De Kanteling in… - VNG | Vereniging van Nederlandse ... · We hadden hier ook het eerste Centrum...

De Kanteling in… GESPREKKEN TUSSEN WETHOUDERS

EN BELANGENORGANISATIES

Vereniging Van nederlandse gemeenten

De Kanteling in…Gesprekken tussen wethouders en belangenorganisaties


Colofon

Deze publicatie is uitgegeven door de VNG in het kader van project

De Kanteling, september 2012.

Vereniging van Nederlandse Gemeenten

Postbus 30435

2500 GK Den Haag

www.vng.nl/dekanteling

Tekst

Stan Verhaag

Fotografie

Nationale beeldbank en VNG

Eindredactie

Angela Potjens (VNG)

Opmaak

Dimdim, Den Haag

Copyright 2012, VNG


Inhoud

Inleiding 7

Boxtel is trots op De Kanteling 11

In Enschede is er een cultuur van samenwerking ontstaan 17

In Lelystad is de Wmo overal 25

Nijmegen: ‘Never waste a good crisis’ 33

Hoe organiseert Alkmaar informele zorg? 41

Middelburg laat mensen meedoen 47

Informele zorg floreert in Tilburg 55

VenloDroom: nieuwe aanpak in wonen-welzijn-zorg 61

6 Vereniging Van nederlandse gemeenten

7Vereniging Van nederlandse gemeenten

Inleiding

VNG-project De Kanteling ondersteunt gemeenten sinds 2009 bij een

nieuwe aanpak in de Wmo. We doen dat onder meer door het geven

van presentaties in gemeenten en met het aanbieden van handreikingen

en een modelverordening. En door het publiceren van aanpakken uit

gekantelde gemeenten. Want niets is zo leerzaam en aansprekend als

een goed praktijkvoorbeeld. In dat kader zijn in de bekende Kanteling-

reeks eerder ‘Kantelen in de praktijk’, ‘Kantelen en de kracht van de

eenvoud’ en ‘De Kanteling en burgercommunicatie’ verschenen.

In samenwerking met het Kanteling-project vanuit het cliëntperspectief

van Programma VCP, hebben we in de afgelopen periode in acht

gemeenten de wethouder en belangenbehartiger(s) aan het woord

gelaten over De Kanteling in hun gemeente. Voor welke aanpak is

gekozen en welke filosofie schuilt daarachter? Deze publicatie vormt een

bundeling van de interviews die eerder verschenen op de website van de

VNG en Programma VCP. Wijkgericht werken, het belang van veelvuldig

communiceren met burgers, ‘zelfregie’, vrijwilligerswerk en informele

zorg waren belangrijke thema’s in de gesprekken. Ook werd hier en daar

vast vooruitgeblikt op de drie grote decentralisaties.


Wij wensen u veel leesplezier en hopen dat de verhalen in dit boekje u

inspireren bij De Kanteling in uw eigen gemeente. ‘Durf hierbij ‘out of

the box’ te denken!’, zoals één van de geïnterviewden zegt.


Boxtel is trots op De Kanteling

Boxtel betrekt haar inwoners nauw bij de Kanteling. ‘Dankzij de

Kanteling staat de vraag van mensen weer centraal,’ vindt wethouder

Anton van Aert.

‘We hebben hier in Boxtel een behoorlijk eigen voorzieningenniveau,

maar voor sommige zaken winkelen we bij de steden,’ zegt wethouder

maatschappelijke zaken Anton van Aert. Boxtel telt dertigduizend

inwoners en ligt in de driehoek Eindhoven-Tilburg-’s-Hertogenbosch. ‘We

zijn, zoals ze wel eens zeggen, te groot voor het servet en te klein voor

het tafellaken. Weet je dat ik daar eigenlijk trots op ben? Boxtel heeft een

prima maat en schaal, vind ik. Er werken bij ons betrokken ambtenaren die

de zaken graag goed willen regelen, die meer doen dan nota’s schrijven.

Aan de hedendaagse ambtenaar worden andere eisen gesteld dan aan

de ambtenaar van tien jaar geleden, de tijd van goede voornemens in

dikke nota’s. Nu moeten ze doelen helder formuleren en gekanteld

leren denken. De Kanteling moet er niet toe leiden dat gemeenten

geld gaan steken in lantaarnpalen en dat ze mensen ongelijk gaan

behandelen. Ze moeten juist maatwerk gaan leveren. Als het om onze


interne organisatie gaat, ben ik erg blij dat de afdelingen Sociale Zaken

en Welzijn zijn samengevoegd. Onze organisatie telde in het verleden

zes afdelingen. Inmiddels zijn we teruggegaan van zes naar vier. Dat vind

ik als wethouder fijn, want tussen alle onderwerpen binnen die twee

afdelingen bestaan nu eenmaal dwarsverbanden. De integrale manier

van werken bevalt ons prima. Sociale Zaken en Welzijn blijken elkaar te

versterken en verrijken. Sociale Zaken was altijd gericht op doelstellingen

en op SMART. Hun stukken waren juridisch helemaal dichtgetimmerd en

uitvoeringsgericht. Bij Welzijn ging het meer om de inhoud, om de goede

voornemens. Die afdeling was veel meer gericht op beleid. Maar hoe goed

we intern ook georganiseerd zijn, we kunnen het niet zonder de zorg-

en welzijnsorganisaties. Om hoeveel organisaties gaat het eigenlijk die

met de Kanteling te maken hebben? Wat doen ze allemaal? Gemeenten

hebben nog weinig kaas gegeten van dagbesteding, we hebben de

organisaties daarbij keihard nodig. Hun ervaring is handig in de transities

waarmee we bezig zijn.’

Toch heeft Boxtel volgens Van Aert andere gemeenten en steden nodig

als het gaat om de drie decentralisaties die eraan komen: de AWBZ-taken,

de Wet Werken naar vermogen en de Jeugdzorg. ‘Om onze arbeidsmarkt

staat geen hek en als het gaat om extramurale dagbesteding werken we

samen met Schijndel en Sint Michielsgestel. Regionale samenwerking is

een must, in ons geval doen we dat veel met ‘s-Hertogenbosch, zeker met

het oog op de transities. Waar ik wel nog mee worstel, is wat ik noem

de “territoriale incongruentie” op sociaal terrein. Daarmee bedoel ik dat

SW-bedrijven, sociale diensten en andere sociale organisaties allemaal hun

eigen geografische grenzen hanteren. Het zou me een lief ding waard

zijn als iedereen dezelfde grenzen hanteerde, maar dat is heel lastig voor

elkaar te krijgen. Het zou ons geweldig helpen om de transities goed te

laten verlopen.’

Overigens, zegt Anton van Aert, is “transitie” eigenlijk een fopnaam. ‘Ik

spreek liever van een transformatie, want de Kanteling raakt de Wmo, de

AWBZ, de Wet werken naar vermogen en doet een nadrukkelijk beroep

op de eigen kracht van mensen. Het gaat wat mij betreft om een heuse

cultuurverandering, en dan zowel voor ambtenaren als voor burgers.’

BurgersOm die burgers gaat het in Boxtel, aldus Van Aert. Gevraagd naar de

kenmerken van de manier waarop Boxtel de Kanteling invult, zegt hij als


eerste: ‘We praten veel met burgers.’ De gemeente organiseerde in 2010

en 2011 samen met de Wmo-adviesraad op drie verschillende locaties

zogenaamde Cliëntendagen. ‘Daarvoor nodigden we iedereen uit met

een Wmo-verstrekking om te komen praten over het Wmo-beleid. In 2010

spraken we tijdens deze Cliëntendagen voor het eerst over de Kanteling.

Het was het eerste moment waarop we er bekendheid aan gaven dat de

Kanteling eraan zat te komen, de eerste stap om de geesten er rijp voor

te maken. Met een gevarieerd programma probeerden we een zo goed

mogelijk beeld te geven van de nieuwe koers waarin eigen kracht centraal

staat. Er was uiteraard ruimte voor discussie waarbij ieders mening op

prijs werd gesteld. Mevrouw Diny Stolvoort-Delmée van de seniorenraad

maakte toen een prachtig begin met haar presentatie “Zorgen door de

jaren heen”. Ik was bijzonder verrast te horen hoe er door de aanwezigen

werd gediscussieerd over de rol van de gemeente bij het ondersteunen

van haar burgers. Eigenlijk is er op die dagen al een start gemaakt voor de

verandering in ons denken en doen als het gaat om het ondersteunen van

burgers bij hun deelname aan de samenleving.’

Chris Godding, penningmeester van de Wmo-adviesraad, vertelt hoe

het verder ging: ‘Vervolgens constateerden we tijdens de Cliëntendagen

in 2011 tot onze vreugde dat de burgers het fenomeen Kanteling

accepteerden en omarmden. Op de eerste dag kwamen bijvoorbeeld

meer dan honderd geïnteresseerden af. Anton van Aert en voorzitter

Jan Horbach van onze Wmo-adviesraad kwamen aan het woord en

cliënte mevrouw Van Zwam vertelde over haar eigen situatie. Op

zo’n Cliëntendag hoor je de leuke anekdotes. Zo vertelde een van de

aanwezige vrouwen dat ze regelmatig iemand van de WSD Groep over de

vloer krijgt. Dat is het sociale werkvoorzieningsbedrijf hier in Boxtel. Het

voert hier de huishoudelijke verzorging in het kader van de Wmo uit. Niet

elke cliënt kan met elke SW-medewerker overweg. Maar meestal gaat dat

heel goed samen. De vrouw zei: “Ik moet hem best vaak aansturen. Dat

geeft helemaal niks, want ik heb dan wel last van mijn handen en mijn

knieën, maar begeleiden en aansturen kan ik nog als geen ander!”’

Anton van Aert: ‘Het besef dat de Wmo een wet was waarin de vraag

van mensen centraal moest staan, was in de eerste jaren na de invoering

van de Wmo langzamerhand een beetje vervaagd. Ook was er voor

gemeenten eigenlijk weinig beleidsvrijheid om de Wmo in te vullen.

Dankzij de Kanteling is dat besef bij iedereen weer helemaal terug en


staat de vraag van mensen centraal. Onze verordening is slechts de

formele uitkomst en bevestiging van het proces om burgers te betrekken.’

Chris Godding: ‘In 2012 gaan we tijdens dezelfde Cliëntendagen horen hoe

de Kanteling in de praktijk werkt en wordt ervaren. Als Wmo-adviesraad

zijn wij trots op hoe Boxtel de Kanteling aanpakt. Natuurlijk hadden

mensen met name in het begin allerlei vragen, maar de acceptatie is er.’

Loket WegwijsHoe ervaart de burger die voor het eerst met een vraag bij het loket

komt de Kanteling? ‘Wij hebben hier in Boxtel al sinds 2002 het Loket

Wegwijs. Loket WegWijs is het loket in Boxtel voor alles wat een mens

in zijn dagelijks bestaan aan ondersteuning nodig kan hebben. WegWijs

informeert, adviseert, verwijst en coördineert. WegWijs helpt als het gaat

om zorg, welzijn, wonen en inkomensondersteuning. De mensen van

Wegwijs zijn vanaf het begin gewend geweest om aan burgers naar de

vraag achter de vraag te vragen. Maar dat neemt niet weg dat we toch

uitgebreid hebben geschoold om de nieuwe aanpak in de dagelijkse

praktijk toe te passen. Nu is vraagverheldering voor hen gesneden koek.

We hadden hier ook het eerste Centrum voor Jeugd en Gezin van Noord-

Brabant. In het kader van de Kanteling hebben we het CJG en het Loket

Wegwijs geïntegreerd tot één loket voor vragen op alle levensgebieden.

Ook in de backoffice is door die integratie veel meer samenhang

gekomen. De coördinator van het CJG en de medewerkers van Wegwijs

zijn allemaal afkomstig van de gemeente.’

Chris Godding: ‘Wij hebben er bij de gemeente steeds op aangedrongen

om te zorgen voor een hoge mate van professionaliteit bij Loket Wegwijs.

We waren er voorstander van om deze mensen te scholen, en dat is

ook gebeurd. Want hoe klantgericht ze ook werkten, ook deze mensen

moeten een omslag maken. Anders leren denken kost tijd.’

Anton van Aert: ‘Een deel van de mensen van Loket Wegwijs zijn voorma-

lige Wvg-consulenten. Maar Loket Wegwijs deed al aan vraagverheldering

voordat het vanwege de Kanteling weer actueel werd. Ook de vrijwilligers

die in Boxtel actief zijn, overleggen regelmatig met WegWijs. Maar Weg-

wijs legt wel zelf huisbezoeken af als het dat nodig acht.’

Godding: ‘Onze ouderenadviseurs zijn goud waard als vrijwilligers. Zij

horen ontzettend goed wat er leeft bij mensen. Toch zijn vrijwilligers

voor ons ook een onderwerp van zorg. Hoeveel zijn er eigenlijk in Boxtel?

Kunnen zij een vangnet vormen op het moment dat iemand zich niet

zelf of met behulp van zijn netwerk kan redden? Dat zijn vragen die ons


als Wmo-adviesraad bezighouden.’ Anton van Aert: ‘Vandaar dat in de

gemeenteraad niet eerst de verordening aan de orde is gekomen, maar de

vrijwilligersnota.’

Is er in Boxtel ook sprake van interactie tussen Loket Wegwijs en

organisaties zoals maatschappelijk werk? Anton van Aert: ‘Als wij

voor een collectieve voorziening kiezen in plaats van een individuele

voorziening, dan verwijzen we naar de welzijnsinstelling. Die zit niet voor

niets in hetzelfde gebouw als Loket Wegwijs: ze moeten samenwerken.

Doorverwijzen naar welzijnsorganisaties deden we al en doen we nog

steeds. Stel, iemand ligt in scheiding en meldt zich bij Loket Wegwijs.

Dan verwijst het loket hem of haar door naar de welzijnsinstelling. Het

vrijwilligerssteunpunt van de welzijnsinstelling heeft prima contacten

met de zorgaanbieder hier in Boxtel, de Elbe Groep. Meer dan honderd

mensen werken als vrijwilliger door de afstemming met de zorggroep. Het

is nog niet zo dat vrijwilligers de functie van voorzieningen overnemen,

maar we zien wel steeds vaker dat vrijwilligers erin slagen om een

oplossing te vinden voor mensen in hun eigen wijk.’

CommunicatieTot slot. Welke tip heeft de wethouder voor andere gemeenten en wet-

houders als het gaat om de Kanteling? Hij hoeft er niet lang over na te

denken: ‘Communiceer! Communicatie rondom en over de Kanteling is

van levensbelang. We hebben de Kanteling al in een vroeg stadium aan de

orde gesteld in onze gesprekken met zorgaanbieders en het Zorgkantoor.

En dat blijven we nog steeds doen. In maart 2012 hebben we bijvoorbeeld

een Partnerdag georganiseerd, waarvoor we 250 organisaties aanschre-

ven. Daar hebben wij als gemeente verteld hoe wij de Kanteling zien. En

bovendien hebben we de organisaties gevraagd wat zij denken te kunnen

betekenen. Want “ketenzorg” klinkt prachtig, maar het is o zo moeilijk

te realiseren. Verder hebben we een huis-aan-huiskrant gemaakt waarin

we uitleggen wat de Kanteling inhoudt. En we zetten tegenwoordig zelfs

social media in.’

