Faculteit Letteren

De invloed van Westerse geneeskunde in Japan vanaf de Rangaku-periode

Prof. Dimitri Vanoverbeke Caroline RauschEncyclopedie van de Japanologie 2e kandidatuur Japanologie

2002-2003

INHOUDSTAFEL

1.Inleiding .......................................................................................................................... 2 2. Methodologie en zoekmethodiek ................................................................................... 5 3. Indeling ........................................................................................................................... 7 4. Zoektocht ........................................................................................................................ 8

a. Zoektocht via internet: http://www.google.be/ ........................................................... 8 b. Zoektocht in de Oost-Aziatische bibliotheek ........................................................... 11 c. Zoektocht in de afdeling “Science: Medicine” in de Oost-Aziatische bibliotheek . . 12 d. Zoektocht via databanken ......................................................................................... 14 e. Zoektocht in de licentiaatsverhandelingen Japanologie ........................................... 21

5. ISI Web of Knowledge ................................................................................................. 22 6. Besluit ........................................................................................................................... 24

1.Inleiding

2

Tot ongeveer de 6e eeuw was de Japanse geneeskunde zeer primitief, en was ze hoofdzakelijk gebaseerd op de traditie van het inheemse 神道 (Shintô) geloof. Deze combineert praktijken van exorcisme, shamanisme en zuiveringsrituelen, waarbij kruiden eerder een symbolische dan een praktische functie hadden, hoewel er melding gemaakt wordt van kruiden die wel degelijk aangewend werden ter genezing van bijvoorbeeld wonden.

Rond de 6e eeuw werd het Chinese schrift geïntroduceerd door Boeddhistische monniken, zodat de weg open kwam te liggen voor de studie van het Boeddhisme, het Confucianisme, het Chinese staatsbestel, en uiteindelijk ook 漢方医学 (Kanpô igaku, Chinese geneeskunde). Deze interne geneeskunde was gebaseerd op de idee dat het menselijke lichaam een microkosmos in een macrokosmos voorstelde:

Chinese medicine held the view that the human body was a small reflection of the universe. All the human organs had their correspondences in external nature: a man had four limbs to correspond to the four seasons; and twelve joints to correspond with the twelve months. Man`s heart contained seven holes to correspond with the seven stars in the constellation Ursa Major, and his skeleton contained 360 bones to correspond with the 360 degrees in a circle. The human body was thus related to the larger order of nature in a tidy and satisfying manner.1

Het lichaam was een geheel, en een medische behandeling was steeds gericht op het gehele lichaam, en niet, zoals in de hedendaagse geneeskunde, op afzonderlijke delen van het lichaam. Therapeuthische behandeling kon bestaan uit acupunctuur, massage en het gebruik van geneeskrachtige kruiden, waarbij steeds de aandacht ging naar het evenwicht dat in het lichaam hersteld diende te worden, aangezien deze verstoord was door ziekte. Aggressieve technieken als operaties en dissecties dienden vermeden te worden; dit berokkende het lichaam schade, omdat de hele energiestroom onderbroken werd en er aldus een onevenwicht ontstond.

De populariteit van 漢方医学 nam echter af, toen in het midden van de 16e eeuw 南蛮医

学 (Nanban igaku, geneeskunde van de zuidelijke barbaren)2 zijn intrede deed op het Japanse vasteland, door toedoen van Portugese missionarissen als Franciscus Xaverius. Westerse geneeskundige technieken werden aangewend door de missionarissen om het `gepeupel` te verzorgen, te genezen, en zo de Christelijke leer te verspreiden en populair te maken onder het gewone volk. Vóór de komst van de Portugezen was medische verzorging immers een privilege van de hogere klassen; het gewone volk had er geen recht op.

Toen de Japanse leiders hun buik vol hadden van de Portugezen en het Christendom omwille van hun politieke implicaties, kondigde Japan het 鎖国 (Sakoku, politiek van isolement van 1639 tot 1868) af, waarbij alle buitenlanders, met uitzondering van de Hollanders, de toegang ontzegd werden tot het land. 南 蛮 文 化 (Nanban bunka, wetenschap en cultuur van de zuidelijke barbaren, namelijk Portugezen en Spanjaarden)

1Iwao, Seiichi, Jirô Numata en Ranzaburô Ôtori. Acceptance of Western Cultures in Japan from the Sixteenth to the Mid-nineteenth Century. Tokio: The Centre for East Asian Cultural Studies, 1964, pp. 30-31. 2 Ook wel 南蛮流 (nanban ryû, geneeskunde van de zuidelijke barbaren) genoemd.

3

werd vervangen door 紅毛文化 ( Kômô bunka, cultuur van de roodharigen, Hollandse cultuur), en de Hollanders kregen een factorij toegewezen in 長崎出島 ( Nagasaki-Deshima, Hollandse handelspost), van waaruit zij handel mochten drijven met Japan. Op dit kunstmatig eiland verbleven ook steeds één of twee Hollandse dokters; zij waren de enige wetenschappers op 出島 . Het is langs deze factorij dat 紅毛医学 ( Kômô igaku, geneeskunde van de roodharigen)3 geïntroduceerd werd in Japan. Dit gebeurde door toedoen van de Japanse vertalers op 出 島 . Hun vertalingswerk betrof voornamelijk handelsdocumenten, maar zij die voor de Hollandse dokters werkten, kwamen ook heel wat te weten over de Westerse geneeskunde. Deze kennis verspreidde zich bij tijd en wijl naar Japanse dokters, bevriend met de vertalers.

