikbare teksten minu-tieus doorgenomen, op zoek naar meer begrip en kennis van “andere landen, [en] hun verde-ling over de zeven klimaatzones waar de geleerden het over eens zijn.” Maar de vorst vond nergens echt bevredigende informatie. Al- Idrisi maakte gebruik van een verscheidenheid aan bronnen, waaronder de klassieke wer-ken van de moslimgeografie voor gegevens over Afrika en Azië. Voor informatie dichter bij huis vertrouwde hij op zijn eigen ervaringen als onverdroten rondreizende geleerde, vanaf zijn zestiende, na zijn opleiding in Córdoba (Spanje). Dit vulde hij aan met de verslagen van Eu-ropese reizigers, kooplieden, diplomaten en leden van Rogiers omvangrijke zeemacht. Erva-ren reizigers interviewde hij persoonlijk, individueel en in groepjes. Hij weerhield “alleen datgene waarover volledige eensgezindheid bestond en wat geloofwaardig bevonden is, ver-werpend alles wat contradictie opriep.”

al-Idrisi -4-

Perzisch astrolabium, 17de eeuw. Geniaal doch zeer kostbaar instrument voor het bepalen van de geografische tijd en positie aan de hand van de stand van de hemellichamen. Vermoedelijk uitgevonden in Alexandrië ca. 400 n.Chr., volgens de legende door de vrouwelijke wiskundige en filosofe Hypatia (355 - 415). Toont het universum met de schijnbare beweging van de sterren boven een bepaalde breedtegraad. In feite tweedimensionale voorstel-ling van Ptolemaeus’ wereldbeeld. Arabische geleerden gebruikten astrolabia met enorm veel positielijnen, zodat ze op diverse plaatsten konden gebruikt worden, maar erg ingewikkeld werden om af te lezen. (Vergelijk met een polyvalente sportzaal, met spellijnen voor een hele reeks verschillende sporten.) Geleerden uit de 16de eeuw als Gemma Frisius (Leuvense universiteit) of Mercator losten dit op door een vervangbaar middendeel te voor-zien met gradenlijnen, aangepast aan de verschillende locaties waar het toestel gebruikt werd. Het afstellen en kalibreren vereiste een aanzienlijke wiskundig/astronomische kennis. Alle gegevens werden vervolgend ingetekend op regionale kaarten, tien per traditionele kli-maatzone, dus zeventig in het totaal. Al- Idrisi en zijn team van geleerden stelden zich de bewoonde wereld voor als één volledig halfrond, of 180 graden, dat zich uitstrekte van Korea in het Oosten tot de Canarische eilan-den in het Westen - het laatste bekende gebied vóór de inktzwarte wateren van de Atlantische Oceaan, de gevreesde Zee der Duisternis. Daarna startten de ambachtslieden het moeizame proces om alles te kopiëren en dan te grave-ren op een driehonderd pond zware zilveren schijf met twee meter diameter. Begin 1154 raak-te het titanenwerk voltooid: een op het zuiden georiënteerde mappa mundi, onder de naam Tabula Rogeriana. Daaraan voegde al-Idrisi het boek Geografie toe. Samen werden ze door hem Kitab Rudjar ("Rogiers Boek") genoemd. En onder zijn Arabische naam zou dit mees-terwerk van de geografie bekend blijven.

al-Idrisi -5-

Helaas. Kort na haar voltooiing werd de grote zilveren planisfeer gestolen en omgesmolten. (Hoe en door wie?) Gelukkig zijn een paar in lazuursteen uitgevoerde versies bewaard geble-ven. Al-Idrisi's grote geografische compendium bleef eveneens bewaard.

Al-Idrisi’s verdwenen ronde zilveren wereldkaart, moderne replica, hier gericht op het noorden.

Zijn Boek van Rogier bood het middeleeuwse Westen de meest uitvoerige beschrijvingen ooit van de volken, landen en culturen van de zeven klimaten. Dat gold zeker voor Afrika, een gebied dat generaties Arabische zeelieden, handelaren en avonturiers goed kenden. Al-Idrisi geeft, onder veel meer, gedetailleerde en in de regel accurate beschrijvingen over de in Euro-pa totaal onbekende goudhandel van Ghana en de zoutwinning in het uiterste westen van het continent. Ook beschrijft hij de complexe geografie van de bovenloop van de Nijl. Verder naar het oosten informeert Het Boek van Rogier de lezers over zulke uiteenlopende onderwer-pen als de intelligentie van olifanten, het kastenstelsel van India en de boeddhistische ge-loofsovertuiging van de keizers in het verre China. Het boek van Rogier was een monumentale prestatie, vanwege de enorme omvang van het project en de geslaagde manier waarop het de inzichten van zoveel erudiete bronnen in zoveel verschillende kennisgebieden bijeenbracht. Als een ware moderne reisgids beschrijft al-Idrisi

