DE INVLOED VAN DRUGS OP LITERAIRE …...Brompton coctail, een mix van onder meer morfine, heroïne,...

UNIVERSITEIT GENT

FACULTEIT LETTEREN EN WIJSBEGEERTE

Academiejaar 2009-2010

DE INVLOED VAN DRUGS OP

LITERAIRE CREATIVITEIT:

CHARLES BAUDELAIRE & ARTHUR RIMBAUD

Promotor: Bart Keunen Verhandeling voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte voor het verkrijgen van de graad van Master in de Vergelijkende Moderne Letterkunde, door Mariano Contino

i

Dankwoord

Deze Masterproef is begeleid door professor Bart Keunen, die ik bij deze wil

bedanken. Zijn voortdurende bereidheid om mijn vragen te beantwoorden, de

hulp bij het omkaderen van een onderwerp en de feedback zijn heel nuttig

geweest. Ook de opmerkingen van Sascha Bru en Kevin Van Eeckelen zijn

heel handig geweest in de verdere uitwerking.

Vervolgens wil ik ook mijn ouders en vrienden bedanken, die me gedurende dit

academiejaar gemotiveerd hebben. Meer specifiek denk ik aan Marta Tietz, Nele

Sels, Joachim Sels, Maarten Van Hoorickx, Guillaume Soinne, Robin Van

Cleemput en Quinten Ouvry die steeds bereid waren te luisteren naar mijn

ontelbare anekdotes en te antwoorden op mijn filosofische vragen.

ii

Inhoudstafel

1. Inleiding 2

2. Situering 5

3. Charles Baudelaire 7

3.1 Druggebruik 7

3.2 Eerste hasjiesj-studie in kader van politiek debat 11

3.3 Les paradis artificiels 14

3.3.1 Moraal 14

3.3.1.1 Scherpe veroordeling 15

3.3.1.2 Duivelse kenmerken van de hasjiesjroes 17

3.3.1.3 Besluit 20

3.3.2 Dubbelzinnigheid 21

3.3.2.1 Hasjiesj erger dan opium? 21

3.3.2.2 Le théatre de Seraphin 24

3.3.2.3 L'homme Dieu 29

3.3.3 Hasjiesj-effecten in Baudelaire's esthetica 33

3.3.4 Invloed van drugs op creativiteit 38

3.3.4.1 Baudelaire antwoordt, critici stellen in vraag 38

3.3.4.2 Invloeden in de poëzie van Baudelaire 40

3.3.4.3 Creativiteit, geestesziekte en drugs 45

iii

3.3.4.3.1 Creativiteit 45

3.3.4.3.2 Creativiteit en geestesziekte: manisch-

depressiviteit

47

3.3.4.4 Besluit 50

4. Arthur Rimbaud 51

4.1 Druggebruik 51

4.2 De Zienersbrieven 52

4.2.1 Se faire voyant par encrapulement 52

4.2.2 Taalexperimenten en woordhallucinatie 54

4.3 Invloeden in de poëzie van Rimbaud 56

4.3.1 Van Baudelaire tot Rimbaud 56

4.3.2 « L'histoire d'une de mes folies » 58

4.3.3 Matinée d'ivresse 61

4.3.3.1 « Voici le temps des Assassins » 61

4.3.3.2 Directe invloed? 65

4.3.3.3 Poème d'instauration 65

5. Conclusie 69

Bibliografie

1

Les drogues nous ennuient avec leur paradis.

Qu'elles nous donnent plutôt un peu de savoir.

Nous ne sommes pas un siècle à paradis.1

1 Michaux, H., Connaissance par les gouffres, Paris, 1961, p.9

2

1. Inleiding

Samuel Coleridge, Thomas De Quincey, Théophile Gautier, Charles Baudelaire,

Arthur Rimbaud, Antonin Artaud, Aldous Huxley, Ernst Jünger, Henri

Michaux,... Het zijn slechts enkele grote namen uit de literaire canon die niet

enkel met drugs geëxperimenteerd hebben maar, wat belangrijker is, hun

bevindingen ook hebben neergeschreven. De catalogus van middelen waar ze

hun toevlucht tot gezocht hebben, is al even uitgebreid: gaande van opium over

morfine, heroïne, cocaïne, hasjiesj, peyote, mescaline, ether tot de in 1943 bij

toeval ontdekte drug LSD. In Europa wist men lange tijd niet af van het bestaan

van deze roesmiddelen, maar de ontwikkeling van de contacten met exotische

landen in de negentiende eeuw bracht daar verandering in. Al die tijd werden ze

voor verschillende doeleinden gebruikt: in de geneeskunde gebruikte men ze als

medicijn of als pijnstillers.We hoeven bijvoorbeeld maar te denken aan de

Brompton coctail, een mix van onder meer morfine, heroïne, cocaïne en

chloroform die terminaal zieken toegediend krijgen wanneer het uur van hun

dood nadert. Ook in religieuze kringen beroept men zich vandaag de dag nog op

deze substanties. In de Native American Church bijvoorbeeld, beoefent men het

Peyotisme, dat uitgebreid beschreven wordt in The teachings of Don Juan van

Carlos Castaneda. Het leger experimenteerde met deze middelen om

verscheidene redenen: zo kregen de gevechtspiloten tijdens WO II amfetamines

toegediend, en dacht men LSD te kunnen gebruiken als krachtig

waarheidsserum of het te kunnen inzetten als psychologisch

oorlogswapen.Verder werden ze ook omwille van recreatieve doeleinden

gebruikt,of, op één lijn hiermee, om genoegdoening te geven aan onze drang tot

escapisme. Zoals Aldous Huxley in The Doors of Perception schreef:

That humanity at large will ever be able to dispense with Artificial paradises seems very unlikely. Most men and women lead lives at the worst so painful,

at the best so monotonous, poor and limited that the urge to escape, the longing to transcend themselves if only for a few moments, is and has

always been one of the principal appetites of the soul.2 2 Huxley, A., The Doors of Perception, New York, Perennial Library, 1989, p. 62

3

Kunstenaars hebben zich vaak tot deze middelen gericht in de hoop dat ze een

stimulerende werking zouden hebben op hun creativiteit of om door te stoten tot

het onbekende. Aldous Huxley geeft ons in The Doors of Perception en in Heaven

and Hell een boeiende filosofische verklaring van de effecten die drugs volgens

hem op het bewustzijn hebben. Hij was ervan overtuigd dat elkeen van ons een

mogelijke « Mind at Large » is, en dat de drugs ervoor zorgen dat die gebieden van

onze hersenen die in biologisch opzicht weinig nut hebben, betreed kunnen

worden. Jacques-Joseph Moreau De Tours, psychiater uit het negentiende

eeuwse Frankrijk, oprichter van Le Club des Hachichins en schrijver van Du

Hachisch et de l'aliénation mentale, was van mening dat hasjiesj een toestand

van gelimiteerde, controleerbare en bewuste gekheid kon veroorzaken3. Het is

dus niet verwonderlijk dat kunstenaars zich hiertoe aangetrokken voelden.

Desalniettemin werd er van begin af aan rekening gehouden met en aandacht

besteed aan de gevaren. Deze masterproef onderzoekt of en hoe drugs effectief

invloed kunnen hebben op de creativiteit. Dit ruime thema moet natuurlijk

afgebakend worden, hoewel het begin- en eindpunt van de Westerse

drugsliteratuur voorlopig nochtans vaststaat. De meeste studies die zich buigen

over dit thema beginnen met de Confessions of an english Opium-eater van

Thomas De Quincey, dat geschreven werd in 1821 en houden op bij de

mescalinetrips omstreeks 1950 van de Belgische dichter Henri Michaux. In die

ruime tijdspanne zijn echter vele schrijvers de revue gepasseerd. Ik opteerde om

twee dichters uit te kiezen die me na aan het hart liggen. Deze hebben niet alleen

een uiterst belangrijke rol gespeeld in dit debat, ze zijn tevens goede voorbeelden

van de moeilijkheidsgraad ervan: het gaat hier over twee bekende poètes maudits,

Charles Baudelaire en Arthur Rimbaud.

In een eerste deel maken we een algemene beschouwing over het druggebruik in de

negentiende eeuw, tussen Romantiek en Decadentisme, en kijken we wat men

verwachtte van drugs. Vervolgens splitsen we de masterproef op in twee delen,

waarvan elk deel één schrijver bevat. We beginnen met Baudelaire, die uitgebreider

besproken wordt dan Rimbaud, gezien de belangrijke studie die hij gemaakt heeft

over drugs; Les paradis artificiels. In de eerste plaats gaan we, net zoals voor

3 Milner, M., L'imaginaire des drogues, Paris, Éditions Gallimard, 2000, p.9

4

Rimbaud, aan de hand van zijn correspondentie en allerhande getuigenissen op

zoek naar de omvang van zijn druggebruik. Vervolgens bestuderen we Baudelaire's

eerste tekst over drugs, Du vin et du hachisch, comparés comme moyens de

multiplication de l'individualité alvorens over te gaan tot een grondige studie van

Les paradis artificiels. Daarna bekijken we of drugs, naast de studies, effectief

invloed gehad hebben op het oeuvre van Baudelaire. Wat Rimbaud betreft gaan we

op zoek naar de rol van roesmiddelen in de ontwikkeling van zijn zienersproject.

Vervolgens proberen we invloeden in de poëzie van Rimbaud te ontwaren, gaan we

in op de link tussen hem en Baudelaire, en besteden we uitgebreid aandacht aan

het gedicht Matinée d'ivresse .

Eén conclusie kunnen we alvast meegeven: drugs maken niet creatief. De

Quincey merkte het al op in zijn Confessions:

If a man whose talk is of oxen should become an opium-eater, the probability is, that (if he is not too dull to dream at all)- he will dream about

oxen.4

4 Quincey, T. De, Confessions of an english opium-eater, London, Dent, 1967, p. 12

5

2. Situering

Wie een studie als deze onderneemt, zal al gauw merken dat hij niet anders kan

dan even uit te wijden over Thomas De Quincey. Zijn Confessions of an english

opium-eater was de eerste literaire tekst gewijd aan drugs en is een echte

klassieker geworden. Ze vertellen het verhaal van de lange omwentelingen die de

schrijver heeft doorgemaakt met opium en presenteren zijn dromen, de intensiteit

van zijn lichamelijk en geestelijk genot, maar ook de talloze crisissen en de

ondraaglijke kwellingen die hij heeft moeten ondergaan als gevolg van zijn abusief

druggebruik. Daarenboven, gezien zijn romantisch karakter, lijkt hij ook uit zijn

lijden een zeker genoegen te putten. Door zijn ziel zo bloot te geven, iets dat, zoals

hij zelf zegt, niet gebruikelijk was in de Engelse literatuur, werden drugs

opgenomen in de literaire thematiek en een « romantische dimensie »5 toegekend.

Het boek werd vrij snel ontdekt en zowel de Engelse als de Franse literatuur zijn

doorspekt met vertalingen, adaptaties en citaten. In 1828 werd het verhaal voor het

eerst aangepast door de jonge Alfred de Musset, maar het is vooral de versie van

Baudelaire uit 1860 die De Quincey in Frankrijk populair maakte.

De reden hiervoor is dat de dichter van Les Fleurs du Mal en de romantici zich

herkenden in de preoccupaties en verlangens van hun Engelse lotgenoot6. Ook werd

de idee van een literaire productiviteit onder invloed geïntroduceerd. Daarenboven

bracht die een bevestiging en versterking van enkele romantische tendensen met zich

mee7. Het is immers niet moeilijk drugs te linken aan de escapistische neigingen van

de romantici. We hoeven maar te denken aan de voorliefde voor het exotische en het

fantastische, of aan het succes van de gothic novel die vervuld was van het

bovennatuurlijke. Daarenboven was er nog het belang dat men hechtte aan dromen,

vooral aan diegenen die zich tijdens de waaktoestand manifesteren. De romantische

schrijvers geloofden immers dat er een sterke link bestond tussen dromen en de

literaire creatieprocessen. Ze werden dan ook beschouwd als een handig hulpmiddel

en diegenen die niet gezegend waren met de gave om te dromen, probeerden, alvorens

5 Liedekerke, A. de., La belle époque de l'opium, Éditions de la différence, 1984, p.43


7 Milner, M., L'imaginaire des drogues, Paris, Éditions Gallimard, 2000, pp. 57-58

6

opium en hasjiesj te ontdekken, allerlei processen uit om dit te stimuleren. Over

de Zwitserse schilder Fuseli wordt bijvoorbeeld gezegd dat hij zelfs rauw vlees at

om nachtmerries te veroorzaken8. Men kan zich dus wel inbeelden welke impact

drugs en hun droomopwekkende kwaliteiten hadden op de romantici in hun

fanatieke zoektocht naar surrealiteit. Anouk de Liedekerke stelt het als volgt:

Avec leur fabuleux pouvoir onirogère, les drogues psychotropes permettaient dans ces domaines des incursions extraordinaires, des états de conscience différents, ce dépassement de soi et les apparences vers

lequel toute leur philosophie les portait. Pénétrés des théories de Swedenborg et des penseurs néo-platoniciens, ils virent dans la drogue un

moyen tout à fait indiqué d'accéder directement à une surréalité dont l'existence ne faisait à leurs yeux aucun doute.9

Omstreeks 1870, met de generatie van het Decadentisme en de fin-de-siècle

literatuur, waarvan Charles Baudelaire in zekere zin de voorloper was, heeft er

zich echter een paradigmaverschuiving voorgedaan. Hoewel ook de romantici te

lijden hadden onder spleen en een mal de siècle-gevoel, getuigden ze toch van een

zekere daadkracht, ook wat betreft hun druggebruik. Drugs werden aanzien als

een kennisinstrument en werden genuttigd omwille van de perspectieven die ze

boden op vlak van creativiteit en zelfkennis. Bij Baudelaire echter lijkt er nog

weinig over te blijven van deze aspiraties. Zijn prangend pessimisme kondigt het

decadentisme aan, en ook het druggebruik wordt voortaan anders ingevuld. Niet

langer kadert dit enkel in een onderzoek, maar ook in een nihilistisch, wanhopig

smachten naar troost en bevrijding. Mario Praz maakt in The Romantic Agony het

onderscheid tussen de fantatieke actie van de Romantiek en de steriele

contemplatie, het eenvoudigweg ondergaan van de Decadenten:

Delacroix, as rovea painter, was fiery and dramatic; Gustave Moreau strove to be cold and static. The former painted gestures, the latter

attitudes. Although far apart in artistic merit(...), they are highly representative of the moral atmosphere of the two periods in which they

flourisched- of Romanticism, with its fury or frenzied action, and of Decadence, with its sterile contemplation.10

8 Hayter, A., Opium and the Romantic Imagination, London, Faber & Faber, 1968, p. 67


10 Praz, M., The Romantic agony, London, Oxford University press, 1970, p. 303

7

3. Charles Baudelaire

3.1 Druggebruik

In dit hoofdstuk proberen we aan de hand van Baudelaire's

correspondentie en verschillende getuigenissen te ontdekken wat nu

precies de omvang van zijn druggebruik was.

Bij het aanvatten van mijn lectuur omtrent Baudelaire en diens visie op

roesmiddelen, verbaasde het mij enigszins dat de auteur van Les paradis artificiels

als een moralist wordt beschouwd. Dit boek werd en wordt immers vaak bestempeld

als een soort van bijbel in de kring der druggebruikers, ondanks het feit dat de

moraliserende toon onmiskenbaar aanwezig is en zelfs domineert. Van in het begin

laat de auteur geen twijfel bestaan over het onderwerp van zijn studie:

L'analyse des effets mystérieux et des jouissances morbides que peuvent engendrer ces drogues, des châtiments inévitables qui résultent de leur usage

prolongé, et enfin de l'immoralité même impliquée dans cette poursuite d'un faux idéal, constitue le sujet de cette étude.11

Wanneer we vervolgens verder lezen wordt ook de veronderstelling dat Baudelaire

over zijn eigen ervaringen schrijft van de kaart geveegd. Niet alleen omkadert hij zijn

doel door de lezer te vertellen dat hij het enkel over « du haschisch » zal hebben

« suivant des renseignements nombreux et minutieux, extraits des notes ou des

confidences d'hommes intelligents qui s'y étaient adonnés longtemps »12, ook blijkt zijn

hasjiesjconsumptie eerder beperkt te zijn geweest. Gautier, die 1868 een studie

maakte over Baudelaire, getuigt dat deze slechts zelden, en dan nog als observator,

aanwezig was op de ‗fantasias‘. Dit waren reünies die door dokter Moreau de Tours

en Boissard de Boisdenier georganiseerd werden in het Hôtel Pimodan, en waar

diverse bekende kunstenaars en schrijvers zoals Balzac, Gautier en Delacroix

11 Baudelaire, Ch., Les paradis artificiels , Le poème du hachisch,(Le goût de l’infini) in : Oeuvres

complètes, texte établi et annoté par Y.-G. Le Dantec, édition révisée, complétée et présentée par

Claude Pichois, Paris, Gallimard, 1961, p. 349

12 Ibid., p. 349

8

experimenteerden met hasjiesj. Ook vermeldt hij dat de dichter hoogstwaarschijnlijk

reeds voor deze sessies in contact was gekomen met de drug:

Qu'il ait essayé une ou deux fois du haschisch comme expérience

physiologique, cela est possible et même probable, mais il n'en a pas fait un usage continu.13

Desalniettemin mogen we volgens Max Milner niet uitsluiten dat Gautier de

neiging had Baudelaire's druggebruik te minimaliseren omwille van de

geruchten die circuleerden na diens dood dat zijn verlamming zou veroorzaakt

zijn door een overvloedig gebruik van verdovende middelen. We kunnen dan

ook met meer zekerheid, aan de hand van (hoewel onduidelijke en

contradictorische) correspondenties en getuigenissen stellen dat Baudelaire

regelmatig en gedurende lange periodes opium tot zich nam. Een eerste spoor

van laudanum vinden we terug in een brief van 1847 aan zijn moeder waar hij

zegt, na zijn hachelijke situatie te hebben geschetst, dat « le laudanum et le vin

de mauvaises ressources contre le chagrin »14 zijn. Hieruit zouden we kunnen

afleiden dat de dichter, die reeds sinds 1840 opium gebruikte voor het

verzorgen van syfilis, ook zijn toevlucht heeft gezocht tot het middel omwille

van meer 'recreatieve' doeleinden, als een soort van antidepressivum. De

context van de brief echter, waarvan het doel overduidelijk emotionele

chantage is, weerhoudt Milner en Godderis ervan overhaaste conclusies te

trekken.

Een tweede reden die aanzet tot scepticisme is dat in de rest van zijn

briefwisseling de verwijzingen naar drugs hoofdzakelijk hun medisch en

pijnstillend gebruik in kaart brengen. Mogelijke andere doeleinden blijven op

de achtergrond. In een brief van 10 januari 1850, gericht aan Narcisse-Désiré

Ancelle, staat het volgende:

J'ai été assez gravement malade comme vous savez. J'ai l'estomac passablement détraqué par le laudanum; mais ce n'est pas la première

13 Senninger, C.-M., Baudelaire par Gautier, Klincksieck, 1986

14 Baudelaire, Ch., Correspondance, texte établi, prés. et annoté par Claude Pichois; avec la coll. de

Jean Ziegler, lettre à sa mère du 4 décembre 1847

9

fois, et il est assez fort pour se remettre.15

Acht jaar later, in de brief aan zijn moeder van 11 januari 1858, staat:

Je vous remercie beaucoup de vos recettes pharmaceutiques: je les ai soigneusement mises de côté et je m'en servirai. Du reste, l'estomac pour le présent, va mieux, grâce à l'éther, et les coliques sont supprimées par

l'opium. Mais l'opium a de terribles inconvénients.16

Dit is trouwens niet de enige maal dat er sprake is van de vreselijke nadelen die

de roesmiddelen met zich meebrengen. De criticus Armand Fraisse, die

schriftelijk had gevraagd waar hij « l'extrait gras de hachisch », vermeld in Les

paradis artificiels, kon verkrijgen, kreeg de volgende repliek, waarin hij ook

gewaarschuwd wordt voor de verslavende effecten:

Défiez-vous de tout excitant (...) Je connais une anecdote terrible, quoique n'ayant pas trait à l'opium. Il s'agit d'une femme du monde qui était arrivée à une atonie et une mélancolie inexplicables, simplement pour avoir,

pendant plusieurs années, fait usage avec son mari duvin de Champagne, comme vin d'ordinaire, à déjeuner et à dîner. Vous devinez le résultat:

impossibilité pour elle de rentrer dans l'état normal sans vin de Champagne. Or, le champagne est un corrupteur bien innocent, comparativement au chanvre indien, au laudanum et à la morphine. J'ai

pris tout excitant en horreur, à cause de l'amplification du temps et du caractère d'énormité que cet excitant quelconque donne à toute chose. Il est impossible d'être, non pas seulement homme d'affaires, mais même

homme de lettres avecune orgie spirituelle continuée.17

Dit afgrijzen heeft Baudelaire nochtans niet belet regelmatig zijn toevlucht tot

opium te nemen. Daarenboven had hij de anekdote van « la femme du monde »

misschien kunnen vervangen door zijn eigen ervaringen, daar ook bij hem

ernstige verslavingsverschijnselen optreden. Getuige daarvan de brief aan zijn

uitgever Poulet-Malassis, geschreven tijdens zijn verblijf van begin 1859 in

Honfleur:

Je suis bien noir, mon cher, et je n'ai pas apporté d'opium , et je n'ai pas d'argent pour payer mon pharmacien à Paris.18

15 Ibid., Lettre à Narcisse Ancelle Jeudi 10 janvier 1850

16 Ibid., Lettre à Madame Aupick Lundi 11 janvier 1858

17 Ibid., Lettre à Armand Fraisse 12 aout 1860

18 Ibid., Lettre à Auguste Poulet-Malassis 16 février 1859

10

In een andere getuigenis, van de apothekersvrouw uit Honfleur, hernomen door

Godderis uit Enquêtes sur Baudelaire van Lemonnier lezen we:

Je voyais souvent le poète à la pharmacie. Il avait l'air vieux, mais il était fort aimable et fort distingué dans ses manières...(...) Il avait pris l'habitude de l'opium, et il suppliait mon mari de lui en fournir. Mais M. Allais ne lui en a jamais donné qu'autant que le pouvait un

pharmacien consciencieux.19

Deze teksten en getuigenissen tonen duidelijk aan dat Baudelaire op een bepaald

moment verslaafd is geweest en Anouk De Liedekerke laat er in La Belle époque de

l'opium dan ook geen twijfel over bestaan:

A l'image de Thomas de Quincey, le poète des Fleurs du Mal est un opiomane de tous les jours, en un mot un drogué. (...) un être rivé à la

drogue, totalement dépendant. Sans atteindre celle de son homologue anglais, la consommation de laudanum avait pris chez

Baudelaire des proportions excessives.20

Toch blijkt de auteur op een bepaald moment zijn opiumgebruik drastisch

verminderd en zelfs onder controle gekregen te hebben, tot op het moment dat

zijn ziekte hem ertoe dwong terug naar de opiumderivaten te grijpen. Vanuit

Brussel schrijft hij op 22 december 1865 een brief aan zijn moeder waaruit dit

blijkt:

Il existe contre les névralgies des pilules composées, je crois, de quinine, de codéine et de morphine. L'horreur que j'ai depuis longtemps à l'endroit de l'opium m'a empêché d'en faire

usage. Mais dans deux ou trois jours, si cela continue, j'en essaierai.21

In een andere brief aan zijn moeder, geschreven op 17 februari 1886, laat hij

weten dat hij zijn verslaving als verleden tijd beschouwt en informeert ons

tevens omtrent de hoeveelheid opium die hij gedurende vele jaren genomen

heeft:

19 Godderis, J, En mijn verrukking neemt geen end, Antwerpen, Garant, 2004, p. 279

20 Liedekerke, A. De, La belle époque de l'opium, Éditions de la différence, 1984, p. 53


Jean Ziegler, Lettre à Madame Aupick Vendredi 22 décembre 1865

11

Quant à l'opium, tu sais bien que j'en ai eu l'habitude pendant plusieurs

années, jusqu'en prendre 150 gouttes sans aucun danger.22

Honderdvijftig laudanumdruppels, dat is een behoorlijke hoeveelheid, tenzij we ze

natuurlijk vergelijken met de achtduizend druppels die Thomas de Quincey zou

hebben bereikt. Ook wanneer we volgens Claude Pichois rekening moeten

houden met het feit dat het recept van Rousseau, dat meer dan waarschijnlijk

gebruikt werd door Baudelaire, twee maal actiever was dan de bereiding volgens

Sydenham, die de Engelse opiumeter tot zich nam.

