ELSEVIER •WEEKBLAD

~/

~ ~ ~~

1 ~ ~~ ~

~~~ I~IE~R WE~jtELD, M~EF~ _ ,-:, ~ ,-

~~~RRAI~Idé migraine=

expert ~,-KSEN

SOBTSJA#De vamp

die Poetinuitdaagt

FEYENOOR~SC00 RT

bij jeugd in Egyp#e

2017

~l,~

G,9

~~~

~~ - --

-~ _ ~:_ `. .: _ ~.. ~ _ ~ - _ ~ _

~ - ~-- = í~. ~ ,;,.

~ .1 , Ej-1

.. t~, ~

_~:,_`. .. _ _ _ -~ : -

- ,_,.r ~ v- w z

Geschiedenis _ ~.- ~ .r _van de = - ~ `.~~.

.. Kerstman --= . ___ ... . ,. : . ~~...,.._,..

; ~~~ r

' ~ ... ~ ! _

~~~~~~'w..~r ' (, wpm ~~~~ ,~,,, n. ~~. r:~j ~ r - _ ~I

i .~, y. y

Het geheim vanBA~IC~~IT ~ ~_

Waarom Italiëaltijd vooroplooptin mode

:a=;_~: .

:: ~ ~:..

~'~e i.

em=- ,,.~:,I

DE HOOGTEPUNINVAN H ET N I EUWE JAAR

Tech, wetenschap, kunst,film, boeken, auto

INHOUDDe eerste bluetooth-

oorte~efoons van Googlekunnen ter plekke

gesprekken vertalen metGoogle Translate

13

`Migraine:je hersenenrakenzomaarontregeld'Neuroloog MichelFerrari verdiept zich alzijn hele leven in hetfenomeen migraine.Dat de ziekte zoonderbelicht blijft, isvolgens hem volledigten onrechte.

Vuijsje weet: wonderen bestaanniet. Dat cynisme verdween toenhij met zijn zoon Oranje bezocht.

,.`~~+~ -~ ~s

Er zijn veel manieren om schoneenergie op te wekken. Wat dachtje van brandnetels?

Jarenlang ging het slecht met 'Motown', nadat deauto-industrievolledig instortte. Maarde oude industriestad krabbelt weer op,vrijwel zonder hulp van de overheid.

De Russische alleskunner steltzich in maart 2018 verkiesbaarals president.

~„54

De allereerste elektrischemotorfiets is een feit, en hij komtuit België. Voorbij de vrrrrrroem.

4 Just

DE COMEBACK VAN DETROIT:HET GOEDE GEVOEL IS TERUG

ROBERT VUIJSJE:'IK WAS WEER ELF'

WERELD VANMORGEN: NIEUWEENERGIE

PROFIEL: KSENIASOBTSJAK GAATPOETIN UITDAGEN

SAROLÉA MAAKTELEKTRISCHEMOTORFIETS

~ l~ { 1 ~~ , _ TEKST: LIESBETH WYTZES ._ i

FOTO'S: OLIVIER MIDDENDORP

Al zijn hele leven verdiept neuroloog Michel Ferral-i (63) zich in het

fenomeen migraine. De hersenen blijven een razend ingewikkeld

orgaan, maar langzaam wordt wel steeds meer duidelijk over deoorzaak van migraine. En over de bestrijding ervan

iteraard staat er een model van eenFerrari in zijn werkkamer in hetLUMC, het Leids Universitair MedischCentrum. Niet dat auto's zijn enigehartstocht zijn: neuroloog Michel

Ferrari houdt oolc van wijn. Er hangen dus watkaarten van de lclassielce wijngebieden van deBourgogne. Je zou denken dat wijnen hersenenslecht samengaan — te veel van het ene, en jehoofd doet pijn —maar dat is volgens Ferrari zeld-zaam. `Het is onbekend hoe die "wijnhoofdpijn"wordt veroorzaakt.'Er is wel meer niet bekend over wat zich in jehoofd afspeelt. Daarmee houdt Ferrari zich al zijnhele werkende leven bezig: met hoofdpijn, en danin de ernstigste varianten, migraine en, zeldza-mer, clusterhoofdpijn. Met zijn collega Joost Haanschreef hij een standaardwerk over migraine: A1-les over hoofdpijnen aangezichtspijn.Wie dat wel eens heeft gehad, weet dat je tijdenszo'n aanval niets liever zou willen dan je hoofderaf rukken. Soms plegen patiënten met cluster-hoofdpijn zelfmoord; recent nog één. Liever dooddan met zo veel pijn te moeten leven. Op internetcirculeren filmpjes van mensen met een migraine-aanval en die zijn niet om aan te zien, zo erg moetdie pijn zijn. Ongeveer iz procent van alle mensen