Het uiteindelijke startsein tot de studie van de Westerse wetenschappen werd gegeven door twee in die tijd zeer vooraanstaande Japanse dokters, 前野良沢 (Maeno Ryôtaku, 1723-1803) en 杉田玄白 ( Sugita Genpaku, 1733-1817). Beiden hadden een brede kennis van de traditionele Chinese geneeskunde. Gedreven door hun interesse voor Westerse geneeskundige technieken, slaagden zij er in om via bevriende vertalers, die meegingen met het Opperhoofd op zijn audiëntie bij de 将軍 (Shôgun, militair opperbevelhebber), een geïmporteerd Nederlands boek met vele en zeer nauwkeurige illustraties over anatomie in handen te krijgen. Dit boek was getiteld Ontleedkundige Tafelen benevens de daartoe behoorende Afbeeldingen en Aanmerkingen, waarin het Samenstel des menschenlijken lichaams, en het gebruik van alle deszelfs Deelen afgebeelden geleerd word, wat op zijn beurt een vertaling was van een van oorsprong Duitstalig werk, Anatomische Tabellen, geschreven door Johan Adam Kulmus.4 Toen de twee dokters in 1771 een dissectie van enkele geëxecuteerde criminelen bijwoonden in Edo, werden zij gegrepen door de overeenkomst die er bestond tussen de illustraties in het boek en wat zij met eigen ogen zagen in het lichaam van deze doden. De Westerse visie op het menselijk lichaam bleek namelijk heel anders te zijn dan de Chinese. Ze gingen over tot het vertalen van het boek, wat een zenuwslopend werk werd van vier lange jaren. In 1774 kwam de vertaling van het boek uit onder de titel 解体新書 (Kaitai Shinsho, Een Nieuw Boek Over Anatomie). Dit boek was van grote betekenis, omdat het de eerste keer was dat Westerse wetenschap op een systematische wijze geïntroduceerd werd en omdat het de aanzet gaf tot systematische studie van Westerse wetenschap door Japanners. Deze studie werd aangeduid met de term 蘭学創始 (Rangaku sôshi, De Aanvang van Hollandse Studies). Deze studie van Westerse wetenschappen werd gaandeweg 蘭学 genoemd. Aanvankelijk sloeg deze term enkel op de medische wetenschap, maar naderhand ging deze term alle wetenschappelijke kennis beslaan die geïmporteerd werd uit het Westen.

Zowel 神道 (waaronder de zuiveringsrituelen), 漢方 als de moderne geneeskunde zoals ooit geïmporteerd door Portugezen, Spanjaarden en Hollanders, zijn nog altijd in gebruik in het hedendaagse Japan.5

3 Ook wel 紅毛流 (kômô ryû, Hollandse geneeskunde) genoemd.4Iwao, Seiichi, Jirô Numata en Ranzaburô Ôtori. Acceptance of Western Cultures in Japan from the Sixteenth to the Mid-nineteenth Century. Tokio: The Centre for East Asian Cultural Studies, 1964, pp. 31.5 De informatie voor deze inleiding werd gehaald uit volgende boeken Sugimoto, Masayoshi, David L. Swain. Science and Culture in Traditional Japan. Rutland, Vermont, Tokio: Charles E. Tuttle, 1989; Iwao, Seiichi, Jirô Numata en Ranzaburô Ôtori. Acceptance of Western

4

2. Methodologie en zoekmethodiek

De interesse voor het onderwerp kwam er door de Nederlandse vertaling van Sawako Ariyoshi`s (佐和子有吉, 1931-1984) boek 華岡清洲の妻 (Hanaoka Seishû no tsuma, De vrouw van de dokter)6. Dit boek was een uitvalsbasis om te beginnen zoeken naar informatie voor deze paper. De zoektocht werd begonnen met http://www.google.be/, omdat het een manier is om snel een zeker idee te krijgen over het onderwerp.

Aangezien zowel relevante als irrelevante en ronduit foute informatie op het internet wordt verspreid, was het noodzakelijk een selectie door te voeren in de zoekresultaten; de zoektocht beperkte zich tot louter academische bronnen, aangezien deze het meest betrouwbaar en wetenschappelijk zijn. Via trefwoorden als “Rangaku” en “Japanese medical history” kwam men terecht bij universiteitsbibliotheken, meerbepaald die van Cambridge in Engeland en die van 九州 (Kyûshû) in Japan. Hier werden zowel Westerse als Japanse publicaties gevonden, waarvan er veel terug zouden komen in de nadien geraadpleegde databanken.

Met de gevonden informatie werd de zoektocht verdergezet in de Oost-Aziatische bibliotheek (LSIN). In de Cambridge History of Japan die daar doorgenomen werd, werd zeer veel bibliografische informatie aangetroffen. Een paar bronnen die via Google gevonden waren, werden hier opnieuw vermeld. Vervolgens gaf de afdeling “Science: medicine”, eveneens in LSIN, nog een paar boeken, waarvan reeds melding gemaakt was in de publicatielijsten van de universiteiten van Cambridge en 九州. Bovendien zou men tijdens de verdere zoektocht merken dat deze boeken vaak vermeld worden in bibliografieën van andere boeken en in de geraadpleegde databanken.

Cultures in Japan from the Sixteenth to the Mid-nineteenth Century. Tokio: The Centre for East Asian Cultural Studies, 1964.

6 Ariyoshi, Sawako (佐和子有吉). 『華岡清洲の妻』(hanaoka seishû no tsuma, Ned: De vrouw van de dokter). Tokio: Shinchôsha, 1967. Wijsman, Paul (vert.), De vrouw van de dokter. Breda: De Geus, 1994.

5

Vervolgens werd te rade gegaan in de databanken, Nederlandstalige en Japanse, op zoek naar nieuwe boeken en artikels over het onderwerp, wat vrij vlot ging, aangezien er toch voldoende informatie over dit onderwerp bestaat en veel bronnen, die al verzameld waren, teruggevonden werden in de databanken, wat zeker wijst op hun kwalitatief belang in het desbetreffende onderzoeksgebied.

Tesamen met de databanken, werd ook gezocht in de licentiaatsverhandelingen van Japanologie. Dit leverde ook goede resultaten op.

Naarmate de zoektocht vorderde, werd het duidelijk dat zekere auteurs een autoriteit zijn op dit gebied. Dit werd onder andere geconcludeerd na de ISI Web of Knowledge geraadpleegd te hebben. De lectuur van deze onderzoekers is daarom onontbeerlijk bij de studie van dit vakgebied.