Communicatie is volgens de wethouder ook belangrijk om de gemeente-

raad mee te krijgen in de Kanteling. ‘In februari 2012 organiseerden we

een themabijeenkomst over samenwerking tussen gemeenten, met name

in het kader van de drie decentralisaties. Tot dat moment had de gemeen-

teraad het allemaal slechts in fragmenten meegekregen. Tijdens de thema-

bijeenkomst hebben we uitgebreid uitgelegd waarmee we bezig zijn. Ook

dat is belangrijk, want de ontwikkelingen gaan erg snel.’


In Enschede is er een cultuur van samenwerking ontstaan

Enschede kiest voor een wijkgerichte aanpak en geeft maatschappelijke

partners een grote rol in het streven naar sociale cohesie. ‘De

gemeente werkt in elke wijk nauw samen met zorginstellingen en

welzijnsorganisaties,’ zegt wethouder Ed Wallinga.

Een belangrijk kenmerk van de manier waarop Enschede de Kanteling

vorm geeft, is de wijkgerichte aanpak. Hoe ziet die eruit? ‘Onze stads-

deelaanpak in vijf wijken bestaat al ruim tien jaar,’ vertelt Ed Wallinga,

wethouder welzijn. ‘Alles wat we niet centraal hoeven doen, doen we

daar decentraal. Zo heeft elke wijk zijn eigen stadsdeelwethouder. De

stadsdeelcommissies vergaderen eens in de zes weken. De gemeente

werkt in elke wijk nauw samen met zorginstellingen en welzijnsorgani-

saties. We maken per stadsdeel jaarplannen waarin we bijvoorbeeld af-

spreken hoe we overlast bestrijden, het onderhoud organiseren, zorg en

welzijn inrichten. Bovendien hebben we afgesproken dat welzijnsinstel-

lingen zich uitsluitend richten op de tien tot vijftien procent van de wijk-


bewoners die zich niet zelfstandig kunnen redden. Zo creëren we ruimte

voor het maatschappelijk middenveld om zich nuttig te maken voor de

rest van de mensen. Onder dat maatschappelijk middenveld verstaan we

bijvoorbeeld sportverenigingen, de scouting, de kerk en ondernemers.’

Maatschappelijke investeringsopgavenHet Enschedese college van B&W heeft samen met een groot aantal

maatschappelijke partners in de stad zeven gezamenlijke doelen gefor-

muleerd, ofwel ‘maatschappelijke investeringsopgaven’. Tot die partners

behoren onder andere woningbouwcorporaties, bedrijfsleven, onder-

wijsinstellingen en Menzis. Ze werken aan deze investeringsopgaven om

een gunstig woon-, werken leefklimaat te versterken en om sociale co-

hesie, zelfredzaamheid en maatschappelijke participatie te bevorderen.

De partners delen kennis, zoeken oplossingen en benaderen complexe

maatschappelijke vraagstukken op een nieuwe manier.

De ‘vitale sportvereniging’ is één van deze zeven maatschappelijke in-

vesteringsopgaven. In het coalitieakkoord 2010-2014 ‘Vertrouwen in

Enschede’ staat dat de sportvereniging van de toekomst ‘een bredere rol

moet krijgen als algemene voorziening’. Het doel van het concept vitale

sportvereniging is om de maatschappelijke rol van sportclubs te stimu-

leren, te versterken en verder te ontwikkelen. Ze concentreren zich met

hulp van de gemeente op meer dan sport alleen. Dit moet tot resultaten

leiden in de jeugdzorg, de sociale samenhang in de wijken versterken en

de onderwijsprestaties van jongeren verbeteren, en meer mensen laten

participeren en laten toetreden tot de arbeidsmarkt. Ook voor de sport-

verenigingen zelf heeft het vervullen van een maatschappelijke rol voor-

delen: het ondersteunt de ledenwerving, vergroot het aantal vrijwilligers

en zorgt voor een groter relatienetwerk. ‘En als gemeente kunnen we zo

meer doen op maatschappelijk vlak voor minder geld,’ zegt Wallinga.

Dat Enschede maatschappelijke partners een belangrijke rol toebedeelt,

is mede te danken aan de vorige gemeenteraad. Met de motie ‘Loslaten

en vernieuwen’ stelde die zich op het standpunt dat het maatschappelijk

middenveld onontbeerlijk is om het welzijn van alle inwoners te ver-

groten. Wallinga: ‘Bovendien hebben we van oudsher als gemeente het

voordeel dat inwoners hier veel vrijwilligerswerk doen en veel informele

zorg verlenen, zoals mantelzorgers verlichten.’

In de visie van Enschede zijn burgers dus cruciaal om activiteiten op

poten te zetten en te organiseren. Ze zijn zelfs zo belangrijk dat de ge-

meente hen geld beschikbaar stelt om de sociale cohesie in de stad te


bevorderen. Tot en met 2015 is jaarlijks 1,4 miljoen euro beschikbaar.

Wijkraden krijgen de vrijheid om activiteiten te bedenken en er draag-

vlak voor te organiseren, waarbij de uitgave marginaal wordt getoetst

door de stadsdeelcommissie. Wallinga noemt dat ‘de civil society in op-

tima forma’. Hij zegt: ‘Het georganiseerde maatschappelijk middenveld

en het bedrijfsleven doen mee en hebben heel veel kracht. Het resultaat

is dat welzijn en Wmo-voorzieningen beschikbaar blijven voor de mensen

die het nodig hebben. Geloof me, de wijk heeft veel meer kracht dan we

altijd voor mogelijk hebben gehouden.’

Eigen leefgebiedEd Wallinga noemt de overheveling van AWBZ-taken naar de Wmo, van

Jeugdzorg en de invoering van de Wet werken naar vermogen ‘de groot-

ste uitdaging voor de komende jaren.’ Deze drie transities dwingen de

gemeente om goed aan te sluiten bij wat mensen als een beperking er-

varen. ‘Maar de transities leiden er ook toe dat de oplossingen niet altijd

dezelfde zullen zijn als vroeger. Daarom ben ik heel blij dat we binnen-

kort drie pilots starten waarin we ervaring opdoen met het oplossen van

vragen van burgers in hun eigen wijk. Het gaat dan om niet-gemeentelij-

ke aanbieders die verzorging of vervoer of huishoudelijke hulp regelen.

Het voordeel van deze werkwijze is dat mensen voor de oplossing van

hun vraag niet meer naar ons Wmo-loket hoeven komen, maar dat ze

direct in hun eigen omgeving worden geholpen.’

Diet Boes, voormalig gemeenteraadslid namens het CDA en nu bestuurs-

lid van de PCOB (Protestants Christelijke Ouderenbond) afdeling Ensche-

de, is blij met deze aanpak. ‘Ik geloof heilig in de kracht van het eigen

leefgebied. De buurvrouw die jongeren corrigeert als ze over de schreef

gaan, de sportvereniging waar kinderen actief zijn, de moeder die vrij-

willigerswerk doet: dan hoor je erbij, daar vind je je plek in de samenle-

ving. In het eigen stadsdeel voelen burgers zich veel meer verantwoorde-

lijk voor hun leefomgeving dan tijdens de gemeenteraadsvergadering in

het stadhuis.’

WijkcoachesEnschede is ook op andere gebieden bezig oplossingen te zoeken in

de wijken zelf. Zo werken zestig wijkcoaches volgens de methode van

frontlijnsturing,’ zegt Ineke Kleine, afdelingshoofd Maatschappelijke

Ondersteuning. ‘Frontlijnsturing richt zich op de meest kwetsbare doel-

groepen met zware of zeer zware problematiek. Het heeft wel wat weg


van de Buurtzorg-aanpak. Frontlijnsturing betekent dat er in plaats van

een hele batterij aan hulpverleners er één professional is die als een spin

in het web aan de slag gaat bij multiprobleemgezinnen. De wijkcoaches

hebben een feitelijk – maar geen juridisch – mandaat van diverse instan-

ties als woningcorporaties, leerplicht, CWI (Centrum voor Werk en Inko-

men), Jeugdzorg, maatschappelijk werk en verslavingszorg. De coaches

treden op als medewerker namens al deze instanties. Na een succesvolle

pilot gaan we deze methode nu in de hele stad toepassen. De wijkcoa-

ches komen van verschillende instellingen. Denk aan MEE Twente, Livio,

Maatschappelijke werk, RIBW en de gemeente. In april 2012 hebben

we het aantal coaches met twintig uitgebreid tot tachtig doordat ook

Jeugdzorg, Mediant GGZ en Tactus Verslavingszorg aansluiten. Zo krijgen

we nog meer expertise in de teams en kunnen de teams nog meer zelf

doen. Deze versterking van de professionele handelingsvrijheid vormt

een nieuwe, alternatieve weg voor betere hulp- en dienstverlening aan

probleemgezinnen in de wijken.’

Hoe slaagt de gemeente Enschede erin om ervoor te zorgen dat al die part-

ners meegaan en meedoen met de nieuwe aanpak? ‘Je moet als gemeente

natuurlijk wel zorgen dat je de regie stevig in handen houdt,’ meent Ed

Wallinga. ‘De professional, bij voorkeur een generalist, zorgt voor de uit-

voering, anderen geven hun bevoegdheid deels af. Langzamerhand willen

steeds meer partijen meedoen met deze aanpak. Ze zien dat het werkt en

willen de boot niet missen. Er is hier een cultuur van samenwerking ont-

staan.’

‘Dat komt ook doordat het een leuke manier van werken is,’ zegt Kleine.

‘Zowel de burger als de professional is blij met de slagvaardigheid die nu

mogelijk is. Bovendien spreken we als gemeente de betrokken organisaties

consequent aan op hun maatschappelijke verantwoordelijkheid. Zij zijn

niet werkgevers die zoveel mogelijk mensen aan het werk moeten zien te

houden. Nee, zij zijn er om burgers te helpen en oplossingen te bieden. Dat

zijn twee totaal verschillende dingen. We willen dat de professional zich

weer dichter bij de burger begeeft. Dat is nieuw hoor, want de afgelopen

jaren was er sprake van steeds meer professionele distantie tussen professi-

onals en inwoners. Maar ze moeten uiteraard geen helpsyndroom krijgen.’

Wallinga: ‘Wie kickt op de problemen van anderen, heeft in de hulpver-

lening niets te zoeken. Als voormalig jeugdhulpverlener weet ik dat met

meehuilen nog nooit iemand is geholpen. Gelukkig zijn wij hier in Twente

vrij nuchter.’


KantelingWat betekent de Kanteling voor Enschede? Henk Heegen, voorzitter van de

plaatselijke Seniorenraad (Enschede heeft geen Wmo-raad), wijst erop dat

het werk van het Wmo-loket als gevolg van de Kanteling sterk verandert.

‘Stel, een burger komt bij het loket met een vraag om ondersteuning. Hoe

zorg je er als gemeente nu voor dat de ambtenaar achter het loket uit het

keurslijf van bestaande systemen komt? Wij merkten bijvoorbeeld dat het

‘Protocol gebruikelijke zorg’ een belemmering vormde voor de gemeente

om maatwerk te leveren. Dus adviseerden wij de gemeente om ambtena-

ren hierin meer ruimte te geven. Dat is de Kanteling ten voeten uit.’

‘Laten we niet vergeten dat de Kanteling voor de burger een volkomen

abstract begrip is,’ waarschuwt Bert Hassink, voorzitter van de Gehandi-

captenraad. ‘Er is in heel Enschede geen burger die gekanteld binnenstapt

bij het gemeentehuis en het Wmo-loket. Nee, hij of zij komt binnen met

een vraag, vaak is het zelfs een claim. Het heeft voor de ambtenaar die de

burger te woord staat geen enkele zin om met de term Kanteling op de

proppen te komen. Maar hoe moet het dan wel? Het is aan de ambtenaar

om maatwerk te leveren. En voor zeventig procent van de verzoeken om

een individuele verstrekking is het heel eenvoudig: die los je op door een

parkeerkaart te verstrekken of met een andere voor de hand liggende

voorziening. Maar voor de overige dertig procent is meer onderzoek nodig.

Want vergeet niet dat bijna iedereen die met een verzoek bij het Wmo-

loket komt, al een heel traject achter de rug heeft om zijn probleem op

te lossen. Die heeft al naar een oplossing gezocht in zijn familie of in zijn

eigen netwerk. De grote vraag binnen de Kanteling, de grote vraag binnen

het proces van claimgericht naar vraaggericht werken, is wat mij betreft

dan ook deze: hoe zorg je dat de ambtenaar en de inwoner op één lijn

komen? Want de verordening is één, maar de praktijk is twee. Vandaar dat

we in april 2012, als de nieuwe aanpak een jaar loopt, een evaluatie hou-

den. Daarin bekijken we bijvoorbeeld of de ambtenaren voldoende en op

de juiste manier geschoold zijn om op de nieuwe manier te werk te gaan.’

VraagverhelderingWethouder Wallinga stelt dat het bij de Kanteling om twee vragen gaat.

Ten eerste: Wat is de vraag van de burger? En ten tweede: Hoe zorg je als

gemeente dat de toekenning van een voorziening rechtmatig en trans-

parant verloopt? ‘Vergeet niet dat de gemeente Enschede met een tekort

van vijf miljoen euro kampt als het gaat om individuele verstrekkingen.

Dus vind ik het goed dat ambtenaren zorgvuldig omgaan met verzoeken.


En vandaar ook dat we in Enschede zijn afgestapt van geprotocolleerde

vraagverheldering, die een objectiveerbaarheid van behoeften veronder-

stelt die niet inherent is aan het menselijk bestaan. Wij zijn van mening

dat vraagverheldering te veel werd geprotocolleerd, dat het de kracht van

de professionals en hun creativiteit ontkende. Ik ben er veel meer voor om

met iemand te gaan praten in zijn eigen thuissituatie. Dan zien we pas

echt hoe iemands leven eruitziet. Dan blijken er bijvoorbeeld schulden te

zijn, dan zie je een kind van zeven dat niet zindelijk is, dan zie je obesitas,

schoolverlaters, inactiviteit. Ik wil geïntegreerd werken. Op je werk komen

lukt niet als je de oplossing alleen maar zoekt in het verstrekkingenboek.

Indicaties zijn gericht op uitsluiting, niet op insluiting. Iemand komt aan

het loket met een vervoersbehoefte? Nou, daarin kan een sportvereniging

ook prima voorzien.’

‘Of de Stichting Fonds Bijzondere Noden Enschede!’ vult Diet Boes aan. ‘Zo

heeft dit fonds laatst een vrouw voor slechts negentig euro van een nieuwe

fiets kunnen voorzien. Ze was er zielsgelukkig mee. “Ik ben helemaal zelf-

standig nu!” riep ze. Prachtig toch?’

Eenzame ouderenHenk Heegen, voorzitter van de Seniorenraad, stelt de vraag in hoeverre

bij toenemende afhankelijkheid de hulp aan ouderen in bepaalde gevallen

overgenomen moet worden door vrijwilligers. ‘Ouderen hebben dan de

keus tussen hulp aanvaarden van vrijwilligers of zelfstandig verder gaan.

Deze keus is voor vele ouderen niet gemakkelijk: “Moet ik gebruik maken

van vrijwilligers om mijn leven verder in te richten, of wil ik mijn (laatste

beetje) zelfstandigheid behouden, met alle consequenties van dien?” Ik sta

achter het concept mensen zo lang mogelijk de regie van hun eigen leven

in handen te geven. Maar bij professionele hulp stoort het mij dat vele

medewerkers in de thuiszorg verschillende taken bij één persoon uitvoeren.

Hulpverlening is een zaak van een persoonlijke vertrouwensband. Ik ver-

wacht dat bij een komende aanbesteding deze aspecten ook in Enschede

meegenomen worden.’