3.2 Eerste hasjiesjstudie in kader van politiek debat

Zoals eerder vermeld, gezien zijn beperkte gebruik, is het dus weinig

waarschijnlijk dat Baudelaire de bedoeling heeft gehad over zijn eigen

hasjiesjervaringen te schrijven toen hij zich voor het eerst inliet met dit thema in

Du vin et du hachisch, comparés comme moyens de multiplication de l'individualité.

(1851) Wat dan wel zijn intentie mag geweest zijn, kunnen we lezen in de studie

van Richard D.E. Burton23, die de tekst als politiek geïnspireerd definieert, met

name in zijn verheerlijking van de wijn. Deze lofzangen waren immers populair in

de republikeinse propaganda tijdens de aanloop van 1848, en ook Baudelaire, die

een aanhanger was van het socialistisch gedachtegoed, hemelt de drank op als

zijnde nuttig voor het volk. Vooral de conclusie die de wijn radicaal tegenover

hasjiesj plaats, is van belang:

L'idée m'est venue de parler du vin et du haschisch dans le même article,

parce qu'en effet il y a en eux quelque chose de commun: le développement poétique excessif de l'homme. Le goût frénétique de l'homme pour toutes les substances, saines ou dangereuses, qui exaltent sa personnalité ,

témoigne de sa grandeur. Il aspire toujours à réchauffer ses espérances et à s'élever vers l'infini. Mais il faut voir les résultats Voici un liqueur qui

active la digestion, fortifie les muscles, et enrichit le sang. Prise en grande quantité même, elle ne cause des désordres assez courts. Voilà une substance qui interrompt les fonctions digestives, qui affaiblit les

membres et qui peut causer une ivresse de vingt-quatre heures. Le vin


Jean Ziegler, Lettre à Madame Aupick Samedi 17 février 1866

23 Burton, R.D.E, Baudelaire and the Second Republic, Writing and Revolution, Oxford, Clarendon

Press, 1991,

Geciteerd in Godderis, J, En mijn verrukking neemt geen end, Antwerpen, Garant, 2004, p.285

12

exalte la volonté, le haschisch l'annihile. Le vin est un support physique,

le haschisch est une arme pour le suicide. Le vin rend bon et sociable. Le haschisch est isolant. L'un est laborieux pour ainsi dire, l'autre essentiellement paresseux. A quoi bon, en effet, travailler, labourer, écrire,

fabriquer quoi que ce soit, quand on peut emporter le paradis d'un seul coup? Enfin le vin est pour le peuple qui travaille et qui mérite d'en boire.

Le haschisch appartient à la classe des joies solitaires; il est fait pour les misérables oisifs. Le vin est utile, il produit des résultats fructifiant. Le haschisch est inutile et dangereux.24

Max Milner onderscheidt in de tekst verscheidene redenen om de eerlijkheid van

deze getuigenis te betwisten. In de eerste plaats lijkt het hem immers

overduidelijk dat Baudelaire enkele literaire effecten beoogt. Zo is het gebruik van

de paradox de leidraad doorheen bovenstaand citaat en spreekt hij de lezer

rechtstreeks aan met de intentie ze mee te voeren in de roes van de

hasjiesjgebruiker, als zou hij ze zelf beleven:

A peine la petite drogue absorbée,(...) vous vous trouvez immédiatement placé dans un état anxieux. Vous avez entendu vaguement parler des

effets merveilleux du haschisch, votre imagination s'est fait une idée particulière, un idéal d'ivresse, et il vous tarde de savoir si la réalité, si le résultat sera adéquat à votre préconception.25

Ook nemen het aantal komische anekdotes een belangrijke plaats in, om als het

ware « aan het wonderbaarlijk begrip voor het komische (la) merveilleuse intelligence

du comique), waarmee de hasjiesjeter begiftigd lijkt, een gestalte te verlenen... »26

Ten tweede heeft de dichter geen vernieuwende inzichten aangebracht in verband

met de effecten van de drug. De staat van oncontroleerbare hilariteit die het begin

van de roes kenmerkt, de alertheid van de zintuigen, de synesthesieën, het

vervagen van het tijdsbesef, de subject-objectscheiding en het uiteindelijke absolute

gevoel van gelukzaligheid zijn immers kenmerken die reeds allemaal werden

beschreven door zijn voorgangers.

Milner onderstreept wel enkele passages die doen vermoeden dat de hasjiesj niet

24 Baudelaire, Ch., Les paradis artificiels , Du vin et du hachisch in: Oeuvres complètes, texte établi

et annoté par Y.-G. Le Dantec, édition révisée, complétée et présentée par Claude Pichois, Paris,

Gallimard, 1961 p. 342

25 Ibid., p.335

26 Godderis, J., En mijn verrukking neemt geen end, Antwerpen, Garant, 2004, p. 287

13

enkel vermeld wordt om de weldaden van de wijn op te hemelen en die reeds morele

overpeinzingen inzake de gevaren van roesopwekkende middelen doen

doorschemeren. Als voornaamste dreiging vermeldt Baudelaire « la dépense de

fluide nerveux » en de daaruit voortvloeiende apathie.

Il vous semble que vous éprouvez un bien-être et une légèreté d'esprit merveilleuse; nulle fatigue. Mais à peine êtes-vous debout qu'un vieux reste d'ivresse se manifeste. Vos jambes faibles vous conduisent avec

timidité, vous craignez de vous casser comme un objet fragile. Une grande langueur, qui ne manque pas de charme, s'empare de votre esprit. Vous êtes incapable de travail et d'énergie dans l'action. C'est la punition méritée

de la prodigalité impie avec laquelle vous avez fait une si grande dépense de fluide nerveux. Vous avez jeté votre personnalité aux quatre vents du

ciel, et maintenant vous avez de la peine à la rassembler et à la concentrer.27

Daarenboven wordt de moralist uit Les paradis artificiels reeds aangekondigd

in de gedachte dat druggebruik leidt tot een verstoring in het evenwicht tussen

de menselijke capaciteiten en de realiteit, waarin deze onmisbaar zijn.

En effet, il est défendu à l'homme, sous peine de déchéance et de mort

intellectuelle, de déranger les conditions primordiales de son existence, et de rompre l'équilibre de ses facultés avec les milieux.(...) On dit que cette substance ne cause aucun mal physique. Cela est vrai, jusqu'à présent du

moins. Car je ne sais pas jusqu'à quel point on peut dire qu'un homme qui ne ferait que rêver et serait incapable d'action se porterait bien, quand

même tous ses membres seraient en bon état. Mais c'est la volonté qui est attaquée, et c'est l'organe le plus précieux. Jamais un homme qui peut, avec une cuillerée de confitures, se procurer instantanément tous les

biens du ciel et de la terre, n'en acquerra la millième partie par le travail. Il faut avant tout vivre et travailler.28

De eerste tekst waarin sprake is van drugs kadert dus in het contemporaine

politieke debat rond wijn als middel om het leed van het volk te verzachten.

Baudelaire zou in de komende negen jaren dit thema verder uitdiepen.

Omstreeks juni 1860 verschijnt dan uiteindelijk Les paradis artificiels, een

27 Baudelaire, Ch., Les paradis artificiels, Du vin et du hachisch in: Oeuvres complètes, texte établi et

annoté par Y.-G. Le Dantec, édition révisée, complétée et présentée par Claude Pichois, Paris,

Gallimard, 1961, p.341

28 Baudelaire, Ch., Les paradis artificiels ,Le poème du hachisch,(Morale) in : Oeuvres complètes,

texte établi et annoté par Y.-G. Le Dantec, édition révisée, complétée et présentée par Claude Pichois,

Paris, Gallimard, 1961, p. 342

14

volume waarin hij zijn belangrijkste teksten bundelde: Le poème du hachisch en

Un mangeur d'opium. Aan de basis van deze doorgedreven interesse in

genotmiddelen kunnen verschillende oorzaken liggen: zoals reeds vermeld had

hij de gewoonte om opium te gebruiken opgenomen en vertoonde hij reeds voor

de jaren '60 van de negentiende eeuw duidelijke tekenen van verslaving. Voorts

was hij in contact gekomen met het werk van Thomas De Quincey, waarvan hij

in 1857 een eigen vertaling maakte. Meer dan waarschijnlijk heeft Baudelaire

zich kunnen identificeren met de problemen die De Quincey ondervond met

opium en is hij geïntrigeerd geraakt door diens morele bekommernis en

uitzonderlijke geestesgesteldheid.

3.3 Les paradis Artificiels

3.3.1 Moraal

Zoals reeds vermeld is de moraliserende toon onmiskenbaar aanwezig in Les

paradis artificiels. Deze moraliserende intentie bevestigt hij in 1864 nog eens

tijdens een conventie in Brussel:

Dans tout cela il y a beaucoup de choses qui regardent les médecins. Or je veux faire un livre non pas de pure physiologie, mais surtout de

morale. Je veux prouver que les chercheurs de paradis font leur enfer, le préparent, le creusent avec un succès dont la prévision les épouvanterait peut-être.29

We kunnen terloops opmerken dat Baudelaire hier ook duidelijk maakt dat hij,

naast de hoofdrol die de moraal zal spelen, tevens de fysiologische aspecten wil

aankaarten. In tegenstelling tot het essay uit 1851, toont hij aan dat hij zich op

dit gebied goed gedocumenteerd heeft en dat hij op de hoogte was van de

gangbare medische terminologie. Zo beschrijft hij gedetailleerd hoe men hasjiesj

tot dawamesk kan verwerken en maakt hij, in navolging van Esquirol, een

duidelijk onderscheid tussen de hallucinatie en de illusie.

Desalniettemin blijft de moraal, en meerbepaald de immoraliteit van de

29 Baudelaire, Ch., Exorde et notes pour les conferences données à Bruxelles, en 1864, Oeuvres

completes, tome I (C. Pichois, Ed.), Paris, 1975, p. 519. Geciteerd in: Godderis, J., En mijn verrukking

neemt geen end, Antwerpen, Garant, 2004, p. 298

15

drugsconsumptie, op de voorgrond, getuige daarvan ook het hoofdstuk getiteld

Morale. Voor de lezer vandaag, die bekend is met de ravages veroorzaakt door

drugsverslaving, lijkt deze nadruk niet meer dan normaal. Men dient echter

rekening te houden met het feit dat men ten tijde van Baudelaire verdraagzaam

was ten opzichte van de genotzoekers en dat « seuls quelques rares médecins,

comme Reveil ou Morel, prédisaient de sombres lendemains aux amateurs de

paradis artificiels».30 Het is dus niet vergezocht Baudelaire hier de status van

pionier toe te kennen.

3.3.1.1 Scherpe veroordeling

Vanaf de eerste pagina's van het Poème du hachisch, in het hoofdstuk Le goût de

l'infini, is het duidelijk dat Baudelaire niet langer beroep doet op de

utilitaristische moraal die in Du vin et du hachisch van toepassing was, maar dat

het semantisch veld van de religie op de voorgrond treedt. Het is immers « l'Esprit

du Mal » die zorgt voor « cette dépravation du sens de l'infini ». Dit gevoel van

oneindigheid dat elke mens nastreeft kan normaliter enkel bereikt worden door

een dagelijkse inspanning van de wilskracht, maar de geest van het kwaad brengt

het oneindigheidsverlangen van de wijs door de roesopwekkende middelen die hij

ons ter beschikking stelt. Velen kiezen de verkeerde weg en proberen, zonder zich

vragen te stellen bij de mogelijke gevolgen, op elke mogelijke manier deze

paradijselijke staat te bereiken. Ze vergeten echter dat het Kwade achter elke

hoek schuilgaat en dat wie de levensvoorwaarden niet accepteert, zijn ziel

verkoopt:31

Cette acuité de la pensée, cet enthousiasme des sens et de l'esprit, ont dû, en tout temps, apparaître à l'homme comme le premier des biens; c'est pourquoi, ne considérant que la volupté immédiate, il a, sans s'inquiéter de violer les lois de sa constitution, cherché dans la science physique, dans la

pharmaceutique, dans le plus grossières liqueurs, dans les parfums les plus subtils, sous tous les climats et dans tous les temps, les moyens de fuir, ne

fût-ce que pour quelques heures, son habitacle de fange, et, comme dit l'auteur de Lazare, 'd'emporter le paradis d'un seul coup.' Hélas! Les vices

30 Milner, M., L'imaginaire des drogues, Paris, Éditions Gallimard, 2000 , p116

31 Baudelaire, Ch. ,Les paradis artificiels, Le poème du hachisch, (Morale) in: Oeuvres complètes, texte établi et annoté par Y.-G. Le Dantec, édition révisée, complétée et présentée par Claude Pichois, Paris, Gallimard, 1961,p. 383

16

de l'homme, si pleins d'horreur qu'on les suppose, contiennent la preuve

(quand ce ne serait que leur infinie expansion!) de son goût de l'infini; seulement, c‘est un goût qui se trompe souvent de route. (...) Il oublie, dans son infatuation, qu‘il se joue à un plus fin et plus fort que lui, et que l‘Esprit

du Mal, même quand on ne lui livre qu‘un cheveu, ne tarde pas à emporter la tête.32

In het hoofdstuk Morale beroept hij zich daarenboven op de autoriteit van de

kerk, en wendt hij de redenen aan die dit instituut gebruikte om de tovenarij te

veroordelen. Het gaat dus om een analogie tussen magie en druggebruik,

aangezien zelfs de kerk in deze periode nog geen positie had ingenomen in de

discussie rond roesmiddelen. Baudelaire formuleert tevens zijn veroordeling van

het hasjiesjgebruik, door het te vergelijken met een langzame zelfmoord. De

immoraliteit, zo zegt hij, schuilt in de onfeilbaarheid ervan. De gokker die een

truc gevonden heeft steeds te winnen, noemen we een oplichter; welke naam

geven we dan aan diegene die met een beetje geld op elk moment geluk en

genialiteit kan kopen, zo vraagt hij zich af:

Il est vraiment superflu, après toutes ces considérations, d'insister sur le

caractère immoral du hachisch. Que je le compare au suicide, à un suicide lent, à une arme toujours sanglante et toujours aiguisée, aucun

esprit raisonnable n'y trouvera à redire. Que je l'assimile à la sorcellerie, à la magie, qui veulent, en opérant sur la matière, et par des arcanes dont rien ne prouve la fausseté non plus que l'efficacité, conquérir une

domination interdite à l'homme ou permise seulement à celui qui en est jugé digne, aucune âme philosophique ne blâmera cette comparaison. Si l'Église condamne la magie et la sorcellerie, c‘est qu‘elles militent contre

les intentions de Dieu, qu‘elles suppriment le travail du temps et veulent rendre superflues les conditions de pureté et de moralité; et qu‘elle, l'Église,

ne considère comme légitimes, comme vrais, que les trésors gagnés par la bonne intention assidue. Nous appelons escroc le joueur qui a trouvé le moyen de jouer à coup sûr; comment nommerons-nous l‘homme qui veut

acheter, avec un peu de monnaie, le bonheur et le génie? C‘est l‘infaillibilité même du moyen qui en constitue l‘immoralité, comme l‘infaillibilité

supposée de la magie lui impose son stigmate infernal.33

32 Baudelaire, Ch. ,Les paradis artificiels, Le poème du hachisch, (Le goût de l’infini ) in: Oeuvres complètes, texte établi et annoté par Y.-G. Le Dantec, édition révisée, complétée et présentée par Claude Pichois, Paris, Gallimard, 1961, p 348

33 Baudelaire, Ch. , Les paradis artificiels, Le poème du hachisch, (Morale) in: Oeuvres complètes,


Paris, Gallimard, 1961, pp. 384-385

17

Uit het voorgaande blijkt dat Baudelaire het drugsgebruik voornamelijk omwille

van metafysisch-religieuze redenen schijnt te veroordelen. Deze veroordeling

neemt in L’homme Dieu zijn sterkste vorm aan. In dit hoofdstuk beschouwt hij

roesmiddelen niet alleen als een middel bij uitstek om de beklagenswaardige

mensheid tot slaaf te maken, maar zelfs als één van de perfecte

verpersoonlijkingen van de « Geest van de duisternis ». Daarenboven vergelijkt hij

diegenen die slechts lichtgehavend uit de strijd zouden kunnen komen met onder

meer een Orpheus die de hel wel overwint.

Je veux, dans cette dernière partie, définir et analyser le ravage moral causé par cette dangereuse et délicieuse gymnastique, ravage si grand,

danger si profond, que ceux qui ne reviennent du combat que légèrement avariés, m'apparaissent comme (…)des Orphées vainqueurs de L'enfer. Qu'on prenne, si l'on veut, cette forme de langage pour une métaphore

excessive, j'avouerai que les poisons excitants me semblent non seulement un des plus terribles et des plus sûrs moyens dont dispose

l'Esprit des ténèbres pour enrôler et asservir la déplorable humanité, mais meme une de ses incorporations les plus parfaites.34

3.3.1.2 Duivelse kenmerken van de hasjiesjroes

Wat zijn nu precies de duivelse kenmerken van de hasjiesjroes? Volgens Baudelaire

doet het duivelse zijn intrede op het moment dat diegene die de roes ondergaat

gewag maakt van een bijzondere goedgunstigheid, zelfs tegenover onbekenden.

Nous avons vu se manifester dans l'ivresse du hachisch une bienveillance singulière appliquée même aux inconnus, une espèce de philanthropie plutôt faite de pitié que d'amour (c'est ici que se montre le premier germe

de l'esprit satanique qui se développera d'une manière extraordinaire).35

Deze « bienveillance » brengt niet alleen een vergevorderde vergevingsgezindheid

ten opzichte van derden met zich mee, maar doet ook het persoonlijke

schuldgevoel, dat voor Baudelaire van essentieel belang is, vervagen of erger nog,

veranderen in een genotsvolle beschouwing van dit schuldgevoel, die op haar

34 Baudelaire, Ch., Les paradis artificiels, Le poème du hachisch, (L’homme-Dieu) in: Oeuvres complètes, texte établi et annoté par Y.-G. Le Dantec, édition révisée, complétée et présentée par Claude Pichois, Paris, Gallimard, 1961, p. 374

35 Ibid., p. 379

18

beurt leidt tot zelfverheerlijking.

Oui, le remords! Avais-je tort de dire que le hachisch apparaissait, à un

esprit vraiment philosophique, comme un parfait instrument satanique? Le remords, singulier ingrédient du plaisir est bientôt noyé dans la délicieuse contemplation du remords, dans une espèce d'analyse

voluptueuse; et cette analyse est si rapide que l'homme, ce diable naturel, pour parler comme les Swedenborgiens, ne s'aperçoit pas combien elle est involontaire, et combien, de seconde en seconde, il se rapproche de la

perfection diabolique. Il admire son remords et il se glorifie, pendant qu'il est en train de perdre sa liberté.36

Volgens Milner kunnen we hier niet anders dan denken aan het laatste gedeelte

van het gedicht L'irrémédiable, dat we terugvinden in Les Fleurs du mal.