al-Idrisi -6-

de landen met hun belangrijkste steden, hun wegen en grenzen, hun zeeën, stromen en bergen. Hij levert tevens economische, historische en religieuze commentaren. In tegenstelling tot deze uitvoerige notities over exotische streken besteedt hij vreemd genoeg geen of heel wei-nig aandacht aan sommige handelssteden in zijn geografische nabijheid, zoals bijvoorbeeld de opkomende economische grootmachten Genua en Venetië. Tien manuscriptkopies van het Boek van Rogier overleefden tot op heden. Vijf ervan met de volledige tekst, en acht met kaarten. Drie eeuwen lang zou het zonder enige concurrentie onbetwist de meest nauwkeurige wereld-kaart blijven. Terug naar Fra Mauro. De overeenkomst tussen al- Idrisi’s zilveren planisfeer en die van Fra Mauro (1459) is te tref-fend om toeval te zijn, tot in de vorm, de oriëntatie en de afmetingen toe! Westerse mappae mundi waren normaal georiënteerd op het oosten, niet op het zuiden. Ons woord oriënteren betekent immers: gericht op het oosten. Het woord bleef behouden, ook al zijn al onze kaarten al honderden jaren op het noorden gericht. Het is reeds lang bekend dat Fra Mauro zijn inspiratie putte uit Arabische bronnen. Dat blijkt uit een massa plaatsnamen in Zuid- en Oost-Afrika (Ethiopië) en zijn benaming Zee der Duis-ternis voor de Atlantische Oceaan. Geen van de documenten in ons bereik maakt een systema-tische vergelijking tussen al-idrisi en Fra Mauro. Het is zeker dat deze laatste gegevens haalde uit recentere ontdekkingen, die ten tijde van Rogier II en zijn Arabische cartograaf nog niet gebeurd waren.

al-Idrisi -7-

Al-Idrisi, Tabula Rogeriana, 1154. De oorspronkelijke kaart (boven) was georiënteerd op het zuiden. Onder is de kaart omgekeerd en gericht naar het noorden, zoals moderne cartografen ze zouden weergeven. Dit is de oudst bestaande kopie uit 1325. In feite is dit een hedendaagse reconstructie: het Arabische manuscript bevat geen overzichtskaart, de 69 deelkaarten zijn hier bij elkaar gebracht tot een wereldkaart. Bibliotheque nationale de France (MSO Arabe 2221)

De Bibliothèque nationale van Frankrijk wijdde enkele jaren geleden een tentoonstelling aan al-Idrisi. Zijn volledige kaarten plus commentaar kunnen in detail geëxploreerd worden op de website van de BNF. http://classes.bnf.fr/idrisi/pres/index.htm

Rogier II overleed in 1154 op 58-jarige leeftijd, kort nadat al-Idrisi's opdracht was voltooid. Een rancuneuze geestelijke, die zich ongetwijfel baseerde op volksroddels vertelt: “Hij gaf zich aan zijn lot over, vroeg oud geworden als hij was, uitgeput door zijn enorme inspannin-gen en veel meer geneigd tot seksuele activiteit dan het lichaam voor een goede gezondheid nodig heeft.” De aartsbisschop van Salerno, Romuald, herinnerde zich daarentegen een man, “groot van postuur, corpulent, met een leeuwengezicht en een hese stem, wijs, vooruitziend, omzichtig, met een subtiele geest, groots in beraadslagingen, een man die liever zijn verstand gebruikte dan geweld.” Laat hem zo de geschiedenis ingaan, de grote ‘sultan van Palermo’.

al-Idrisi -8-

Dit schitterende mozaïek met gouden achtergrond in de kerk La Martorana in Palermo is geen echt portret. Het stelt Rogier geïdealiseerd voor als een Oost-Romeinse keizer, die zijn kroon ontvangt uit de handen van Christus zelf. Het vormt een politiek-religieus manifest, vervaardigd door Byzantijnse kunstenaars.

al-Idrisi -9-

De Siciliaanse architectuur onder de Normandiërs biedt een fascinerend mengsel van Arabische en oosters-christelijke motieven. Hier de Palatijnse kapel in het koninklijke paleis te Palermo, ingewijd in 1143.

Graftombe van Rogier II in de kathedraal van Palermo. Let op de zuilen met inlegwerk van gouden mozaïek-steentjes. Dit zal door zijn opvolgers op vergrote schaal toegepast worden in de kloostergang van Monreale. Eigen foto.

al-Idrisi -10-

Geraadpleegd Boorstin, D., De ontdekkers. De zoektocht van de mens naar zichzelf en zijn wereld, Brussel-Amsterdam, Elsevier, 1987, 798 blz. Boorstin, Daniel, The Discoverers, (Himmel, E. ed.), New York, Harry Abrams Inc., 1991, 1024 blz. (geïllustreerde luxe-editie in twee delen) Cuyvers, Luc, Tienduizend jaar varen. Een wereldgeschiedenis, Leuven, Davidsfonds, 2003, p. 68-71. http://histoforum.net/recensies/maritiem.htm

Voor Cuyvers’ dvd Setting Sail (2004): http://histoforum.net/films/settingsail.htmoor Worral, S. & Law, T. (foto’s), De overzeese zijderoute, in: National Geographic, juni 2009, p. 126-137.

Jos martens Juni 2013