Ed Wallinga: ‘Er zijn mensen die niet bediend worden door de aanpak met

wijkcoaches, de frontlijnsturing en de wijkgerichte benadering. Ik vraag me

af of er voor hen geen voorzieningen moeten zijn. Ik heb de indruk dat we

bij AWBZ-dagbesteding soms te veel aan etikettering hebben gedaan: elke

doelgroep zijn eigen dagbesteding. Daarnaast zien we dat ook op reguliere

plekken mensen met een beperking prima kunnen functioneren. De Kante-

ling biedt de kans om dat recht te zetten.’


Ook Diet Boes meent dat etikettering te vaak voorkomt. ‘Kinderen die nu

het etiket ADHD krijgen, waren vroeger gewoon druk. Maar van dat eti-

ket komt iemand nooit meer af. Ik vind het behoud van eigenwaarde een

groot goed. Als mensen zelf naar elkaar omzien, dan kunnen een heleboel

problemen worden voorkomen.’

Henk Heegen pleit voor de wijkcoachstructuur: de nauwelijks zichtbare

groepen zoals eenzame ouderen kun je met die structuur prima helpen.’

Wallinga: ‘Maar voor eenzame ouderen vind ik dagbesteding een heel dure

oplossing. De sportvereniging, de winkelier en de volkstuin kunnen ook

een oplossing bieden en hebben daar zelf ook baat bij. Een goed voorbeeld

vind ik het zogenaamde Buurtkamerproject.

Diet Boes: ‘Wij begonnen een kleine tien jaar geleden voorzichtig met twee

Buurtkamers, die een aantal jaren goed hebben werkten. Toch verviel het

programma dat je in zo’n Buurtkamer moet bieden langzamerhand tot

een vaststaande invulling voor elke dag: kopje thee, kopje koffie en een

praatje. Een vast groepje zat er door de bank genomen van 10.00 tot 15.00

uur en ging dan weer naar huis. Daarnaast kostte het de gemeente veel

geld. In het kader van de Kanteling is de laatste Buurtkamer in december

2010 gesloten en zijn we ondertussen gestart met een “Huiskamer van de

Buurt”: een bestaande locatie die door en voor meer activiteiten beschik-

baar is, draait op uitsluitend vrijwilligers en met een breed programma

voor jong en oud. De gemeente stelt een startbudget beschikbaar en de

rest moeten we als inwoners van Enschede samen organiseren met vereni-

gingen die zich ook bezighouden met vrijwilligerswerk, zoals kerken, scou-

ting etcetera. De gemeente zorgt voor een erg mooi en aantrekkelijk bord-

je bij de voordeur. De Buurtkamers zijn een heel laagdrempelige manier om

contacten te krijgen in de wijk. Met name in weekenden en in de winter

komen veel mensen amper buiten de deur. Bovendien doe je er contacten

op die bijvoorbeeld af en toe de boodschappen voor je kunnen doen.’

Bert Hassink: ‘Je kunt mijns inziens mensen niet verplichten om mee te

doen aan een Buurtkamerproject of om elke dag in een zorginstelling mee

te eten. Maar ik vind het wel goed als een gemeente bekijkt of iemand een

maaltijdvoorziening regelt en mensen op de mogelijkheid wijst. “Lijkt het u

leuk om ook eens tussen de middag aan te schuiven? Probeer het eens.” En

soms moet je iemand misschien even onder de arm nemen om hem of haar

over de eerste drempel heen te helpen.’


In Lelystad is de Wmo overal

Hoe geeft Lelystad de Kanteling vorm? De gemeente zet welzijnsteams

in en multifunctionele accommodaties. ‘Geef iedereen een

toekomstperspectief,’ zegt wethouder Meta Jacobs.

Meta Jacobs windt er geen doekjes om: ‘Wij zijn ver in onze ontwikkeling

van de Kanteling,’ zegt ze aan het begin van het gesprek. Belangrijk

is de wijkgerichte aanpak: ‘We werken wijkgericht met behulp van

welzijnsteams. De functie van ouderenwerker hebben we afgeschaft,

we schrijven geen notities meer die specifiek gericht zijn op één

doelgroep, want alle prestatievelden hebben uiteindelijk betrekking op

iedereen. De Wmo is overal in Lelystad. Jongeren- en ouderenwerkers

werken samen in één team. Ouderenorganisaties, welzijnsorganisaties

en vrijwilligersorganisaties werkten allemaal apart; nu zijn ze één

organisatie Welzijn. De reden: twee zien meer dan één en ook iemand

vervangen is makkelijker als organisaties samenwerken. De volgende

stap is dat nu ook zorgaanbieders gaan samenwerken in één team zorg

en welzijn. Die koppeling is belangrijk om de Kanteling goed te kunnen

doorvoeren, maar ook met het oog op de transities van Jeugdzorg


en AWBZ en de introductie van de Wet werken naar vermogen. Het

betekent dat we verantwoordelijk worden voor grote groepen mensen,

maar het zijn tegelijkertijd forse bezuinigingsoperaties. Ook daarom

moeten we onze cliënten goed in beeld hebben. Preventie wordt steeds

belangrijker. Om te voorkomen dat iemand die eenzaam is nog verder

afglijdt, moeten we ervoor zorgen dat hij mensen leert kennen in zijn

eigen wijk. Dus moet er veel te doen zijn in een wijk.’

Multifunctionele gebouwenVandaar dat Lelystad inmiddels twee kleine en twee grote

multifunctionele gebouwen heeft gerealiseerd in twee verschillende

wijken. Het eerste gebouw herbergt onder andere een school,

kinderopvang, een buurthuis en een Centrum voor Jeugd en Gezin. In een

andere wijk staat een woonzorgcentrum met eveneens kinderopvang,

een buurthuis, jongerenlokalen, een bibliotheekvestiging, een kapper,

enzovoort. Dit woonzorgcentrum is een ontmoetingsplek en een

activiteitencentrum ineen. Er is gezorgd voor één centrale ingang

en één centrale balie, elke organisatie heeft zijn eigen ruimte(s). ‘De

organisaties weten van elkaar wat ze doen en kunnen makkelijk naar

elkaar verwijzen,’ zegt Meta Jacobs trots. ‘Ze zeggen: “Loopt u vooral

eens binnen bij de kaartclub, echt iets voor u.” En het buurthuis heeft een

eigen keuken waar mensen voor vijf euro een maaltijd kunnen krijgen.

Het begon met een man of tien, nu komen er dagelijks zestig man op af.’

Aanvankelijk was er ‘best wat weerstand’ tegen zoveel gezamenlijkheid,

erkent de wethouder. Een aantal ouderen maakte bezwaar tegen het

feit dat ze hetzelfde gebouw zouden delen met jongeren. ‘Die bezwaren

pikte ik niet,’ zegt Meta Jacobs. ‘Ik zei: Wie denkt u dat straks uw billen

komt afvegen? Dat zijn diezelfde jongeren, hoor. Zij mogen net zo goed

gebruik maken van dit gebouw als u. Als zij in de fout gaan, ben ik de

eerste die optreed. Maar als u ze geen vertrouwen geeft, heeft u aan mij

een kwaaie. Nu geeft Jan van 70 jaar Mohammed van 17 jaar een hand.

En een oudere in een scootmobiel roept “hoi” naar een Marokkaanse

jongerenwerker. Eigenlijk moeten we zulke goede voorbeelden nog

meer uitdragen. De islamitische school en de openbare school zijn

gehuisvest in een multifunctionele accommodatie en werken goed

samen. Er zijn nog nooit problemen geweest.’

Lelystad heeft 75.000 inwoners en dat aantal is al jaren vrijwel stabiel.

‘We kennen elkaar,’ zegt Jacobs. ‘Er leven in onze gemeente 116

nationaliteiten samen en dat gebeurt vrijwel zonder wanklank. Ik woon


hier nu 36 jaar, ben al twaalf jaar raadslid en twee jaar wethouder. Als

ik de moskee in loop, dan weet ik waar ik wel en niet komen mag en

accepteer ik dat ik geen hand krijg. Buurtvaders corrigeren hun eigen

families, ze zoeken de twintig raddraaiers op. Er wonen hier veel goed

opgeleide Marokkanen, Turken en Antillianen. Discriminatie accepteer

ik niet. Ik grijp zelfs liever te vroeg in dan te laat. De dialoog is heel

belangrijk hier in Lelystad. Hoe meer we mensen nu met elkaar in

contact kunnen brengen, hoe beter we straks eventuele bezuinigingen

en tegenslag aankunnen.’

DetacherenVeel gemeenten in Nederland hebben de afgelopen jaren hun

buurthuizen juist gesloten. Waarom lukt het in Lelystad wel om ze

om te toveren tot levendige ontmoetingsplekken? ‘Het geld dat we

hier als gemeente aan besteden, past gewoon in onze begroting,’

zegt Meta Jacobs. ‘In ons coalitieakkoord hebben we twee dingen

afgesproken die voor mij als wethouder zeer belangrijk zijn. Ten eerste

wil Lelystad een effectief sociaal beleid voeren. En ten tweede komt

er geen lastenverhoging voor de burger. Tot nu toe slagen we erin om

beide beloften na te komen, al weet ik niet zeker of dat ook lukt als het

kabinet straks besluit nog eens een miljard of vijf te bezuinigen.’

Vorig jaar kampte de gemeente Lelystad met een Wmo-tekort van

1,7 miljoen euro op de individuele Wmo-voorzieningen. Meta Jacobs

introduceerde toen het ‘stoplichtmodel’. Op thema’s als huishoudelijke

hulp, vervoer, woningaanpassingen bracht Jacobs per thema de kosten

in beeld die ermee gemoeid waren plus de effecten van eventuele

bezuinigingen. ‘Rood’ betekende niet bezuinigen, ‘oranje’ betekende dat

ze als wethouder in overleg trad met de Wmo-raad over mogelijkheden

om te bezuinigen, ‘groen’ betekende groen licht voor bezuinigingen

- zoals het invoeren van een landelijk vastgestelde eigen bijdrage. De

gemeenteraad als hoogste orgaan kon zo keuzes maken en het advies

van de cliëntenraad erbij betrekken. ‘Maar uiteindelijk gaat het mij niet

alleen om geld,’ zegt Meta Jacobs. ‘Voor uitbreiding van taken zoek

ik niet altijd budget. Ik wil geen geld, ik wil handen. Zo hebben we

sinds 1 januari 2012 elf ambtenaren die hier in het stadhuis werkten,

gedetacheerd naar een de welzijnsorganisatie in Lelystad, met wie we

heldere prestatieafspraken maken. En we blijven kijken naar wie er

binnen werkt maar zich buiten nuttiger kan maken. De gemeente heeft

de regie en de uitvoering ligt bij de uitvoerende organisaties. Daarmee


voorkomen we gedwongen ontslagen. Langzamerhand zien we dat

ook steeds meer organisaties willen meedenken en meedoen met deze

aanpak. De gemeente neemt steeds meer taken uit de AWBZ over, het is

dus in het belang van deze organisaties zelf dat ze met ons meedenken.’

WelzijnSinds de introductie van welzijnsteams in Lelystad is het aantal

mensen dat zich met welzijn bezighoudt steeds verder toegenomen.

‘Ligt onoverzichtelijkheid op de loer?’ vraagt Annemarie Voogd,

voorzitter van de Wmo-cliëntenraad, zich af. Meta Jacobs ziet vooral

voordelen. ‘Het voordeel van omvang en volume is dat mensen

binnen welzijn carrière kunnen maken. Ja, het aantal mensen dat zich

bezighoudt met welzijn is groot, maar er staat nu wel een volwassen

organisatie met professionele medewerkers. Zo hebben we naast deze

welzijnsorganisatie vanuit het sportbedrijf veertien sportmedewerkers in

dienst. Zij gaan wandelen met mensen, zetten zeer stevig in op preventie

en bieden activiteiten aan op de Brede School. Wij hebben met de

organisaties duidelijke afspraken gemaakt over prestaties die ze moeten

leveren. En dat dat werkt, is de afgelopen twee jaar wel bewezen. We

hebben veel bereikt. De jongeren die projecten willen doen, maken

nu ook deel uit van de welzijnsorganisatie. Er was een vrijwilliger die

activiteiten organiseerde voor mensen met een GGZ-achtergrond, maar

dat trok maar weinig mensen. Goedbedoeld, maar niet effectief. Die

activiteit hebben we nu geïntegreerd in het reguliere welzijnswerk.’

Hoe stelt Lelystad in de praktijk de vraag van mensen centraal, zoals de

Kanteling beoogt? Twee aspecten zijn daarin belangrijk, zegt Maria van

den Bremer, beleidsadviseur Wmo: ‘Het aanbod moet niet leidend zijn en

de cliënt moet bij één loket terecht kunnen. Aan dat laatste werken we

nu. Hier in het stadhuis is een Zorgplein ingericht. De MO-zaak, voorheen

het CIZ, is daar al aanwezig en MEE komt er binnenkort bij. MEE wil veel

meer zichtbaar zijn voor burgers. Prima. De gemeente zorgt voor de

eerste intake en MEE voert zo nodig een uitgebreid gesprek. Zij weten

als geen ander hoe je mensen kunt aanspreken op hun eigen kracht. MEE

gaat daarover hier het gesprek aan of gaat naar de mensen in de wijk

toe. Eerst kijken ze of iemand het probleem binnen zijn eigen netwerk

kan oplossen en ze onderzoeken de mogelijkheid om bijvoorbeeld een

vrijwilliger in te zetten. Ook beoordelen zij of een indicatie gewenst is.

Zo ja, dan gaat de betreffende persoon naar de MO Groep. Zo willen we

onze toegankelijkheid vergroten.’


Ook de welzijnsteams doen in de wijk aan vraagverheldering. Van

den Bremer: ‘Mensen met een uitkering zouden in het kader van hun

resocialisatie bij mensen langs kunnen gaan om aan te kondigen dat er

een activiteit plaatsvindt in het multifunctioneel centrum. Als zij zien

dat er op een bepaald adres meerdere keren niet open wordt gedaan,

kunnen zij dat doorgeven aan het welzijnsteam.’

Lia van Vliet, lid van de Wmo-cliëntenraad, vult aan: ‘In het

multifunctioneel centrum zijn ook de mantelzorgorganisatie en

ouderenadviseurs aanwezig. Zij staan in nauw contact met MEE. En de

ouderenadviseurs gaan op bezoek bij iedereen die 70 jaar is geworden.

Al deze activiteiten passen mooi in de Kanteling, maar ook in onze

voorbereiding op de transitie AWBZ: wie zich goed voelt, doet veel

minder snel een beroep op de AWBZ.’

De Kanteling vergt niet alleen een omslag in het denken en doen van

de gemeente en welzijnsorganisaties, maar ook van de inwoners van

Lelystad. Lia van Vliet: ‘Mensen denken nog steeds dat de gemeente

problemen wel oplost. Ik zeg dan altijd: de gemeente? Dat zijn wij! Wat

denk je dat al die graffiti kost? En die hondenpoep? Zullen we daar eens

mee beginnen?’

Meta Jacobs: ‘Ik vind dat de doelgroep angstig mag zijn met al deze

veranderingen. En dus moeten we veel uitleggen. Mensen kunnen mij

altijd bellen. Want het mag nooit zo zijn dat mensen angstig worden

doordat we als gemeente niet goed hebben gecommuniceerd. Natuurlijk

maken we wel eens fouten, maar die moeten we dan snel en goed

herstellen. Zelf woon ik in een wijk met veel 55-plussers. Ik weet uit

eigen ervaring: mensen eisen van alles van de overheid. Ik vraag dan

altijd: “Waarom wilt u zo graag hetzelfde als een ander?” Dan gaan

mensen nadenken, zo creëren we bewustwording. We nemen langzaam

afscheid van de charitassamenleving: “O, heeft u een probleem? Wij

lossen het voor u op.” Maar de omslag heeft tijd nodig.’