Tête-a-tête sombre et limpid

Qu'un cœur devenu son miroir! Puits de Vérité, clair et noir, Où tremble une étoile livide,

Un phare ironique, infernal, Flambeau des grâces sataniques,

Soulagement et gloire uniques, La conscience dans le Mal!37

In dit gedicht heeft Baudelaire het over « l'irrémédiable » ofwel « het reddeloos

verloren zijn » van de mensheid, die in een voortdurende strijd met de duivel die

« toujours fait bien tout ce qu'il fait » telkens het onderspit delft. In de laatste

paragraaf beschrijft Baudelaire echter de enige mogelijkheid tot « soulagement et

gloire », en dat is « La conscience dans le Mal! »; het zich bewust kunnen zijn van

het feit dat we leven in de wereld van het Kwaad wordt voorgesteld als een vorm

van satanische genade. Drugs zorgen er echter voor dat men hieraan gaat

twijfelen. Het schuldgevoel, dat volgens Godderis bij Baudelaire « de eerste

voorwaarde van elk moreel bewustzijn » is en eveneens « de prikkel die de mens

verhindert om zich tevreden te stellen met een natuurlijke wereld die onherstelbaar

36 Ibid., pp. 379-380

37 Baudelaire, Ch., Les Fleurs du Mal in: Oeuvres complètes, texte établi et annoté par Y.-G.

Le Dantec, édition révisée, complétée et présentée par Claude Pichois, Paris, Gallimard,

1961, p. 76

19

veroordeeld is »38, wordt weggenomen of erger nog, vervangen door « la délicieuse

contemplation du remords »39.

Dit schuldgevoel zorgt er dus voor dat de mens zich niet neerlegt bij deze

veroordeelde wereld, maar er tegen vecht door middel van inspanning en

onoverkomelijke pijn. Baudelaire gaat hierin zelfs zo ver dat hij ook het gebruik

van ether, chloroform en andere pijnstillers veroordeelt, aangezien ze allemaal tot

hetzelfde leiden: « flétrissure morale »40, door Godderis terecht vertaald als « morele

verleptheid ». Drugs zijn een regelrechte aanslag op de wilskracht. De dag na de

roes wordt men immers wakker in een wereld die, ontdaan van zijn glans,

afstotelijk lijkt. Bovendien is men onderhevig aan een onweerstaanbare drang om

te huilen en wordt de wilskracht hevig onder vuur genomen. Het wordt al gauw

duidelijk dat men van een verboden vrucht geproefd heeft. Welke mens, die in

staat is het opperste gevoel van gelukzaligheid te bereiken met een lepeltje

confituur, zal immers ooit nog een duizendste ervan ervaren door te werken,

vraagt Baudelaire zich af:

Mais le lendemain! Le terrible lendemain! Tous les organes relâchés, fatigués, les nerfs détendues, les titillantes envies de pleurer, l'impossibilité de s'appliquer à un travail suivi, vous enseignent cruellement que vous avez joué un jeu défendu. La hideuse nature, dépouillée de son illumination de la veille, ressemble aux mélancoliques débris d'une fête. La volonté surtout est attaquée, de toutes les facultés la plus précieuse. On dit, et c'est presque vrai, que cette substance ne cause aucun mal physique, aucun mal grave, du moins. Mais peut-on affirmer qu'un homme incapable d'action, et propre seulement aux rêves, se porterait vraiment bien, quand même tous ses membres seraient en bon état? Or, nous connaissons assez la nature humaine pour savoir qu'un homme qui peut, avec une cuillerée de confiture, se procurer instantanément tous les biens du ciel et de la terre, n'en gagnerajamais la millième partie par le travail.41

En we denken hier natuurlijk ook meteen aan het openingsgedicht van Les fleurs

38 Godderis, J., En mijn verrukking neemt geen end, Antwerpen, Garant, p. 309

39 Baudelaire, Ch., Les paradis artificiels, Le poème du hachisch, (L’homme-Dieu) in: Oeuvres


Claude Pichois, Paris, Gallimard, 1961, p.380

40 Baudelaire, Ch., Les paradis artificiels, Le poème du hachisch, (Morale) in: Oeuvres complètes, texte

établi et annoté par Y.-G. Le Dantec, édition révisée, complétée et présentée par Claude Pichois,

Paris, Gallimard, 1961, p.384

41 Ibid., p. 383

20

du mal, Au lecteur waar Satan beschreven wordt als een behendige chemicus die

het edelmetaal waaruit onze wil bestaat, verstuift:

Sur l'oreiller du mal, c'est Satan Trismégiste Qui berce longuement notre esprit enchanté Et le riche métal de notre volonté Est tout vaporisé par ce savant chimiste.42

3.3.1.3 Besluit

Wat Baudelaire dus het meest dwars zit, is dat drugs de mens in staat stellen

zonder enige vorm van inspanning de kloof tussen mensheid en de immer

betrachte oneindigheid te dichten. Daarenboven wordt het schuldgevoel

weggenomen en waant de gedrogeerde zich, door de nieuw verworven

superkrachten, warempel een God. Het probleem is echter dat men ook ontwaakt

uit de roes. Dan bevindt men zich terug in de realiteit, die, als ze al niet prettig

was, dat nu, door het voorgeschotelde contrast, nog veel minder lijkt te zijn.

Baudelaire maakt hier de analogie met de protagonist uit de gothic novel van

Maturin. Melmoth sluit een pact met de duivel en zijn leven wordt in ruil

daarvoor verlengd met 150 jaar. Hij dwaalt echter rond op zoek naar iemand die

het pact wil overnemen gezien het ondraaglijke lijden dat voorkomt uit de

incompabiliteit tussen zijn wonderbaarlijke krachten en de wereld waarin hij

gedoemd is verder te leven.

Souvenons-nous de Melmoth, cet admirable emblème. Son épouvantable souffrance gît dans la disproportion entre ses merveilleuses facultés,

acquises instantanément par un pacte satanique, et le milieu où, comme créature de Dieu, il est condamné à vivre. Et aucun de ceux qu'il veut séduire ne consent à lui acheter, aux mêmes conditions, son terrible

privilège. En effet, tout homme qui n'accepte pas les conditions de la vie vend son âme. Il est facile de saisir le rapport qui existe entre les créations sataniques des poètes et les créatures vivantes qui se sont vouées aux

excitants. L'homme a voulu être Dieu, et bientôt le voilà, en vertu d'une loi morale incontrôlable, tombé plus bas que sa nature réelle. C'est une âme

qui se vend en détail.43 42 Baudelaire, Ch., Les Fleurs du Mal in: Oeuvres complètes, texte établi et annoté par Y.-G. Le

Dantec, édition révisée, complétée et présentée par Claude Pichois, Paris, Gallimard, 1961, p. 5



Paris, Gallimard, 1961, pp. 383-384

21

3.3.2 Dubbelzinnigheid

In dit hoofdstuk merken we op dat Baudelaire zichzelf in Les paradis artificiels

vaak tegenspreekt, en er niet voor terugdeinst de waarheid naar zijn hand te

zetten om een punt te bewijzen. Verder zien we dat er nog een tweede reden is

waarom hij zichzelf tegenspreekt. Dit alles wordt duidelijk in de bespreking van

het hoofdstuk L'homme-Dieu.

3.3.2.1 Hasjiesj erger dan opium?

Men hoeft geen ervaren druggebruiker te zijn om op te merken dat Baudelaire

bijzonder hard fulmineert tegen het gebruik van hasjiesj in Les paradis artificiels.

Dit in tegenstelling tot de laksheid waarmee hij optreedt tegen opium. Iedereen,

en zeker Baudelaire, weet echter dat opium veel gevaarlijker en verslavender is

dan hasjiesj. Daarenboven, zoals reeds vermeld, was Baudelaire's hasjiesjgebruik

eerder beperkt, daar waar hij gedurende z'n hele leven een slaaf van de opium is

geweest. Het verschil in benadering wordt voornamelijk duidelijk wanneer hij een

vergelijking maakt tussen de twee. In het begin van zijn beschrijving, scheert hij

ze over dezelfde kam, als zijnde twee uiterst verslavende drugs. Hij legt de

nadruk zelfs meer op opium, die van menig Engelsman een geboeide slaaf

gemaakt heeft.

L'homme qui, s'étant livré longtemps à l'opium ou au haschisch, a pu trouver, affaibli comme il l'était par l'habitude de son servage, l'énergie

nécessaire pour se délivrer, m'apparaît comme un prisonnier évadé.(...) Les Anglais se servent fréquemment, à propos des mangeurs d'opium, de termes qui ne peuvent paraître excessifs qu'aux innocents à qui sont

inconnues les horreurs de cette déchéance: enchained, fettered, enslaved! Chaînes, en effet, auprès desquelles toutes les autres, chaînes du devoir, chaînes de l'amour illégitime, ne sont que des trames de gaze et des

tissus d'araignée! Épouvantable mariage de l'homme avec lui-même!44

Verder citeert hij Edgar Poe en, zoals hieronder, Auguste Bedloe, die beiden

constateren dat de opium de buitenwereld bekleedt met een enorme intensiteit en

44 Baudelaire, Ch., Les paradis artificiels, Le poème du hachisch, (L’homme-Dieu) in: Oeuvres complètes, texte établi et annoté par Y.-G. Le Dantec, édition révisée, complétée et présentée par


22

een abnormale waarde toekent aan de meest simpele verschijnselen.

Cependant l'opium avait produit son effet accoutumé, qui est de revêtir tout le monde d'extérieur d'une intensité d'intérêt. Dans le tremblement

d'une feuille, dans la couleur d'un brin d'herbe, dans la forme d'un trèfle, dans le bourdonnement d'une abeille, dans l'éclat d'une goutte de rosée, dans le soupir du vent, dans les vagues odeurs échappées de la forêt, se

produisait tout un monde d'inspirations, une procession magnifique et bigarrée de pensées désordonnées et rhapsodiques.45

Maar, na te hebben geschreven dat hetzelfde geldt voor hasjiesj en dat « dans l'un

comme dans l'autre cas, l'intelligence, libre naguère, devient esclave »46, merkt

Baudelaire op dat het woord « rhapsodique » veel beter van toepassing is op de roes

veroorzaakt door hasjiesj. Daarenboven beweert hij dat hasjiesj, als zijnde « un

démon désordonné » veel heftiger is dan opium, die hij bestempelt als « un séducteur

paisible ».

Mais le mot rhapsodique, qui définit si bien un train de pensées suggéré et commandé par le monde extérieur et le hasard des circonstances, est d'une

vérité plus vraie et plus terrible dans le cas du hachisch. Ici, le raisonnement n'est plus qu'une épave à la merci de tous les courants, et le train de pensées est infiniment plus accéléré et plus rhapsodique. C'est

dire, je crois, d'une manière suffisamment claire, que le hachisch est, dans son effet présent, beaucoup plus véhément que l'opium, beaucoup plus ennemi de la vie régulière, en un mot beaucoup plus troublant. J'ignore si

dix années d'intoxication par le hachisch amèneront des désastres égaux à ceux causés par dix années de régime d'opium; je dis que, pour l'heure

présente et pour le lendemain, le hachisch a des résultats plus funestes; l'un est un séducteur paisible, l'autre un démon désordonné.47

Dit is een uiterst merkwaardige redenering: Baudelaire beweert dat hasjiesj,

die hij nauwelijks genuttigd heeft, veel ergere gevolgen met zich meebrengt dan

opium.Opium heeft hij nochtans decennia lang gebruikt en kent hij tevens uit

het werk van De Quincey. Daarenboven stelt hij zich in zijn vertaling van De

Quincey's Confessions nochtans sceptisch op tegenover enkele uitspraken van

laatstgenoemde, die de intentie hebben de kracht van opium te minimaliseren.

Zo is het bijvoorbeeld duidelijk dat Baudelaire het in de eerste plaats niet eens

45 Ibid., p. 373

46 Ibid., p. 373

47 Ibid., pp. 373-374

23

is met het feit dat De Quincey ontkent dat de roes onvermijdelijk gevolgd wordt

door moedeloosheid:

L'auteur nie également que l'exaltation intellectuelle produite par l'opium

soit nécessairement suivie d'un abattement proportionnel, et que l'usage de cette drogue engendre, comme conséquence naturelle et immédiate, une stagnation et une torpeur des facultés. Il affirme que pendant un espace de

dix ans il a toujours joui, dans la journée qui suivait sa débauche, d'une remarquable santé intellectuelle. Quant à cette torpeur, dont tant

d'écrivains ont parlé et à laquelle a surtout fait croire l'abrutissement des Turcs, il affirme ne l'avoir jamais connue.48

Een tweede geval van scepticisme vinden we terug in Baudelaire's beschrijving

van De Quincey's ontknoping. In het begin had De Quincey beweerd dat zijn

mémoires waarheidsgetrouw zouden zijn, en haalt als excuus voor de - door de

Engelsen zo gehate - openhartigheid, de leerrijkheid ervan aan:

I trust that it will prove not merely an interesting record, but in a

considerable degree useful and instructive. In that hope it is that I have drawn it up; and that must be my apology for breaking through that delicate and honourable reserve, which, for the most part, restrains us from the public exposure of our own errors and infirmities.(...)49

Naar het einde toe echter beweert De Quincey dat hij de kettingen van de

verslaving heeft kunnen doorbreken, en dit stelt Baudelaire ten zeerste in vraag

in hoofdstuk V. De titel laat dan ook weinig aan de verbeelding over: Un faux

dénouement. Volgens die laatste is De Quincey niet in staat geweest de Engelse

gereserveerdheid volledig van zich af te schudden, en wordt hiermee het happy

end verklaard.

Donc le dénouement était pour moi tout à fait inattendu, et j'avouerai franchement que, quand je le connus, malgré tout son appareil de

minutieuse vraisemblance, je m'en défiai instinctivement. J'ignore si le lecteur partagera mon impression à cet égard; mais je dirai que la manière subtile, ingénieuse, par laquelle l'infortuné sort du labyrinthe enchanté où

48 Baudelaire, Ch., Les paradis artificiels, Un Mangeur d’opium, (Voluptés de l’opium) in: Oeuvres




24

il s'est perdu par sa faute, me parut une invention en faveur d'un certain

cant britannique, un sacrifice où la vérité était immolée en l'honneur de la pudeur et des préjugés publics.50

Zonder dus al te verrast over te komen, laat Baudelaire ons in het begin van zijn

versie van Suspiria de profundis dan ook weten dat De Quincey ook van zijn kant

toegeeft nooit « the dark idol » te hebben afgezworen, noch te zullen kunnen

afzweren:

L'introduction des Suspiria nous apprend qu'il y a eu pour le mangeur

d'opium, malgré tout l'héroïsme développé dans sa patiente guérison, une seconde et une troisième rechute. C'est ce qu'il appelle a third prostration

before the dark idol. Même en omettant les raisons physiologiques qu'il allègue pour son excuse, comme de n'avoir pas assez gouverné son abstinence, je crois que ce malheur était facile à prévoir. Mais cette fois il

n'est plus question de lutte ni de révolte. La lutte et la révolte impliquent toujours une certaine quantité d'espérance, tandis que le désespoir est

muet.51

Maar laten we terugkeren naar de heftigheid waarmee Baudelaire hasjiesj

veroordeelt. Volgens Milner valt dit deels te verklaren door het feit dat de effecten

die Baudelaire aan de drug toekent, zijn morele preoccupaties beter ondersteunen.

Opium veroorzaakt rêverieën, terwijl hasjiesj leidt tot een toestand van

zelfverheerlijking waardoor de gebruiker zich uiteindelijk een God waant. Toch

vermoedt hij dat er nog een andere reden schuilgaat achter zijn nadruk op

hasjiesj, die ons er toe leidt de oprechtheid van zijn moraliserende intenties te

betwijfelen. Het kan immers niemand ontgaan hoe inconsequent Baudelaire is in

zijn beschrijvingen van hasjiesj. Dit wordt vooral duidelijk wanneer we de

hoofdstukken Le théâtre de Séraphin en L'homme Dieu gaan vergelijken.

3.3.2.2 Le théâtre de Seraphin

In Le théâtre de Séraphin, waar Baudelaire een beschrijving geeft van de door

50 Baudelaire, Ch., Les paradis artificiels, Un Mangeur d’opium, (Un faux dénouement) in: Oeuvres



51 Baudelaire, Ch., Les paradis artificiels, Un Mangeur d’opium, (Le génie enfant) in: Oeuvres



25

hasjiesj teweeggebrachte effecten, komt hij weinig objectief over en probeert hij deze

als het ware te minimaliseren. Zo maakt hij van bij het begin duidelijk dat diegenen

die « un monde étrange et bouleversé »52 verwachten, ontgoocheld zullen zijn:

Ils se figurent l'ivresse du hachisch comme un pays prodigieux, un vaste théâtre de prestidigitation et d'escamotage, où tout est miraculeux et imprévu. C'est là un préjugé, une

méprise complète.53 Om de werking van hasjiesj toe te lichten, maakt hij een onderscheid tussen twee

soorten dromen. Een eerste soort, de natuurlijke droom, is diegene die we allemaal

kennen en die ons een wirwar van persoonlijke belevenissen, verlangens en angsten

voorspiegelt. Het tweede type droom is de absurde of de hiëroglifische, die niet

gelinkt kan worden aan de leefwereld van de dromer. Deze soort heeft de mens

altijd gefascineerd en velen geloven dat dit een «tableau symbolique et moral» is, die

nu eens verwijt en dan weer raad geeft.

Ce rêve, que j'appellerai hiéroglyphique, représente évidemment le côté

surnaturel de la vie, et c'est justement parce qu'il est absurde que les anciens l'ont cru divin. Comme il est inexplicable par les causes naturelles, ils lui ont attribué une cause extérieure à l'homme; et encore

aujourd'hui, sans parler des onéiromanciens, il existe une école philosophique qui voit dans les rêves de ce genre tantôt un reproche,

tantôt un conseil; en somme un tableau symbolique et moral, engendré dans l'esprit même de l'homme qui sommeille. C'est un dictionnaire qu'il faut étudier, une langue dont les sages peuvent obtenir la clef.54

Deze hiëroglifische droom is dus zeker het bestuderen waard, maar Baudelaire

maakt meteen duidelijk dat hier geen sprake kan van zijn bij de hasjiesjdromen.

Deze behoren immers allemaal tot de categorie van de natuurlijke dromen.

Dans l'ivresse du haschisch, rien de semblable. Nous ne sortirons pas du rêve naturel. L'ivresse, dans toute sa durée, ne sera, il est vrai, qu'un immense rêve, grâce à l'intensité des couleurs et à la rapidité des

52 Baudelaire, Ch., Les paradis artificiels, Le poème du hachisch, (Le theater de Séraphin) in: Oeuvres complètes, texte établi et annoté par Y.-G. Le Dantec, édition révisée, complétée et présentée par


53 Ibid., p. 354

54 Ibid., p.354

26

conceptions, mais gardera toujours la tonalité particulière de l'individu.(...)

Que les gens du monde et les ignorants, curieux de connaître des jouissances exceptionnelles, sachent donc bien qu'ils ne trouveront dans le haschisch rien de miraculeux, absolument rien que le naturel excessif.55

Dit verklaart meteen ook de titel van het hoofdstuk, Le théâtre de Séraphin, een

duidelijke verwijzing naar een Parijs theater dat het schimmenspel als

handelsmerk had. Er is hier een duidelijke analogie met de door Baudelaire

beschreven hasjiesjroes. De schimmen lijken immers reusachtig en irreëel,

maar zijn uiteindelijk niet meer dan projecties van bestaande voorwerpen.

Diegenen die zich laten impalmen door de goocheltrucs van hasjiesj zijn volgens

Baudelaire dus vergelijkbaar met de kleine jongetjes die deze spektakels

bijwoonden, of met de maniak uit het eerste hoofdstuk « qui remplacerait des

meubles solides et des jardins véritables par des décors peints sur toile et montés

sur châssis. »56

Het verdere verloop van de tekst bestaat voornamelijk uit getuigenissen aan de

hand waarvan Baudelaire zijn vergelijking met de natuurlijke droom kracht wil

bijzetten en enkele van de kenmerken van de roes duidelijk wil minimaliseren.

Een eerste voorbeeld hiervan vinden we terug in zijn commentaar op de

synesthesiën veroorzaakt door de hasjiesj, waar hij wel heel licht overgaat:

Puis arrivent les équivoques, les méprises et les transpositions d'idées. Les sons se revêtent de couleurs, et les couleurs contiennent une musique.

Cela, dira-t-on, n'a rien que de fort naturel, et tout cerveau poétique, dans son état sain et normal, conçoit facilement ces analogies. Mais j'ai déjà

averti le lecteur qu'il n'y avait rien de positivement surnaturel dans l'ivresse du hachisch.57

Hetzelfde geldt voor de commentaar die hij geeft op de getuigenis van een vrouw,

55 Ibid., pp. 354- 355

56 Baudelaire, Ch., Les paradis artificiels, Le poème du hachisch, (Le goût de l’infini) in: Oeuvres



57 Baudelaire, Ch., Les paradis artificiels, Le poème du hachisch, (Le théâtre de Séraphin) in: Oeuvres


Claude Pichois, Paris, Gallimard, 1961, pp. 364- 365

27

wiens ervaring nochtans duidelijke kenmerken vertoont van wat hij eerder

beschreef als de hiëroglifische droom. Gezien het belang van de roes die de

vrouw onderging, citeren we de paragraaf hier integraal:

Je me considérais comme enfermée pour longtemps, pour des milliers

d'années peut-être, dans cette cage somptueuse, au milieu de ces paysages féeriques, entre ces horizons merveilleux. Je rêvai de Belle au bois

dormant, d'expiation à subir, de future délivrance.(...) Des singes gambadants, des satyres bouffons semblaient s'amuser de cette prisonnière étendue, condamnée à l'immobilité. Mais toutes les divinités

mythologiques me regardaient avec un charmant sourire, comme pour m'encourager à supporter patiemment le sortilège, et toutes les prunelles glissaient dans le coin des paupières comme pour s'attacher à mon regard.

J'en conclus que si des fautes anciennes, si quelque péchés inconnus à moi-même, avaient nécessité ce châtiment temporaire, je pouvais compter

cependant sur une bonté supérieure, qui, tout en me condamnant à la prudence, m'offrirait des plaisirs plus graves que les plaisirs de poupée qui remplissent notre jeunesse.58

In het begin van de daaropvolgende commentaar, rept Baudelaire geen woord

over deze toch wel merkwaardige hallucinatie en heeft hij naar eigen zeggen enkel

de intentie de honger en de dorst die de hasjiesjeter te beurt vallen, te

beschrijven. Vervolgens pas, alsof hij beseft dit niet onbesproken te kunnen laten,

vestigt hij de aandacht op de hallucinatie zelf, die er volgens hem zelf helemaal

geen is. Enkele pagina's eerder had hij immers, in overeenkomt met het verschil

tussen de natuurlijke en de hiëroglifische droom, een onderscheid gemaakt

tussen de « l'hallucination pure » en « la méprise des sens ».