6

3. Indeling

Het zoeken naar bronnen over Rangaku en de invloed van de Westerse geneeskunde in Japan was van primair belang.

Toch kan het onderwerp van deze paper niet los gezien worden van het algemene, en meer bepaald historische kader, namelijk hoe de introductie van de Westerse geneeskunde gepaard ging in een tijd van politiek isolement, een zeer speciale situatie waarbij enkel de Hollanders relaties mochten aanhouden met de Japanners. Bronnen die handelen over dit politiek isolement worden niet vermeld, omdat het ons anders te ver zou leiden van ons eigenlijke doel, maar het mag niet vergeten worden; het is de steeds maar naar kennis zoekende Japanner die ervoor gezorgd heeft dat Westerse geneeskunde en andere wetenschappen geassimileerd werden in de Japanse samenleving, ondanks de bijna onbestaande relaties met het buitenland in die tijd, die de instroom van nieuwe kennis aanzienlijk bemoeilijkten.

Verder is de geschiedenis van de geneeskunde in Japan een noodzakelijke achtergrond voor het onderwerp. 漢方医学 verschilt fundamenteel van Westerse geneeskunde, en het is boeiend en noodzakelijk om de achtergrond en geschiedenis van beide te kennen, en de daaruit volgende omwenteling in ideëen en veranderende concepties ten aanzien van het menselijke lichaam te volgen, en te zien hoe de Japanners erin slaagden een brug te slaan tussen beide geneeskunsten, zoals ooit Hanaoka Seishû en andere artsen deden. Meerbepaald Seishû slaagde erin om een tumor operatief te verwijderen, wat volgens 漢方

医学 niet toegestaan was, en dit onder algehele verdoving, gebruik makende van een kruid dat men gebruikte in 漢方医学:

Most medical practice was based on traditional medicine, though practitioners were eager to absorb any available Western knowledge of anatomy, drugs, instruments, and clinical and surgical procedures. Actual practice for at least half a century after the Kaitai Shinsho consisted of a mixture of Dutch and traditional Chinese-style medicine. (...) One of the most creative men was Hanaoka Seishû (1760-1835), who was trained in both Kohô medicine7 and Kômô surgery. He invented a number of surgical techniques and was adept at syncretizing technical aspects of Western and traditional medicine. (...) With a drug for general anesthesia, Seishû could perform major surgical operations previously not possible. In 1805 he performed an operation for the removal of breast cancer, the first operation in the world done under total anesthesia for anything more serious than compound fractures. (General anesthesia was not discovered in the West until 1846.)8

Het is ten slotte interessant om te bestuderen hoe Japan, door Westerse invloed op allerlei gebied, in zeer korte tijd tot een staat van modernisering kwam, en de maatschappij geworden is die ze vandaag is.

7 De traditionele Chinese geneeskunde.8Sugimoto, Masayoshi, David L. Swain. Science and Culture in Traditional Japan. Rutland, Vermont, Tokio: Charles E. Tuttle, 1989.

7

4. Zoektocht

a. Zoektocht via internet: http://www.google.be/

Trefwoord: Rangaku

http:// www.oriental.cam.ac.uk/jbib/edoint9.html

Hier werd een literatuurlijst gevonden-over Rangaku in het algemeen-over Rangaku en geneeskunde

8

Boeken

Beukers, Harmen (e.a.). Red-hair Medicine: Dutch-Japanese Medical Relations. Amsterdam: Rodopi B.V., 1991.

Bowers, John Z. When the Twain Meet: The Rise of Western Medicine in Japan. Baltimore: John Hopkins University Press, 1980.9

Goodman, Grant K. Japan: The Dutch Experience. Leiden: E.J.Brill, 1986.10

Huard, Pierre, Zensetsu Ohya en Ming Wong. La Medecine Japonaise: Des Origines a Nos Jours. Parijs: Éditions Roger Dacosta, 1974.11

Rosner, Erhard. Medizingeschichte Japans. Leiden: E.J.Brill, 1989.12

Sugita, Genpaku. Dawn of Western Science in Japan. Vertaald door Matsumoto, Ryôzô. Tokio: Hokuseido Press, 1969.

Trefwoord: Japanese medical history

http://www.rc.kyushu-u.ac.jp/~michel/jsmh/journal_e.html

Dit is de site van de 日本医師学会 (Nihon Ishigakkai, Japans Genootschap voor de Geschiedenis van de Geneeskunde), die ook een tijdschrift heeft, namelijk 日本医師学雑

誌 (Nihon Ishigaku Zasshi, Tijdschrift van het Japans Genootschap voor de Geschiedenis van de Geneeskunde). Hier werden een paar interessant lijkende artikels, komende uit het desbetreffende tijdschrift, gevonden:

Artikels:

Akitomo, Matsuki (松木明知). 「新に確定された青洲の乳癌患者三名の死亡

月日」(shin ni kakutei sareta seishû no nyûgan kanja san mei no shibô tsukihi, The Death Dates of Seishû Hanaoka`s Patients With Breast Cancer – A Report of Newly Identified Three Patients). 『日本医師学雑誌』 (nihon ishigaku zasshi, TJGGG), vol. 48, nr. 2 (2002): 175-184.

Takahashi, Hitoshi en Sakata Ikuhiro (高橋均・育弘坂田). 「癸亥 春林軒続薬

方冊」 (kii harurin nokizokuyakuhô satsu, Seishû Hanaoka`s Medical Records).9 Beschikbaar in R.U. Gent L.10 Beschikbaar in K.U. Leuven GBIB (Godgeleerdheid).11 Een vertaling is beschikbaar in R.U. Gent G (De Japanse geneeskunde: vanaf het ontstaan tot op onze dagen, 1977).12 Beschikbaar in K.U. Leuven GBIB, K.U. Leuven LSIN, R.U. Gent B.

9

『日本医師学雑誌』 (nihon ishigaku zasshi, TJGGG), vol. 48, nr. 2 (2002): 259-266.