Zilveren krachtWat daarbij niet helpt, voegt ze eraan toe, is de ‘stapeling van

bezuinigingsmaatregelen aan de onderkant van de samenleving’,

zoals ze het noemt. ‘Die bezuinigingen baren mij zorgen. Kinderen die

moeilijk leren, zitten nog veel te vaak thuis. Mensen die inactief zijn,

moeten we nog meer inzetten in de wijk. Laat ze lijnen trekken op het

voetbalveld, schoonmaken in de wijk, vegen op het schoolplein. Iedereen

wil een toekomst voor zichzelf.’


Lia van Vliet is van mening dat de gemeente Lelystad nog beter het

goede voorbeeld zou kunnen geven: ‘Er kunnen veel meer conciërges op

basisscholen aan de slag.’

Meta Jacobs: ‘De Melkertbanen waren in dat opzicht een uitstekende

uitvinding. Ik zou liefst vandaag meer conciërges op basisscholen aan

de slag willen laten gaan. Maar dat is lang onmogelijk geweest wegens

wettelijke beperkingen. Gelukkig biedt de wet sinds kort weer de

mogelijkheid om mensen een maatschappelijke tegenprestatie te vragen.

Die kans willen we benutten. Bedrijven zijn niet angstig voor deze

doelgroepen, maar ze willen wel graag subsidie voor de begeleiding die

het hen kost. In de G32 wordt daar veel aandacht voor gevraagd. Maar

er is politieke wil voor nodig.’

De uitdaging voor haar gemeente, meent Meta Jacobs, is om maatwerk

te leveren. ‘Gelukkig is Lelystad overzichtelijk. Zo hebben we hier

een bedrijfskring waarbij 450 bedrijven zijn aangesloten. Wij willen

stimuleren dat bedrijven aandacht hebben voor maatschappelijk

ondernemen. De Rabobank heeft bij haar vijftigjarig bestaan 170

medewerkers laten meewerken aan projecten in de stad. Een

horecabedrijf heeft restaurantvouchers uitgedeeld aan mantelzorgers

en aan mensen die vrijwilligerswerk verrichten, onder het motto “Deze

mensen hebben de tijd noch het geld om uit eten te gaan.”’

Ook vrijwilligerswerk is belangrijk, benadrukt de wethouder. ‘Elkaar

helpen moeten we stimuleren, op dat gebied kan nog veel meer

gebeuren. De komende tien jaar gaan we in Lelystad van achtduizend

naar vijftienduizend 65-plussers. De zilveren kracht vanaf 55 jaar wil

Lelystad interesseren voor vrijwilligerswerk. Hen kunnen we heel goed

gebruiken. Lelystad wil hen niet alleen koffie laten drinken, maar ook

koffie laten schenken. Met succes: Lelystad kent een percentage van

49 procent vrijwilligers, dat is veel in vergelijking met het landelijk

gemiddelde. Ik noem dat een “natuurlijke kanteling”. Maar het gaat

nog verder. We kunnen alles en iedereen aan elkaar koppelen. Mensen

die ZZP’er waren in de bouw maar die nu zonder werk zitten, verzorgen

tuintjes van mensen. Mijn slogan is: samen leven, samen zorgen. Je kunt

niet zonder elkaar. Heeft iemand een GGZ-achtergrond? Daar staan we

open voor. Het is de dood in de pot als je mensen niet meer vertrouwt.

Geef iedereen een toekomstperspectief.’


Wmo-cliëntenraadZowel de gemeente als de Wmo-cliëntenraad is tevreden over de

samenwerking. ‘Ik verwerk de mening van de Wmo-cliëntenraad altijd in

de notities die ik naar de gemeenteraad stuur,’ zegt Meta Jacobs.

Lia van Vliet: ‘Wij zijn een grote Wmo-raad bestaande uit mensen die

allemaal een eigen achterban vertegenwoordigen. Wij krijgen dan ook

heel veel signalen over hoe de uitvoering van de Wmo en de Kanteling

verloopt. Sommige leden van onze raad maken ook deel uit van een

wijkraad.’ Toch lukt het nog niet om alle burgers te bereiken, erkent Van

Vliet. ‘Mensen zeggen: “Het Zorgplein? Nee, daar heb ik nog nooit van

gehoord.” En of wij als Wmo-raad alle betrokkenen bereiken, weet ik

ook niet.’

Welke tips heeft Annemarie Voogd als voorzitter van de

Wmo-cliëntenraad voor andere Wmo-raden? ‘Zorg voor veel

ervaringsdeskundigheid,’ antwoordt ze. ‘Een Wmo-raad met alleen

maar professionals, dat werkt niet. Wij hebben er bewust voor

gekozen om mensen uit de doelgroep te selecteren, er zijn dus geen

vertegenwoordigers van instellingen in onze Wmo-raad. Mensen

moeten op basis van ervaring kunnen aangeven hoe het wel moet.

Alleen maar beleid afkraken kunnen we allemaal. Wij proberen altijd

opbouwende kritiek te geven en aan te geven hoe het anders kan. Open

communiceren en een goede sfeer, dat is belangrijk. En zorg voor een

goede relatie met de gemeenteraad.’


Nijmegen: ‘Never waste a good crisis’

Zelfregie, samenredzaamheid en sociale wijkteams: dat zijn de

sleutelbegrippen in de Kanteling zoals Nijmegen die doormaakt.

Wethouder Bert Frings: ‘Sociale wijkteams sturen de zorgorganisaties

aan, dat is het idee.’

In de visie van wethouder Bert Frings op de Kanteling staan twee

begrippen centraal. ‘Het eerste begrip is “zelfregie”: we laten de inwoners

steeds meer aan het stuur zitten om hun eigen leven te bepalen. Het

tweede begrip is “samenredzaamheid”. Dat woord zul je in Van Dale niet

terugvinden, maar het betekent dat je je weet te redden met behulp van

je netwerk en eventueel met behulp van professionals,’ aldus Frings. ‘Bij dit

alles geldt wel dat er voor kwetsbare mensen altijd opvang is en blijft.’ De

zorg die iemand krijgt, is volgens Frings visueel weer te geven als kringen

om hem of haar heen. ‘In de eerste kring vind je de zorg die het dichtst bij

huis georganiseerd kan worden: door familie, vrienden en kennissen in te

schakelen. De meest toegankelijke ondersteuning is dus het meest dichtbij.

Samenredzaamheid heeft betrekking op die eerste kring van zorg. In de

kringen daaromheen bevinden zich achtereenvolgens de wijk en de stad.


En in de vierde kring bevindt zich de zorg die alleen verder van huis te

vinden is. Denk aan de hulp voor mensen met een verslaving, aan dak- en

thuislozen: die hulp blijven we regionaal organiseren.’

Maar, zo voegt Frings eraan toe, de Nijmeegse praktijk nu is nog

traditioneel: ‘In onze verordening wordt nog gewoon het handboek

van verstrekkingen genoemd. In mijn beleving zijn we zeker nog geen

voorloper wat betreft de Kanteling. Maar onze ambities zijn hoog.’

Sociale wijkteamsIn de Nijmeegse ideeën is een belangrijke rol weggelegd voor ‘sociale

wijkteams’. Dat zijn teams van generalisten uit diverse zorginstellingen die

onafhankelijk van bestaande instellingen de kwetsbaarste groepen in een

wijk gaan ondersteunen en die zelfredzaamheid bij de minder kwetsbaren

stimuleren. Vier Nijmeegse gebieden worden pilotwijken voor de sociale

wijkteams. Deze vier wijkteams bereiken straks eenderde van de inwoners.

Een team bestaat uit minimaal drie en maximaal zes personen. Bert Frings:

‘Zij zijn weliswaar generalisten, maar ze hebben wel een specialistische

achtergrond. Ze moeten los van hun moederorganisatie werken. De teams

richten zich op wonen, welzijn en zorg en op problemen die typerend

zijn voor elke wijk zelf. In wijk Lindenholt bijvoorbeeld vragen ouderen

en mensen met een psychische problematiek om extra aandacht.’ Frings

benadrukt dat er op de werkvloer ‘commitment’ is voor de teams . ‘Daar

hebben we voor gezorgd. Nu is het zaak om ook de directies en besturen

van de verschillende organisaties mee te krijgen. Wijkteams sturen de

zorgorganisaties aan, dat is het idee. Een van die organisaties voorspelde

dat het over vier jaar alleen nog als werkgever van ZZP’ers bestaat. De

organisatie geeft een garantie af voor hun kwaliteit, maar de teams zijn

zelfsturend en bestaan straks geheel uit ZZP’ers die de begeleiding en

zorg organiseren. Het is ook voor ons als gemeente een cultuuromslag. We

zullen moeten ontschotten.’

Om de sociale wijkteams met de juiste opdracht de wijk in te kunnen

sturen, zocht de gemeente Nijmegen contact met Martha van Biene

van de Wmo-werkplaats van de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen

(HAN). ‘Na een intervisietraject concludeerden we dat we eerst de wijken

moesten beschrijven. Dat hebben we gedaan. Ook concludeerden we dat

de beste methode zou zijn om aan de functies binnen het wijkteam vooral

een competentieprofiel te koppelen. Vervolgens vragen we de betrokken

organisaties mensen te leveren aan het team. Ik vind het heel goed dat wij


als gemeente en het zorgkantoor samen de opdrachtgevers zijn en werken

met ontschotte budgetten.

Het Zorgkantoor wil dit zorgvuldig doen dus we beginnen nu met de

zaken die we nu al kunnen realiseren. Daarbij gaat het bijvoorbeeld om

extra geld voor opleiding en intervisie. In mijn vorige leven als raadslid in

Venlo heb ik gezien dat deze aanpak uitstekend kan werken. Daar werkte

zorgverzekeraar VGZ mee, zij zijn ook hier een van de belangrijkste spelers

en willen best wijkgericht werken.’ Jan Bannink, projectmanager Wmo van

de gemeente Nijmegen, zegt: ‘De winst voor de verzekeraar is dat hij “aan

de achterkant” kosten bespaart. Als ze nu investeren in het voorkomen

van bijvoorbeeld overgewicht, besparen ze straks een heleboel geld aan

de behandeling ervan.’

Opvang in regio, dagbesteding in wijkBert Frings vertelt dat Nijmegen voor prestatieveld 7, 8 en 9 (de ‘zware

problematiek’) van de Wmo samenwerkt met drie andere Gelderse

gemeenten en dat ze er samen voor hebben gekozen om over te stappen

van een opvangmodel naar een ambulant model. ‘Zo zorgen we er bij

een uithuisplaatsing voor dat de betreffende persoon weer naar huis kan

en dat hij ambulante begeleiding krijgt. Dat is veel goedkoper dan het

financieren van al die opvanghuizen. Nu schakelen we voor elke beperking

twee of meer organisaties in. Straks gaat iedereen die tot prestatieveld

7, 8 of 9 behoort naar één en dezelfde plek. Zo doen we dat straks in de

hele regio. Die wijkgerichte aanpak is ook perfect voor de AWBZ-taken

begeleiding en dagbesteding. Nu worden nog veel wijkbewoners de wijk

uit gereden om hun dag elders te besteden. Straks zijn er voorzieningen

in hun eigen wijk. Er was in een van de wijken bijvoorbeeld een

dagopvanginstelling voor mensen met een verstandelijke beperking. Zij

waren van mening dat die doelgroep niet samen kon gaan met mensen

met een psychiatrische achtergrond. Nou, zeiden wij als gemeente,

volgens ons is dat best te realiseren. Kijk maar eens naar Breed, de sociale

werkvoorziening in deze regio. Daar werken deze twee groepen al jaren

samen in één en dezelfde ruimte, aan één en hetzelfde project. Wij zijn

sterk voorstander van “Het geld volgt de cliënt”. Concreet betekent het

dat iemand zelf bepaalt dat hij twee dagen naar de hobbywerkplaats gaat

en twee dagen naar de dagbesteding. Dat is allemaal te regelen. Het is het

scheiden van wonen en zorg.’

Volgens Jan Bannink is het belangrijk om de mensen in de wijken

te kennen én dat de mensen in de wijk zich gekend voelen. ‘De


introductie van de Wmo ging gepaard met een indicatiesysteem en een

verstrekkingenboek. Dat was een vorm van georganiseerd wantrouwen

aan de voorkant. Met de Kanteling zijn we nu op weg naar wat ik noem

“gekend vertrouwen”. Alleen als daarvan sprake is, dan is maatwerk

mogelijk. Waarom moet een gehandicapt kind naar het loket komen om

te laten zien dat hij of zij nog steeds gehandicapt is? Als mensen zich

gekend weten, dan krijgen ze dat soort verzoeken niet meer. Gekend zijn

op wijkniveau is cruciaal. De sociale wijkteams helpen ons daarbij.’

Output en outcomeDe gemeente Nijmegen wil dat de wijkteams op termijn ook in staat zijn

een analyse en prognose te verschaffen van hoe doelgroepen zich binnen

de Wmo ontwikkelen en welk effect bezuinigingen hebben. Daarnaast

levert de pilot met vier sociale wijkteams cijfers en kwalitatieve informatie

op om de zorgbehoefte in een wijk in beeld te kunnen brengen; de

wijkteams kunnen een sociale kaart opstellen en bijhouden. De gemeente

kijkt straks ook wat de concrete opbrengsten zijn (‘output’) van de nieuwe

aanpak: hoeveel en welke mensen worden hoe en door wie geholpen?

Frings: ‘Wat ik zou willen, is dat ik straks als ik vijftien huisartsen bel

te horen krijg dat 75% van de mensen die een beroep doen op hun

medewerkers goed wordt geholpen. Dat is horizontale verantwoording in

optima forma. Dan krijgen we kwalitatieve informatie.’

Maar Nijmegen wil ook de outcome kunnen volgen: het antwoord op

de vraag of de wijk gelukkiger, gezonder en leefbaarder wordt. Jan

Bannink: ‘Op welke outcome we precies gaan sturen, willen we in de pilot

uitdokteren. We gaan de outcome in elk geval niet vastleggen in termen

van “zoveel dossiers afsluiten in zoveel tijd”. Het gevaar bestaat dat wij als

gemeente helemaal bepalen hoe de sociale wijkteams gaan functioneren.

Dat is niet de bedoeling. De bedoeling is dat mensen zelf de regie krijgen.’

Het doel is volgens Bannink een methode waarbij een gezin zelf

eigenaar van het plan van aanpak wordt en het gezin voor oplossingen

eerst kijkt naar het eigen netwerk. ‘Het plan van het ene gezin kan dus

verschillen van het plan van het andere gezin. We realiseren dus bewust

ongelijkheid.’ Maar zijn deze gezinnen wel in staat om zelf eigenaar te

worden van hun plan? Bert Frings: ‘Het gaat om een instrument waarbij

deze mensen hun eigen digitaal patiëntendossier beheren. En passant

is dan ook het vraagstuk rondom privacy perfect geregeld. Maar de

professional zit zoveel mogelijk op zijn handen tijdens het gesprek. Pas

als mensen er niet zelf uitkomen en ook andere oplossingen binnen het


eigen netwerk zoals mantelzorg tekortschieten, komt er professionele

ondersteuning. Dat is de cirkel van samenredzaamheid.’