Quand je parle de hallucinations, il ne faut pas prendre le mot dans son sens le plus strict. Une nuance très importante distingue l'hallucination pure, telle que les médecins ont souvent occasion de l'étudier, de

l'hallucination ou plutôt de la méprise des sens dans l'état mental occasionné par le haschisch. Dans le premier cas, l'hallucination est

soudaine, parfaite et fatale; de plus, elle ne trouve pas de prétexte ni d'excuse dans le monde des objets extérieurs. Le malade voit une forme, entend des sons, où il n'y en a pas. Dans le second cas, l'hallucination est

progressive, presque volontaire, et elle ne devient parfaite, elle ne se mûrit que par l'action de l'imagination. Enfin elle a un prétexte. Le son parlera,

dira des choses distinctes, mais il y avait un son. L'oeil ivre de l'homme pris de hachisch verra des formes étranges; mais, avant d'êtres étranges et monstrueuses, ces formes étaient simples et naturelles.59

58 Ibid., pp. 368- 369

59 Ibid., p. 366

28

De zogenaamde hallucinatie van de vrouw valt volgens Baudelaire te

caregoriseren onder de noemer « méprise des sens », gezien het feit dat het

spektakel zijn bestaansreden haalt uit de haar omringende werkelijkheid:

Remarquons que dans le récit de cette dame(...), l'hallucination est d'un

genre bâtard, et tire sa raison d'être du spectacle extérieur; l'esprit n'est qu'un miroir où le milieu environnant se reflète transformée d'une manière

outrée.60

Het kan echter niemand ontgaan dat deze hallucinatie duidelijke kenmerken

vertoont van wat Baudelaire eerder beschreef als de hiëroglifische droom.

Hoe kunnen we anders de passages verklaren waar de vrouw het heeft over

« expiation », « future délivrance », « divinités mythologiques »,« sortilège »? Hoe

beschrijven we anders het gevoel dat de vrouw verwoordt in de conclusie die

ze zelf trekt uit de beeldenstroom?

J'en conclus que si des fautes anciennes, si quelque péchés inconnus à

moi-même, avaient nécessité ce châtiment temporaire, je pouvais compter cependant sur une bonté supérieure, qui, tout en me condamnant à la prudence, m'offrirait des plaisirs plus graves que les plaisirs de poupée qui

remplissent notre jeunesse.61

Dit was echter zonder Baudelaire gerekend, die duidelijk nog niet van plan is

zijn voorgaande stelling te laten vallen. Hij had immers verklaard dat hasjiesj

geen absurde dromen teweeg brengt en bedenkt daarom weinig overtuigend,

naast de pure hallucinatie en « le méprise des sens », het concept van de morele

hallucinatie.

Ensuite,nous voyons intervenir ce que j'appellerais volontiers l'hallucination morale: le sujet se croit soumis à une expiation; mais le tempérament féminin, qui est peu propre à l'analyse, ne lui a pas permis de noter le singulière caractère optimiste de ladite hallucination. Le regard bienveillant des divinités de l'Olympe est poétisé par un vernis essentiellement haschischin. Je ne dirai pas que cette dame a côtoyé le remords; mais ses pensées, momentanément tournées à la mélancolie et au regret, ont été rapidement colorées d'espérance.62

60 Ibid., p. 371

61 Ibid., p. 369

62 Ibid., p. 371

29

Hoewel de dame dus zelf beweert dat « les considérations morales n'étaient pas

absentes de son rêve »63, moeten we hier volgens Baudelaire niet te veel geloof aan

hechten. Het vrouwelijk temperament is immers weinig geschikt wat betreft de

analyse, en de vrouw heeft bijgevolg het optimistische karakter van de hallucinatie

niet opgemerkt. Dit gegeven sluit zich dan weer perfect aan bij wat Baudelaire,

zoals eerder vermeld, als voornaamste gevaar van hasjiesj beschouwt; het vervagen

van het schuldgevoel. De vrouw denkt zich te onderwerpen aan een boetedoening,

maar wordt in haar hallucinatie al gauw gerustgesteld en gesteund door « les

divinités mythologiques » die haar aankeken met « un charmant sourire, comme pour

m'encourager à supporter patiemment le sortilège. »64

3.3.2.3 L'homme Dieu

In het volgende hoofdstuk echter, L'homme Dieu, merkt Max Milner terecht op dat

Baudelaire zich plots helemaal anders gaat gedragen. Vanaf de inleiding maakt

de dichter zelf ons dit duidelijk:

Il est temps de laisser de côté toute cette jonglerie et ces grandes marionnettes, nées de la fumée des cerveaux enfantins.65

Na het transcriberen van allerlei getuigenissen, is het nu volgens Baudelaire

tijd geworden zijn observaties samen te brengen en toe te passen op een

enkele fictieve persoon

Cette fois, pour abréger ma tâche et rendre mon analyse plus claire, au

lieu de rassembler des anecdotes éparses, j'accumulerai sur un seul personnage fictif une massed'observations.66

wiens karakter hij op de volgende manier beschrijft:

63 Ibid., p. 369

64 Ibid., p. 369




66 Ibid., p. 374

30

Un tempérament moitié nerveux, moitié bilieux, tel est le plus favorable aux évolutions d'une pareille ivresse; ajoutons un esprit cultivé, exercé aux études de la forme et de la couleur; un cœur tendre, fatigué par le malheur,

mais encore prêt au rajeunissement; nous irons, si vous le voulez bien, jusqu'à admettre des fautes anciennes, et, ce qui doit en résulter dans une

nature facilement excitable, sinon des remords positifs, au moins le regret du temps profané et mal rempli. Le goût de la métaphysique, la connaissance des différentes hypothèses de la philosophie sur la destinée

humaine, ne sont certainement pas des compléments inutiles, non plus que cet amour de la vertu, d'une vertu abstraite, stoïcienne ou mystique, qui est posé dans tous les livres dont l'enfance moderne fait sa nourriture comme

le plus haut sommet où une âme distinguée puisse monter. Si l'on ajoute à tout cela une grande finesse de sens que j'ai omise comme condition

surérogatoire, je crois que j'ai rassemblé les éléments généraux les plus communs de l'homme sensible moderne, de ce que l'on pourrait appeler la forme banale de l'originalité.67

Een fictief persoon? De critici denken van niet en zijn ervan overtuigd dat dit

personage als twee druppels water op Baudelaire lijkt. Moeten we ons dan

voorstellen dat hij gedurende zijn beperkt aantal experimenten met hasjiesj, alle

verschijnselen aan den lijve heeft ondervonden? Milner veronderstelt van niet, en

steunend op «le masse d'observations », is het zeker niet onwaarschijnlijk dat

Baudelaire hier ook zijn ervaringen met opium bij betrokken heeft! Wanneer

Baudelaire begint met zijn beschrijving van wat hasjiesj met dit personage doet,

lijkt het alsof hij even zijn moraliserende intenties vergeet. Hij laat als het ware de

vrije loop aan een gedachtenstroom die niet vrij is van fascinatie. Hoe groot is het

verschil met de beschrijving van de fenomenen in het vorige hoofstuk? (Ter

herinnering: de synesthesiën « Les sons se revêtent de couleurs, et les couleurs

contiennent une musique. Cela, dira-t-on, n'a rien que de fort naturel... »)

Le hachisch s'étend alors sur toute la vie comme un vernis magique; il la colore en solennité et en éclaire toute la profondeur. Paysages dentelés,

horizons fuyants, perspectives de villes blanchies par la lividité cadavéreuse de l'orage, ou illuminées par les ardeurs concentrées des soleils couchants,-

profondeur de l'espace, allégorie de la profondeur du temps,-la danse, le geste ou la déclamations des comédiens, si vous vous êtes jeté dans un théâtre,-la première phrase venue, si vos yeux tombent sur un livre,- tout

enfin, l'universalité des êtres se dresse devant vous avec une gloire nouvelle

67 Ibid., pp. 374-375

31

non soupçonnée jusqu'alors.68

In al zijn uitbundigheid vergeet Baudelaire zelfs de kritiek waar hij zo op

doorgedramd had in het voorgaande hoofdstuk. Hij maakte het onderscheid tussen

de natuurlijke en de hiëroglifische droom, de pure hallucinatie en le méprise des

sens, en verzekerde ons ervan dat er geen sprake kon zijn van een hiëroglifische

droom of een pure hallucinatie. Daarenboven, in zijn vergelijking tussen opium

en hasjiesj, had hij laatstgenoemde substantie als rapsodisch beschreven, « un mot

qui définit si bien un train de pensées suggérés et commandé par le monde extérieur

et le hasard des circonstances. »69 Nu echter, slechts vier pagina's verder, schijft hij

het volgende:

Il ne faut pas croire que ces phénomènes se produisent dans l'esprit pêle-mêle, avec l'accent criard de la réalité et le désordre de la vie extérieure. L'oeil

intérieur transforme tout et donne à chaque chose le complément de beauté qui lui manque pour qu'elle soit vraiment digne de plaire.70

Kan men zich trouwens een betere ode aan drugs indenken dan deze laatste zin?

L'oeil intérieur transforme tout et donne à chaque chose le complément de beauté qui lui manque pour qu'elle soit vraiment digne de plaire.71

En doet dit ons ook niet denken aan de Confessions van De Quincey, die onder het

mom van een nut voor het publieke welzijn, en, zoals Baudelaire opmerkt, pas na

heel wat waarschuwingen

Mais, avant que l'auteur ait trouvé l'audace de pousser, en l'honneur de

son cher opium, ce cri violent comme la reconnaissance de l'amour, que de ruses, que de précautions oratoires!72




69 Ibid., p. 373

70 Ibid., p. 377

71 Ibid., p. 377

72 Baudelaire, Ch., Les paradis artificiels, Un mangeur d’opium, (Précautions oratoires) in: Oeuvres



32

uitbarst in de volgende lofrede aan opium:

Oh, just, subtle, and mighty opium! That to the hearts of poor and rich

alike, for the wounds that will never heal, and for the pangs that tempt the spirit to rebel, bringest an assuaging balm; eloquent opium! That with thy

potent rhetoric stealest away the purposes of wrath; and to the guilty man for one night givest back the hopes of his youth, and hands wasched pure from blood; and to the proud man a brief oblivion for

Wrongs undress'd and insults unavenged;

that summonest to the chancery of dreams, for the triumphs of suffering innocence, false witnesses; and confoundest perjury, and dost reverse the sentences of unrighteous judges;-- thou buildest upon the bosom of darkness, out of the fantastic imagery of the brain, cities

and temples beyond the art of Phidias and Praxiteles—beyond the splendour of Babylon and Hekatompylos, and from the anarchy of dreaming

sleep callest into sunny light the faces of long-burried beauties and the blessed household countenances cleansed from the dishonours of the grave.

Thou only givest these gifts to man; and thou hast the keys of paradise, oh, just, subtle, and mighty opium!73

En inderdaad, in Suspiria de profundis geeft De Quincey toe waar het hem echt om te doen was:

L'auteur n'insiste plus pour nous persuader que les Confessions avaient été écrites, en partie du moins, dans un but de santé publique. Elles se

donnaient pour objet, nous dit-il plus franchement, de montrer quelle puissance a l'opium pour augmenter la faculté naturelle de reverie.74

We kunnen ons nu afvragen of ook Baudelaire, gezien de merkwaardige

dubbelzinnigheid, zijn echte gevoelens niet willen verdoezelen heeft. Barbey

d'Aurevilly, die Baudelaire tijdens zijn Fleurs du Mal-proces nochtans sterk

verdedigd had, bestempelt de schrijver van Les paradis artificiels als

« Un poète de l'ironie retorse qui se moque de nous en voulant d'abord nous faire

envie, pour, après, nous faire peur; qui se plaît à nous suspendre entre la convoitise

et le remords. »75 Anderen zijn milder, en denken niet dat Baudelaire onder het


74 Baudelaire, Ch., Les paradis artificiels, Un mangeur d’opium (Le génie enfant) in: Oeuvres



75 Barbey d'Aurevilly, geciteerd in Saillet, M., Sur la route de Narcisse, Paris, Mercure de France,

1958, p.125

33

mom van een veroordeling, een eerbetoon aan drugs neerschrijft. De morele

veroordelingen en waarschuwingen van Baudelaire zijn zonder twijfel oprecht. Het

is gewoon weer een bewijs van de dualiteit en de tegenstrijdigheden die we zo vaak

bij Baudelaire terugvinden. Maurice Saillet slaat de nagel op de kop in zijn Sur la

route de Narcisse: « Rien n'est plus facile, on le sait, que de mettre Baudelaire en

contradiction avec lui-même »76 Gomperts schrijft in zijn Schok der herkenning het

volgende omtrent de tegenstrijdigheid in Les paradis artificiels:

Wie zegt dat Baudelaire's veroordeling van de hasjiesj in dat geschrift een

schijnheilige komedie is, omdat hij er eigenlijk propaganda voor maakt, heeft het abc van Baudelaire's filosofie nog niet begrepen. Juist het immorele, juist het satanische immers is het genotvolle erin. Dat het slecht is en

veroordeeld moet worden, is een element van de aantrekkelijkheid er van.77

Desalniettemin kunnen we samen met Raymond Temkine besluiten dat

Il est curieux que la plupart de ceux qui ont lu Les paradis artificiels gardent le souvenir non pas de la condamnation des excitants (...)- et elle est pourtant explicite et réitérée-: mais de l'aveu d'une fascination qui est incitation à y céder avec lui. La qualité de l'écrivain, la force de ses évocations, l'acuité de ses analyses, opèrent sans doute, à l'insu du lecteur, un transfert de l'oeuvre littéraire à ce qui lui a fourni matière.78

en dat drugs een geweldige impact hebben gehad op Baudelaire. Gezien de vele

epigonen is hij er ondanks alle veroordelingen niet in geslaagd zijn fascinatie te

verbergen in Les paradis artificiels. Het wordt nu dus tijd te kijken of deze

fascinatie sporen heeft nagelaten in de rest van zijn oeuvre.

3.3.3 Hasjiesjeffecten in Baudelaire's esthetica

Milner merkt op dat de gelijkenissen tussen de effecten van de hasjiesj en wat hij

elders in zijn oeuvre beschrijft als kenmerken van het poëtische ideaalbeeld

frappant zijn. Sterker nog, volgens Milner is er geen enkele van de

perceptiestoornissen veroorzaakt door hajiesj, die zijn equivalent niet heeft in de

76 Saillet, M, Sur la route de Narcisse, Paris, Mercure de France, 1958, p. 97

77 Gomperts, H.A., De schok der herkenning, Amsterdam, G.A. Van oorschot uitgever, 1959, p. 57

78 Temkine, R., De Baudelaire à Michaux, Europe, mars-avril 1967, p. 236

34

esthetische overtuigingen van Baudelaire. De kunstcriticus die aan het woord is

in zijn Salon de 1846 geeft in zijn definitie van de Romantiek of « art moderne » de

volgende kenmerken weer: intimiteit, spiritualiteit, kleur en

oneindigheidsverlangen.

Qui dit romantisme dit art moderne,— c'est-à-dire intimité, spiritualité, couleur, aspiration vers l'infini, exprimées par tous les moyens que contiennent les arts.79

In L'homme Dieu begint de dichter zijn analyse van de effecten op het fictieve

personage met de perceptie van vormen en kleuren, die nu ongezien intens

worden:

Si vous êtes une de ces âmes, votre amour inné de la forme et de la couleur trouvera tout d'abord une pâture immense dans les premiers développements de votre ivresse . Les couleurs prendront une énergie

inaccoutumée et entreront dans le cerveau avec une intensité victorieuse.80

In hetzelfde salon wijdt hij trouwens een volledig hoofdstuk aan kleur, De la

couleur, dat dienst doet als proloog van zijn lofrede aan Eugène Delacroix.

Niettegenstaande het feit dat een groot deel van de tekst hamert op het belang

van de harmonie tussen de gebruikte kleuren, is er een speciale plaats voorzien

voor de intensiteit die hij linkt aan een persoonlijke passie. Zo zegt hij over de

kleur « souvent terrible » van Catlin, die voornamelijk portretten maakte van

indianen uit de noord-en middenamerikaanse prairies:

J'ai eu longtemps devant ma fenêtre un cabaret mi-parti de vert et de rouge crus, qui étaient pour mes yeux une douleur délicieuse.81

en, nog steeds over Catlin:

79 Baudelaire, Ch., Curiosités esthétiques, Salon de 1846,( Qu’est-ce que le romantisme?) in: Oeuvres






81 Baudelaire, Ch., Curiosités esthétiques, Salon de 1846,(De la couleur) in: Oeuvres complètes, texte



35

Quant à la couleur, elle a quelque chose de mystérieux qui me plaît plus que je ne saurais dire. Le rouge, la couleur du sang, la couleur de la vie, abondait tellement dans ce sombre musée, que c'était une ivresse; quant aux paysages – montagnes boisées, savanes immenses, rivières désertes – ils étaient monotonement, éternellement verts; le rouge,cette couleur si obscure, si épaisse, plus difficile à pénétrer que les yeux d'un serpent, - le vert, cette couleur calme et gaie et souriante de la nature, je les retrouve chantant leur antithèse mélodique jusque sur le visage de ces deux héros.82

Een tweede effect dat Baudelaire toelicht, zijn de correspondenties en de analogiën

waarmee hasjiesj de gedrogeerde om de oren slaat, en waardoor het eerste het

beste voorwerp waar men zijn oog op laat vallen vervuld wordt van spiritualiteit.

De gedrogeerde, in deze mysterieuse geestesgesteldheid, ontwart de diepgang van

het leven en de vele problemen die hiermee gepaard gaan.

Cependant se développe cet état mystérieux et temporaire de l'esprit, où la profondeur de la vie, hérissée de ses problèmes multiples, se révèle tout entière dans le spectacle, si naturel et si trivial qu'il soit, qu'on a sous les yeux, -où le premier objet venu devient symbole parlant. Fourier et Swedenborg, l'un avec ses analogies, l'autre avec ses correspondances, se sont incarnés dans le végétal et l'animal qui tombent sous votre regard, et au lieu d'enseigner par la voix, ils vous endoctrinent par la forme et la couleur. L'intelligence de l'allégorie prend en vous des proportions à vous-mémé inconnu; nous noterons en passant que l'allégorie, ce genre si spirituel, que les peintres maladroits nous ont accoutumés à mépriser, mais qui est vraiment l'une des formes primitives et les plus naturelles de la poésie, reprend sa domination légitime dans l'intelligence illuminée par l'ivresse. Le hachisch s'étend alors sur toute la vie comme un vernis magique; il la colore en solennité et en éclaire toute la profondeur.83

Eens te meer schijnt Baudelaire ook zijn minimaliseringen van de hasjiesjroes, die

hij in het voorgaande hoofdstuk had gemaakt, uit het oog te zijn verloren. Hij had

het onderscheid gemaakt tussen de onbelangrijke natuurlijke droom, die zijn

bestaansreden uit de werkelijkheid haalt, en de fascinerende hiëroglifische droom,

die absurd en leerrijk is. Nu echter lijkt hij de twee te vermengen: de visioenen

komen voort uit « le spectacle, si naturel et si trivial qu'il soit, qu'on a sous les yeux»,

maar « la profondeur de la vie, hérissée de ses problèmes multiples se révèle tout

82 Baudelaire, Ch., Curiosités esthétiques, Salon de 1846,(De quelques coloristes) in: Oeuvres



83 Baudelaire, Ch., Les paradis artificiels, Le poème du hachisch, (L’homme-Dieu) in: Oeuvres complètes, texte établi et annoté par Y.-G. Le Dantec, édition révisée, complétée et présentée par


36

entière ». Het eerste het beste voorwerp waar men zijn oog op laat rusten wordt

vervuld van symboliek, en de theorieën van Fourier en Swedenborg, respectievelijk

over analogieën en correspondenties worden duidelijk. Hasjiesj levert dus geen

oplossingen voor de vele problemen, maar toont het leven in al zijn complexiteit,

en juist daarom is de roes zo openbarend.

Dit wonderbaarlijke effect is natuurlijk grotendeels toe te schrijven aan de

synesthetische ervaringen, waarover Baudelaire in het Salon de 1846 schrijft. Na

zijn uiteenzettingen over het belang van de harmonie et de melodie van kleuren,

besluit hij met een citaat uit E.T.A Hoffmann's Kreisleriana, dat, zoals hij zelf zegt

« exprime parfaitement mon idée...»:84

Ce n'est pas seulement en rêve, et dans le léger délire qui précède le sommeil, c'est encore éveillé, lorsque j'entends de la musique, que je trouve une analogie et une réunion intime entre les couleurs, les sons et les parfums. Il me semble que toutes ces choses ont été engendrées par un même rayon de lumière, et qu'elles doivent se réunir dans un merveilleux concert. L'odeur des soucis bruns et rouges produit surtout un effet sur ma personne. Elle me fait tomber dans une profonde rêverie, et j'entends alors comme dans le lointain les sons graves et profonds du hautbois.85

Van omstreeks dezelfde periode (niet toevallig de periode van zijn

hasjiesjexperimenten) dateert ook het bekende sonnet uit Les Fleurs du Mal,

getiteld Correspondances:

La nature est un temple où de vivants piliers Laissent parfois sortir de confuses paroles; L'homme y passe à travers des forêts de symboles Qui l'observent avec des regards familiers

Comme de long échos qui de loin se confondent Dans une ténébreuse et profonde unité, Vaste comme la nuit et la clarté, Les parfums, les couleurs et les sons se répondent.