in Nederland heeft geregeld migraine. De helft M I C H E Lvan alle migrainepatiënten heeft minimaal twee F E R RA Raanvallen per maand, die tot 3 dagen kunnenduren. Een kwart wordt wekelijks getroffen door 1954 Geboren in Tanjung

zulke aanvallen. Ook kinderen kunnen migraine 'Pandan (Indonesië)

hebben. 1980 StudieJe kunt wel eens een aanval van migraine hebben, geneeskunde,maar de ziekte migraine heb je pas wanneer je Leidenmeerdere aanvallen hebt gehad. 1992 Promotie cum laude,

Het was voor Ferrari tijdens zijn studie al duidelijk Leidengeworden dat hij wetenschappelijk onderzoek 199b Ontdekt metwilde doen; daar was hij bij betrokken geraakt als researchgroep

student-assistent. Hij ging daarvoor in í98o na zijn genen die migraine

studie neurologie naar de Verenigde Staten, naar mede veroorzaken

Baylor College of Medicine in Houston, Texas. 1997 Boek Alles over`Daar zat een hoogleraar, Michael Welch, die zowel hoofdpijn, met Joost

in hersenbloedingen als in migraine was gespe- Haancialiseerd. Ilc raakte gegrepen door wat hij vertelde 2002 Hoogleraar Leiden

over migraine en door het onderzoek dat daar 2004 Vici-beurswerd gedaan.' Daarom verliet Ferrari zijn oor- 2009 Spinozapremie

spronkelijlce plan, en stapte van hersenbloedingen 2p17 Zwaartekracht-over naar migraine. subsidie, met andere

Eenmaal terug in Leiden, bleek Ferrari's hoogle- onderzoekersraar George Bruyn ook in migraine geïnteresseerden stimuleerde het onderzoek. Na zijn opleidingtot neuroloog ging Ferrari nog een tijdje naarHarvard in de Verenigde Staten om daar bij de

16 Just

`_ _

~

Ir

f`~~, ~~ ~,,~~'

~~ ~~ . e

~V ,,..

loop, maar ilc was ook begaan met die patiënten.Het breinis het meest ingewikkelde orgaan dat wehebben.'En daar slaat dan soms zo'n tsunami van pijndoorheen. Het probleem met migraine is dat erniets te zien is op een scan, je kunt er geen fotovan maken en er is geen bloedtest of wat voor testdan ook voor. Je moet het dus doen met de verha-lenvan patiënten.Als je een patiënt ziet tijdens een aanval,' zegt Fer-rari, dan zie je wel dat die doodziek is. Voor veelziekten bestaat er een objectieve test. Bij migraineniet, en dat is de tragiek van de patiënt. Een vande voorzitters van de patiëntenvereniging heeft hetooít prachtig verwoord: "Als ze het hebben, zie jeze niet; als je ze ziet, hebben ze het niet."'Migraine is dus nog steeds een zielete die zich inhet duister en half in het geheim afspeelt. De pa-tiëntlean geen licht verdragen, lean amper eten ofdrinken en al helemaal niet praten, werken, lopen.En leg maar eens uit wat voor pijn je voelt: ldop-pend, scherp, stekend, bonkend, drukkend. Er zijnduizenden manieren., en toch kun je dat gevoel

~ beroemde hoogleraar Mike Moskowitz de fijneIk ben al heetevreden dater nu serieu-

zernaar deziekte wordt

gekeken '