Jan Bannink: ‘Het enige moment waarop wij eventueel de regie

overnemen, is bij multiprobleemgezinnen die zorg mijden of veel overlast

veroorzaken. Dan passen we drang en dwang toe. Maar dat leidt vrijwel

altijd tot medewerking van de gezinnen. Vaak zijn ze zelfs blij dat we de

regie overnemen, omdat ze zich realiseren dat het zo niet verder kon en

dat er niets veranderd was als ze het zelf hadden moeten doen.’

BezuinigingenDe plannen van de gemeente Nijmegen kunnen op brede steun rekenen,

aldus Bert Frings. ‘Tussen mei en september 2011 vond de inspraak

plaats rondom ons nieuwe Wmo-beleidsplan. Het eindigde met een

inspraakbijeenkomst. Tachtig procent van de aanwezigen was het eens

met de inhoud van het plan, van de dertien insprekers was het merendeel

positief.’

Jos Kersten, directeur van de Werkgroep Integratie Gehandicapten (WIG),

vertelt dat ook hij de visie van de gemeente Nijmegen onderschrijft.

‘Met name de integrale benadering, het vooropstellen van iemands

behoefte en het dichtbij huis organiseren van de zorg spreekt ons aan.

Waar we ook in meegaan, is het feit dat eerst iemands eigen kracht

en het eigen netwerk worden aangesproken, vervolgens de collectieve

voorzieningen en pas daarna de individuele voorzieningen. Prima.’ Toch

plaatst hij ook een kanttekening. ‘Wat ons zorgen baart, is dat deze

goede ontwikkeling onder druk staat doordat hij gepaard gaat met een

forse bezuinigingstaakstelling.’ Bert Frings bevestigt dat: ‘We moeten

als gemeente van 68 miljoen euro naar 58 miljoen euro, en daar heb ik

de grotestedenbudgetten al bijgeteld. De fors toenemende vraag naar

individuele voorzieningen geeft de grootste financiële druk.’

Jos Kersten: ‘Als Werkgroep Integratie Gehandicapten zijn wij in de eerste

plaats belangenbehartiger. Het gevaar van de bezuinigingen op korte

termijn is dat er weerstand ontstaat. Wat burgers zien en voelen, is dat ze

naast landelijke bezuinigingen nu ook lokaal een eigen bijdrage moeten

betalen voor Wmo-voorzieningen, zoals een scootmobiel. Deze stapeling

van bezuinigingen leidt tot een lager besteedbaar inkomen. Vergeet niet

dat geld een belangrijk middel is om te kunnen participeren, bijvoorbeeld

om een cursus te volgen. Mensen zien dat ze minder geld tot hun

beschikking hebben, maar ze hebben nog geen zicht op het proces waar

de gemeente mee bezig is. Ze ervaren nog niet de positieve gevolgen van


de Kanteling, bijvoorbeeld doordat de gemeente figuurlijk gezien naast

hen komt zitten aan de keukentafel in plaats van tegenover hen. Waar wij

als organisatie naartoe willen, is dat we niet alleen belangen behartigen,

maar ook nadrukkelijk een rol spelen in het weerbaarder maken van

mensen. Het bevorderen dus van zelfregie.’

Jan Bannink: ‘De win-winsituatie waar wij als gemeente naar streven is dat

betere zorg hand in hand gaat met lagere kosten. Dat willen we bereiken

door niet langer alleen maar te kijken naar de beschikbare voorzieningen.

Onze mensen moeten eigen regie en het gebruik van collectieve

voorzieningen stimuleren. Daardoor stijgt de kwaliteit van de oplossing en

daalt het beroep op dure individuele voorzieningen.’

Belangenbehartiging plusBert Frings zegt blij te zijn met de opstelling van de WIG in de Kanteling.

‘De WIG was van oudsher een belangenorganisatie van gehandicapten.

Ook jullie zijn bezig met een Kanteling, ook jullie zijn voorstander van

zelfregie. Sterker nog, de WIG wil een zelfregiecentrum opzetten. Dat vind

ik een prima initiatief. Ik noem dat belangenbehartiging plus.’

Jos Kersten: ‘In het zelfregiecentrum gaan we cursussen aanbieden onder

de noemer “empowerment”, coaching verzorgen en zelfhulpgroepen

en lotgenotencontact ondersteunen. Door samenwerking met andere

belangenorganisaties bedienen we straks niet alleen mensen met een

lichamelijke beperking, maar ook mensen met een verstandelijke of

psychische beperking. Dat doen we zoveel mogelijk volgens het principe

voor en door de doelgroep, met enige professionele begeleiding.’

Bert Frings: ‘Ik zie om mij heen meer van zulke initiatieven ontstaan.

Op dit moment verstrekken wij als gemeente aan drie organisaties

subsidie die zich bezighouden met de opvang van risicojongeren. Maar

de mensen op de werkvloer hebben zelf het initiatief genomen om tot

één organisatie te komen. In 2012 gaan ze het opzetten, in 2013 moet

die organisatie er staan. Bij het jongerenwerk in de wijk Dukenburg is

eenzelfde beweging gaande. De verkokering eindigt.’

Jos Kersten: ‘De werkvloer ziet zijn kans schoon.’

Jan Bannink: ‘Wat deze initiatieven gemeen hebben, is dat ze enerzijds de

burger sterker maken en anderzijds de professional op zijn vakmanschap

aanspreken.’

Bert Frings: ‘In de aanbesteding van de huishoudelijke hulp, die we met

negen gemeenten tegelijk doen, vragen wij vanaf nu niet langer om een

urenverantwoording en ook niet meer om managementinformatie. De


professional moet de ruimte krijgen om te doen waarvoor hij opgeleid is

en waar hij goed in is.’

Jan Bannink: ‘Toch zal een aantal organisaties straks schrikken als ze

geconfronteerd worden met de nieuwe aanpak.’

Bert Frings: ‘Organisaties zijn niet interessant, burgers zijn interessant.

De gemeenteraad onderschrijft onze visie, dat is belangrijk. We moeten

steeds blijven benadrukken hoe de route eruitziet. Mijn bedoeling is om

de veranderingen in gang te zetten en om vervolgens afstand te bewaren

vanaf het moment dat de nieuwe werkwijze een gewoonte is geworden.

Zo heb ik altijd gewerkt, zo wil ik dat ook nu doen. We moeten daarbij

wel steeds met burgers in gesprek blijven over de vraag of we nog goed

bezig zijn.’

Jos Kersten: ‘Als het gaat om individuele voorzieningen, dan is er een

uitvoeringsoverleg en wordt er een klantenpanel in het leven geroepen.

Daarnaast denken wij ook na over cliëntenparticipatie op het niveau van

de sociale wijkteams.’

Bert Frings: ‘En die inspraak is belangrijk. We hebben als gemeente

gelukkig weinig te maken met bezwaarprocedures en voor de rechter

moeten uitvechten wie in zijn recht staat. Maar die zeldzame gevallen

dat dat wel gebeurt, kosten ons apparaat heel veel tijd. Ik denk dat

belangenorganisaties een heel belangrijke rol kunnen spelen om de gang

naar de rechter te voorkomen. Zij kunnen het gat tussen de keukentafel

en de rechter vullen met bijvoorbeeld mediation. Dat was tot nu toe lastig,

omdat het thuishoorde bij de organisatie die de indicaties deed.’

A good crisisWelke ‘Kantelingstips’ heeft de gemeente Nijmegen voor andere steden?

Bert Frings en Jan Bannink vinden het nog te vroeg om andere gemeenten

nu al adviezen te geven. ‘Als we twee jaar onderweg zijn met de sociale

wijkteams en de resultaten zijn dan goed, dan kunnen we de trom slaan.

Nu nog niet. De kunst is nu om de cultuuromslag zoals die ons voor ogen

staat te realiseren.’ Bert Frings wil wel één advies kwijt: ‘Wees standvastig,

heb lef en durf fouten te maken.’

Jos Kersten meent dat het de opgave is om het wantrouwen dat burgers

nu nog voelen, het gevoel dat alles alleen maar slechter wordt, plaats te

laten maken voor het gevoel dat er ook winst te behalen is.

Bert Frings sluit zich daar met een Engels gezegde graag bij aan: ‘Never

waste a good crisis.’


Het succes van de Kanteling hangt mede af van het succes van informele

zorg. Hoe geeft de gemeente Alkmaar inhoud aan informele zorg?

Op initiatief van het project de Kanteling discussieerde Wmo-wethouder

Martin Hagen (Trots op Nederland) onlangs met belangenbehartigers.

‘Je mag mensen erop aanspreken dat we het samen moeten doen.’

Inzet van informele zorg gaat niet vanzelf. Daar is visie en beleid voor

nodig, en het vergt investeringen van de gemeente. Wethouder Martin

Hagen somt om te beginnen een aantal aspecten op die kenmerkend zijn

voor de informele zorg in de gemeente Alkmaar.

Allereerst is het van belang om te erkennen dat nogal wat mantelzorgers

overbelast raken, zegt Martin Hagen: ‘De kunst is ervoor te zorgen dat

mantelzorgers zelf geen object van zorg worden. Mantelzorgers moeten

zelf herkennen wanneer ze overbelast raken. Als gemeente Alkmaar kun-

nen we hen wel ondersteunen, bijvoorbeeld door hen extra vaardigheden

en kennis aan te leren, zodat de overbelasting afneemt. We hebben hier

in Alkmaar bijvoorbeeld een Respijthuis. Dat is een logeerhuis voor men-

sen met een chronische lichamelijke ziekte, zodat de mantelzorger even

Hoe organiseert Alkmaar informele zorg?


op adem kan komen. Daarnaast biedt het Respijthuis gerichte cursussen

aan de mantelzorgers aan, zodat deze beter in staat zijn hun taken uit te

voeren. Dat Respijthuis wordt gefinancierd door de zorgverzekeraars en de

AWBZ en door een eigen bijdrage. Dat deze financiering in de toekomst

overgaat naar de Wmo, vind ik een goede zaak.’

Kees Wiersma, die ouderen vertegenwoordigt in de Alkmaarse Wmo-raad,

plaatst een kanttekening bij het Respijthuis. ‘Het Respijthuis is inderdaad

een AWBZ-voorziening waarvoor mensen een CIZ-indicatie nodig hebben.

Het Zorgkantoor heeft echter geen contract met het Respijthuis voor

mensen met een verblijfsindicatie. Het CAK vraagt een eigen bijdrage en

dan geldt ook nog een eigen bijdrage van veertig euro per dag. Hoge

kosten dus. Er is geen bijzondere bijstand mogelijk. Het Respijthuis is dus

typisch een voorziening voor mensen die het zich kunnen veroorloven.’

‘Ons nieuwe Wmo-beleidsplan staat ook bij dit soort problemen stil,’

reageert wethouder Hagen. ‘Daar moeten we zien hoe het probleem eruit

ziet en wie daar wat aan kan bijdragen.’

In gesprekAlkmaar heeft te maken met een dubbele vergrijzing: Alkmaarders worden

gemiddeld ouder en er komen meer ouderen bij. Die ontwikkeling biedt

volgens de wethouder kansen. De babyboomers die ouder worden zijn

doorgaans beter opgeleid dan de ouderen van vroeger en zijn fysiek veelal

gezonder dan de vorige generatie ouderen. ‘Het gevolg daarvan is dat we

meer van deze mensen kunnen en mogen vragen, dat ze meer betrokken

kunnen worden bij het verlenen van informele zorg. We zijn momenteel

in gesprek met verschillende organisaties om zo gezamenlijk het nieuwe

Alkmaarse Wmo-beleid op te stellen. Dit zijn onder meer organisaties die

de doelgroep Wmo’ers vertegenwoordigen en organisaties die welzijn en

zorg uitvoeren.’ Daarnaast is er nog een tweede groep mensen die wethou-

der Hagen meer wil betrekken bij informele zorg: mensen die actief zijn

voor levensbeschouwelijke en religieuze organisaties. ‘Zij zijn van oudsher

gewend om meer voor elkaar te zorgen en hebben een netwerk,’ meent

Hagen. ‘Maar ze zijn in het huidige tijdsgewricht meer in de zijlijn geduwd.

Het zijn mensen met een intrinsieke motivatie. Die moeten we benutten.’

Eduard van Leeuwen, voorzitter van het cliëntenplatform Alkmaar,

merkt op dat in levensbeschouwelijke organisaties vooral ouderen goed

vertegenwoordigd zijn. Zijn zij wel bereid om vrijwilligerswerk te doen?

‘Ik praat met bestuurders en die moeten hun tentakels hebben met hun

achterban,’ antwoordt Hagen. ‘Het mobiliseren van nieuwe ouderen is


inderdaad een aandachtspunt. Zij zijn soms wat individueler gericht op hoe

zij hun eigen leven leuk vorm kunnen geven. Anderzijds is een groot deel

van hen opgegroeid in de jaren zestig van de vorige eeuw. Die generatie is

gewend om te denken in sociale netwerken en elkaar helpen.’

Van Leeuwen is ook nieuwsgierig naar de relatie tussen informele zorg

en de Wwb. ‘Kunnen mensen die een uitkering hebben en dus verplicht

zijn te solliciteren ontheven worden van hun sollicitatieverplichting als

ze mantelzorg of vrijwilligerswerk verrichten?’ Hagen antwoordt dat

het onwenselijk is als iemand met een uitkering door het verrichten van

langdurige mantelzorg al te ver van de arbeidsmarkt afdrijft. Maar bij

iemand die al een grote afstand heeft tot de arbeidsmarkt, is op grond van

geldend beleid ontheffing van de sollicitatieplicht mogelijk.’

Veranderde rol Hagen wijst ook op de veranderde rol van het welzijnswerk. ‘Vroeger werd

welzijnswerk gezien als een oplossing. Een neveneffect van de Kanteling is

dat het welzijnswerk een andere rol moet gaan spelen. De professional van

het welzijnswerk moet zich terughoudender opstellen dan hij gewend was.

Hij moet de eigen kracht en het vermogen van mensen zelf centraal stellen,

en pas daarna kijken welke bijdrage hijzelf eventueel nog kan leveren.

Ook kan het welzijnswerk belangrijk zijn in het benaderen van potentiële

vrijwilligers.’ Volgens Hagen hebben professionele hulpverleners soms de

neiging te denken en te handelen vanuit hun aanbod, niet zozeer vanuit

de behoeften van een persoon. ‘Ze zijn niet altijd op maatwerk gericht, en

vergeten nog wel eens te kijken naar wat mensen zelf kunnen.’

VrijwilligersKees Wiersma meent dat de Kanteling te veel leunt op informele zorg.

‘De discussie over vrijwilligerswerk is een oude discussie. Jullie mikken

op een fenomeen dat al dertig jaar oud is, zoals iemand laten meerijden

naar de kerk. Ik ben van mening dat het niet realistisch is om zulke hoge

verwachtingen te hebben van vrijwilligers en van mantelzorgers. We

moeten meer inzetten op professionele zorg of op vergoedingen van

informele zorg. Maar dat kost geld. Bovendien vind ik dat gemeenten meer

moeten doen aan deskundigheidsbevordering van vrijwilligers. De nieuwe

groepen cliënten die vanuit de AWBZ worden overgeheveld naar de Wmo

en dus naar gemeenten vragen om vrijwilligers met specifieke kennis en

kunde. Die cliënten zijn bijvoorbeeld mensen met dementie of mensen

met een autistische beperking. Hebben organisaties als Humanitas en De


Zonnebloem wel de middelen in huis om vrijwilligers zo op te leiden dat zij

deze mensen goed kunnen begeleiden?’