Il est des parfums frais comme des chairs d'enfants, Doux comme les hautbois, verts comme les prairies, Et d'autres, corrompus, riches et triomphants, Ayant l'expansion des choses infinies, Comme l'ambre, le musc, le benjoin et l'encens,

84 Baudelaire, Ch., Curiosités esthétiques, Salon de 1846,(De la couleur) in: Oeuvres complètes, texte


Paris, Gallimard, 1961., p. 884

85 Ibid., p. 884

37

Qui chantent les transports de l'esprit et des sens.86 We mogen natuurlijk ook niet vergeten welke belangrijke invloed het concept van

tijd en ruimte, en meerbepaald « l'accroissement monstrueux du temps et de

l'espace »87die de hasjiesjroes schijnt te veroorzaken, moet hebben gehad op het

oneindigheidsverlangen dat in elke mens aanwezig is, en waaraan drugs, zoals

eerder beschreven, zo gemakkelijk en goedkoop voldoening geven.

De indruk dat dit moet hebben nagelaten op een dichter die in een voortdurende

strijd verwikkeld was met de immer voortschrijdende tijd, getuige daarvan het

gedicht L'horloge, is onbeschrijflijk.

In het eerste deel van zijn postuum verschenen ―journaux intimes‖, Fusées, een

verzameling van gedachten en aforismen, kunnen we na een definitie van « le

surnaturel » die « comprend...intensité, sonorité, limpidité, vibrativité, profondeur et

retentissement dans l'espace et le temps. »88 de volgende passage lezen:

Il y a des moments de l'existence où le temps et l'étendue sont plus profonds, et le sentiment de l'existence immensément augmenté.89

Er zijn in deze context helemaal geen sporen van Baudelaire's druggebruik terug

te vinden, maar op dezelfde pagina kunnen we een gelijkaardige zin lezen, die,

zoals de lezer zal opmerken, wel kadert in de drugsthematiek. Daarenboven wordt

deze zin bijna letterlijk hernomen in het stukje over de ―correspondances‖ in Les

paradis artificiels.

Dans certains états de l'âme presque surnaturels, la profondeur de la vie se révèle tout entière dans le spectacle, si ordinaire qu'il soit, qu'on a sous les yeux. Il en devient le symbole.90

86 Baudelaire, Ch., Les Fleurs du Mal in: Oeuvres complètes, texte établi et annoté par Y.-G. Le





88 Baudelaire, Ch., Fusées in: Oeuvres complètes, texte établi et annoté par Y.-G. Le Dantec, édition

révisée, complétée et présentée par Claude Pichois, Paris, Gallimard, 1961, p. 1256

89 Ibid., p. 1256

90 Ibid., p. 1257

38

Dergelijke gelijkenissen zetten natuurlijk aan het denken. Hans Robert Jauss91 is

van mening dat Baudelaire zijn concept van het bovennatuurlijke ontwikkeld heeft

aan de hand van een analogie met de insifiëring van de perceptie onder invloed

van hasjiesj. Sibylle Bieker92poneert echter dat het waarschijnlijker is dat

Baudelaire de hasjiesjervaring geïnterpreteerd heeft aan de hand van esthetische

overtuigingen die reeds bij hem ontwikkeld waren. Milner beslecht het debat door

er op te wijzen dat het uiterst merkwaardig is dat er geen spoor is van een tekst

waarin Baudelaire zijn esthetische ideeën uitwerkt voor het Salon de 1846. Het is

immers uitgerekend deze periode waarin de dichter rechtstreeks en onrechtstreeks

in contact kwam met hasjiesj. Zonder te beweren dat drugs een directe invloed zijn

geweest, besluit hij dat ze toch een centrale rol hebben gespeeld in de

uitwerking van zijn ideeën « en lui fournissant une image idéale, hyperbolique et

complèxe de l'état poétique. »93

3.3.4 Invloed van drugs op creativiteit?

In dit hoofdstuk gaan we op zoek naar reminiscenties in de poëzie van

Baudelaire, maar eerst bekijken we welk antwoord hij zelf geeft op die vraag.

3.3.4.1 Baudelaire antwoordt, critici stellen in vraag

Want inderdaad, Baudelaire stelt zich dezelfde vraag, die zoals hij zegt, al vaak gesteld is:

Si encore, au prix de sa dignité, de son honnêteté et de son libre arbitre,

l'homme pouvait tirer du hachisch de grands bénéfices spirituels, en faire une espèce de machine à penser, un instrument fécond? C'est une

91 Jauss, H.R., Der literarisch Prozess des Modernismus von Rousseau bis Adorno, in: Studien zum

Epochenwendel der ästetischen Moderne, Frankfurt-am-Main, 1989, p. 91, Geciteerd in: Milner, M.,

L'imaginaire des drogues, Paris, Éditions Gallimard, 2000, p.142

92 Bieker, S., Die künstlichen Paradiese, in der französischen Literatur des 19. Jahrhunderts, Bonn,

Romantischer Verlag, 1992, Geciteerd in Milner, M., L'imaginaire des drogues, Paris, Éditions


93 Milner, M., L'imaginaire des drogues, Paris, Éditions Gallimard, 2000, p.142

39

question que j'ai souvent entendu poser, et j'y réponds.94

Hij vindt het alvast geen domme vraag, en na te hebben herhaald dat « le

hachisch ne révèle à l'individu que l'individu lui-même », geeft hij toe dat dit

individu « est cubé et poussé à l'extrême » en dat, aangezien men zich na de

ontsporing de opgedane impressies herinnert, « l'espérance de ces

utilitaires ne paraît pas au premier aspect tout à fait dénuée de raison. »95 Op het

eerste zicht, want hij voegt er meteen aan toe dat roesgedachten vaak niet zo

briljant zijn als ze onder invloed lijken. Dit heeft te maken met de rusteloosheid en

de opwinding die hasjiesj veroorzaakt en tevens met de gretigheid waarmee de

geest zich op die gedachten werpt. Daarenboven, zo zegt Baudelaire, zelfs wanneer

we zouden toegeven dat hasjiesj ons zegent met genialiteit, of die althans doet

toenemen, dan kunnen we er nog altijd geen profijt uithalen. Het is immers eigen

aan hasjiesj de wilskracht fel te verminderen: « L'imagination sans la faculté d'en

profiter. »96 Drugs doen beloftes die ze niet kunnen nakomen, en laten de dichter

niet toe te profiteren van de beleefde ervaringen. Een dichter die daarenboven

reeds gedegouteerd was van zijn eigen uitstelgedrag; het volstaat hier zijn

briefwisseling en dagboeken te doorbladeren, of zoals eerder vermeld, de vele

gedichten waarin de alles verterende tijd in schril contrast staat met de menselijke

procrastinatiedrang. Ook in Les paradis artificiels beschrijft hij de wanhoop die

hieruit voortvloeit:

Horrible situation! Avoir l'esprit fourmillant d'idées et ne plus pouvoir

franchir le pont qui sépare les campagnes imaginaires de la rêverie des moissons positives de l'action! Si celui qui me lit maintenant a connu les nécessités de la production, je n'ai pas besoin de lui décrire le désespoir

d'un noble esprit, clairvoyant, habile, luttant contre cette damnation d'un genre si particulier. Abominable enchantement! Tout ce que j'ai dit sur

l'amoindrissement de la volonté dans mon étude sur le hachisch est applicable à l'opium. Répondre à des lettres? Travail gigantesque, remis d'heure en heure, de jour en jour, de mois en mois. Affaires d'argent?

Harassante puérilité. L'économie domestique est alors plus négligée que l'économie politique. Si un cerveau débilité par l'opium était tout entier




95 Ibid., p. 385

96 Ibid., p. 386

40

débilité, si, pour me servir d'une ignoble locution, il était totalement abruti,

le mal serait évidemment moins grand, ou du moins plus tolérable. Mais un mangeur d'opium ne perd aucune de ses aspirations morales; il voit le devoir, il l'aime; il veut remplir toutes les conditions du possible, mais sa

puissance d'exécution n'est plus à la hauteur de sa conception. Exécuter? Que dis-je? Peut-il même essayer? C'est le poids d'un cauchemar écrasant

toute la volonté.97

Baudelaire maakt hier ongetwijfeld een sterk punt, en in het merendeel van de

gevallen zal zijn gelijk bewezen worden. Wie echter de lyrische paragrafen uit

L'homme Dieu, die we eerder besproken en geciteerd hebben, gelezen heeft, zal

gaan twijfelen aan de oprechtheid en de geloofwaardigheid van zijn pleidooi. We

moeten dus gaan kijken in de poëzie van Baudelaire om te zien of hij zich aan

deze deontologie gehouden heeft.

3.3.4.2 Invloeden in de poëzie van Baudelaire

Is Baudelaire, als dichter, zelf trouw gebleven aan de deontologie van Les paradis

artificiels? We kunnen ons immers inbeelden hoe moeilijk het moet zijn geweest

voor iemand als Baudelaire te wachten op die zeldzame dagen « où l'homme

s'éveille avec un génie jeune et vigoureux ».98 Dagen waarvan de komst niet

bespoedigd wordt door een productieve ascetische levensstijl, zoals hij ons aan

het einde probeert te overtuigen. In het eerste deel schreef Baudelaire immers het

volgende, nog maar eens in tegenspraak met zichzelf:

Il est certain qu'une élévation constante de l'esprit, une tension des forces spirituelles vers le ciel, serait le régime le plus propre à créer cette santé morale, si éclatante et si glorieuse; mais en vertu de quelle loi absurde se

manifeste-t-elle parfois après de coupables orgies de l'imagination, après un abus sophistique de la raison, qui est à son usage honnête et raisonnable ce

que les tours de dislocation sont à la saine gymnastique.99

97 Baudelaire, Ch., Les paradis artificiels, Un mangeur d’opium ,(Les tortures de l’opium) in: Oeuvres



98 Baudelaire, Ch., Les paradis artificiels,Le poème du hachisch ,(Le goût de l’infini) in: Oeuvres



99 Baudelaire, Ch., Les paradis artificiels,Le poème du hachisch ,(Le goût de l’infini) in: Oeuvres complètes, texte établi et annoté par Y.-G. Le Dantec, édition révisée, complétée et présentée par

41

Toch lijkt dit het geval te zijn geweest. Er zijn immers weinig of geen bewijzen te

vinden van het feit dat Baudelaire zijn toevlucht zou gezocht hebben tot drugs om

zijn creativiteit te verhogen. Natuurlijk kunnen we wel stellen dat hij van de

effecten zal geprofiteerd hebben na het middel te hebben gebruikt omwille van de

pijnstillende werking. Desalniettemin - en wie de poëzie van Baudelaire kent,

oppert het waarschijnlijk al een hele tijd - is er noch in Les Fleurs du Mal noch in

Le Spleen de Paris sprake van euforische dromen. Integendeel. Critici zoals

Emmanuel J. Mickel en Teruo Inoué, die in het oeuvre van Baudelaire op zoek zijn

gegaan naar sporen van druggebruik, zijn dan ook van een weinig vruchtbare reis

teruggekomen. Wel krijgt de opium meerdere vermeldingen in beide dichtbundels.

In een van de préfaces van Les Fleurs du Mal bestempelt Baudelaire zichzelf als de

voorzanger van de wellusten van opium, zij het echter om zijn doorgedreven

ontsnappingsdrang te staven:

J'aspire à un repos absolu et à une nuit continue. Chantre des voluptés

folles du vin et de l'opium, je n'ai soif que d'une liqueur inconnue sur la terre, et que la pharmaceutique céleste elle-même ne pourrait pas m'offrir; d'une liqueur qui ne contiendrait ni la vitalité, ni la mort, ni l'excitation, ni le

néant. Ne rien savoir, ne rien enseigner, ne rien vouloir, ne rien sentir, dormir et encore dormir, tel est aujourd'hui mon unique voeu. Voeu infâme

et dégoûtant, mais sincère.100

In Le Poison, Le Voyage, Sed non satiata, Un hémisphère dans une chevelure en

L'invitation au voyage wordt opium telkens letterlijk vermeld, maar nergens lijkt de

drug een invloed gehad te hebben op de gedichten. Nergens, behalve in het

prozagedicht La chambre double uit de bundel Le Spleen de Paris. De tekst bestaat

uit twee delen: het eerste deel is het relaas van een droom die veel kenmerken

gemeenschappelijk heeft met die van een roes: zo beschrijft hij een gelukzaligheid

waar het aardse leven, zelfs in zijn meest mooie momenten, niet kan aan tippen;

O béatitude! Ce que nous nommons généralement la vie, même dans son

expansion la plus heureuse, n'a rien de commun avec cette vie suprême dont j'ai maintenant connaissance et que je savoure minute par minute,


100 Baudelaire, Ch., Les Fleurs du mal in: Oeuvres complètes, texte établi et annoté par Y.-G. Le


42

seconde par seconde!101

en die het tijdsbesef, waar Baudelaire zo gevoelig voor was, volledig opschort:

Non! Il n'est plus de minutes, il n'est plus de secondes! Le temps a disparu;

c'est l'Eternité qui règne, une éternité de délices!102

Ook de synesthésieën ontbreken niet:

Les meubles ont des formes allongées, prostrées, alanguies. Les meubles ont l'air de rêver; on les dirait doués d'une vie somnambulique, comme le végétal

et le minéral. Les étoffes parlent une langue muette, comme les fleurs, comme les ciels, comme les soleils couchants.103

Het tweede deel van de tekst begint wanneer de droom abrupt onderbroken wordt

door geklop op de deur, en de dichter terug geconfronteerd wordt met de harde

realiteit. Slechts één object in de kamer slaagt er nu nog in zijn aandacht te

trekken... de laudanumfles.

Dans ce monde étroit, mais si plein de dégoût, un seul objet connu me

sourit: la fiole de laudanum; une vieille et terrible amie; comme toutes les amies, hélas! Féconde en caresses et en traîtrises.104

De invloed van drugs op de poëzie van Baudelaire, hoewel ontegensprekelijk

aanwezig in La chambre double, lijkt dus vrij beperkt te zijn geweest. Maar

misschien moeten we hier toch nog één kenmerk van druggebruik aankaarten.

Baudelaire sprak in Les paradis artificiels over « une grande langueur » die volgt op

een roeservaring en in het hoofdstuk Morale definieert hij deze term:

Mais le lendemain! Le terrible lendemain! Tous les organes relâchés, fatigués, les titillantes envies de pleurer, l'impossibilité de s'appliquer à un

travail suivi, vous enseignent cruellement que vous avez joué un jeu

101 Baudelaire, Ch., Petits poèmes en prose, La chambre double in: Oeuvres complètes, texte établi et


Gallimard, 1961, p. 234

102 Ibid., p. 234

103 Ibid., pp. 233-234

104 Ibid., p. 235

43

défendu. La hideuse nature, dépouillée de son illumination de la veille,

ressemble aux mélancoliques débris d'une fête. La volonté surtout est attaquée, de toutes les facultés la plus précieuse.105

Ook in het eerste hoofdstuk had hij het over « jouissances morbides que peuvent

engendrer ces drogues » en de « châtiments inévitables qui résultent de leur usage

prolongé ».106

Inderdaad, Baudelaire voelde aan waar we vandaag de dag veel beter

wetenschappelijk over geïnformeerd zijn: drugs kunnen een belangrijke rol spelen

in het veroorzaken van depressies. Wanneer de drugs zijn uitgewerkt, zal de

gebruiker altijd onderhevig zijn aan, zij het beperkt in tijd, angsten, paranoia,

huilbuien,... Vaak echter, en zeker in geval van langdurig gebruik zoals bij

Baudelaire, kan er zich een klinische depressie ontwikkelen.

Dr Adrian Lloyd, psychiater, schrijft het volgende in zijn tekst over de link tussen

drugs en depressie:

Depression and recreational drug use are both common and can occur

together purely by chance as individual problems. More often, however, there is an interaction between the two and this can take several forms:

* a person may be suffering from depressive symptoms and take drugs in the hope of gaining some relief(...) Ultimately, though, they will make the

problem worse.

* depressive symptoms may develop as a direct result of taking drugs, or as

part of withdrawal symptoms when drug-taking stops. (Low mood in withdrawal may be brief and self-limiting, but sometimes it can lead to a

serious, prolonged depressive illness.)

* a person may take drugs to 'escape' from a problem during a particularly

stressful time in their life; this stress may also be the trigger for an episode of depression.

* heavy drug use can lead to major financial problems, difficulties with

105 Baudelaire, Ch., Les paradis artificiels, Le poème du hachisch, (Morale) in: Oeuvres complètes,


Paris, Gallimard, 1961, p. 383

106 Baudelaire, Ch., Les paradis artificiels, Le poème du hachisch, (Le goût de l’infini ) in: Oeuvres



44

relationships or trouble with the law. A person taking recreational drugs is

likely to have more of these pressures, which may trigger depression.107

Elk van deze statements is met het grootste gemak toepasbaar op Baudelaire.

Laten we bij wijze van voorbeeld nog eens kijken naar La chambre double. Wanneer

de droom wordt onderbroken schrijft Baudelaire een paragraaf die grappig genoeg

heel veel gelijkenissen vertoont met de laatste stelling:

C'est un huissier qui vient me torturer au nom de la loi; une infâme concubine qui vient crier misère et ajouter les trivialités de sa vie aux douleurs de la mienne; ou bien le saute-ruisseau d'un directeur de journal

qui réclame la suite du manuscrit.108

Ook Alethea Hayter wijdt een paragraaf aan de horror die

ontwenningsverschijnselen met zich meebrengen na een langdurig gebruik van

opium:

This early phase of addiction, with its baseless euphoria and selfconfidence,

begins to fade away in the darkness that is to follow.(...) The drug can no longer raise him above his normal level of happiness; but unless he goes on taking it, he falls excruciatingly far below his normal level, into a crater of

restless misery.109

Het zou dus wel eens heel goed kunnen dat deze stadia meer invloed hebben

gehad op de poëzie van Baudelaire, met zijn zwaarmoedigheid, pessimisme en

suïcidale neigingen. Zoals beschreven in de Situering is Baudelaire een

overgangsfiguur tussen de Romantiek en het Decadentisme. Het grote verschil

tussen de twee inzake druggebruik is dat de Decadenten overgaan tot het excessief

gebruiken van drugs om te ontsnappen aan hun « habitacle de fange », maar hun

―mal d'exister‖ en lijden hierdoor uiteindelijk alleen maar verergeren. Drugs als

troost en als sleutel van de afgrond. Hemel of Hel, wat maakt het immers uit; de

dieperik induiken om er iets nieuws te vinden.

107 Lloyd, A., Drugs and depression, 2005, Internet:

http://www.netdoctor.co.uk/diseases/depression/drugsanddepression_000487.htm

108 Baudelaire, Ch., Petits poèmes en prose, La chambre double in: Oeuvres complètes, texte établi et



109 Hayter, A., Opium and the Romantic Imagination, London, Faber & Faber, 1968, p.49


45

Verse-nous ton poison pour qu'il nous réconforte! Nous voulons, tant ce feu nous brûle le cerveau, Plonger au fond du gouffre.

Enfer ou Ciel, qu'importe? Au fond de l'Inconnu pour trouver du nouveau.110

Dit zou dus betekenen dat we hier een link leggen tussen drugs, geestesziekte en

creativiteit. Een associatie die vele sceptici de wenkbrauwen zal doen fronsen, maar

die niet zo vreemd is op het eerste gezicht misschien lijkt. Desalniettemin is een

woordje uitleg hier op zijn plaats.

3.3.4.3 Creativiteit, geestesziekte en drugs

3.3.4.3.1 Creativiteit

Wanneer we de creatio-idee gaan onderzoeken, merken we al snel op dat dit

concept doorheen de eeuwen gebalanceerd heeft tussen twee tradities: de

rationalistisch-empirische en de romantisch-idealistische.

In de rationalistische traditie, vertegenwoordigd door Aristoteles, de Middeleeuwen

en de Verlichting, werd vooral voorzichtig en soms zelfs smalend omgesprongen met

ideeën omtrent de verbeelding. De idealistische traditie, gerepresenteerd door Plato,

het Neoplatonisme en de Romantiek, kende haar daarentegen een goddelijk statuut

toe.111

Aristoteles probeerde het creativiteitsproces, zoals hij dat doet voor alle menselijke

processen, op een wetenschappelijke manier te verklaren en verwierp nadrukkelijk

elke bovennatuurlijke inslag. In Problema XXX.1, vertaald en toegelicht door Philip

van der Eijk in het boekje Over Melancholie112, is er dan ook op geen enkel moment

sprake van goddelijke invloeden of muzes. De filosoof linkt creativiteit aan het

klassieke hippocratische schema van de vier sappen, waarbij dan vooral zwarte gal

110 Baudelaire, Ch., Les Fleurs du Mal in: Oeuvres complètes, texte établi et annoté par Y.-G. Le


111 Vermeir, K., Gekke dichters; over verbeelding, waanzin en creativiteit, in: Deus ex Machina vol 28

issue 108, Vlaams Fonds voor literatuur, 2004, p. 77

112 Aristoteles, Over melancholie, vertaald, ingeleid en van aantekeningen voorzien door Philip

Van Der Eijk, Groningen, Historische uitgeverij, 2001

46

een fundamentele rol zou spelen. Deze rationalistische benadering werd voortgezet

tot in de late Renaissance en realisme bleef gedurende lange tijd de norm. Creatief

waren diegenen die er in slaagden de gevestigde meesters te imiteren en de natuur

nauwkeurig weer te geven door opleiding en oefening. Daarenboven werd de

fantasie aanzien als een gevaarlijk fenomeen dat door de rede moest onderdrukt

worden. Zo valt Malebranche in zijn werk De la recherche de la vérité schrijvers aan

die te begeesterd schrijven en ten gevolge daarvan de wereld op foutieve wijze

schetsen.113 Ook in de achttiende eeuw werd de nadruk gelegd op rationaliteit, en

gedurende de twinstigste eeuw legden modernistische dichters zoals Baudelaire en

Mallarmé de nadruk op bewuste en emotieloze redactie.

De romantische traditie, die de nadruk legt op inspiratie, werd gestart door Plato.