Takahashi, Hitoshi en Shigetaka Kodama (高橋均・児玉重隆). 「華岡家宛書翰

類」 (hanaoka ke shokanrui, Hanaoka`s Documents). 『日本医師学雑誌』 (nihon ishigaku zasshi, TJGGG), vol. 46, nr. 4 (2000): 648-657.

http://www.rc.kyushu-u.ac.jp/~michel/serv/histmed/literature/westernsources.html

Boeken:

Beukers, Harmen (e.a.). Red-hair Medicine: Dutch-Japanese Medical Relations. Amsterdam: Rodopi B.V., 1991.

Bowers, John Z. When the Twain Meet: The Rise of Western Medicine in Japan. Baltimore: John Hopkins University Press, 1980.

Bowers, John Z. Western Medical Pioneers in Feudal Japan. Baltimore: The Johns Hopkins Press, 1970.13

Bowers, John Z. Medical Education in Japan: From Chinese Medicine to Western Medicine. New York: Hoeber Medical Division, Harper and Row, 1965.14

Huard, Pierre, Zensetsu Ohya en Ming Wong. La Médecine Japonaise: Des Origines a Nos Jours. Parijs: Éditions Roger Dacosta, 1974.

Nagayo, Takeo. History of Japanese Medicine in the Edo Era - Its Social and Cultural Backgrounds. Nagoya: The University of Nagoya Press, 1991.

Rosner, Erhard. Medizingeschichte Japans. Leiden: E.J.Brill, 1989.

Sugimoto, Masayoshi, David L. Swain. Science and Culture in Traditional Japan. Rutland, Vermont, Tokio: Charles E. Tuttle, 1989.15

Sugita, Genpaku. Dawn of Western Science in Japan. Vertaald door Matsumoto, Ryôzô. Tokio: Hokuseido Press, 1969.

Artikels:

13 Beschikbaar in R.U. Gent L.14 Beschikbaar in K.U. Leuven MGAS (Biomedische bibliotheek, Gasthuisberg) .15 Beschikbaar in K.U. Leuven LSIN, K.U. Leuven FLFW (Centrum voor Logica en Filosofie van de Wetenschap).

10

Kuriyama, Shigehisa. “Between Mind and Eye: Japanese Anatomy in the Eighteenth Century.” Paths to Asian Medical Knowledge (1992): 21-43.

Wolfgang, Michel. "Inner Landscapes – Japan`s Reception of Western Conceptions of the Body.” Medicine in Japan and Germany. Japan Society for the Promotion of Science / Deutsche Gesellschaft der JSPS-Stipendiaten (2000).

http://www.rc.kyushu-u.ac.jp/~michel/serv/histmed/literature/japanesesources.html

Boeken:

Sugita, Genpaku (杉田玄白). 蘭学事始め (Rangaku Kotohajime, Eng: Dawn of Western Science). s.l., 1815.

b. Zoektocht in de Oost-Aziatische bibliotheek

Cambridge History of Japan, Volume 4, Early Modern Japan

In dit naslagwerk worden de Japanse bronnen zowel in romaji als in Chinese karakters weergegeven, wat van pas zal komen als er eenmaal verder gezocht zal worden in de Japanse databanken.

Boeken:

Sugita, Genpaku (杉田玄白). 蘭学事始 (Rangaku kotohajime, Eng: Dawn of

Western Science). Tokio: Chûôkôronsha (中央公論社), 1971.

Cambridge History of Japan, Volume 5, The Nineteenth Century

In dit naslagwerk worden de Japanse bronnen zowel in romaji als in Chinese karakters weergegeven, wat van pas zal komen als ik eenmaal verder zal zoeken in de Japanse databanken.

Boeken:

Jansen, Marius B. Japan and Its World: Two Centuries of Change. Princeton, New Jersey: Princeton University Press,1980.

Keene, Donald. The Japanese Discovery of Europe. Stanford, California: Stanford University Press, 1969.16

Bovendien heb ik hier een belangrijk nieuw trefwoord gevonden:16 Beschikbaar in K.U. Leuven BSML (Scheut Memorial Library), R.U. Gent L.

11

解体新書 (1774), vertaald door Sugita Genpaku 杉田玄白 (1733-1818), en Maeno Ryôtaku 前野良沢 (1723-1803). Vertaling van John Adam Kulmus. Tabulae anatomicae in quibus corporis humani, 1722

c. Zoektocht in de afdeling “Science: Medicine” in de Oost-Aziatische bibliotheek

Boeken:

Rosner, Erhard. Medizingeschichte Japans. Leiden: E.J.Brill, 1989.

Sugimoto, Masayoshi, David L. Swain. Science and Culture in Traditional Japan, A.D. 600-1854. Cambridge, Massachusetts, en London, Engeland: The MIT Press, 1978.

Uit deze werken heb ik zeer veel kopies genomen, die ik zo goed mogelijk heb proberen door te nemen. Bovendien bevatten deze boeken een goede bibliografie. De bibliografie in laatstgenoemde boek verwijst naar volgende werken:

Boeken:

Bowers, John Z. Western Medical Pioneers in Feudal Japan. Baltimore en Londen: The Johns Hopkins Press, 1970.

Fujikawa, Yû (富士川遊 ). 日本医学史 (Nihon igakushi) (History of Japanese

medicine). Tokio: Nisshin Shoin (日新書院), 1941.17

Goodman, Grant Kohn. The Dutch impact on Japan (1640-1853). Leiden: E.J. Brill, 1967.18

17 Een vertaling hiervan is beschikbaar in K.U. Leuven BIBC (Centrale bibliotheek), R.U. Gent G(Geschichte der Medizin in Japan: kurzgefasste Darstellung der Entwicklung der Japanischen Medizin mit besonderer Ber).18 Beschikbaar in R.U. Gent L.

12

Nihon Gakushiin（日本学士院 , The Japan Academy） .明治前日本医学史 (Meijizen Nihon igakushi Eng. History of Pre-Meiji Japanese medicine). Vol. 1-5. Tokio: Nihon Gakujutsu Shinkôkai (日本学術振興会), 1955-1957.