‘Ik ben in de politiek gegaan omdat ik een idealist en een realist ben,’

zegt Martin Hagen. ‘Ik hoop in staat te zijn om dit ook over te brengen,

zeker in een tijd waarin mensen vaak geneigd zijn om alleen naar zichzelf

te kijken. We leven in een samenleving, daar zit het woordje samen in. Ik

vind dat je mensen daarop mag aanspreken, dat je erop mag wijzen dat

we het samen moeten doen. Nu zijn mensen nog kwiek op hun 65ste of

75ste. Maar hoe zouden zij het vinden als er op hun 85ste niemand is die

voor hen zorgt? En wat betekent dat voor hun eigen rol nu ze nog wel

kwiek zijn? Op die verantwoordelijkheid spreek ik mensen graag aan. Maar

denken vanuit vergoedingen vind ik een oud kader. Ik ken een voorbeeld

van een buurvrouw die twee uur per week op bezoek komt bij iemand.

Nu is er echter een pgb aangevraagd om die bezoekjes te financieren. Met

zo’n actie wordt de sociale betrokkenheid onderuit gehaald. Ik vind dat de

spontaniteit moet blijven.’

Hans de Nobel, die in de Alkmaarse Wmo-raad mensen met een

verstandelijke beperking vertegenwoordigt, onderstreept de stelling dat

vrijwilligerswerk niet moet samengaan met een vergoeding. ‘We moeten

ervoor zorgen dat de commercie geen vat krijgt op het vrijwilligerwerk,

zoals bij pgb’s helaas wel is gebeurd. Vrijwilligers moeten plezier beleven

aan hun werk, niet aan een eventuele vergoeding. Tegelijkertijd moeten ze

wel goed gekwalificeerd en deskundig zijn en daar is aandacht voor nodig.’

Formeel en informeelHoe zullen formele en informele zorg zich in de toekomst met elkaar

verhouden? Ook die vraag is relevant, nu de rol van informele zorg de

komende jaren steeds groter moet worden. ‘Ze moeten van elkaar weten

met wie ze te maken hebben,’ antwoordt Martin Hagen. ‘Wat wordt er van

iemand gevraagd als mantelzorger? Er moet een vloeiende overgang zijn

tussen informele en formele zorg.’ Gerrit Prins, beleidsmedewerker Wmo

bij de gemeente Alkmaar, wijst erop dat er nu soms sprake is van spanning

tussen vrijwilligers en professionals. ‘De vrijwilliger zegt: ‘Professionals

hebben geen zicht op ons werk.’ De professional zegt: ‘De vrijwilliger

heeft onvoldoende kwaliteit.’ Een bindende factor is het arrangement dat

voortkomt uit de compensatieplicht: dat gaat ervan uit dat iemand zo goed

mogelijk wordt geholpen. Een voorwaarde is dat formele en informele

zorg elkaar vinden.’

Hans de Nobel: ‘Ik zie twee problemen als het gaat om de verhouding

tussen formele en informele zorg. Het eerst is dat ze beiden met hun


eigen blik naar hun werk kijken en dat ze de ander zien als concurrent.

Het tweede probleem is de CIZ-indicatie. Die is uitsluitend toegesneden

op wat de professional moet doen. Ik ben het met Gerrit eens dat gezien

de compensatieplicht duidelijk moet zijn wie welke bijdrage levert en hoe

informele en formele zorg een brug kunnen slaan.’

Volgens Martin Hagen raken de voorgaande opmerkingen de kern van

de Kanteling. ‘Het gaat erom dat we op zoek gaan naar wat iemand

zelf kan bijdragen en dat we in beeld brengen wat zijn omgeving kan

betekenen. En hoe zijn de twee systemen informele en formele zorg

bij elkaar te brengen? Mijns inziens ligt er een belangrijke taak voor de

vraagverheldering en voor het Wmo-loket om deze twee werelden bij

elkaar te brengen en te verbinden.’

StellingAan het slot van de discussie krijgen alle deelnemers de ruimte voor een

laatste stelling. Herman Rood, lid van de Alkmaarse Wmo-raad, stelt dat

mensen die vanuit hun kokervisie en vanuit hun eigen organisatie blijven

denken geen antwoord kunnen bieden op de individuele zorgvraag van

burgers. Beleidsmedewerker Gerrit Prins zegt dat onderzoek laat zien

dat er niet overal een tekort is aan vrijwilligers. ‘Vrijwilligers moeten zich

kunnen identificeren met de organisatie waarvoor ze werken. Een over-

zichtelijke schaal en onderlinge verbondenheid is van groot belang voor

vrijwilligers en hun motivatie.’ Daarnaast signaleert Prins dat veel mensen

nog steeds verwachten dat de gemeente hun problemen oplost. ‘Dat ver-

groot de druk op professionals, terwijl er in de toekomst juist minder geld

is en minder beroepskrachten zijn.’ Wmo-raadslid Kees Wiersma stelt dat

mantelzorgers op tijd aan de bel moeten trekken als ze overbelast dreigen

te raken. ‘Het steunpunt mantelzorg is echter te onbekend. En de man-

telzorgmakelaar is er alleen voor mensen met een zorgverzekering. Hoe

krijgen we mantelzorgers zover dat ze een beroep doen op het steunpunt?

Hoe leiden we ze bijvoorbeeld vanaf de huisarts door?’

Het laatste woord is aan wethouder Martin Hagen. Hij meent dat de

gemeente niet alleen moet kijken naar het heden, maar ook naar de

toekomst. ‘We praten nu met de kennis van vandaag, terwijl de vrijwilliger

van de toekomst met een iPad rondloopt en bedrijven van de toekomst

hun maatschappelijk betrokkenheid tonen door hun medewerkers

vrijwilligerswerk te laten doen. Durf dus ‘out of the box’ te denken en

onderschat de veerkracht van mensen niet.’


Middelburg laat mensen meedoen

Middelburg ontplooit al jaren allerlei activiteiten om de deelname

van mensen aan de samenleving te vergroten. Wat werkt? En welke

rol vervullen belangenbehartigers? In gesprek met een wethouder,

beleidsmedewerker en een belangenbehartiger.

Vraag wethouder Albert de Vries naar de belangrijkste kenmerken van

burgerparticipatie in Middelburg en binnen de kortste keren valt het

woord ‘Porthos’. Porthos (vernoemd naar een van de drie musketiers uit

de verhalen van Alexandre Dumas) is het gecombineerd loket van de

Wmo en het Centrum voor Jeugd en Gezin (CJG). In het loket werken

de gemeente Middelburg, Maatschappelijk Werk Walcheren, Stichting

Welzijn Middelburg, MEE Zeeland, Indigo, Bureau Jeugdzorg, de GGD en

Manteling samen. Het idee erachter is dat Middelburgers alleen volwaar-

dig kunnen meedoen aan de samenleving als mensen de ondersteuning

krijgen die ze daadwerkelijk nodig hebben. Vandaar een breed aanbod

van diensten en producten op het gebied van zorg, welzijn, opvoeden en

opgroeien via één centraal loket. Porthos helpt Middelburgers om hun


vraag helder te krijgen en begeleidt hen naar antwoorden, advies en

concrete hulp.

‘De geïntegreerde manier van samenwerken van Porthos wil ik de ko-

mende jaren steeds verder laten groeien en ook verplaatsen naar de

wijken,’ zegt wethouder Albert de Vries. ‘Maar het implementeren van

die Porthos-werkwijze vergt wel een andere houding van de professio-

nals. Ze moeten eraan wennen dat het niet eng is als hun eigen organi-

satie een probleem niet oplost. Ze moeten afscheid nemen van de ‘CIZ-

houding’ die op elke vraag direct met een ondersteuningshulpmiddel op

de proppen komt.’

Martijn van Poecke, beleidsmedewerker van de gemeente Middelburg:

‘Na de eerste vraag van een burger legt Porthos de koppeling naar de

professionele organisaties, bijvoorbeeld jeugdgezondheidszorg. JGZ

overlegt met de klant en andere relevante organisaties, bijvoorbeeld de

GGZ, over mogelijke oplossingen. Zo ontstaan netwerken. Wij noemen

dat onze dialooggestuurde aanpak. Belangrijk is ook dat de organisaties

binnen Porthos eerst vragen wat iemand zelf nog kan. De professionals

begrijpen dat hun taak niet meer is het oplossen van probleem, maar het

helpen van de burger zijn probleem op te lossen.’

SuccesvolMedewerkers van Porthos zijn enthousiast over de nieuwe manier van

werken, zegt Van Poecke. ‘Zij zeggen: ‘Dit werkt zoveel beter dan ieder

in zijn eigen organisatie! In een half jaar heb ik een perfect beeld ge-

kregen van wat al die andere organisaties doen. Voorheen had ik geen

idee.’ Deze medewerkers zijn de beste ambassadeurs en pleitbezorgers

van waar wij heen willen.’ Volgens wethouder De Vries hebben ook Vlis-

singen en Veere de Middelburgse dialooggestuurde aanpak inmiddels

omarmd. De werkwijze van Porthos is zo succesvol dat deze de komende

jaren ook binnen Middelburg verder moet worden uitgebouwd, vindt Al-

bert de Vries. ‘Ik zou willen dat er een centraal loket komt dat alle door

ons ingezette instellingen gaat omvatten. Nu financieren wij organisaties

als Jeugdgezondheidszorg en Maatschappelijk werk. Maar wat mij be-

treft is er straks nog maar één, volledig ontschotte organisatie.’ Betekent

‘een ontschotte organisatie’ dat de huidige organisaties ook expertise

moeten gaan ontwikkelen op andere terreinen dan waarvoor ze nu wer-

ken? ‘Er zijn specialisten en generalisten,’ zegt Van Poecke. ‘Het is aan

het middenmanagement om te zorgen dat die verdeling steeds klopt.

Waar het om gaat, is dat we allemaal dezelfde visie delen.’


WelzijnDe rol van het welzijnswerk is in Middelburg eveneens belangrijk. Maar

dan wel welzijnswerk dat past bij de Wmo en de Kanteling. ‘De taak van

welzijnsorganisaties is om mensen zover te krijgen dat ze zelf in actie

komen,’ zegt Albert de Vries. ‘Zij organiseren bijvoorbeeld buurtbemid-

deling en gesprekken tussen jong en oud. Maar zij stimuleren ook wat ik

noem cohesiebevorderende maatregelen: er is een vrijwilligerscentrale,

er worden huisregels opgesteld in appartementen- en flatgebouwen.’

Daarnaast telt Middelburg vijf ‘Grand Cafés’: ontmoetingsplaatsen voor

iedereen met activiteiten die toegankelijk zijn voor alle inwoners, ook

degenen met een smalle beurs. Ze worden door verschillende organisa-

ties geëxploiteerd, zoals Arduin (stichting die in Zeeland ondersteuning

geeft aan mensen met een verstandelijke beperking ) en Philadelphia

(landelijke netwerkorganisatie voor mensen die zorg en/of ondersteu-

ning nodig hebben). In Grand Café Willem werken bijvoorbeeld twaalf

mensen met een licht verstandelijke beperking. Hier kan iedereen terecht

voor een betaalbare lunch of diner, verzorgd door leerlingen van het

ROC.

ParticipatiefondsBehalve voor Porthos en welzijnswerk is er in Middelburg een belang-

rijke rol weggelegd voor een ‘ouderwets’ hulpmiddel om de participatie

van alle inwoners te bevorderen: geld. ‘Geld kan een hulpmiddel zijn

om de participatie van mensen te bevorderen,’ zegt De Vries onomwon-

den. ‘Wie de contributie van een sportvereniging kan betalen, zet een

belangrijke stap richting participatie aan de samenleving.’ Vandaar dat

de gemeente Middelburg een Participatiefonds in het leven riep. Wo-

ningcorporatie Woongoed Middelburg en de gemeente steken er geld

in, aangevuld met een eenmalige bijdrage van de provincie Zeeland. Uit

dit fonds ontvangen ouderen met de laagste inkomens een bedrag van

minimaal vijftig en maximaal honderd euro dat ze naar eigen inzicht

kunnen besteden. Wie tot 110 procent van het minimumloon verdient,

krijgt honderd euro, wie daarboven zit krijgt vijftig euro. ‘Het mooie van

de Wmo is dat ook de Belastingdienst erkent dat geld een manier is om

participatie te bevorderen,’ zegt Albert de Vries. ‘Het Participatiefonds

wordt dan ook niet beschouwd als een vorm van inkomenspolitiek, maar

als een manier om de participatie van mensen te bevorderen.’ Een an-

dere typisch Middelburgse uitvinding is de algemene voorziening voor

dienstverlening, waar mensen zonder indicatiestelling direct zelf dien-


sten zoals huishoudelijke hulp kunnen inkopen. Mensen met de laagste

inkomens kunnen een persoonsvolgend budget meekrijgen: in dat geval

neemt de gemeente een deel van de kosten van de huishoudelijke hulp

voor haar rekening.

Wmo-raadGaat het allemaal van een leien dakje in Middelburg? Nee, zegt Albert

de Vries, er blijft nog genoeg te wensen over als het gaat om de parti-

cipatie van burgers. Op het gebied van inspraak bijvoorbeeld. De Vries

bekent dat hij niet helemaal gelukkig is met het functioneren van de

huidige Wmo-raad in zijn gemeente. ‘Een belangrijk bezwaar vind ik

dat Wmo-raden in het algemeen bestaan uit mensen die burgers onder-

steunen, niet uit degenen die ondersteund worden. Het gevaar is dat we

over de cliënten zitten te praten in plaats van met hen. Ik droom van een

Wmo-raad waarin zelfs prestatieveld 7, 8 en 9 vertegenwoordigd zijn

met goede ervaringsdeskundigen.’

Chris Stronks, secretaris van de Provinciale Chronisch zieken- en Gehan-

dicaptenorganisatie (PCG), adviseert Albert de Vries om zijn licht eens op

te steken in de gemeente Sluis, waar volgens hem een uitstekend func-

tionerende Wmo-raad actief is. ‘De Wmo-raad in Sluis heeft drie koepels

in het leven geroepen die de achterban van de raad organiseren: een

koepel zorg, een koepel welzijn en cultuur en een koepel demografische

ontwikkeling. Die koepels spelen informatie door naar de Wmo-raad,

die zo het contact onderhoudt met de maatschappelijke organisaties die

onder de koepels ‘hangen’. Vraagt een situatie of probleem om nader

onderzoek, dat stelt de raad een werkgroep in van deskundige burgers

ofwel mensen die kennis hebben van de zaak die speelt. Het gaat vooral

maar niet alleen om burgers die hun werkzame leven achter zich hebben,

maar nog graag een bijdrage willen leveren aan een goede samenleving.

Zo is er een werkgroep die zich bezighoudt met het onderwerp ‘Hoe ziet

Sluis er in 2030 uit?’. Daarin hebben onder anderen een actuaris, een

ex-schoolleider en een ondernemer zitting. Elke werkgroep brengt advies

uit aan de Wmo-raad. Essentieel is dat de Wmo-raad altijd zelf de regie

houdt. De raad formuleert niet alleen de opdracht, maar schrijft ook het

advies dat aan het college wordt voorgelegd. Op de website van de raad

is te zien welke adviezen inmiddels zijn uitgebracht. Een kenmerk van

de werkwijze is verder dat gestreefd wordt naar een zo groot mogelijke

openheid. Dat lukt voorbeeldig. Er wordt in Sluis nu veel minder in ach-

terkamertjes bedisseld dan in het verleden gebeurde. Er is een openheid


waarmee de politiek het vertrouwen van de burger kan terugwinnen

en die de kloof tussen overheid en burger kan helpen dichten. De Wmo-

raad participeert daar sterk op het niveau waarop beleid wordt bedacht,

en dat is mijns inziens precies waar een Wmo-raad voor bedoeld is.’