Hij is ervan overtuigd dat de kunstenaar gedurende het creatieve proces buiten zijn

geest treedt en onderhevig is aan een «divine madness» of «enthousiasmos», die

Socrates in Phaedrus als volgt beschreef:

Madness, provided as it comes as the gift of heaven, is the channel by which we receive the greatest blessings. The men of old who gave things their names saw no disgrace or reproach in madness; otherwise they would not have

connected it with the name of the noblest of all arts, the art of discerning the future, and called it the manic art. So according to the evidence provided by

our ancestors madness is a nobler thing than sober sense. Madness comes from God, whereas sober sense is merely human.114

In de Romantiek, die zich hevig afzette tegen het rationalisme, kende deze opvatting

haar hoogtepunt. De romantici waren ervan overtuigd dat inspiratie irrationeel was

en dat rationaliteit de creatieve processen zou onderbreken. Daarenboven

bevestigden ook zij dat de kunstenaar zijn verbeelding de vrije loop moest laten, om

als het ware buiten zichzelf te treden en tot nieuwe inzichten te komen. Dit was

echter niet geheel zonder gevaren, want de grens tussen genialiteit en waanzin

bleek flinterdun te zijn. Desalniettemin maken de meeste teksten die het concept

113 Vermeir, K., Gekke dichters; over verbeelding, waanzin en creativiteit, in: Deus ex Machina vol 28


114 Plato, Phaedrus and the Seventh and Eight Letters, trans. Walter Hamilton, Middlesex, England:

Penguin, 1974, pp. 46-47. Geciteerd in: Jamison, K.R., Touched with Fire; Manic-depressive illness

and the artistic temperament, New York, Free press paperbacks, 1993, p. 51

47

creativiteit behandelen een synthese van deze twee eenzijdige extremen, waarbij

zowel inspiratie als discipline een gelijkwaardige rol spelen. Koen Vermeir, in zijn

essay Gekke dichters; over verbeelding, waanzin en creativiteit, definieert creativiteit

als een paradox:

Creativiteit zelf is paradoxaal, ik zou haar willen karakteriseren als de vereniging van twee tegengestelden, vrijheid (verbeelding) en discipline (rede), waarbij geen van beide de overhand mag krijgen, anders wordt het vuur van

de creativiteit gedoofd.115

3.3.4.3.2 Creativiteit en geestesziekte: manisch-depressiviteit

Zoals de lezer al heeft opgemerkt, wordt creativiteit vaak geassocieerd met waanzin.

Griekse filosofen beschreven al hoe de verbeelding zowel kon leiden tot kunst als tot

waanideeën.

Plato sprak over enthousiasmos (heilige waanzin), maar dacht hierbij echter niet

aan geestesziekte. Het was Aristoteles die voor het eerst de aanstoot gaf tot een link

in zijn Problema XXX.1, of de «monografie van de zwarte gal». Daar opent hij met de

volgende opmerkelijke vaststelling, die inspiratie en melancholie linkt:

Waardoor komt het dat alle mannen die uitzonderlijk zijn geweest in de wijsbegeerte of de politiek of de literatuur of de kunsten, melancholici blijken

te zijn?116

Wel moet opgemerkt worden dat, hoewel de melancholici als abnormaal worden

beschouwd, de tekst als doel heeft hun mogelijkheden tot uitzonderlijke prestaties

in de verf te zetten. Zoals eerder vermeld grijpt Aristoteles naar het

verklaringsmodel van de vier sappen en leidt een juist evenwicht tot de

merkwaardige verdiensten van de melancholicus. Een verstoorde balans kan echter

leiden tot ernstige problemen, en volgens Philip Van Der Eijk toont de beschrijving

van deze complicaties niet te verwaarlozen overeenkomsten met het manisch- 115 Vermeir, K., Gekke dichters; over verbeelding, waanzin en creativiteit, in: Deus ex Machina vol 28


116 Aristoteles, Over melancholie, vertaald, ingeleid en van aantekeningen voorzien door Philip Van Der

Eijk, Groningen, Historische uitgeverij, 2001, p. 28

48

depressieve ziektebeeld.117

Ook vandaag wordt deze link nog onderzocht en wetenschappelijk onderbouwd. Zo

schreef professor in de psychiatrie Kay Redfield Jamison in 1993 het boek Touched

with Fire; Manic-depressive illness and the artistic temperament, waarin ze het

irrationele gedrag van bepaalde kunstenaars koppelt aan geestesziekte, en

meerbepaald aan manisch-depressiviteit. In de bijlage van het boek vinden we een

duizelingwekkende lijst van kunstenaars die aan deze stemmingsstoornis geleden

hebben. Dr. Jamison toetst haar theorie aan de hand van verschillende soorten

studies. In een eerste deel doet ze een biografische studie waarin ze aan de hand

van brieven, autobiografische fragmenten en het oeuvre van onder meer Edgar

Allen Poe, Vincent Van Gogh, Lord Byron en Robert Schumann de intense laagtes

en hoogtes die deze kunstenaars te verduren kregen, documenteert. In een tweede

deel onderneemt ze een neuropsychologische studie waar ze in de eerste plaats de

gelijkenissen aantoont tussen de verslagen van de kunstenaars en de symptomen

van manisch-depressiviteit. Vervolgens komt ze op de proppen met cijfers die

duidelijk aantonen dat manisch-depressiviteit onder kunstenaars, en dan vooral

onder schrijvers, absurde proporties aanneemt in verhouding tot de aanwezigheid

van de ziekte bij de globale populatie:

Biographical studies, as well as investigations conducted on living writers and artists, show a remarkable and consistent increase in rates of suicide,

depression and manic-depressive illness in these highly creative groups. (…) It can be seen that artistic groups, when compared with the expected rates for suicide and mood disorders in the general population, demonstrate up to

18 times the suicide rate, eight to ten times the rate of major depressive illness, and ten to forty times the rate of manic-depressive illness and its

milder variants.118

Wat is nu precies manisch-depressiviteit? Mensen die leiden aan deze ziekte zijn

onderhevig aan ernstige stemmingswisselingen die gaan van extreme euforie tot

diepe, zwartgallige melancholie met verschillende tussenfases. Depressiviteit brengt

een gevoel van hopeloosheid met zich mee en maakt de zieke vaak erg lethargisch.

De manische fase staat hiermee in schril contrast en wordt gekenmerkt door

117 Aristoteles, Over melancholie, vertaald, ingeleid en van aantekeningen voorzien door Philip Van Der

Eijk, Groningen, Historische uitgeverij, 2001, p. 16

118 Jamison, K.R., Touched with Fire; Manic-depressive illness and the artistic temperament, New

York, Free press paperbacks, 1993, p. 88

49

volgende kenmerken die we uit verschillende teksten extrageerden: (Jamison,

Aristoteles, Polet)

- Uitbundig gevoel van welbehagen

- Versnelde en grandioze associatieve gedachtegang waardoor een indruk van

tijdloosheid ontstaat

- Geïntensifieerd perceptueel bewustzijn ten gevolge van alertere zintuigen

- Ontbinding van het zelf die leidt tot non-identiteit

- Intensifiëring van emotionele belevenissen

- Wordt meestal gevolgd door depressie

Eén ding lijkt Jamison vrij duidelijk: de opgesomde fenomenen zijn ook uiterst

kenmerkend voor een creatieve gedachtegang zoals die maar al te vaak werd

beschreven door psychologen en schrijvers.119

Wat echter nog opvalt is dat deze karakteristieken makkelijk te herkennen zijn in

de beschrijvingen die Baudelaire ons geeft van een drugsroes. Zoals we hebben

kunnen lezen had ook hij het over een uitbundig gevoel van welbehagen. We hoeven

maar terug te denken aan La Chambre Double waarin hij heel opgewonden de

«béatitude» beschrijft die hem te beurt valt. De versnelde, associatieve gedachten

herinneren ons aan het rapsodische karakter van de roes; de grandiositeit aan het

Godsgevoel of aan de dromende vrouw die wordt aangekeken door «divinités

mythologiques». Voor een klein moment slaagde Baudelaire er zelfs in de tijd los te

laten en hij schreeuwde het dan ook intens geëmotioneerd uit in La Chambre

double: «Le temps a disparu, c’est l’éternité qui règne. Une éternité de délices! ». Voor

een voorbeeld van identiteitsverlies moet de lezer wachten op Rimbaud, die zichzelf

een fabuleuze opera waant120. Ook de bijna onvermijdelijke depressie die volgt op

een manie valt de gedrogeerde te beurt. Zo definieerde Baudelaire na een roes de

natuur als afzichtelijk en had hij een onweerstaanbare drang om te huilen.



120 Cf. infra p. 59

50

3.3.4.4 Besluit

Wat maakt nu precies dat manisch-depressiviteit en dus ook, zoals we net hebben

aangetoond, druggebruik, een ‗goede‘ voedingsbodem leveren voor creativiteit?

Vele schrijvers zijn het erover eens dat de melancholie van essentieel belang is,

omdat ze een beter zicht geeft op menselijke moeilijkheden en emoties. Jamison

voegt daaraan toe dat de rol van de manische fases niet onderschat mag worden, en

dat voornamelijk de wisselwerking tussen de twee cruciaal is. Koen Vermeir

definieerde creativiteit, zoals we gezien hebben, als de vereniging van twee

tegengestelden: vrijheid (verbeelding) en discipline (rede). Jamison beschrijft de

interactie tussen de manische fase en depressiviteit als volgt:

Hypomania and mania often generate ideas and associations, propel contact with life and other people, induce frenzied energies and enthusiasms, and

cast an ecstatic, rather cosmic hue over life. Melancholia on the other hand, tends to force a slower pace, cools the ardor, and puts into perspective the

thoughts, observations and feelings generated during more enthusiastic moments. Mild depression can act as ballast; it can also serve a critical editorial role for work produced in more fevered states. Depression prunes

and sculpts; it also ruminates and ponders and, ultimately, subdues and focuses thought. It allows structuring, at a detailed level, of the more

expansive patterns woven during hypomania.121



51

4. Arthur Rimbaud

4.1 Druggebruik

Ook Rimbaud is een van die poètes maudits die bekend staat om zijn drank- (vooral

absint) en druggebruik (hasjiesj en opium). Wat betreft zijn alcoholconsumptie

weten we uit verschillende getuigenissen dat die aanleunde bij het buitensporige.

Zo schrijft bijvoorbeeld de schilder Louis Forain het volgende over de twee maanden

dat hij samenwoonde met Rimbaud:

J'ai logé deux mois avec lui, rue Campagne-Première, dans un taudis épouvantable; ça lui convenait, ça lui plaisait, il était si sale. Nous n'avions qu'un lit, lui couchait sur les ressorts et moi par terre sur le matelas. Nous

avions un pot à eau grand comme un verre, presque trop grand pour lui (...) Il buvait de l'absinthe et de formidable façon. Verlaine venait le chercher et

tous deux me méprisaient parce que je ne les suivais pas.122

Zijn druggebruik, daarentegen, is in veel mindere mate gedocumenteerd. We

beschikken over slechts één getuigenis waaruit duidelijk blijkt dat Rimbaud met

hasjiesj heeft geëxperimenteerd. Deze vinden we terug in de geschriften van Ernest

Delahaye. Hij vertelt over een bezoek die hij, in Verlaine's gezelschap, bracht aan

Rimbaud ergens in november 1871.

Rimbaud dormait sur une banquette. Il se réveilla à notre arrivée, se frotta

les yeux en faisant la grimace, nous dit qu'il avait pris du hachisch. « Et alors?... demanda Verlaine.- Alors, rien du tout... des lunes blanches, des lunes noires qui se poursuivaient... » C'est-à- dire que la drogue fameuse lui

avait brouillé l'estomac, donné le vertige, de la prostration: un « paradis artificiel » exactement raté. Je lui conseillai de prendre l'air. Nous sortîmes

tous deux; il était assez somnolent, se ranima cependant pour me montrer des éraflures encore fraîches aux angles de la maison qui avaient subi les fusillades de la Commune, et, avec un sourire amusé: « Des balles...des

balles...des balles!123

Volgens Milner gaat het hier om een allereerste hasjiesjervaring, en wel om de

122 Gimpel, Journal d'un collectionneur marchand de tableaux, Paris, 1963, p. 342 123 Delahaye, Ernest, Souvenirs familiers à propos de Rimbaud, Messein, 1925, p. 162

52

volgende redenen: Het lijkt eerst en vooral heel onwaarschijnlijk dat Rimbaud in

zijn geboortedorp Charleville zou hebben kunnen kennismaken met hasjiesj.

Daarenboven is zijn reactie van ontgoocheling heel courant bij een eerste

experiment en onthult de vraag van Verlaine diens nieuwsgierigheid over het eerste

contact van zijn creatieve vriend.

4.2 De zienersbrieven

De belangrijkste vraag die we ons kunnen stellen, en waar vele critici zich het

hoofd op hebben gebroken, is welke invloed de hasjiesjexperimenten hebben

gehad op het ―voyant‖-project van Rimbaud. Deze ontwikkeling van een nieuwe

poetica doet hij in de beroemde zienerbrieven van 13 en 15 mei 1871 aan

respectievelijk zijn professor Georges Izambard en zijn vriend Paul Demeny uit

de doeken. Aangezien hij op het moment dat hij deze brieven schreef

hoogstwaarschijnlijk nog niet in contact was gekomen met hasjiesj, kan het

interessant zijn te kijken hoe hij dit project verwoordde en hoe hij het

uiteindelijk tot uiting bracht in de dichtbundels Une Saison en enfer en

Illuminations.

4.2.1 Se faire voyant par encrapulement

In de eerste zienerbrief, die aan Georges Izambard, is er voor de eerste maal

sprake over het ―voyant‖ worden door middel van de ontregeling van alle

zintuigen. De dichter wil dus ziener worden, het onbekende ontdekken door

zichzelf zoveel mogelijk te marginaliseren. Wat nu juist de link is tussen dit

zelfbederf en het zienerproject kan hij ons, in deze brief althans, niet uitleggen.

Je me fais cyniquement entretenir, je déterre d'anciens imbéciles de collège: tout ce que je puis inventer de bête, de sale, de mauvais, en action

et en paroles, je le leur livre (...) Maintenant, je m'encrapule le plus possible. Pourquoi? Je veux être poète, et je travaille à me rendre voyant: vous ne comprendrez pas du tout, et je ne saurais presque vous expliquer.

Il s'agit d'arriver à l'inconnu par le dérèglement de tous les sens. Les souffrances sont énormes, mais il faut être fort, être né poète, et je me

suis reconnu poète.124 124 Rimbaud, A., Lettre à Georges Izambard du 13 mai 1871 in: Oeuvres complètes, Edition établie,

présentée et annotée par Antoine Adam, Paris, Gallimard, 1972, pp. 248- 249

53

In de tweede brief, aan Paul Demeny, wordt het project veel beter uitgewerkt

en wordt er ons verteld waaruit deze uiterst pijnlijke marginalisering moet

bestaan:

Le poète se fait voyant par un long, immense et raisonné dérèglement de

tous les sens. Toutes les formes d'amour, de souffrance, de folie; il cherche lui-même, il épuise en lui tous les poisons, pour n'en garder que les quintessences. Ineffable torture où il a besoin de toute la foi, de toute la

force surhumaine, où il devient entre tous le grand malade, le grand criminel, le grand maudit,- et le suprême Savant! -Car il arrive à l'inconnu!

Puisqu'il a cultivé son âme, déjà riche, plus qu'aucun! Il arrive à l'inconnu, et quand, affolé, il finirait par perdre l'intelligence de ses visions, il les a vues! Qu'il crève dans son bondissement par les choses inouïes et

innombrables: viendront d'autres horribles travailleurs; ils commenceront par les horizons où l'autre s'est affaissé!125

Door zichzelf bloot te stellen aan alle vormen van liefde, lijden en waanzin, een

uiterst zware marteling, zal hij uiteindelijk zo ziekelijk worden dat hij onbekende

gebieden zal betreden door middel van visioenen. Dat hij hier uiteindelijk gek van

zal worden, en misschien zelfs zijn visioenen niet meer zal kunnen ontcijferen,

maakt hem niet uit. Hij heeft ze gezien en zal « le suprême Savant » zijn.

Het is van belang dat we de te enthousiaste lezer duidelijk maken dat, hoewel hij

het heeft over de ontregeling van alle zintuigen, er in de brieven geen sprake is

over de rol die drugs zou kunnen spelen in dit gestoorde project. De enige zin die

ons zou kunnen laten twijfelen - « il épuise en lui tous les poisons, pour n'en

garder que les quintessences - wordt door Milner en Godderis ontkracht (met

argumenten die niet altijd even overtuigend zijn).

Vooreerst begint het woord « poison », dat ten tijde van Baudelaire werd gebruikt

om te verwijzen naar drugs naar het einde van de negentiende eeuw toe die

connotatie te verliezen. Daarenboven zou het als een Baudelairiaanse metafoor

moeten worden opgevat waarbij Milner denkt aan de epiloog van Les Fleurs du

Mal, hoewel, zoals hij zelf zegt, Rimbaud die tekst onmogelijk kan gekend hebben.

Car j'ai de chaque chose extrait la quintessence,

125 Rimbaud, A., Lettre à Paul Demeny du 15 mai 1871 in: Oeuvres complètes, Edition établie,

présentée et annotée par Antoine Adam, Paris, Gallimard, 1972, p. 251

54

Tu m'as donné ta boue et j'en ai fait de l'or.126

Zoals we reeds hebben gezegd zijn deze argumenten niet bijzonder overtuigend, maar

het tegendeel bewijzen, dat er wel sprake is van drugs, zou nog veel moeilijker, zoniet

onmogelijk zijn. Hun mening wat betreft de waanzin is overtuigender. Er zijn geen

bewijzen dat de « folie » waarvan sprake is in de brief iets te maken zou hebben met «

de toestand van psychose » die de druggebruiker te beurt valt. Volgens Milner en

Godderis zal Rimbaud genoeg gehad hebben aan zijn lectuur van E.T.A Hoffmann en

van Edgar Allen Poe om zijn geest tot de waanzin te willen drijven.

4.2.2 Taalexperimenten en woordhallucinatie

Een andere zeer belangrijke component van zijn poetica, die niet in de brief aan

Izambard, maar wel in die aan Demeny aan bod komt, zijn de taalexperimenten.

Deze experimenten mogen we zeker niet uit het oog mogen verliezen wanneer we

Rimbaud's soms verregaande absurdisme willen opvatten als een drugservaring:

Il (le poète) devra faire sentir, palper, écouter ses inventions; si ce qu'il rapporte de là-bas a forme, il donne forme si c'est informe, il donne de l'informe. Trouver une langue;(...)

Cette langue sera de l'âme pour l'âme, résumant tout, parfums, sons, couleurs, de la pensée

accrochant la pensée et tirant.127

Het is dus de bedoeling een taal te ontwikkelen die de boodschappen uit het « là-

bas », waar het « inconnu » zich bevindt, op een adequate manier zou kunnen

weergeven. In een getuigenis van zijn vriend Ernest Delahaye lezen we dat die taal

woorden uit vreemde talen zal bevatten en zelfs neologismen indien Rimbaud dit

nodig zou achten.

Pour obtenir ce langage poétique qui s'adressera à tous les sens, je prendrai

des mots aux langues savantes ou techniques, aux langues étrangères, si je

126 Baudelaire, Ch., Les Fleurs du Mal in: Oeuvres complètes, texte établi et annoté par Y.-G.

Le Dantec, édition révisée, complétée et présentée par Claude Pichois, Paris, Gallimard, 1961, p. 180 127 Rimbaud, A., Lettre à Paul Demeny du 15 mai 1871 in: Oeuvres complètes, Edition établie, présentée et annotée par Antoine Adam, Paris, Gallimard, 1972, p. 255

55

puis; j'en créerai même au besoin. 128

Verder heeft Rimbaud het in Une Saison en enfer ook over hoe hij zich oefende in

de simpele hallucinatie en deze dan probeerde te verwoorden aan de hand van

woordhallucinaties. Alweer is dus voorzichtigheid geboden wanneer we een tekst

van Rimbaud willen opvatten als het relaas van een door drugs geïnduceerde roes:

Je m'habituai à l'hallucination simple: je voyais très franchement une mosquée à la place d'une usine, une école de tambours faite par des anges,

des calèches sur les routes du ciel, un salon au fond d'un lac; les monstres, les mystères; un titre de vaudeville dressait des épouvantes devant moi. Puis j'expliquai mes sophismes magiques avec l'hallucination des mots.129

Volgens Paul Claes, in zijn magistrale vertaling van zowel Une saison en enfer

als Illuminations, illustreren de gedichten die de brieven hier en daar

onderbreken niet de ideeën die Rimbaud uiteenzet.130 Milner en Godderis zijn

er echter van overtuigd dat de gedichten wel een specifieke toepassing zijn van

de nieuwe poetica. Zo zouden de gedichten Le coeur supplicié, Mes petites

Amoureuses en Accroupissements een voorbeeld zijn van de marginalisering,

terwijl Le chant de guerre parisien met al zijn woordspelingen en assonanties

duidelijk getuigen van een doorgedreven taalfixatie.

In elk geval, na al onze pogingen om duidelijk te maken dat er in de

zienerbrieven geen sprake is van drugs en na de taalexperimenten op de

voorgrond te hebben gebracht, lijkt het nu wel tijd geworden het thema van

deze verhandeling bij de brieven te betrekken. Hoewel hij dus ten tijde van de

zienerbrieven hoogstwaarschijnlijk nog niet met hasjiesj geexperimenteerd had

en waarschijnlijk niet aan drugs dacht toen hij sprak over de ontregeling van

alle zintuigen, lijkt het ons wel plausibel dat zijn eerste contacten met drugs

Rimbaud het een en ander hebben doen vermoeden. Zo zal het hem niet

ontgaan zijn hoe de drugs hem zouden kunnen helpen in zijn project om een

128 Delahaye, E., Souvenirs familiers à propos de Rimbaud, Messein, 1925 p. 58

129 Rimbaud, A., Une saison en enfer, Délires II, (Alchimie du verbe) in: Oeuvres complètes, Edition

établie, présentée et annotée par Antoine Adam, Paris, Gallimard, 1972, p.108

130 Rimbaud, A., Gedichten, een seizoen in de hel, Illuminations; vertaald en toegelicht door Paul Claes, Amsterdam, Athenaeum-Polak & Van Gennep, 2006, p.123

56

ziener te worden door middel van de ontregeling van alle zintuigen.