1 g Juist

kneepjes van biomedisch onderzoek teleren.Dat is natuurlijk al een aantal jaren geleden enzeker destijds werd migraine gezien als een ziektevan zwakke, hysterische vrouwen die te veel hooiop hun vork hadden genomen.Het is, nog steeds helaas, een ziekte die erg isondergewaardeerd. Afschuwelijk, maar zo is het.Niet alleen door leken, ook helaas door sommigeartsen. Dat is volkomen ten onrechte.In de Verenigde Staten drong voor het eerst totme door wat een migraine-aanval betekent: jehersenen functioneren volkomen normaal, endan opeens, van het ene op het andere moment,raken ze ontregeld. Dat zijn ze twee, drie dagen, endaarna gaan ze weer vrolijk gewoon door. En in dietussentijd is ervan alles mis. Dat dat zomaar kan!Ile werd geïntrigeerd door dat aanvalsgewijze ver-

nooit precies overbrengen.`Bovendien is migraine meer dan pijn. Je hebt erook andere verschijnselen bij: misselijkheid, over-geven, de zogeheten aura's, meestal lichtflitsen.Samen maaltt dat migraine: het is dus pijn-plus.'Migraine leomt valeer voor bij vrouwen. Meestalbegint het in de puberteit, waarna de aanvallensteeds vaker voorkomen. Tijdens een zwanger-schap stopt de migraine en daarna begint hetweer. In de overgang, als geslachtshormonen allekanten uit zwiepen, wordt het aanvalspatroononregelmatiger. De ene maand zes aanvallen, deandere maand Beeneen. Na de menopauze blijvende aanvallen bij veel, maar helaas niet alle vrou-wen, voorgoed weg.

Hysterische vrouwenFerrari heeft het doel om de ziekte —hij noemt hetconsequent een ziekte —uit het zielige hysterischevrouwenhoekje te halen. En uiteindelijk wil hij eenoplossing vinden. Maar ja, hoeveel ziekten kun jegenezen. Daarover moet je bescheiden zijn. Ik benal heel tevreden dat er nu serieuzer naar de ziektewordt gekeken. Ik heb in Zoog de Spinozapremiegekregen, dat vond ik echteen geweldige waarde-ring. Niet zozeer voor mij, als wel voorde ziekte ende patiënten.'Opmerkingen als: ga maar even liggen, neem watrust, je hebt te veel gedaan, en zo verder kunnenFerrari woedend malien. Migraine komt niet doorstress, verkeerd voedsel, nekwafwijkíngen, te hardwedeen of een zwak gestel. Het is een hersenaan-doening, met een duidelijk genetische aanleg, die

Michel Ferrari: 'Voorde meeste ziektes bestaat er een objectieve test. Bij migraine isdat niet zo, en dat is de tragiek van de patiënt'

in de geslachtsrijpe leeftijd bijna driemaal vakerbij vrouwen dan bij mannen voorkomt. Misschienis dat de verklaring voor het feit dat migraine langniet helemaál serieus werd genomen.De wet van Sullerot houdt in dat hoe meer vrou-wen een bepaald beroep uitoefenen, hoe lagerdaarvan de status is. Kennelijk geldt dat ook voorkwalen: hoe meer vrouwen een ziekte hebben, hoeminder serieus die wordt genomen.Maar Ferrari heeft keihard onderzoek aan zijnkant: in het toonaangevende medische blad TheLancet is onlangs een onderzoek gepubliceerdmet de fraaie titel The Global Burden of Disease,een wereldwijd onderzoek naar de last van ziekte.Daarin zijn 3z8 van de belangrijkste ziektenonderzocht op wat de impact ervan is op het levenen op de maatschappij, uitgedrukt in "aantal jarenleven met een ernstig invaliderende aandoening".`Narugpijn, ook zo'n slecht begrepen ziekte, staatmigraine op de tweede plaats. Dat komt volgens deWereldgezondheidsorganisatie (WHO) doordat hetondergaan van een migraine-aanval tot de meestinvaliderende ervaringen behoort en de ziekte mi-graine zo vaak en langdurig voorkomt. Het begintvaak in de jeugd en houdt dan niet zelden veertig,vijftig jaar aan.'Patiënten met migraine voelen zich niet alleenziek, ze zijn vaalt ook doodmoe en hebben moeitemet denken. Ik heb wel eens iemand gesprokendie zei: "Tijdens zo'n aanval daalt mijn IQ mettachtig punten".'