Porkert, Manfred. “The Theorethical Foundations of Chinese Medicine: Systems of Correspondence.” MIT East Asian Science Series, vol. 3. Cambridge, Mass.: The MIT Press, 1974.19

Artikels:

Ôtori, Ranzaburô 大鳥蘭三郎 .1964. “ The Acceptance of Western Medicine in Japan.” Monumenta Nipponica, 19, nr. 3-4 (1964): 20-40.

19 Beschikbaar in K.U. Leuven FLFW, K.U. Leuven BSML.

13

d. Zoektocht via databanken

Bibliography of Asian Studies

Boeken:

Bowers, John Z. When The Twain Meet: The Rise of Western Medicine in Japan. Baltimore: John Hopkins University Press, 1980.

Fujikawa, Yû. Japanese Medicine. Vertaald uit het Duits door Ruhrah, John. New York: AMS Press, 1978. [1934].

Goodman, Grant K. Japan: The Dutch Experience. Leiden: E.J.Brill, 1986.

Huard, Pierre, Zensetsu Ohya en Ming Wong. La Medecine Japonaise des Origines a Nos Jours. Parijs: Éditions Roger Dacosta, 1974.

Huard, Pierre, Ming Wong. La Medicine Chinoise. Parijs: Presses universitaires de France, 1964.20

Jansen, Marius B. 1989. Japan in The Early Nineteenth Century: The Cambridge History of Japan, vol. 5: The Nineteenth Century, 50-115. Engeland: Cambridge University Press.21

Lock, Margaret. East Asian Medicine in Urban Japan: Varieties of Medical Experience. Berkeley: University of California Press, 1980.22

Nagayo, Takeo : History of Japanese Medicine in The Edo Era - Its Social And Cultural Backgrounds. Nagoya: The University of Nagoya Press, 1991.

Rosner, Erhard. Medizingeschichte Japans. Leiden: E.J.Brill, 1989.

20 Een vertaling is beschikbaar in R.U. Gent G (Chinese Medicine, 1968).21 Beschikbaar in K.U. Leuven LSIN, K.U. Leuven KOHU (Campus Kortrijk, bibliotheek Letteren), R.U. Gent R.22 Beschikbaar in K.U. Leuven LSIN.

14

Sugimoto, Masayoshi, David L. Swain. Science and Culture in Traditional Japan. Rutland, Vermont, Tokio: Charles E. Tuttle, 1989.

Artikels:

Bowers, John Z. “The adoption of German Medicine in Japan: The Decision and the Beginning.” Bulletin of the History of Medicine, nr.1 (1979): 57-80.

Goodman, Grant Kohn. “Dutch studies in Japan re-examined.” Deutschland-Japan: historische Kontakte, nr.11 (1984): 69-88.

Jansen, Marius B. “Rangaku and Westernization.” Modern Asian Studies, nr.4 (1984): 541-554.

Kuriyama, Shigehisa. “Between Mind and Eye: Japanese Anatomy in the Eighteenth Century.” Paths to Asian Medical Knowledge (1992): 21-43.

Lock, Margaret. “L'homme-machine et l'homme-microcosme: l'approche occidentale et l'approche japonaise des soins medicaux.” Annales, economies, societes, civilisations, nr.5 (1980): 1116-1136.

Lock, Margaret. “The organization and practice of East Asian medicine in Japan: continuity and change.” Social Science and Medicine, nr.4 (1980): 245-254.

Lock, Margaret. “An examination of the influence of traditional therapeutic systems on the practice of cosmopolitan medicine in Japan.” American Journal of Chinese Medicine, nr.3 (1980): 221-229.

Numata, Jirô. “Studies of the history of Yôgaku: a bibliographical essay.” Acta Asiatica, nr.42 (1982): 75-101.

Numata, Jirô. “Dutch learning (Ran-gaku) in Japan: a response pattern to the foreign impact.” Acta Asiatica, nr.22 (1972): 62-72.

Otsuka, Yasuo. “Chinese Traditional Medicine in Japan.” Asian medical systems: a comparative study (1976): 322-340.

Rosner, Erhard. “Die europaische Medizin in Japan: 16. bis 19. Jahrhundert.” Berliner Festspiele, ed. Japan und Europa 1543-1929: Essays: zur Ausstellung der 43. Berliner Festwochen im Martin-Gropius-Bau Berlin (1993): 27-35.

15

Sugimoto, Masayoshi. “Medicine in Japan: past and present.” Japan Christian Quarterly, nr.3 (1978): 131-141.

Van Put, Ineke. “A brief history of medicine in Japan.” Oriental medicine: an illustrated guide to the Asian arts of healing (1997): 231-245.

Yoshida, Tadashi. “Anatomy in Rangaku.” Journal of the Japan-Netherlands Institute, nr.1 (1989): 21-38.

16

PicaNCC – Nederlandse Centrale Catalogus

Boeken:

Beukers, Harmen (Et al.). Red-hair Medicine: Dutch-Japanese Medical Relations. Amsterdam: Rodopi B.V., 1991.

Bowers, John Z. When the Twain Meet: The Rise of Western Medicine in Japan. Baltimore: John Hopkins University Press, 1980.

Bowers, John Z. Western Medical Pioneers in Feudal Japan. Baltimore: The Johns Hopkins Press, 1970.

Bowers, John Z. Medical Education in Japan: From Chinese Medicine to Western Medicine. New York: Hoeber Medical Division, Harper and Row, 1965.

Fujikawa, Yû, Miura K. Geschichte der Medizin in Japan : kurzgefasste Darstellung der Entwicklung der japanischen Medizin mit besonderer Berücksichtigung der Einführung der europäischen Heilkunde in Japan; Kurze Geschichte der Medizin in Japan. Tokio: Kaiserlich-Japanisches Unterrichtsministerium, 1911.