4.3 Invloeden in de poëzie van Rimbaud

4.3.1 Van Baudelaire tot Rimbaud

Vele critici hebben zich beziggehouden heeft met het leggen van een link tussen

Baudelaire en Rimbaud. In De Baudelaire au surréalisme, zag Marcel Raymond de

poëzie sinds de Romantiek twee richtingen opgaan. Eén daarvan, die van de

―voyants‖, « conduirait de Baudelaire à Rimbaud».131

Marcel A. Ruff, in La filiation de Baudelaire à Rimbaud132, lijkt deze link echter te

weerleggen door aan te tonen dat poëzie van Rimbaud sterk verschilt van de

Baudelairiaanse. Zo zou hun visie op de moderniteit uiteenlopend zijn, het Sonnet

des voyelles zou geen toepassing zijn van de Correspondances en ook hun

theorieën wat betreft de ―voyant‖ zouden verschillen. Maar, het boek dat Ruff kort

op dit artikel publiceert, Rimbaud, lijkt al wat gas terug te nemen en de link die

Matucci in zijn De Baudelaire à Rimbaud; le chemin de la voyance133 legt tussen

Les paradis artificiels en het oeuvre van Rimbaud wel te kunnen smaken. Hij

noemt de overeenkomsten « indubitablement curieux et pleins d'intérêt » en

concludeerde dat « il se peut fort bien qu'une fois de plus passe sur l'oeuvre de

Rimbaud l'ombre de Baudelaire ».134 Matucci heeft het echter niet over een

schaduw, maar over de essentie zelf van enkele Baudelairiaanse teksten die een

fundamenteel deel van Rimbaud's werk inspireren. Hij haalde zijn inspiratie bij

Kahn die, naast een verband te zien tussen Voyage en Bateau ivre,

Correspondances en Voyelles, ook als eerste Les paradis artificiels beschouwde als

131 Raymond, M., De Baudelaire au surréalisme, Paris, éd. Nouv, 1947, p.11

132 Ruff, M. A., La filiation de Baudelaire à Rimbaud, in Etudes littéraires, vol 1, n. 1, avril 1968, pp.

67-82

133 Matucci, M., De Baudelaire à Rimbaud: le chemin de la voyance. In: Cahiers de l'Association

internationale des études françaises, 1984, N 36, pp. 239-251

134 Ruff, M. A., Rimbaud, Paris, Hatier, 1968, p. 220

57

« l'idée première du fond des Illuminations ».135 Matucci ondervond in zijn studie

van Les Derniers Vers, Illuminations en Une Saison en enfer dat de invloed van Les

Fleurs du mal slechts gering was, maar dat Baudelaire's theoretische geschriften,

La Fanfarlo en vooral Les paradis artificiels nadrukkelijk sporen nalieten. Sterker

nog, in zijn essay bekijkt Matucci het oeuvre van Rimbaud, vanaf de

zienerbrieven, in zijn geheel, en beschouwt ze als de uitvoering van een

programma dat werd vastgelegd in Les paradis artificiels.

Hoewel er geen sluitend bewijs is van het feit dat Rimbaud Les paradis artificiels

zou gelezen hebben, is het weinig waarschijnlijk dat hij, in het Parijse milieu van

1871, het boek niet in handen zou gekregen hebben. Wil dit dan zeggen dat de

jonge dichter in het boek een bevestiging gevonden heeft van zijn zienersproject?

Milner vindt het antwoord op deze vraag uiterst moeilijk, gezien de ambiguïteit

van Les paradis artificiels. Een positief antwoord zou immers een niet zo

vanzelfsprekende lectuur impliceren, die tussen de lijnen van de ontelbare

waarschuwingen Baudelaire's fascinatie en poetica, zoals wij dat gedaan hebben,

ontwart. Rimbaud zou dan de vele aanmaningen aan zich moeten hebben laten

voorbijgaan, en verdergaan daar waar Baudelaire niet meer durfde. Milner vindt

dit een weinig overtuigende redenering, omdat Baudelaire niet alleen niet wou

bezwijken voor een duivelse provocatie, maar ook omdat de drugs nefast zouden

zijn wat betreft de literaire productie. Matucci laat hier echter geen twijfel over

bestaan. Rimbaud zag Baudelaire als zijn leermeester, als hij die de gebieden van

het ongeziene en het ongehoorde had kunnen betreden. Baudelaire heeft het pad

geëffend voor Rimbaud, die, de waarschuwingen negerend, als een meteoor

afdaalde in diens afgrond.

Sous cet aspect, Baudelaire lui apparaissait donc comme celui qui, dédaignant de « reprendre l'esprit des choses mortes », avait su « inspecter l'invisible et entendre l'inouï »: il avait éclairé un chemin que Rimbaud allait

parcourir avec enthousiasme, s'apprêtant bien vite à dépasser le stade où son prédécesseur s'était « affaissé », sur les sentiers défendus d'un proche

paradis. Négligeant les limites qu'on lui avait indiquées, il s'avançait sur ces sentiers, « plus sourd que les cerveaux d'enfants », « dispensé de toute morale »; comme un météore, il jaillissait du gouffre de Baudelaire, en

transformait le vertige en ascension immédiate sans prévoir que, plus tard,

135 Kahn, G., Symbolistes et Décadents, Paris, Librairie Léon Vanier Editeur, 1902, p. 248

58

dans sa chute, ce même gouffre dans lequel s'apaisait douloureusement le

drame de son prédécesseur lui serait interdit et qu'il tomberait ici-bas, au sol, les ailes à tout jamais brûlées.136

En inderdaad, reeds in zijn zienersbrief aan Demeny had hij Baudelaire gekroond

als « le premier voyant, roi des poètes, un vrai Dieu ».137 Daarenboven, ondanks onze

gereserveerdheid om eender wat zomaar aan te nemen en onze wil om alle pistes

uit te sluiten alvorens het woord drugs ook maar in de mond te nemen, is het heel

moeilijk sommige passages uit Rimbauds oeuvre op te vatten als een mengvorm

van simpele hallucinaties, woordhallucinaties en beredeneerde ontregeling.

4.3.2 « L'histoire d'une de mes folies »

Neem nu bijvoorbeeld het volgende extract uit Alchimie du verbe, Délires II, uit de bundel Une Saison en enfer;

Je devins un opéra fabuleux: je vis que tous les êtres ont une fatalité de bonheur: l'action n'est pas la vie, mais une façon de gâcher quelque

force, un énervement. La morale est la faiblesse de la cervelle. A chaque être, plusieurs autres vies me semblaient dues. Ce monsieur ne sait ce qu'il fait: il est un ange. Cette famille est une nichée de chiens.

Devant plusieurs hommes, je causai tout

haut avec un moment d'une de leurs autres vies.- Ainsi, j'ai aimé un porc.138

Volgens Milner en Godderis wordt alles duidelijker wanneer we dit stuk

interpreteren als het relaas van de euforie die de hasjiesjeter te beurt valt in het

begin van de roes, en wel om verschillende redenen: zo doet « opéra fabuleux » ons

terugdenken aan het hoofdstuk Le théatre de Séraphin in Les paradis artificiels

en de daarin beschreven perceptiestoornissen. Verder zou het feit dat de ik-

persoon een fabelachtige opera wordt - « je devins un opéra fabuleux » het gevolg

kunnen zijn van depersonalisatie, een vaak voorkomend fenomeen bij

drugservaringen. Ook het gevoel van welbehagen, dat wordt omgezet of resulteert

136 Matucci, M., De Baudelaire à Rimbaud: le chemin de la voyance. In: Cahiers de l'Association

internationale des études françaises, 1984, N 36, pp. 239-251

137 Rimbaud, A., Lettre à Paul Demeny du 15 mai 1871 in: Oeuvres complètes, Edition établie,

présentée et annotée par Antoine Adam, Paris, Gallimard, 1972, p.253

138 Rimbaud, A., Une saison en enfer, Délires II, (Alchimie du verbe) in: Oeuvres complètes, Edition

établie, présentée et annotée par Antoine Adam, Paris, Gallimard, 1972, pp. 110-111

59

in de door Baudelaire zo bekritiseerde « bienveillance » ten opzichte van derden

vinden we terug in de zin « tous les êtres ont une fatalité de bonheur ». Hetzelfde

principe ontwarren we in Rimbauds vermelding van de reïncarnatie, omdat

elk wezen recht heeft op meerdere levens - « A chaque être, plusieurs autres vies

me semblaient dues ». Na de 'theoretische' vermelding, wordt er overgegaan tot de

praktijk, en lijkt Rimbaud in een staat van hallucinatie te zien welke

levensvormen zijn metgezellen geweest zijn.

Ook het weigeren van elke actie, ons opgelegd door een moraal die bestempeld

wordt als zwakheid, kan herleid worden tot de voorzichtigheid van de

druggebruiker om zijn toestand van vervuldheid niet te verstoren.

Het vervolg van de passage is echter ook niet onbelangrijk, Rimbaud gaat immers

als volgt verder:

Aucun des sophismes de la folie,-la folie qu'on enferme,- n'a été oublié par

moi: je pourrais les redire tous, je tiens le système. Ma santé fut menacée. La terreur venait. Je tombais dans des sommeils de plusieurs jours,et, levé, je continuais les rêves les plus tristes.139

Ook Baudelaire had het over de staat van depressie die aan het einde van een

ervaring opduikt, en beschreef deze met de woorden « terreur » en « langueur » in

het hoofdstuk Le théâtre de Séraphin in Les paradis artificiels. Het enige verschil

is dat Rimbaud, getuige daarvan - « Je tombais dans des sommeils de plusieurs

jours, et, levé, je continuais les rêves les plus tristes. »- blijkbaar langere

tijd last heeft gehad van uiterst trieste rêverieën. Hoe valt dit te verklaren? In de

kladversie van deze paragraaf in Une Saison en enfer, kunnen we het volgende

lezen:

Pas un des sophismes qui ...........la folie enfermée. Je pourrais les redire tous (et d'autres) et bien d'autres (et d'autres), je sais le système. Je n'éprouvais plus rien. Les (hallucinations étaient tourbillonnaient trop).

Mais maintenant je (ne voudrais) n'essaierais pas de me faire écouter. Un mois de cet exercice, (je crus) Ma santé (s'ébranla) fut menacée.

J'avais bien autre chose à faire que de vivre. Les hallucinations étaient plus vives (plus épouvantes) la terreur (plus) venait! Je faisais des sommeils de plusieurs jours, et, levé, continuais les rêves les plus tristes (les égarés) partout.140

139 Rimbaud, A., Illuminations, (Matinée d’ivresse) in: Oeuvres complètes, Edition établie, présentée et annotée par Antoine Adam, Paris, Gallimard, 1972, p. 131

60

Het experiment heeft dus een bredere tijdspanne bestreken, hoewel we de « un

mois de cet exercice (je crus) » misschien niet te letterlijk mogen opvatten. In ieder

geval lang genoeg om Rimbaud op de afgrond van de waanzin te brengen. Ook

het woord « exercice » getuigt ervan dat het hier om een oefening gaat, en

impliceert dat het experiment wel enige vorm van doorzettingsvermogen gevergd

heeft. Volgens Milner is het dus heel goed mogelijk dat Rimbaud, na mentaal

gebroken te zijn geworden door de drugservaringen, zijn project van beredeneerde

ontregeling in dienst van de poëzie heeft geherevalueerd. Godderis is hier nog

explicieter: volgens hem is het duidelijk dat Rimbaud op het moment dat hij Alchimie

du verbe schreef, « het cultiveren van de hallucinatie heeftverworpen » door de

« negatieve effecten die hij ten gevolge van het innemen van het roesmiddel had

ervaren! »141. Dit valt ook af te leiden uit een grondigere analyse van Alchimie du

verbe. De openingszin maakt duidelijk dat het gaat om het relaas van een

experiment uit het verleden:

A moi. L'histoire d'une de mes folies.142

De laatste zin bevestigt het vermoeden:

Cela s'est passé. Je sais aujourd'hui saluer la beauté.143

Dit alles wil waarschijnlijk zeggen dat Rimbaud besloten heeft afstand te nemen

van zijn zienerproject, en het niet langer kon opbrengen de grenzen van de

waanzin af te tasten om tot het onbekende te kunnen doorstoten, ondanks het feit

dat hij eerder had uitgeschreeuwd hiervoor te willen creperen, zoals Baudelaire

misschien gedaan heeft.

Il arrive à l'inconnu, et quand, affolé, il finirait par perdre l'intelligence de ses visions, il les a vues! Qu'il crève dans son bondissement par les choses inouïes et innombrables: viendront d'autres horribles travailleurs; ils

commenceront par les horizons où l'autre s'est affaissé!144

140 Ibid., pp. 130-131

141 Godderis, J., En mijn verrukking neemt geen end, Antwerpen, Garant, 2004, p. 378 142 Rimbaud, A., Une saison en enfer, Délires II, (Alchimie du verbe) in: Oeuvres complètes, Edition établie, présentée et annotée par Antoine Adam, Paris, Gallimard, 1972, p.106 143 Ibid., p.112 144 Rimbaud, A., Lettre à Paul Demeny du 15 mai 1871 in: Oeuvres complètes, Edition établie,

61

4.3.3 Matinée d'ivresse

4.3.3.1 « Voici le temps des Assassins »

Er is echter nog één gedicht die critici, de één al explicieter dan de ander, beschouwen als het relaas van een drugroes. Het betreft hier het gedicht Matinée d'ivresse uit de dichtbundel Illuminations. Velen hebben de laatste zin van dit

prozagedicht

Nous avons foi au poison. Nous savons donner notre vie tout entière tous les

jours. Voici le temps des Assassins.145

opgevat als het ultieme bewijs van de rechtstreekse of onrechtstreeks invloed van hasjiesj op de dichtbundel. Gezien het belang van het gedicht citeren we het hier

integraal:

Matinée d'ivresse

O mon Bien! O mon Beau! Fanfare atroce où je ne trébuche point! Chevalet féerique! Hourra pour l'oeuvre inouïe et pour le corps merveilleux, pour la première fois! Cela commença sous les rires des enfants, cela finira par eux.

Ce poison va rester dans toutes nos veines même quand, la fanfare tournant, nous serons rendus à l'ancienne inharmonie. O maintenant nous si digne de

ces tortures! Rassemblons fervemment cette promesse surhumaine faite à notre corps et à notre âmes créés: cette promesse, cette démence! L'élégance, la science, la violence! On nous a promis d'enterrer dans l'ombre l'arbre du

bien et du mal, de déporter les honnêtetés tyranniques, afin que nous amenions notre très pur amour. Cela commença par quelques dégoûts et cela finit,- ne pouvant nous saisir sur-le- champ de cette éternité,- cela finit par

une débauche de parfums. Rire des enfants, discrétion des esclaves, austérité des vierges, horreur des figures et des objets d'ici, sacrés soyez-vous par le

souvenir de cette veille! Cela commençait par toute la rustrerie, voici que cela finit par des anges de flammes et de glace. Petite veille d'ivresse, sainte! Quand ce ne serait que pour le masque dont tu nous as gratifié. Nous

t'affirmons, méthode! Nous n'oublions pas que tu as glorifié hier chacun de nos âges. Nous avons foi au poison. Nous savons donner notre vie tout

entière tous les jours. Voici le temps des Assassins.146

Over deze laatste zin, waar de nadruk gelegd op de « Assasins », zijn de critici het

eensgeraakt. Volgens de meesten verwijst deze term ontegensprekelijk naar de

présentée et annotée par Antoine Adam, Paris, Gallimard, 1972, p.251 145 Rimbaud, A., Illuminations, (Matinée d’ivresse) in: Oeuvres complètes, Edition établie, présentée et annotée par Antoine Adam, Paris, Gallimard, 1972, p. 131

146 Ibid., pp. 130-131

62

Hachichins en de mythe van de oude man van de bergen, waar ook Baudelaire

reeds naar verwees in Les paradis artificiels:

Les récits de Marco Polo, dont on s'est à tort moqué, comme de quelques autres voyageurs anciens, ont été vérifiés par les savants et méritent notre créance. Je ne raconterai pas après lui comment le Vieux de la Montagne

enfermait, après les avoir enivrés de haschisch (d'où, Haschischins ou Assassins), dans un jardin plein de délices, ceux de ses plus jeunes disciples

à qui il voulait donner une idée du paradis, récompense entrevue, pour ainsi dire, d'une obéissance passive et irréfléchie.147

De Assassijnen waren gevreesde sluipmoordenaars die in dienst van de

rebellenleider Rashid ad- Din as-Sinan, gekend door de kruisvaarders onder het

pseudoniem de oude man van de bergen, talloze moslimleiders vermoordden met

messen en vergif. De reden waarom ze zo gevreesd werden, is dat ze geen angst

hadden voor de dood. Waarom vreesden ze de dood niet? Enkele dagen voor hun

missie, werden ze, beroesd met een drank die hasjiesj bevatte, in een paradijselijke

tuin met vrouwen ondergebracht. In het boek van Schouten, getiteld Marihuana

en hasjiesj lezen we het volgende omtrent de tuin:

Niemand had toegang tot de Tuin, behalve zij die bestemd waren zijn Ashishins te worden. Bij de ingang stond een burcht die sterk genoeg was

om de hele wereld tegen te houden en een andere manier om in de Tuin te komen was er niet. Aan zijn Hof had hij een aantal jongelingen, twaalf tot twintig jaar oud, die smaak hadden in het militaire handwerk. Die

mochten, soms met zijn vieren, zessen of tienen tegelijk, de Tuin in nadat hij ze eerst van een bepaalde drank had laten drinken waardoor ze in een

diepe slaap vielen. Dan liet hij ze de Tuin in dragen, zodat ze in de Tuin wakker werden. Als ze dan ontwaakten en ontdekten dat ze in zo'n bekoorlijke omgeving waren terechtgekomen dachten ze dat zij in het

Paradijs zelf waren. En de dames en de meisjes daar dartelden en minnekoosden naar hartelust met hen. Als de oude man nu een prins wilde laten vermoorden zei hij tegen zo een jongeling: Gaat heen en doodt

die en die; als ge terugkeer zullen mijn engelen u naar het paradijs voeren. En zo ge sterven mocht, ook dan zal ik mijn engelen zenden om u naar het

paradijs te brengen.148

Pierre Brunel laat in zijn studie van Rimbaud, getiteld Rimbaud. Projets et

147 Baudelaire, Ch., Les paradis artificiels, Le poème du hachisch, (Qu’est-ce que le hachisch?) in:

Oeuvres complètes, texte établi et annoté par Y.-G. Le Dantec, édition révisée, complétée et présentée

par Claude Pichois, Paris, Gallimard, 1961, p. 350

148 Schouten, M., Marihuana en hasjiesj,Den Haag, Mouton., 1969, p. 52

63

réalisations nog enige, zij het een lichte twijfel bestaan:

Je ne dirai pas que ces assassins ne peuvent être que les haschischins; je dirai qu'ils peuvent être les haschischins.149

Jean-Pierre Giusto, in zijn Rimbaud créateur, verwijst naar wat mogelijks een

eerste positieve ervaring moet geweest zijn met drugs. Het gif heeft zijn werk

gedaan, en eindelijk heeft « le dérèglement de tous les sens » geleid tot

onthullingen.

Matinée d'ivresse affirme une maitrise du sujet sur les phénomènes: « Fanfare atroce où je ne trébuche point. » Que le poison ait conduit à la révélation prouve que le sujet est maintenant « digne de ces tortures. »

Jusqu'à présent le poète n'avait pas su mener à bien ce qui sans doute renvoie dans ce texte à une expérience de la drogue – ou peut-être plus largement du dérèglement des sens.150

Ook Maurice Saillet, Albert Py en Yves Bonnefoy zijn het eens, en schrijven het

zwart op wit neer (wat in dit debat een unicum is):

Et enfin: Voici le temps des Assassins, ce qui est cette fois sans équivoque, et va nous livrer un secret. Car- je ne suis pas le premier à l'avoir pensé-

ces assassins ne peuvent être que les haschischins, ceux qui donnaient eux aussi leur vie tout entière tous les jours, puisqu'ils avaient juré obéissance absolue au Veillard de la Montagne, qui dispensait les fidèles de l'observation de la Loi.151

Max Milner is ook heel duidelijk wat het gedicht Matinée d'ivresse en de

« Assassins » betreft. Het feit dat Assassins met hoofdletter wordt geschreven,

vetgedrukt en onderstreept is, levert voor hem afdoende bewijs dat het hier om de

leerlingen van le Vieux de la Montagne gaat.

Cette dernière phrase, avec la majuscule, le soulignement et les gros

caractères signalant qu'il ne s'agit pas de vulgaires assassins, mais des disciples drogués du Vieux de la Montagne, devrait nous enlever nos derniers

149 Brunel, P., Rimbaud. Projets et réalisations, Paris, H. Champion, 1983, p. 271

150 Giusto, J.P., Rimbaud créateur, Université de Lille, Service de production des thèses, 1980, p.

617 151 Bonnefoy, Y., Rimbaud par lui-même, Paris, Éditions du Seuil, 1964, p. 157

64

doutes, après une succession d'indices concordants: l'objet de cet hymne de

reconnaissance n'est sans doute pas seulement le haschisch, mais c'est avant tout le haschisch.152

De indices concordants waar hij het in deze paragraaf over heeft, doet hij ons ook

op spectaculaire wijze uit de doeken. Zo is het gedicht volgens Milner het relaas van

een ervaring met een begin en een einde, daar Rimbaud tot driemaal toe de formule

«cela commença...cela finit » herneemt. Dit wordt dan weer bevestigd doordat het

momentane karakter in de verf gezet wordt door het gebruik van een toekomstige

tijd, « quand, la fanfare tournant, nous serons rendus à l'ancienne inharmonie » en

een voltooid tegenwoordige tijd: « le masque dont tu nous a gratifié » De tegenstelling

tussen het negatieve semantische veld (dégoûts, tortures, rustreries) dat volgt op «

cela commenca... » en het euforische lexicale veld (l'élégance, la science, la violence,

une débandade de parfums, des anges de flammes et de glace) dat volgt op « cela

finit... », kunnen wijzen op wat hasjiesjeters ondergaan. « Cela commença sous les

rires d'enfants, cela finira par eux » lijkt op het eerste zicht aan deze tegenstelling te

ontsnappen, maar er is een fundamenteel verschil tussen « sous les rires d'enfants »

en « par les rires d'enfants ». Het eerste betekent eerder uitgelachen worden, terwijl

het tweede een deelname aan de kinderlijke vrolijkheid impliceert. Dit zou dan

verwijzen, in het eerste geval, naar de staat van hilariteit die de beginfase van de

roes karakteriseert en die makkelijk tot spot kan leiden van de niet-ingewijde. In

het tweede geval wordt er gerefereerd naar de staat van gelukzaligheid, onschuld en

onthechting die onder andere kan uitgedrukt worden door de lach van een kind,

alvorens hij de echte wereld leert kennen. Onder andere, want « le rire des enfants »

wordt hernomen in het rijtje dat « l'horreur des figures et des objets d'ici »

vervolledigt; « discrétion des esclaves », « austerité des vierges » en de

onverschilligheid tegenover het goede en het kwade. Als laatste argument, kunnen

we «le poison », ondanks de eerder vermelde metaforische betekenis, in deze context

moeilijk loskoppelen van de inname van een gif, « destiné à rester dans toutes nos

veines ».