Rode wijn, kaas, dropIn de loop der decennia is migraine duidelijkveranderd van een psychische aandoening in eenmeer geaccepteerde fysieke ziekte. Dat klinktheel cru. Vroeger waren er zo veel patiënten dieniet durfden te vertellen dat ze het hadden. Hunmoeder had het ook, er is toch niks aan te doen...'Alsof migraine een beschamend taboe is.Maar hoe komt dat nou eigenlijk, migraine?Waarom heeft de een het wel en de ander niet?Waardoor ontstaat zo'n aanval?Onbekend. Er zijn wel aanwijzingen. Erfelijke. aan-leg isbelangrijk, samen met bepaalde uitlokkendefactoren, zoals vrouwelijke geslachtshormonen.Dat verklaart waarschijnlijlcnnk waarom migrainein de Verenigde Staten steeds vaker lijkt voor tekomen. Het aantal dikkerds neemt daar fors toe.In vetcellen wordt testosteron, het mannelijkgeslachtshormoon, omgezet in oestrogeen, hetvrouwelijk geslachtshormoon.'Veel migrainepatiënten zijn ervan overtuigd datbepaalde geuren, voedsel of stress,. een aanvalkunnen uitlokken. Rode wijn, kaas of drop wordenvaalt genoemd. `Nee, neef' zegt Ferrari. Het is

t :~ 'gif

s ._

Cortical spreading depolarization is een fenomeen waarbij dezenuwen in de hersenen in één keer ontladen -depolariseren

volstrekt begrijpelijk dat dat wordt gedacht, maarhet is een van de vele mythes. Je l~rijgt een aanvalen je hebt de neiging om iets wat je vlak daarvoorhebt gedaan of meegemaalzt, daaraan te koppelen.Maar in de dagen of uren voor een aanval, voor jede hoofdpijnen de aura l~rijgt, is het beginnendmigraine-proces al gaande in de hypothalamus,een belangrijke zenuwkern in de hersenen.Die manifesteert zich door diverse mentale enlichamelijke veranderingen: geprikkeldheid engëirriteerdheid. Je krijgt zin in bepaald voedsel.Patiënten raken gestrest, ze houden vocht vast,krijgen pijn in de nek. Dat zijn dus geen triggers;het zijn uitingen die erop duiden dat de migraine-aanval is begonnen.'Migraine kenmerkt zich door een typisch fe-nomeen, dat cortical spreading depolarizationwordt genoemd. Dit is een kortdurende, heftige

`Inde dagenen uren vooreen aanval,is er veran-dering inde hypotha-lamus'

Just i9

INTERVIEW

1~S CIehersenen zo

simpel waren,dan zoudenwij niet opaarde zijn'

elektrische ontlading van hersencellen die zichlangzaam als een golf van achteren naar voren inhet brein uitbreidt. De plotselinge ontlading wordtgevolgd door een zich eveneens uitbreidende golfvan uitdoving van hersencel-activiteit die dertig,veertig minuten aanhoudt.Je kunt het vergelijken met water waarin je een

steentje gooit, waarna de Dringen zich steedsverder uitbreiden. De kortdurende elektrische ont-lading gaat gepaard met een kortdurende toenamein doorbloeding van dat deel van de hersenen. Dedaaropvolgende uitdoving van hersencel-activiteitleidt juist tot een tijdelijke afname van de door-bloedingvan dat deel van de hersenen. Je leunt ditzien op MRI-scans, waarbij de doorbloeding vande hersenen van achteren naar voren eerst kortdu-rend toeneemt en daarna langdurig verminderd is.'Wat veroorzaakt de pijn? In je hersenen zit tochgeen gevoel? `Dat klopt, pijn is het gevolg van deprikkeling van pijnzenuwen rondom de bloedva-ten en in de hersenvliezen.'`Het lijkt erop dat die aanval begintin de hypotha-lamus, een zenuwkern in de hersenen zo groot alseen amandel. Daar komen heel veel zenuwen sa-men. Het is een soort regelcentrum, een chip, voorallerlei functies van de hersenen en het lichaam.Dat is ook weer zo ingewikkeld aan hersenen: alleskomt in een heel ldein gebiedje bij elkaar.`Vanuit de hypothalamus breidt het migraine-pro-ces dan waarschijnlijk weer uit naar de hersen-schors en de hersenstam.'Theorieën uit. de jaren dertigvan de vorige eeuwals die van de Amerikaanse neuroloog HaroldWolff (1898-í96z), dat migraine-aanvallen ontstaandoor eerst vaatvernauwing en dan vaatverwijding,zijn achterhaald. Helaas zijn er nog steeds veelartsen die die theorie aanhangen.