Goodman, Grant K. Japan and The Dutch, 1600-1853. Richmond, Surrey: Curzon, 2000.

Goodman, Grant Kohn. The Dutch impact on Japan (1640-1853). Ann Arbor, Michigan: University Microfilms, 1987. Fotomechanische herdruk van de oorspronkelijke uitgave van 1955. Oorspronkelijk verschenen als proefschrift University of Michigan.

Goodman, Grant K. Japan: The Dutch Experience. Leiden: E.J.Brill, 1986.

Huard, Pierre. Structure de la Médecine Chinoise. Les conférences du Palais de la Découverte, nr. 49. Parijs, 1957.

Huard, Pierre, Zensetsu Ohya. Panorama de la Médecine Japonaise Traditionnelle. Biologie Médicale, nr. buiten reeks (vol. 52). Parijs, 1963.

Huard, Pierre, Zensetsu Ohya en Ming Wong. La Medecine Japonaise: Des Origines a Nos Jours. Parijs: Éditions Roger Dacosta, 1974.

17

Jansen, Marius B. The Making of Modern Japan. Cambridge: The Belknap Press of Harvard University Press, 2000.23

Keene, Donald. The Japanese Discovery of Europe. Stanford, California: Stanford University Press, 1969.

Kulmus, Johann Adam. Anatomische Tabellen, nebst dazu gehörigen Anmerckungen und Kupffern, daraus des gantzen menschlichen Cörpers Beschaffenheit und Nutzen deutlich zu ersehen, welche den Anfängern der Anatomie zu beque mer Anleitung verfasset hat. Amsterdam : bey die Janssons von Waesberge, 1732.

Kuriyama, Shigehisa. The Imagination of the Body and the History of Bodily Experience, International symposium, nr.15. Kyoto: International Research Center for Japanese Studies, 2000. 24

Lock, Margaret. East Asian Medicine in Urban Japan: Varieties of Medical Experience, Comparative studies of health systems and medical care, nr.4. Berkeley: University of California Press, 1980.

Numata, Jirô, Akira Matsumura, en Shôsuke Satô. Yôgaku, jô, Nihon shisô taikei, 64. Tôkyô : Iwanami shoten, 1976.

Ogata, Tomio. Yôgaku nihyakunen kinente : "Kaitai shinsho" shuppan nihyakenen kinen sekai no naka no Nihon no gakujutsu no ayumi no ato wo tadotteTabulae anatomicae. Uitgegeven t.g.v. de 200- jarige herdenking van de uitgave van Tabulae anatomicae in het Japans, 1774. Tokio: s.l., 1974.

Porkert, Manfred. “The Theorethical Foundations of Chinese Medicine: Systems of Correspondence.” MIT East Asian Science Series, vol. 3. Cambridge, Mass.: The MIT Press, 1974.

Porkert, Manfred. Die Chinesische Medizin. Düsseldorf : Econ Taschenbuch Verlag, 1989.

Rosner, Erhard. Medizingeschichte Japans. Leiden: E.J.Brill, 1989.

Rutten, Alfons Martinus Gerardus. 2002. Reviews – Dutch Transatlantic Medicine Trade in the Eighteenth Century Under the Cover of the West India Company. Rotterdam : Erasmus Publishing, 2000.

23 Beschikbaar in K.U. Leuven LSIN, K.U. Brussel KUB.24 Beschikbaar in K.U. Leuven LSIN.

18

Sugimoto, Masayoshi, David L. Swain. Science and Culture in Traditional Japan. Rutland, Vermont, Tokio: Charles E. Tuttle, 1989.

Sugita, Genpaku. Dawn of Western Science in Japan. Vertaald door Matsumoto, Ryôzô. Tokio: Hokuseido Press, 1969.

Wong, Ming. Handbuch der Chinesischen Pflanzheilkunde, een vertaling van Wong, Ming, La medicine chinoise par les plantes. Freiburg im Breisgau : Bauer, 1978.25

Online Contents

Artikels:

Beukers, Harmen. “ Red-hair Medicine; Dutch-Japanese Medical Relations.” Bijdragen tot de taal-, land- en volkenkunde, nr.4 (1991): 519.

Goodman, Grant Kohn, Reinier H. Hesselink. “ Reviews of Books – Japan and the Dutch 1600-1853.” Journal of Asian History, nr. 2 (2001): 206-207.

Rutten, Alfons Martinus Gerardus. 2002. “ Reviews – Dutch Transatlantic Medicine Trade in the Eighteenth Century Under the Cover of the West India Company.” Itinerario: bulletin of the Leyden Centre for the History of European Expansion, nr.3-4 (2002): 101.

Webcat.nii.ac.jp

Boeken:

Fujikawa, Yû (富士川遊 ). 『日本医学史』 ( nihon igakushi, Eng: History of

Japanese Medicine.). Tokio: Tokusôsha (特装社), 1974.

25 Franse vertaling beschikbaar in UCL BMAG.

19

Ishihara, Akira (石原明). 『日本の医学：その流れと発展』 (nihon no igaku: sono nagare to hatten, Eng: Medicine in Japan: Trends and Development). Tokio: Shibundô (至文堂), 1963.

Itazawa, Takeo ( 板澤武雄). 『日本とオランダ：近世の外交・貿易・学問』 (nihon to oranda: kinsei no gaikô; bôeki; gakumon, Ned: Japan en Holland: diplomatie in de periode 1568-1868; handel; wetenschap). Tokio: Shibundô (至文

堂), 1966.

Itazawa, Takeo (板澤武雄). 『蘭学の発達』 (rangaku no hattatsu, Eng: The

Development of Rangaku). Tokio: Iwanami Shoten (岩波書店), 1933.

Kira, shirô (吉良枝郎). 『日本の西洋医学の生い立ち：南蛮人渡来から明治

維新まで』 ( nihon no seiyô igaku no oitachi: nanbanjin torai kara meiji ishin made, Ned: De groei van de Westerse geneeskunde in Japan: vanaf de introductie door de Zuidelijke Barbaren tot en met de Meiji Restauratie ). Tokio: Tsuijishokan (築地書館), 2000.