Albert de Vries staat niet onwelwillend tegenover Stronks suggestie: ‘Ik

vind het voorbeeld-Sluis heel aardig klinken.’ Tegelijkertijd ziet hij in

Middelburg een hoopgevende ontwikkeling als het gaat om burgerpar-

ticpatie in de Wmo, en dat zijn de Wmo-cafés. ‘Het zijn bijeenkomsten

waar iedereen die direct of indirect met de Wmo te maken heeft in een

informele sfeer ervaringen uitwisselen. Dat is ook weer zo’n voorbeeld

van de dialooggestuurde aanpak waar wij hier in Middelburg van hou-

den.’

Eigen krachtHoe kijkt Chris Stronks als belangenbehartiger aan tegen de dialoog-

gestuurde aanpak? Werkt het in de praktijk? ‘Ja, ik ben een groot voor-

stander van de werkwijze van Porthos. Zelf proberen wij als PCG op

provinciaal niveau cliënten tot een dialoog met het ambtenarenapparaat

te bewegen. Anders gezegd: wij sporen hen aan om zelf te gaan praten

met degenen die het Wmo-beleid moeten uitvoeren, de ambtenaren dus.

Voor alle duidelijkheid: dat is participatie op het niveau van beleidsuit-

voering. Dat is een andere vorm van participatie dan die van de Wmo-

raad in Sluis, die richt zich op beleidsvorming. Wij ondersteunen cliënten,

maar hebben op onze beurt weer ondersteuning nodig vanuit Klaverblad

Zeeland (samenwerkingsverband van provinciale organisaties die opko-

men voor de belangen van gebruikers van zorgen dienstverlening in

Zeeland en hun mantelzorgers, red.), de CG-raad of het project VCP. Hoe

de cliëntenondersteuning van ons als PCG eruit zou moeten zien, daar-

over willen we met die organisaties graag nadenken.’

Stronks kan zich vinden in de filosofie van de gemeente Middelburg om

mensen via dialoog te helpen bij het vergroten van hun zelfredzaam-

heid. ‘In algemene zin ben ik een groot voorstander van het vergroten

van de eigen kracht van mensen. Ik geef een voorbeeld van iets waarmee

wij nu bezig zijn. Het gaat over een verhoging van de tarieven van de Re-

giotaxi in de Oosterschelde-regio. Wij zeggen dan tegen een lokaal plat-

form van mensen met een beperking. Neem als groep het initiatief om

met je gemeente in gesprek te gaan. Wij ondersteunen je daarbij. Maar

als wij aanzetten tot eigen initiatief, dan betekent dat ook dat we soms

bereid moeten zijn om eigen ideeën aan de kant te zetten. Sterker nog,


het kan voorkomen dat we een oplossing van het platform ter discussie

moeten stellen. Beter dan het zonder meer afwijzen van de tariefsverho-

ging is misschien het samen met de gemeente nadenken over alternatie-

ven. Het zou best eens kunnen zijn dat zo’n benadering op termijn veel

meer in het belang van de groep is.’

Albert de Vries: ‘Helemaal mee eens. De kanteling moet niet alleen

plaatsvinden bij gemeenten en zorgaanbieders, maar ook bij cliënten en

hun belangenbehartigers.’

ZelfredzaamheidZelfredzaamheid en eigen kracht zijn een groot goed, daarover zijn alle

deelnemers aan het gesprek het eens. Toch plaatsen wethouder De Vries

en Van Poecke er ook kanttekeningen bij. Van Poecke meent dat er soms

grenzen zijn aan iemands zelfredzaamheid. Ter illustratie noemt hij het

voorbeeld van ‘Gered Gereedschap’, een Middelburgse dagbesteding

voor mensen met een psychiatrische beperking. ‘Deze mensen worden

uitstekend begeleid. Maar de vraag is: hoe ver kan iemand komen? Of

neem een oudere die lijdt aan dementie. Hoe ver gaat een casemanager

in zijn streven om deze persoon zo lang mogelijk zelfstandig te laten

wonen? De perversiteit van het systeem is dat die casemanager in de

verleiding kan komen eindeloos door te gaan omdat hij anders zijn eigen

baan verliest.’

Albert de Vries ziet nog een ander gevaar. ‘Ik heb wel eens de indruk dat

we mensen met een beperking soms te veel willen beschermen. Als ikzelf

in een vliegtuig stap, dan calculeer ik in dat ik bepaalde risico’s loop.

Maar van oudsher hebben we de neiging om mensen met een beperking

tegen alle mogelijke gevaren te beschermen, ze als het ware in een har-

nas te stoppen. Met die houding ondersteunen we hun eigen kracht niet,

vind ik.’


Informele zorg floreert in Tilburg

In Tilburg krijgt de Kanteling vooral gestalte dankzij informele zorg.

Belangrijke pijlers: de omgeving van een zorgvrager, afstemming van

hulp, en een overheid die afstand durft te bewaren.

Tilburg is een stad waar van oudsher veel vrijwilligers actief zijn. In 2010

gaf 39 procent van de inwoners van Tilburg aan actief te zijn als vrijwil-

liger - een lichte stijging ten opzichte van 2008. Uit de ‘Brabantse monitor

sociale participatie’ in 2009 blijkt dat 23 procent van de Brabanders in

grote steden vrijwilligerswerk doet. Ook qua mantelzorg ‘scoort’ Tilburg

goed: tien procent van de Tilburgers is mantelzorger. Dat in Tilburg infor-

mele zorg (mantelzorg én vrijwilligerswerk) al veel aandacht kreeg voor-

dat de Wmo was ingevoerd, is dan ook niet verwonderlijk. En dat juist in

deze gemeente het Expertisecentrum Familiezorg is gehuisvest evenmin.

Expertisecentrum FamiliezorgIemand die behoefte heeft aan zorg of welzijn staat nooit op zichzelf:

dat is kortgezegd de visie van het Expertisecentrum Familiezorg. Tilburg

heeft deze visie met graagte overgenomen, vertelt wethouder Marjo


Frenk: ‘Bij het oplossen van zorgvragen gaat het niet alleen om de per-

soon van de zorgvrager. Zijn directe omgeving, ook wel zijn ‘systeem’

genoemd, is minstens zo belangrijk. Dat betekent ook dat een mantel-

zorger altijd bij een zorgvrager hoort en nooit apart benaderd moet

worden. Deze visie van de gemeente Tilburg op het fenomeen informele

zorg weerspiegelt de invloed van het Expertisecentrum Familiezorg. Voor

professionals betekent dit dat zij niet alleen naar de zorgvrager zelf kij-

ken, maar ook naar wat zijn familie kan betekenen. Dit noemt het Exper-

tisecentrum het ‘microniveau’: gezinnen vragen om een systeembegelei-

der die vooral strategisch en structureel werkt. Op mesoniveau richt het

Expertisecentrum zich op de samenwerking met betrokken hulpverleners

en organisaties. Het doel is gericht op preventie en herstel: preventie

door families dicht bij elkaar en bij huis te helpen zodat opname en lang-

durige zorgtrajecten worden voorkomen; herstel doordat de systeem-

begeleiding zowel processen binnen het gezin als processen buiten het

gezin aanpakt. ‘De combinatie van micro- en mesoniveau is effectief en

gaat versnippering van zorg tegen,’ zegt Frenk.

Integraal onderdeelDat een gemeente zo nadrukkelijk inzet op een bepaalde methode heeft

een historische reden. De gemeente omarmde deze ‘systeemmethode’

mede omdat deze zo mooi aansloot bij de op dat moment nog maar net

ingevoerde en nog ‘beleidsarme’ Wmo. ‘Inmiddels is de tijd voorbij dat

we duizend bloemen laten bloeien,’ zegt Frenk. ‘Nu hebben we een veel

helderder visie, die prima aansluit bij de Kanteling. Het is niet meer zo

dat zeven instellingen zich met één en hetzelfde gezin bemoeien. De

burger moet tegenwoordig de regie krijgen. Onze visie is een middel om

daarop aan te sturen, al is de methode nog niet dwingend.’

Veel organisaties in Tilburg en omgeving werken inmiddels volgens deze

methode, en er komen er steeds meer bij. ‘Doordat we tijdig zijn begon-

nen met mantelzorgondersteuning en vrijwilligerswerk zijn we nu verder

met informele zorg dan de meeste andere gemeenten, die bijvoorbeeld

alleen nog maar met een mantelzorgloket werken. Onze visie is cruciaal:

mantelzorgers zijn geen vrijwilligers-plus. Informele zorg moet een inte-

graal onderdeel zijn van je visie en van de kanteling.’

WZSWHoe ziet informele zorg op z’n Tilburgs eruit? Een mooi voorbeeld van

hoe het volgens Marjo Frenk kan, is WZSW: Wonen Zorg en Service in de


Wijk. WZSW ontwikkelt nieuwe diensten op het gebied van wonen, zorg

en welzijn en is een initiatief van de Provinciale Raad voor de Volksge-

zondheid en Maatschappelijke Zorg. Sinds 2003 biedt WZSW diensten

aan voor mensen van 65 jaar en ouder en mensen met een beperking,

zoals tuinonderhoud, kleine klussen in huis, huisdierenverzorging, bege-

leiden naar activiteiten in de wijk. ‘Het mooie is dat mensen die gehol-

pen worden ook zelf nog actief meehelpen. Een 84-jarige man die niet

meer in zijn eentje de ramen wilde lappen krijgt nu hulp van een veel

jongere vrouw met wie hij langzamerhand bevriend is geraakt. Ze vinden

het allebei gezellig, doen ook samen boodschappen, ze helpen elkaar.

Die man vindt het prachtig dat hij nog betekenis kan hebben voor een

ander.’

BurgerDus de burger is blij met de visie en de aanpak van de gemeente Tilburg?

Ja, zegt wethouder Frenk. ‘Het gros van de burgers is dik tevreden met

onze benadering en wil de regie in eigen hand houden. We moeten

steeds de vraag stellen: ‘Wat wilt u zelf dat er gebeurt? Waarmee bent u

geholpen?’ De professional moet daar vervolgens de echte vraag uitha-

len, maar dat is wel een slag die we nog moeten maken. Die vraagverhel-

dering en de consequenties daarvan hebben best grote gevolgen voor de

betreffende zorgorganisaties. Zij moeten net als wij hun handen ervan

af halen en dat betekent feitelijk dat ze zichzelf opnieuw moeten uitvin-

den. Maar eerlijk gezegd vind ik dat dat niet onze zorg is. Het is wel aan

ons om deze organisaties te helpen inzien dat zowel de professionals als

de klanten er baat bij hebben als zij hun werkwijze weten aan te passen.

Waar het uiteindelijk naartoe gaat, is integrale cliëntondersteuning. Dat

betekent dat er straks ofwel geen loketten meer zijn ofwel dat je aan elk

loket hetzelfde geholpen wordt. Maar begrijp me niet verkeerd, dat is

nog ver weg.’

Marjo Frenk is blij dat er een nieuwe generatie zorgvragers aan komt die

zich realiseren dat hun eigen rol belangrijk is. ‘Nu zijn oudere mensen

nog gewend dat de verzorgingsstaat alles voor ze regelt. Als zij aan-

kloppen voor zorg moeten ze wennen aan het feit dat de staat alleen

nog iets voor ze kan en wil betekenen als er echt iets aan de hand is.

Zo niet, dan moeten mensen de oplossing zelf financieren of regelen.’

Frenk is dan ook niet gelukkig met de gedeeltelijke afschaffing van het

pgb: ‘Ik kan me goed voorstellen dat mensen onzeker worden van alle

bezuinigingen op het pgb. Dat was nou juist een mooi instrument om de


zelfredzaamheid van mensen te versterken en het was als het goed werd

ingezet ook kostenbesparend. Ik kan me de onzekerheid van burgers

voorstellen die nu ontstaat.’

VrijwilligersbeleidMarjo Frenk heeft een duidelijk beeld bij de rol van de overheid in de

toekomst: ‘Die moet vooral faciliterend zijn,’ zegt ze resoluut. Bijvoor-

beeld als het gaat om vrijwilligersbeleid. ‘Ik ben er heilig van overtuigd

dat heel veel mensen graag vrijwilligerswerk willen doen. Alle sturing

daarin is contraproductief. De rol van de overheid wordt zwaar over-

schat. Wel is het zo dat veel mensen helaas hebben afgeleerd om hulp

te durven vragen aan hun kinderen, de buren, familie. Onderschat dat

niet hoor, hoeveel vraagverlegenheid er is! Professionele hulp vinden ze

veel fijner. Maar die hulp is eindig. De rol van de overheid is op dit punt

faciliterend: we moeten bruggen slaan tussen mensen, zodat ze elkaar

weer gaan ondersteunen. Natuurlijk is er wel een grens aan de hulp die

mensen aan elkaar kunnen vragen. Je vraagt je buurman niet om je bil-

len af te vegen. En dus zal er altijd een rol blijven voor professionals.

Maar we moeten zoeken naar de juiste mix tussen vrijwilligerswerk en

professionele hulp.’

Kracht versterkenOok als het gaat om informele zorg in het algemeen moet de overheid

zich steeds verder terugtrekken, vindt Frenk. De overheid moet gaan

voor een sturende rol op de achtergrond. ‘Wij moeten om te beginnen

de eigen kracht van mensen versterken en oog hebben voor die mensen

die echt ondersteuning nodig hebben, de kwetsbare groepen dus. Voor

hen is er de Wmo, en daarnaast vragen we ook aan de omgeving om

te helpen. Ik hoor nog wel eens geluiden om me heen van mensen die

vinden dat we niet te hard van stapel moeten lopen met onze terug-

trekkende beweging. Ik vind echter dat we nu juist moeten doorzetten.

Tegelijkertijd moeten we ook zorgen dat de verwachtingen van mensen

overeenkomen met de realiteit. We moeten duidelijk maken dat onze

verhouding met de burger verandert.’

Waar moet de overheid zich dan wel laten gelden? ‘De overheid is er om

de eigen kracht van mensen te versterken, te zorgen dat ze de regie zelf

in handen houden en dat ze mondig zijn. Onze rol bestaat uit netwerken

en samenwerkingsverbanden faciliteren die ertoe leiden dat mensen

voor zichzelf kunnen zorgen. Verder moeten al onze inspanningen ge-


richt zijn op het versterken van de systemen rondom mensen op micro-

en mesoniveau. Daarnaast moeten we de kwaliteit van zorg bewaken en

een goede sociale kaart in stand houden: een wegwijzer naar welzijn,

wonen, werk en zorg in de gemeente en regio. Samengevat is de op-

dracht die ik voor de komende jaren zie: zorgen dat de civil society vaste

voet aan de grond krijgt in Tilburg.’


VenloDroom: nieuwe aanpak in wonen-welzijn-zorg

Een nieuwe aanpak in het domein wonen-welzijn-zorg: dat is VenloDroom.

VenloDroom wil wonen, welzijn en zorg teruggeven aan de burger, aan zijn

sociale verbanden en aan de professional die deze ondersteunt.

De ondersteuning aan kwetsbare mensen moet op een andere leest ge-

schoeid worden, waarbij het teruggeven van wonen, welzijn en zorg aan de

mensen zelf én de uitvoerend professionals centraal staat. Dat is het idee

achter VenloDroom, een samenwerkingsverband van allerlei organisaties

op het gebied van wonen, zorg en welzijn waarin de professional (weer) de

ruimte krijgt om zijn professie in nauwe samenspraak met zijn klanten uit

te voeren. VenloDroom is een initiatief van Dichterbij (zorg voor mensen

met een verstandelijke beperking), thuiszorgorganisaties Proteion Thuis en

de Zorggroep, welzijnsorganisatie Wel.Kom, woningcorporatie Woonwenz,

UVIT-Zorgkantoor Noord- en Midden-Limburg , een aantal zorgverzekeraars

en de gemeente Venlo.