Nout WellinkEen migraine-aanval hoef je tegenwoordig nietmeer lijdzaam te ondergaan. Er zijn uitstekendemiddelen om aanvallen snel te onderdruldcen: dezogeheten triptanen werken goed. `Nout Wellink,de voormalige directeur van De NederlandscheBank, vertelt zelf in het openbaar dat als hij eenmigraine-aanval voelt aankomen, hij zichzelf sneleen. injectie met sumatriptan geeft. En dat helpthem meestal erg goed.'Is de aanval voorbij, dan keren de hersenen terugin hun oude staat, alsof er niets is gebeurd.Naast deze aanvalsmiddelen die je alleen inneemtom een aanval snel te onderdrulcicen, bestaan erook zogeheten profylactische middelen die je elkedag moet innemen om aanvallen te voorkomen.`Geen van de zeven middelen die worden gebruiktom een aanval te onderdrukleen, is speciaal voor

migraine ontwikkeld. Het zijn allemaal middelendie voor iets anders zijn bedoeld en toevallig tegenhoofdpijn blijken te helpen. Helaas hebben zevaak vervelende bijwerlungen.'Momenteel worden nieuwe medicijnen getest diespeciaal ontwikkeld zijn voor migraine: de CGRP-antilichamen. CGRP staat voor Calcitonin Gene-Related Peptide.Heel kort gezegd werkt het als volgt: zenuwengebruiken neurotransmitters om signalen door tegeven. Dat zijn als het ware boodschappersto~jes.Het blijkt dat CGRP bij migraine een belangrijkeboodschapperstof is. Dat medicijn dat nu is ont-wil~lzeld, is een antilichaam dat zich heel specifiekop het CGRP-eiwit richt, waardoor CGRP niet meerkan werken.'Dit, hij haast zich het eraan toe te voegen, is eenzeer korte en simplistische samenvatting van eenbehoorlijk ingewil~leelde actie.Ferrari is al decennia bezig met onderzoek naarhet brein en toch zegt hij heel eerlijk: We snappenhet maar deels. Het is zo ingewildceld.'Hij kijkt met grote ergernis naar mensen die op tvmet gemak praten over wat er in je hoofd gebeurt,in de trant van: Als je van muziek houdt, gaat dedopamine omhoog.' Dat is het gelukshormoon'omdat het voor een prettig gevoel zou zorgen.Dan denk ik: o jee... als de hersenen zo simpelwaren, dan zouden wij niet op aazde zijn! De her-senenbestaan uit allemaal zenuwen die samen-werken, dit gebiedje is verbonden met dat. En hetkan best zijn dat de dopamine omhooggaat op deene plek, maar dat dan ergens anders de serotoni-ne omlaaggaat.' Dat is ook zo'n hormoon dat vooreen aangenaam gevoel zou zorgen. `Wat een onzin.Daar weten we echt nog helemaal niets over.'Dat gaat misschien veranderen. Ferrari heeftonlangs, met onderzoekers van het LUMC, deUniversiteit Twente, het Universitair MedischCentrum Groningen, de TU Delft en het HubrechtInstituut een zogeheten zwaartekrachtsubsidiegekregen van bijna i9 miljoen euro voor onderzoekdat organ on a chip' heet. Het onderzoek gaat tienjaar duren en Ferrari ziet het als een mogelijlz grotedoorbraak in zijn vakgebied.`We gaan uit stamcellen van patiënten mini-orgaantjes maken met verschillende ziekten. Ikben verantwoordelijk voor brain on a chip, dus hetop een chip namaken van delen van de hersenenvan een migraine-patiënt. Op deze manier hoopik, met onderzoekers van het Erasmus MedischCentrum in Rotterdam, de hypothalamus enhersenschors van migraine-patiënten te kunnennamaken. Zo kunnen we op termijn misschienwel uitvinden wat er nu precies misgaat bij dezevreselijke ziekte.' E-

Z o Juist

Michel Ferrari: 'We snappen hetmaar deels. Het is ingewikkeld'