Kosoto, Hiroshi (小曽戸洋). 『中国医学古典と日本：書誌と伝承』 ( chûgoku igaku koten to nihon: shoshi to denshô, Ned: Japan en klassieke werken over Chinese geneeskunde: bibliografie en overlevering). Tokio: Hanawa shobô (塙書房), 1996.

Nihon Gakushiin (日本学士院, The Japan Academy). 『明治前日本医学史』 (meijizen nihon igakushi, Eng: History of Pre-Meiji Japanese Medicine). Tokio: Nihon Gakujutsu Shinkôkai (日本学術振興会), 1955.

Numata, Jirô (沼田次郎). 『西洋見聞集』 (seiyô kenbunshû, Ned: Verzameling

van ervaringen met het Westen). Tokio: Iwanami Shoten (岩波書店), 1974.

Ogata, Tomio (緒方富雄). 『江戸時代の洋学者たち』(edo jidai no yôgakushatachi, Ned: Westerse wetenschappers van de Edo periode). Tokio: Shinjinbutsu ôraisha (新人物往来社), 1972.

Yamada, Keiji, Shigehisa Kuriyama (山田慶児・栗山茂久). 『歴史の中の病と

医学』(rekishi no naka no yamai to igaku, Ned: Geschiedenis van ziekte en geneeskunde). Kyoto: Shibunkakushuppan (思文閣出版), 1997.

Webfront2.nii.ac.jp

20

Tijdschriften:

日本東洋医学雑誌 (nihon tôyô igaku zasshi Eng: Japanese Journal of Oriental Medicine). 26

e. Zoektocht in de licentiaatsverhandelingen Japanologie

Bauwens, Jessica. De studie van het Nederlands in Japan tijdens de Edo-periode (1600-1868). Diss. lic. Japanologie, K.U. Leuven, 1994-1995, 1995.

Blonde, An. Een vreemde invasie in het zestiende eeuwse Japan: de namban. Diss. lic. Japanologie, K.U. Leuven, 1987-1988, 1988.

De Smedt, An. De “Hollandse Geneeskunde” in Japan (1650-1830). Diss. lic. Japanologie, K.U. Leuven, 1991-1992, 1992.

26 Dit tijdschrift leek interessant om te vermelden, aangezien een paar artikels over 漢方 gaan ( o.m. over behandeling en genezingswijze). Spijtig genoeg moet men lid zijn om deze artikels on-line te kunnen lezen.

21

Mallants, Gwenda. Geschiedenis van de geneeskunde in Japan tot en met de zestiende eeuw. Diss. lic. Japanologie, K.U. Leuven, 1995-1996, 1996.

Theys, Isabelle. De Hollandse aanwezigheid in Japan tijdens de isolatieperiode (1639-1854): belang en invloed. Diss. lic. Japanologie, K.U. Leuven, 1989-1990, 1990.

5. ISI Web of Knowledge

ISI Web of Knowledge bevat bibliografische informatie komende uit duizenden wetenschappelijke tijdschriften. Omdat elk artikel vergezeld wordt van zijn bibliografie (de Cited Reference List), bestaat de mogelijkheid om te zoeken naar artikels die een bekend werk of een bekende auteur citeren. Om na te gaan welke auteurs vaak geciteerd worden in artikels, werd er gebruik gemaakt van de ISI Web of Knowledge, via de Full Search, waarbij gezocht werd in drie onderzoekgebieden, namelijk:

1. Science Citation Index Expanded (SCI-EXPANDED); periode 1972-20032. Social Sciences Citation Index (SSCI); periode 1972-2003 3. Arts & Humanities Citation Index (A & HCI); periode 1975-2003

22

Via de Full Search van de Cited Reference Search kwam men tot deze resultaten. Enkel de auteurs en werken die resultaat gaven worden vermeld.

o Beukers, Harmen. Red-hair Medicine: Dutch-Japanese Medical Relations. Amsterdam: Rodopi B.V., 1991.

Referenties: 5

o Bowers, John Z. When the Twain Meet: The Rise of Western Medicine in Japan. Baltimore: John Hopkins University Press, 1980.

Referenties: 9

o Bowers, John Z. Western Medical Pioneers in Feudal Japan. Baltimore: John Hopkins University Press, 1970.

Referenties: 7

o Fujikawa, Yû (富士川遊). 『日本医学史』(Nihon igakushi, Eng: History of

Japanese Medecine). Tokio: Tokusôsha (特装社), 1974. Referenties: 1

o Goodman, Grant Kohn. Japan and the Dutch, 1600-1853. Richmond, Surrey: Curzon, 2000.

Referenties: 3

o Goodman, Grant Kohn. Japan: The Dutch Experience. Leiden: E.J. Brill, 1986.Referenties: 14

o Goodman, Grant. The Dutch Impact on Japan (1640-1853). Leiden: E.J. Brill, 1967.

Referenties: 7

o Huard, Pierre, Zensetsu Ohya en Ming Wong. La Medecine Japonaise: Des Origines a Nos Jours. Parijs: Éditions Roger Dacosta, 1974.

Referenties: 5

o Huard, Pierre, Ming Wong. La Medecine Chinoise. Parijs: Presses Universitaires de France, 1964.

Referenties: 2

o Jansen, Marius B. The Making of Modern Japan. Cambridge: The Belknap Press of Harvard University Press, 2000.

Referenties: 7

o Jansen, Marius B. Japan and Its World: Two Centuries of Change. Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1980.

Referenties: 14

23

o Keene, Donald. The Japanese Discovery of Europe. Stanford, California: Stanford University Press, 1969.

Referenties: 23

o Numata, Jirô, Akira Matsumura, en Shôsuke Satô. Yôgaku, jô, nihon shisô taikei, 64. Tokio: Iwanami shoten, 1976.

Referenties: 2

o Porkert, Manfred. The Theorethical Foundations of Chinese Medicine: Systems of Correspondence: MIT East Asian Science Series, vol.3. Cambridge Mass.: The MIT Press, 1974.