152 Milner, M., L'imaginaire des drogues, Paris, Éditions Gallimard, 2000, p. 164

65

4.3.3.2 Directe invloed?

Of hij het gedicht onder directe invloed van de hasjiesj heeft geschreven, zoals

Coleridge pretendeert onder directe invloed van opium voor zijn Kubla Kahn te

hebben gedaan kunnen we alvast ontkennen. Vele elementen in het gedicht wijzen

er immers op dat het om een herinnering gaat. Het bijwoord « hier », dat we

natuurlijk niet letterlijk opvatten, in « Nous n'oublions pas que tu as glorifié hier

chacun de nos âges » bewijst dit bijvoorbeeld. Wat betreft de exacte datering van dit

gedicht, kunnen we het, gezien het uitgesproken optimistische karakter van het

experiment, allicht categoriseren onder de Illuminations die voor Une Saison en

enfer zijn geschreven. We hebben immers gezien dat Rimbaud het zienerproject, en

het zich omvormen tot ―voyant‖ door middel van drugs, verwerpt in Une Saison en

enfer. Allicht, want de herinnering aan dit zo belangrijke moment zou eerder

wanneer kunnen geschreven zijn, net als het feit dat dit gedicht een collage van

verschillende roessessies zou kunnen zijn.

4.3.3.3 « Poème d'instauration »

Matinée d'ivresse beschrijft niet alleen de hasjiesjervaring beschrijft, maar hemelt

die zelfs op. Maar wat kunnen we nu uit het gedicht afleiden omtrent Rimbauds

bevindingen en verwachtingen? Zoals net vermeld nemen we de chronologische

referenties niet letterlijk. Zo is de titel van het gedicht bijvoorbeeld Matinée

d'ivresse, maar wordt er later in de tekst gesproken van «petite veille d'ivresse».

Volgens Yves Bonnefoy gaat het hier om een « poème d'instauration »153, wat volgens

Milner dan weer de titel verklaart: « En effet, seul le matin, moment des

commencements, des entreprises, des conquêtes (cf. Aube, Royauté, Ouvriers,

Ornières) pouvait convenir pour qualifier ce « poème d'instauration » 154 Maar wat

maakt van Matinée d'ivresse nu juist een poème d'instauration? Volgens Bonnefoy,

Milner en Godderis omdat het niet enkel gaat om een efemere momentopname,

maar om een belofte « une promesse surhumaine » en het vinden van een methode «

Nous t'affirmons, Méthode!»

153 Bonnefoy, Y., Rimbaud par lui-même, Paris, Éditions du Seuil, 1964, p. 157

154 Milner, M., L'imaginaire des drogues, Paris, Éditions Gallimard, 2000, p. 164

66

Het enthousiasme dat door het gedicht wordt uitgestraald heeft te maken met het

feit dat Rimbaud eindelijk de methode had gevonden om zijn ―voyant‖-project tot

een goed einde te brengen. Want wat brengt de hasjiesj hier immers te weeg?

Rimbaud spreekt van een bovenmenselijke belofte, die er voor gezorgd heeft dat

hij, ook al was het maar voor even, zich in harmonie voelde met de dingen. Zijn

alledaagse toestand in de realiteit omschrijft hij immers als harmonieloosheid die

gepaard gaat met een gruwel voor de gestalten en voorwerpen hier. Een

harmonieloosheid die veroorzaakt wordt door de grenzen opgelegd aan ons

lichaam en onze geest, tussen het goede en het kwade. Ook de aristotelische wet

van de non-contradictie, waarbij een bewering en zijn ontkenning nooit samen

waar kunnen zijn, lijkt hier te worden teniet gedaan. « Fanfare atroce » (grimmige

fanfare), « chevalet féerique » (sprookjesachtige pijnbank), « anges de flamme et de

glace » (engelen van vuur en ijs).155 Limieten die nu worden opgeheven en

vervangen door een gevoel van pure liefde. Volgens Milner kunnen we deze

ervaring, waarbij grenzen vervagen en tegengestelden samen bestaan, gerust

definiëren als démence (krankzinnigheid, waanzin), zoals Rimbaud dat zelf ook

doet. Godderis voegt hier aan toe dat het gaat om een waanzin zoals die

beschreven werd door Plato in zijn Phaidros: « We hebben op de keper beschouwd

onze hoogste zegeningen te danken aan de waanzin, die ons waarlijk door een

goddelijke gunst wordt verleend »156

Wil dit alles nu zeggen dat de methode die Rimbaud confirmeert, zal bestaan uit

het nemen van drugs om in gelijkaardige gelukzalige trances te geraken en ze neer

te schrijven? Werkwijze die efficiënt had gebleken. Hij was immers in staat geweest

de ervaring (of een samenvatting van ervaringen) neer te pennen, terwijl

Baudelaire het druggebruik had verworpen gezien de nefaste invloed op de literaire

productiviteit. Milner is ervan overtuigd dat dit niet het geval is. Volgens hem, met

de steun van Bruno Claisse in zijn Matinée d'ivresse et les pièges de l'ironie,

verandert in de laatste paragraaf van het gedicht de toon en wordt het gif

gerelativeerd. De hasjiesj had hem slechts gedurende een kortstondige periode een

155 De vertalingen zijn overgenomen van Paul Claes

156 Plato, Phaidros. Geciteerd in: Godderis, J., En mijn verrukking neemt geen end, Antwerpen,

Garant, 2004, p. 383

67

masker opgezet:

Petite veille d'ivresse sainte! Quand ce ne serait que pour le masque dont tu

nous a gratifié.157

Daarenboven is het prozagedicht redelijk abstract, wat te verklaren valt door het

programmatische karakter. Volgens Milner zal Rimbaud dus met behulp van de

eerder besproken woordhallucinatie een realiteit creëren die door zijn vreemdheid

vergelijkbaar zal zijn met de door drugs geïnduceerde visioenen. Wat Matinée

d'ivresse is voor Rimbaud, is volgens Milner te vergelijken met wat Mémorial

betekende voor Pascal:

Ce n'est pas à dire, encore une fois, qu'il ait eu besoin de recourir à la drogue pour tenter de réaliser ce qu'il avait entrevu en des moment qu'il savait voués à disparaître. Le statut de Matinée d'ivresse dans l'oeuvre de

Rimbaud, pendant une certaine période, pourrait se comparer, toutes choses égales, à celui du Mémorial dans la vie de Pascal: l'extase s'efface, mais l'assurance reçue demeure.158

Dit is natuurlijk betwistbaar. Milner verwerpt zelf wat Pierre Brunel insinueert

in zijn Rimbaud ou l'éclatant désastre:

Rimbaud, dans Matinée d'ivresse, semble jouer avec une imagerie que la

littérature de la drogue a imposée.159

De ernst en het enthousiasme zijn volgens Milner veel te oprecht om te beweren

dat Rimbaud zijn inspiratie enkel uit de lectuur van Gautier, Baudelaire en De

Quincey zou gehaald hebben. Hij is echter wel in staat te beweren dat Rimbaud

niet zou terruggegrepen hebben naar de drugs, om de zo hartstochtelijk

beschreven roes opnieuw te kunnen beleven. Het was immers maar een

kortstondig masker... Godderis, die zo trouw de tekst van Milner heeft gevolgd,

twijfelt hier waarschijnlijk aan. Hoewel hij zijn studie van Rimbaud eindigt met

het feit dat het gif gerelativeerd wordt, spreekt hij zich niet uit over hoe de

157 Rimbaud, A., Illuminations, (Matinée d’ivresse) in: Oeuvres complètes, Edition établie, présentée et

annotée par Antoine Adam, Paris, Gallimard, 1972, p.131

158 Milner, M., L'imaginaire des drogues, Paris, Éditions Gallimard, 2000,p.169

159 Brunel, P., Rimbaud ou l'éclatant désastre, Paris, Editions du Champ Vallon, 1978, p.141

68

dichter is verdergegaan.

Wat Milner schijnt te zijn vergeten is dat in diezelfde laatste paragraaf nog heel

wat meer te lezen valt: De roes is niet alleen kort, maar ook heilig. De methode

wordt geconfirmeerd, al ware het maar voor het masker waarmee hij gezegend is

geweest. Hij gelooft in het gif en de tijd van de Assassijnen (de fanatiekelingen die

moorden begingen, om maar terug in het paradijs te geraken) is aangebroken!

Petite veille d'ivresse, sainte! Quand ce ne serait que pour le masque dont tu nous a gratifié. Nous t'affirmons, méthode! Nous n'oublions pas que tu

as glorifié hier chacun de nos âges. Nous avons foi au poison. Nous savons donner notre vie tout entière tous les jours. Voici le temps des Assassins.160

Bonnefoy gaat dan ook verder. Volgens hem is het niet eens nodig de herkomst

van het woord Asassins te achterhalen om Matinée d'ivresse, en diverse andere

gedichten zoals H, Nocturne vulgaire, Being Beauteous, Angoisse, Antique en

Barbare, zonder exhaustief te zijn, op te vatten als gedichten die de roes van de

hasjiesjeter weerspiegelen.

Albert Py, in zijn studie van de Illuminations, voegt hier nog enkele gedichten aan

toe en wijdt zelfs een hoofdstuk aan de « poèmes du hachisch » omdat, « soit qu'ils

décrivent une expérience (Matinée d'ivresse, H), soit que, comme Being Beauteous,

Veillée, Nocturne vulgaire, Barbare, Dévotion, peut-être Enfance I, les Ponts,

Mystiques, Fleurs et Fairy, ils doivent à l'ivresse de la drogue leur mouvement de

lente et tournoyante dérive »161

Natuurlijk komt er, zoals « peut-être Enfance I » bewijst, hier veel arbitrariteit bij

kijken. Daarenboven is het merkwaardig dat Rimbaud in zijn poëzie nooit met een

woord gerept heeft over drugs, noch, zoals Baudelaire, er een studie over heeft

gemaakt. Misschien moeten we ons dus maar tevreden stellen met wat Rimbaud

ons wel met zekerheid heeft aangereikt.

160 Rimbaud, A., Illuminations, Matinée d’ivresse in: Oeuvres complètes, Edition établie, présentée et

annotée par Antoine Adam, Paris, Gallimard, 1972, p.131

161 Py, A., Arthur Rimbaud, Illuminations, Droz, Genève, 1967, p.22

69

5. Conclusie

Wat we vooral onthouden van deze studie is de delicaatheid waarmee het

onderwerp moet benaderd worden. Gezien de complexiteit en de gevoeligheid

van het thema, wordt alles wat ook maar op een gissing lijkt genadeloos

verworpen door critici. We hebben dan ook geprobeerd de arbitrariteit zoveel

mogelijk te vermijden en enkel uit te gaan van wat we met quasi-zekerheid

konden vaststellen. Het kan nuttig zijn nog eens op een rijtje te zetten wat we

precies ontdekt hebben:

Baudelaire stortte zich, door de hevige pijnen die de syfilis veroorzaakte,

noodgedwongen in drugs, en kan omwille van die reden als een expert beschouwd

worden. De schrijver maakte er een studie over, Les paradis artificiels, en wordt

terecht als een moralist bestempeld. Doorheen het hele boek stopt hij niet met het

uiterst streng veroordelen van drugs en het waarschuwen van mogelijke

genotszoekers dat ze voor zichzelf een put graven, zo diep als de Hel. Het probleem

is echter dat, ondanks de ontegensprekelijk oprechte condemnatie, Baudelaire

zichzelf vaak tegenspreekt. Niet alleen om zijn punt koste wat het kost te bewijzen,

maar vooral omwille van zijn fascinatie voor drugs. In het hoofdstuk L'homme Dieu

barst hij- onbewust- los in enkele lyrische paragrafen, hoewel beperkt in aantal

wanneer we ze vergelijken met het aantal veroordelingen, die niet onopgemerkt

aan zijn epigonen zijn voorbijgegaan. Deze paragrafen zijn met een dusdanige

passie neergeschreven dat ze al de rest hebben teniet gedaan. Het is bijgevolg niet

meer dan logisch dat deze betovering ook elders in zijn oeuvre sporen heeft

nagelaten. Rond het moment van zijn hasjiesjexperimenten duiken ook, niet

toevallig, de eerste esthetische geschriften op van kunstcriticus Baudelaire, in Le

Salon de 1846. Zo definieert hij de Romantiek of « art moderne » met de

kenmerken intimiteit, spiritualiteit, kleur en oneindigheidsverlangen. Kenmerken

die ook terug te vinden zijn in de beschrijving van de hasjiesjroes.Daarenboven

begint hij ook belang te hechten aan synesthesieën, en schrijft hij het gedicht

Correspondances. Milner besluit bijgevolg dat drugs een centrale rol hebben

gespeeld in de elaboratie van zijn opvattingen omtrent kunst.

Wat betreft onze vraag, « Hebben drugs invloed op creativiteit? », hebben we geluk

70

gehad, want Baudelaire beantwoordt ze zelf. Hij merkt op dat de ideeën die

mensen onder invloed hebben vaak niet zo mooi zijn als gedacht en dat, moesten

we toegeven dat drugs de creativiteit stimuleert, dit toch tevergeefs zou zijn. We

kunnen ze immers niet neerschrijven gezien de aanslag die drugs pleegt op de

wilskracht. Alweer, echter, slaagt de lyriek uit L'homme Dieu erin ons hieraan te

doen twijfelen. Wanneer we echter de poëzie van Baudelaire bekijken, wordt die

twijfel weggenomen. Nergens, behalve in het gedicht La chambre double, is er

sprake van euforische dromen die hem vervullen van levensvreugde en een

oneindigheisgevoel. Integendeel. De enige manier waarop drugs zijn poëzie dus

lijken beïnvloed te hebben, is door de korte- en langetermijn depressies die ze

veroorzaken. Wanneer we echter de relatie tussen creativiteit en depressie

beginnen onderzoeken, ontdekken we dat Aristoteles zich hier al vragen over

stelde. In modernere tijden bewijst professor Jamison ontegensprekelijk dat er een

link bestaat tussen creativiteit en manisch-depressiviteit. Een ziekte die, zoals wij

aantoonden, op haar beurt op overtuigende wijze kan gelinkt worden aan een

drugsroes.

Wat Rimbaud betreft, zijn we minder geïnformeerd omtrent de omvang van zijn

druggebruik. We beschikken slechts over één getuigenis van « un paradis artificiel

exactement raté » en de woorden

« un mois de cet exercice » in de kladversie van een gedicht dat een drugroes schijnt

te verwoorden. Desalniettemin schrijft hij in zijn zienersbrieven dat hij een ―voyant‖

wil worden door middel van de ontregeling van alle zintuigen. Deze marginalisering

wil hij bereiken door alle vormen van waanzin, liefde en lijden te omarmen en « il

épuise en lui tous les poisons, pour n'en garder que les quintessences ». Hoewel hij

Baudelaire in deze brief reeds naar voren schuift als grote voorbeeld,

als « le premier voyant, roi des poètes, un vrai Dieu » en hij meer dan

waarschijnlijk Les paradis artificiels had gelezen, nemen we toch aan dat

Rimbaud niet zinnespeelt op drugs. Hij had immers zelf nog niet

geëxperimenteerd. In ieder geval beelden we ons in dat de kennismaking met

roesmiddelen zeker een invloed zal gehad hebben op zijn zienersproject. Toch is

enige voorzichtigheid geboden indien we eender welke tekst willen opvatten als

het relaas van een drugservaring: Rimbaud claimt zich immers geoefend te

hebben in simpele – en woordhallucinaties, en was daarenboven op de hoogte

71

van de literaire beelden die door drugs waren opgeroepen in de boeken van De

Quincey, Gautier en Baudelaire. Desalniettenmin blijft het heel moeilijk, hoe

voorzichtig we ook zijn, sommige teksten niet op te vatten als het relaas van een

roes. Dit hebben we aangetoond aan de hand van Délires II , uit Alchimie du

Verbe, en, vooral aan de hand van het programmatische gedicht Matinée

d'ivresse. Wat de rest van Rimbaud's poëzie betreft, zijn de meningen verdeeld en

aangezien hier te veel arbitrariteit bij komt kijken, houden we ons dan ook

afzijdig;

In elk geval hebben we aangetoond dat beide schrijvers betoverd zijn geworden

door drugs,en dat ze ontegensprekelijk een belangrijke invloed hebben gehad op

hun werk en hun leven, zij het niet altijd in positieve zin. Op de vraag of drugs

een invloed kunnen hebben op de creativiteit van, niet te vergeten, creatieve

personen, kunnen we enkel antwoorden met ja.

I

Bibliografie

Aristoteles, Over melancholie, vertaald, ingeleid en van aantekeningen voorzien

door Philip Van Der Eijk, Groningen, Historische uitgeverij, 2001

Baudelaire, Ch., Oeuvres complètes, texte établi et annoté par Y.-G. Le

Dantec, édition révisée, complétée et présentée par Claude Pichois, Paris,

Gallimard, 1961

Bieker, S., Die künstlichen Paradiese, in der französischen Literatur des 19.

Jahrhunderts, Bonn, Romantischer Verlag, 1992

Bonnefoy, Y., Rimbaud par lui-même, Paris, Éditions du Seuil, 1964

Brunel, P., Rimbaud. Projets et réalisations, Paris, H. Champion, 1983

Brunel, P., Rimbaud ou l'éclatant désastre, Paris, Éditions du Champ Vallon, 1978

Burton, R.D.E, Baudelaire and the Second Republic, Writing and Revolution, Oxford,

Clarendon

Press, 1991

Claes, P., Arthur Rimbaud. Gedichten, Een seizoen in de hel,

Illuminations, Amsterdam, Athenaeum-Polak &Van Gennep, 2006

Delahaye, Ernest, Souvenirs familiers à propos de Rimbaud, Messein, 1925

Dresden, S., Wat is creativiteit, Amsterdam, Meulenhoff, 1987

Gimpel, Journal d'un collectionneur marchand de tableaux, Paris, 1963

Giusto, J.P., Rimbaud créateur, Université de Lille, Service de production des

thèses, 1980

II

Godderis, J., En mijn verrukking neemt geen end, Antwerpen, Garant, 2004

Gomperts, H.A., De schok der herkenning, Amsterdam, G.A. Van oorschot uitgever, 1959

Harskamp, J.T., De scheppende mens; Essays over creativiteit en cultuur, ‘s-Gravenhage, Uitgeverij BZZTôH, 1984

Hayter, A., Opium and the Romantic Imagination, London, Faber & Faber, 1968

Huxley, A., The Doors of Perception, New York, Perennial Library, 1989

Jamison, K.R., Touched with Fire; Manic-depressive illness and the artistic temperament, New York, Free press paperbacks, 1993

Jauss, H.R., Der literarisch Prozess des Modernismus von Rousseau bis Adorno, in: Studien zum Epochenwendel der ästetischen Moderne, Frankfurt-am-Main, 1989Kahn, G., Symbolistes et Décadents, Paris, Librairie Léon Vanier Editeur, 1902

Liedekerke, A. de., La belle époque de l'opium, Édition de la différence, 1984

Lloyd, A., Drugs and depression, 2005, Internet:

http://www.netdoctor.co.uk/diseases/depression/drugsanddepres

sion_000487.htm, geraadpleegd op 25 maart 2010

Matucci, M., De Baudelaire à Rimbaud: le chemin de la voyance. In: Cahiers

de l'association internationale des études françaises, N 36, mai 1984

Milner, M., L'imaginaire des drogues, Paris, Éditions Gallimard, 2000

Polet, S., De creatieve vleermuis, in: De Gids, Meulenhoff, jan.1993

Praz, M., The Romantic agony, London, Oxford University press, 1970 Py, A.,

Arthur Rimbaud, Illuminations, Genève, Droz, 1967

Quincey, T. De, Confessions of an english opium-eater, London, Dent, 1967



III

Raymond, M., De Baudelaire au surréalisme, Paris, éd. Nouv., 1947

Rimbaud, A., Oeuvres complètes, Edition établie, présentée et annotée par

Antoine Adam, Paris, Gallimard, 1972

Ruff, M. A., La filiation de Baudelaire à Rimbaud, in Études littéraires, t. I, avril

1968

Ruff, M. A., Rimbaud, Paris, Hatier, 1968

Saillet, M, Sur la route de Narcisse, Paris, Mercure de France, 1958

Schouten, M., Marihuana en hasjiesj, Den Haag, Mouton, 1969

Senninger, C.-M., Baudelaire par Gautier, Klincksieck, 1986

Temkine, R., De Baudelaire à Michaux, Europe, mars-avril 1967

Vermeir, K., Gekke dichters; over verbeelding, waanzin en creativiteit, in: Deus ex Machina vol 28 issue 108, Vlaams Fonds voor literatuur, 2004

DE INVLOED VAN DRUGS OP LITERAIRE …...Brompton coctail, een mix van onder meer morfine, heroïne,...

Documents

Transcript of DE INVLOED VAN DRUGS OP LITERAIRE …...Brompton coctail, een mix van onder meer morfine, heroïne,...