VenloDroom wil de behoeftes van het individu en zijn omgeving centraal

stellen en een appèl doen op de betrokkenheid van de wijk, de omgeving


en het individu. Het gaat om een nieuwe, integrale, betrokken en resul-

taatgerichte wijze van (samen)werken als pilot in de wijk Venlo Oost, waar

zo’n 16.000 mensen wonen. De betrokken partijen concretiseren hun sa-

menwerking door te participeren in een stuurgroep en door financiële mid-

delen en menskracht beschikbaar te stellen voor een periode van drie jaar.

Een belangrijke inspiratiebron voor VenloDroom was een werkbezoek aan

Zweden door vertegenwoordigers van de gemeente Venlo en zorgaanbie-

ders uit de regio. ‘In Zweden is de overheid wat zwaarder dan bij ons,’ zegt

Ramon Testroote (PvdA), wethouder sociale infrastructuur en sport, ‘maar

er werken minder professionals in de zorg. Toch is de kwaliteit van de zorg

er beter. Dat is te danken aan het feit dat wonen, zorg en welzijn beter

op elkaar zijn afgestemd en de burger en de professional er meer verant-

woordelijkheid hebben dan bij ons. Wat in aparte kokers langs elkaar heen

fungeerde, is nu samengebracht en werkt samen. Nu werken woningcorpo-

raties en welzijnspartners samen. Dat ideaal hadden wij voor ogen toen we

aan VenloDroom begonnen.’

Informele netwerkenDe crux van VenloDroom is een term van twee woorden: informele netwer-

ken. ‘Van oudsher bestaat de oplossing die wij mensen met een zorgvraag

in dit land bieden uit een individuele voorziening,’ zegt Ramon Testroote.

‘In Venlo-Oost is een individuele voorziening echter niet de eerste, maar de

laatste oplossing die wij bieden. We beginnen met het denken in preven-

tieve voorzieningen. Vervolgens doen we een beroep op eigen kracht van

mensen, dan op hun sociale netwerk, dan op algemene voorzieningen en

pas dan denken we aan een individuele voorziening. VenloDroom is dus ge-

baseerd op het uitgangspunt van zelf doen en informele zorg. Het begint

met het bouwen van informele netwerken in wijken.’

Maar dat is makkelijker gezegd dan gedaan, informele netwerken bouwen.

Veel gemeenten worstelen met de vraag hoe ze dat moeten doen. ‘De

sleutel ligt in het opbouwen van organiserend vermogen in de wijk zelf,’

zegt Ramon Testroote.

Jan Lamers is de programmamanager van VenloDroom (en hij was de

voorganger van Ramon Testroote als wethouder, maar dan namens Groen-

Links). Lamers weet als geen ander hoe je dat doet, organiserend vermogen

opbouwen in een wijk. ‘Wij zijn allereerst begonnen met het maken van

een inventarisatie van wat er al was aan organiserend vermogen in de

wijk. Denk aan de voetbalclub die best een maatschappelijke functie wilde

vervullen. Of denk aan Albert Heijn, dat heel graag wilde meewerken aan

het opzetten van een buurtbus die onder andere een boodschappen- en


een winkelservice zou verzorgen. Denk aan de ouderensociëteiten die heel

graag zonder schotten wilde gaan werken. Denk aan de kerk, die al jaren

actief is in de wijk. En denk tot slot aan het handvol bewonersgroepen dat

hier ook al jaren actief is.’

Overtuigde mensenWie moet aan welke touwtjes trekken om een samenwerking als Venlo-

Droom op gang te krijgen? Jan Lamers: ‘Om te beginnen heb je een over-

tuigde overheid nodig. Daarnaast een wethouder met visie en ambtenaren

die bereid zijn mee te werken. Tot slot zijn overtuigde mensen bij het Zorg-

kantoor belangrijk met wie je goede afspraken kunt maken over de kosten.

Het moet bijvoorbeeld niet zo zijn dat de gemeente de portemonnee trekt

en dat er flink bespaard wordt op de AWBZ-kosten waarover het Zorgkan-

toor gaat. Die kans is aanwezig, want de nadruk ligt bij VenloDroom ten-

slotte op preventie.’ Ramon Testroote: ‘Het is belangrijk dat de gemeente,

het Zorgkantoor en de zorgverzekeraar de visie op integraal denken delen.

En verder is het belangrijk dat politici en professionals durven los te laten.

Je moet minder zorg willen leveren. Houd het simpel en ga het gewoon

dóen. Het opbouwen van een informeel netwerk begint bij simpelweg aan

bewoners vragen wat er leeft bij hen en in de wijk. Leg je oor eens te luis-

teren op een bewonersavond. Klagen mensen over een tekort aan prullen-

bakken in de wijk? Vraag waar ze die bakken willen hebben en regel ze. Is

de gladheidsbestrijding tekort geschoten? Vraag bewoners om zelf mee te

denken en te werken aan een oplossing. In Venlo-Oost hebben we afspra-

ken gemaakt dat bewoners die bestrijding komende winter zelf ter hand

nemen. Zo activeer je hen. En vergis je niet, hè, bewoners zijn bereid om

veel te doen. Voor mij was de medewerking die we kregen van de groep

bewoners die zich bezighouden met de buurtbus een openbaring. AH ver-

zorgt de stalling en het beheer, want ze zijn toch geopend van 8 tot 20 uur.

Een buurtbewoonster bood spontaan aan de administratie te verzorgen,

typisch zo’n onderdeel waarvan wij ons bezorgd afvroegen wie dat ooit

voor zijn rekening zou gaan nemen. Bewoners willen graag meedenken en

de handen uit de mouwen steken. Er kan veel meer dan wij denken.’

Wijkteam en bewonersnetwerkVenloDroom kent twee netwerken: een van professionals en een van be-

woners. Het ‘Integrale wijkteam WWZ’ bestaat uit professionals en heeft de

regie in handen. Het gaat om de buurtcoördinator van de woningcorpora-

tie, het maatschappelijk werk, de huisartsen en de wijkverpleegkundigen.

De andere professionele organisaties sluiten zich aan in een zorgnetwerk.


De droom van Testroote en Lamers is om de wijkteams op termijn van een

eigen budget te voorzien en hen zelf zorgvragen te laten oplossen. ‘We

willen op termijn van de indicatiestellingen af. De professional moet de

ruimte krijgen om zijn professie in nauwe samenspraak met zijn klanten uit

te voeren.’

Naast het wijkteam en het zorgnetwerk is er het ‘Buurt- en bewonersnet-

werk’, dat onder anderen bestaat uit vertegenwoordigers van scholen, de

kerk, de politie, sportverenigingen, buurtverenigingen en de supermarkt.

‘Het buurt- en bewonersnetwerk toetst het wijkteam en stuurt mee,’ zegt

Jan Lamers. ‘De bedoeling is dat dit netwerk straks de democratische con-

trole van de professionals voor zijn rekening neemt.’

Welke rol blijft er over voor de gemeente? Jan Lamers: ‘Laat ik eerst zeg-

gen wat de gemeente vooral niet moet doen: vraagverheldering. Sommige

gemeenten nemen dat nu zelf ter hand uit het oogpunt van bezuiniging.

Maar het werkt averechts, het werkt alleen maar bureaucratie in de hand.

Ik vind wel dat een gemeentelijke afdeling als Werk Inkomen Zorg - elders

heet die vaak Sociale Zaken - nauw betrokken moet zijn en blijven bij het

wijkteam. Maar ook dan moet de gemeente zich beperken tot uitvoerende

arrangementen. De belangrijkste taak voor de gemeente is het uitoefenen

van de democratische controle op de budgetten en de processen van het

wijkteam. De controle en het vaststellen van de kaders kan en mag nie-

mand anders doen dan de gemeente.’

ZorgDe ervaring leert dat bij burgerraadpleging en burgerparticipatie in eer-

ste instantie vooral onderwerpen aan bod komen die te maken hebben

met wonen en welzijn. Maar hoe zit het met de Z van zorg? Hoe haalt

VenloDroom de zorgvragen boven water? ‘Tot nu toe zijn er nog weinig

zorggerichte activiteiten binnen bewonersparticipatie,’ erkent wethouder

Testroote. ‘Maar daar willen we wel naartoe: dat bewoners elkaar ook on-

dersteunen bij zorgvragen. Dat is tenslotte de Kanteling in optima forma.

Maar we realiseren ons dat ‘zorg’ geen sexy begrip is. En ‘bezuinigen’ al

helemaal niet. Dus is het zaak te beginnen met wonen en welzijn en te

versterken wat er nu al is.’

Jan Lamers: ‘Langzaam willen we professionals meer verantwoordelijkheid

geven. De wijk moet een thuis worden. De clou is dat we vooral geen be-

moeizorg moeten gaan leveren vanuit de wijkteams. Zoals de wethouder

terecht zegt: ‘Zorg is niet sexy’ en het komt niet automatisch aan bod in

burgerparticipatie. Maar dat sluit niet uit dat oplossingen op het gebied

van wonen en welzijn heel nadrukkelijk hun effect kunnen en zullen heb-


ben op zorgvragen. Denk aan het voorbeeld van de buurtbus of van het

project ‘Burenhulp’. In de ontwikkeling van de projecten kunnen zorgvra-

gen en -oplossingen ook steeds meer aan bod komen, zoals maatjes waar-

mee je samen iets onderneemt. Ook zoeken wij binnen VenloDroom de

samenwerking met zorgvrijwilligers en organisaties in de informele zorg,

zoals Zonnebloem en de Algemene Hulpdienst.’

Huis van de WijkEen bestaand initiatief dat naadlos past binnen VenloDroom is het Huis

van de Wijk: een centrum voor wonen, welzijn en zorg in Venlo-Oost. Het

is bedoeld om ouderen en gehandicapten te ondersteunen in het zo lang

mogelijk zelfstandig wonen en leven. Het Huis van de Wijk is voor iedereen

toegankelijk, met en zonder een indicatie. Er zijn cursussen computerge-

bruik, een Vraag & Aanbodbord voor advertenties om iets samen te doen,

een spreekuur van de wijkverpleegkundige, een wekelijkse trombosedienst,

wisselende activiteiten van knutselen tot wandelingen, een leesclub en

een internationale vrouwengroep. Het Huis van de Wijk draait volledig

op vrijwilligers en is gevestigd in een tijdelijke voorziening. De kosten die

gemaakt worden voor een gemeenschapshuis en voor dagbesteding (die

soms op nog geen honderd meter van elkaar zijn gevestigd) worden geïn-

tegreerd in het Huis van de Wijk. ‘Het mengen van deze geldstromen hoeft

niet zo moeilijk te zijn,’ zegt Ramon Testroote. Jan Lamers: ‘En wat mij

betreft gaan de bewonersnetwerken binnen VenloDroom op termijn het

beheer van het Huis van de Wijk voor hun rekening nemen.’

Ramon Testroote: ‘Organisaties als de Zorggroep (dagbesteding), woning-

corporatie Woonwenz en het gezondheidscentrum werken in Venlo-Oost

voortreffelijk samen in het Huis van de Wijk. Het werkt vooral omdat we

ze uit hun eigen organisatie hebben gehaald en laten meedraaien in een

wijkteam met allerlei andere organisaties. Een bijkomend voordeel is dat ze

niet voor elk wissewasje aan allerlei leidinggevenden verantwoording hoe-

ven af te leggen binnen hun eigen organisatie.’ Jan Lamers: ‘De aanpak van

Het Huis van de Wijk sluit precies aan bij een van de belangrijkste doelstel-

lingen van VenloDroom, namelijk dat de professional steeds meer zelfstu-

rend wordt. In de samenwerkingsovereenkomst van VenloDroom noemen

we dat ‘het teruggeven van wonen, welzijn zorg aan de mensen zelf én de

uitvoerend professionals.’

ToekomstHoe ziet de toekomst van VenloDroom eruit? Volgens Jan Lamers is de

toekomst dat de professionele werker straks niet meer vanuit een centrale


positie werkt, maar in een wijkteam. ‘Die teams organiseren straks zelf de

professionele en de informele zorg. Over drie jaar moeten er in elke Ven-

lose wijk zulke wijkteams zijn. Dan moet deze aanpak zo verankerd zijn

in Venlo dat hij onomkeerbaar is geworden. Er is hier in Venlo nu al een

woningcorporatie die in zijn bedrijfsplan VenloDroom expliciet heeft be-

noemd tot een van de strategische uitgangspunten. Ook het Zorgkantoor

stelt inmiddels onomwonden dat de VenloDroom-koers de juiste is. Over

drie jaar is de VenloDroom-aanpak in het DNA van deze stad verankerd.’

Wie verheldert de vraag?Een recente ontwikkeling is dat in een Wmo-loket ‘nieuwe stijl’ - een loket

dat geheel handelt indachtig de Kanteling en dus de vraag van de klant

altijd als uitgangspunt neemt - soms ook belangenorganisaties een rol krij-

gen. Tot nu werd dit loket vaak bemenst door professionals van verschillen-

de organisaties. Jan Martens, die in het Wmo-forum in Venlo zorgvragers

vertegenwoordigt, ziet zo’n rol binnen het ‘vraagverhelderingsloket’ zeker

weggelegd voor patiënt- en cliëntorganisaties, met name op het gebied

van informatievoorziening en cliëntondersteuning. ‘Denk bijvoorbeeld aan

het trainen van professionals met betrekking tot het cliëntperspectief en de

specifieke behoeften en leefsituatie van de verschillende doelgroepen. Ook

kunnen patiënt- en cliëntorganisaties prima informatie verschaffen over de

aandoeningen die hebben geleid tot de komst naar het loket. Ze kunnen

ook prima vanuit cliëntperspectief de Kantelingsgedachte toelichten, zodat

zorgvragers niet alleen maar vanuit hun rechten nadenken, maar ook beter

begrijpen waarom gemeenten een beroep doen op hun eigen kracht. Tot

slot kunnen belangenbehartigers op verzoek van de zorgvrager prima ter

ondersteuning deelnemen aan het gesprek bij het Wmo-loket.’

Martens ziet wel een mogelijke valkuil: ‘De valkuil kan zijn dat belangenbe-

hartigers en professionals verward raken in hun rol- en taakverdeling.’ Zou

een Wmo-raad een goede organisatie zijn om een rol in het Wmo-loket te

vervullen? ‘Nee,’ antwoordt Martens. ‘De Wmo-raad is een adviescollege

van B&W; het bevindt zich op een ander niveau dan de ‘werkvloer’. Wel

moet zo’n Wmo-raad er achteraan zitten dat een gemeente op een goede

manier ‘kantelt’ en daarbij voortdurend het zorgvragersperspectief in het

oog houdt. Ook moeten zij in de gaten houden dat als professionele (zorg)

organisaties verantwoordelijk zijn voor het vraagverhelderingsloket, zij

verder kijken dan wat ze zelf kunnen bieden. Dat is een belangrijk aan-

dachtspunt.’

De Kanteling in… GESPREKKEN TUSSEN WETHOUDERS

EN BELANGENORGANISATIES

De Kanteling in… - VNG | Vereniging van Nederlandse ... · We hadden hier ook het eerste Centrum...

Documents

Transcript of De Kanteling in… - VNG | Vereniging van Nederlandse ... · We hadden hier ook het eerste Centrum...