Referenties: 82

o Sugita Genpaku. Dawn of Western Science in Japan. Vertaald door Matsumoto Ryôzô. Tokio: Hokuseido Press, 1969.

Referenties: 3

6. Besluit

Uit de zoekresultaten blijkt dat een aantal auteurs terugkeren. Omdat ik vele auteurs telkens terug vond in de databanken, ben ik ze blijven vermelden, om hun belang aan te duiden in dit vakgebied. Aanvankelijk dacht ik dan ook dat deze de belangrijkste waren, zoals bijvoorbeeld John Bowers. Toch blijkt deze auteur niet zo vaak geciteerd te worden in de ISI Web of Knowledge als andere auteurs zoals bijvoorbeeld Manfred Porkert, die niet zo verschrikkelijk vaak terugkwam in de geraadpleegde databanken. Ik wil hier wel aan toevoegen dat ik me niet louter baseer op hetgeen de ISI Web of Knowledge mij vertelt (hoewel het zeer zeker een goede referentie is, aangezien het toch weergeeft hoe wetenschappelijk een werk wel is, of hoe bekend een auteur is op een zeker wetenschappelijk gebied). De werken die Bowers bijvoorbeeld geschreven heeft, geven naar mijn bevinding een goede introductie tot mijn onderwerp, hoewel ze op wetenschappelijk gebied geen basiswerken blijken te zijn over mijn behandelde onderwerp, maar ik zou zeker de tijd nemen ze te lezen. Op basis van de ISI Web of Knowledge heb ik wel een selectie doorgevoerd in mijn bibliografische informatie. Zodoende ben ik gekomen tot drie basiswerken betreffende mijn onderwerp. Deze zijn, in volgorde van belangrijkheid:

o Porkert, Manfred. The Theorethical Foundations of Chinese Medicine: Systems of Correspondence: MIT East Asian Science Series, vol.3. Cambridge Mass.: The MIT Press, 1974.

o Keene, Donald. The Japanese Discovery of Europe. Stanford, California: Stanford University Press, 1969.

24

o Goodman, Grant Kohn. Japan: The Dutch Experience. Leiden: E.J. Brill, 1986.

Mede omdat deze werken niet expliciet handelen over Westerse geneeskunde in Japan vanaf de Rangaku periode, wil ik hier zeker de werken van John Bowers aan toevoegen; zij sluiten goed aan bij de meer algemene werken die ik net vernoemd heb. Bovendien wil ik hierbij vermelden dat bovenstaande werken van Keene en Goodman beschikbaar zijn aan de Leuvense universiteit, zoals ook enkele werken van Bowers die in mijn bibliografie opgenomen zijn.

Natuurlijk kan je, naast de beoordeling op basis van de reputatie van de auteur, ook op basis van andere criteria werken om zekere werken en auteurs als meer of minder wetenschappelijk te beschouwen. Een tweede criterium is bijvoorbeeld de uitgeverij. Voorbeelden van wetenschappelijke uitgeverijen zijn deze die verbonden zijn aan een universiteit, zoals de Massachusetts Institute of Technology Press, de Stanford University Press, de Cambridge University Press, de Princeton University Press, de Harvard University Press en de University of California Press.

Verder kunnen artikels zoals verschenen in tijdschriften als de Monumenta Nipponica, de Acta Asiatica en de Journal of the Japan-Netherlands Institute, ook als wetenschappelijk beschouwd worden.

Zoals al blijkt uit de rest van mijn paper, benader ik dit onderwerp vanuit een historische invalshoek. Daarom dat er, naast werken die specifiek over mijn onderwerp handelen, ook werken vermeld worden die de geschiedenis van bijvoorbeeld de geneeskunde in Japan breder behandelen dan enkel vanaf de Rangaku periode, om de redenen die ik al aangehaald heb in het hoofdstuk over de indeling van mijn werk. De drie basiswerken die ik gekozen heb zijn daarom zeer nuttig omdat ze een globaal overzicht geven van de tijdsgeest waarin de introductie van Westerse geneeskunde zich voordeed. De werken van bijvoorbeeld Bowers kunnen dan als uitdieping dienen en tot het eigenlijke onderwerp van mijn paper voeren.

Mijn visie op dit thema is tijdens mijn zoektocht in zekere mate veranderd. In het begin ben ik vertrokken van een veel te eng begrip, namelijk mijn toespitsing op Hanaoka Seishû, zonder echt te kijken naar de historische context. Vervolgens ben ik aandacht beginnen besteden aan een historische periode – de Rangaku periode – waarin de Westerse geneeskunde geïntroduceerd werd en invloed had op de geneeskunde in Japan. Daarbij verdween de aandacht voor Hanaoka Seishû min of meer naar de achtergrond, waarbij ik hem meer bedoelde als een concreet voorbeeld van de invloed waarover ik sprak. Hij werd specifiek uitgekozen om als voorbeeld te dienen, aangezien het zo is dat hij de eerste ter wereld was – nog voor de Europeanen, die eigenlijk op dat ogenblik veel verder stonden dan de Japanners! – die een succesvolle operatie onder volledige narcose uitvoerde, wat van groot historisch belang is.

Ik zou overwegen dit onderwerp verder uit te werken in mijn licentiaatsverhandeling, aangezien het onderwerp mij is blijven boeien tijdens mijn zoektocht. Vele boeken die ik uit interesse wilde lezen over dit onderwerp, kon ik niet lezen wegens tijdgebrek. Voorts ontdekte ik via de ISI Web of Knowledge dat er nog andere auteurs op dit gebied

25

werkzaam zijn waarvan ik geen werken vermeld heb omdat ik die tijdens mijn zoektocht in de databanken niet ben tegengekomen. Ik heb het ook achterwege gelaten deze werken en auteurs verder te onderzoeken, aangezien mijn paper anders veel te lang zou worden. Voor een licentiaatsverhandeling zal dit uitgewerkt moeten worden.

26