De Grote Tocht

Van Augustijns Centrum de Boskapel naar

Stadsklooster Mariken

Bij

lag

e O

p d

e H

oogte

2

In het oecumenisch opgezette project Monastic Pastoral Care onderzocht de Kon-ferentie Nederlandse Religieuzen ontwikkelingen rond toekomstgericht religieus gemeenschapsleven in Nederland, Vlaanderen en Duitsland.

Een van de onderzoekers was Paul Wennekes. Op zaterdag 30 november werden in Maastricht de resultaten van dit onderzoek: ‘Geloven in verandering - religieus leven’ gepresenteerd. Tijdens deze studie werd onderzocht hoe ordes, congregaties, monastieke initiatieven en geloofsgemeen-schappen in België, Duitsland en Nederland vorm geven aan hun toekomst. De weg van de Boskapel naar het Stadsklooster Mariken was daarbij ook onder-werp van onderzoek. Zoals alle deelnemende initiatieven werden ook wij gevraagd om onze weg naar de toekomst te beschrijven; met als resultaat dit artikel. De redactie van Op de Hoogte wilde u dit artikel niet onthouden. Omdat het ech-ter te lang is om het in het toch al dikke kerstnummer op te nemen, hebben we besloten om het als bijlage uit te geven. Redactie Op de Hoogte Bestuur Stadsklooster Mariken.

3

Hoe vaak waren niet de kloosters de redding van de kerk? Telkens wanneer de kerk te zeer verwereldlijkte, werd zij door de kloosters weer bij de essentie van de traditie bepaald. En wanneer de kerk vastliep in haar eigen traditionalisme, zetten de kloosters weer de vernieuwing in. En hoe vaak waren kloosters daarmee niet ook de redding van de samenleving, als bakens van beschaving, toevlucht voor zieken, bewaarders van kunst en wetenschap, plekken van scholing, opleiding en daarmee ook emancipatie? Misschien is het geen toeval dat kloosters tegenwoor-dig zo in de belangstelling staan. De kloosters als plek van traditie én vernieu-wing. Zou dat in deze tijd opnieuw lukken?

De Boskapel komt uit de kloostertraditie. Als kapel van de Augustijnen werd zij na het Tweede Vaticaanse Concilie aangewezen als een van de zeven officiële experimenteer-plaatsen in het land om de vernieuwingen van het concilie te implementeren. Dit was de augustijnen op het lijf geschreven, niet alleen omdat zij weleens eerder een reformator voortgebracht hadden, maar vooral omdat de spiritualiteit van Augustinus zelf steeds weer om verandering en vooruitgang vraagt. ‘Trek steeds verder, maak steeds vooruitgang. Want zodra je zelfgenoegzaam zegt het is genoeg, ga je ten onder’ (Preek 169,18).

Trek steeds verder Toen de Augustijnen in 2009 de Boskapel niet meer konden dragen, hebben we als Boskapelgemeenschap de woorden van Augustinus ter harte genomen en zijn we zelfstandig verder gegaan in de Stichting Augustijns Centrum de Boskapel. Er werd een parttime pastor aangesteld en er werd flink geïnvesteerd in koor, kerk-muziek en liturgie. Op die manier kon de Boskapel haar positie verder uitbouwen als ‘vluchtheuvel’ voor mensen die het in de gevestigde kerken niet meer zo goed konden vinden.

De Grote Tocht

Van Augustijns Centrum de Boskapel naar Stadsklooster Mariken

4

Maar al gauw werden we ingehaald door de steeds sneller voortschrijdende secu-larisering. Mensen zoeken het gewoon niet meer bij de kerken, ook niet bij kerken die een alternatief aanbieden. Op een gegeven moment hebben we de situatie voor ons zo geformuleerd: ‘Het is in deze tijd niet meer de vraag hoe de Boskapel kan blijven bestaan, maar de vraag is hoe er überhaupt nog zingeving en spiritua-liteit in de samenleving blijft bestaan. De toekomst van de kerken ligt niet in ver-dere profilering, maar in samenwerking.’ Bij de pogingen om in onze tijd van krimp te overleven zie je bij de kerken kort door de bocht gezegd twee lijnen: óf de lijn van zich naar binnen keren en terug-keren naar de traditie, óf de lijn van naar buiten gaan en vernieuwing. Dus aan de ene kant de lijn van inkrimpen, fuseren en terugtrekken in bijvoorbeeld eucharisti-sche centra. Of aan de andere kant de lijn van pionieren, je naar buiten richten en zoeken naar nieuwe vormen. Na een lang proces van brainstormen, zoeken en met elkaar praten hebben we als Boskapelgemeenschap tijdens ons kapeloverleg van 23 oktober 2019 besloten om opnieuw gehoor te geven aan het ‘trek steeds verder’ van Augustinus. We hebben gekozen voor de lijn van pionieren en je naar buiten richten. Voortaan zullen we verder gaan als Stadsklooster Mariken. Een stadsklooster niet als een ommuurd claustrum, maar een stadsklooster als idee. Het stadsklooster moet ge-vormd gaan worden door kerkgemeenschappen, vormingscentra, orden, maat-schappelijke initiatieven, denkers en doeners, zoekers en zieners, die zich allemaal in welke mate dan ook aan het Stadsklooster verbinden.

Een stadsklooster niet als een om-muurd claustrum, maar een stads-klooster als idee.

Tegelijkertijd hebben we ook goed gekeken naar onze traditie. Zich naar buiten richten kan namelijk alleen als het van binnen gedragen wordt door de vieringen van de geloofsgemeenschap. Zo hopen we dat traditie en vernieuwing zich met elkaar verbinden. Immers de kloosters deden altijd allebei: traditie én vernieu-

5

wing. Zal deze kloostertraditie ons ook in deze tijden weer uitkomst kunnen bie-den? - Het wordt een spannende weg. Stadsklooster in een breed landschap van spiritualiteit In de aanloop naar deze stap werd ons op gegeven moment het begrip ‘laura’ aangedragen, de oervorm van het klooster waar de eremieten apart verspreid in een wijde omgeving in hun cellen woonden en op gezette tijden bij elkaar kwa-men om te vieren en om goederen en diensten te ruilen. Mirella Klomp, universi-

tair docent praktische theologie aan de PThU, spreekt in dat verband van ‘ecclesioscapes’; landschappen waar mensen op uiteenlo-pende plekken momen-ten van spiritualiteit met elkaar delen, denk daarbij aan: musea, concerten, The Passion, Matteüspassion, festi-vals, stille tochten, le-zingen, tentoonstellin-gen, bijeenkomsten,

enz. Het Stadsklooster moet niet zozeer een nieuw instituut worden, maar een gezamenlijk initiatief om spiritualiteit en zingeving op alle denkbare manieren een plek te geven. In 2016 verscheen het boek van Petra Stassen en Ad van der Helm met de titel ‘God is verhuisd’. We moeten met God mee verhuizen. Daarbij zijn wij in goed gezelschap. Al eerder heeft Jeroen Jeroense de ‘kerk als klooster’ gepropageerd en na een beetje struinen op internet kom je tal van soortgelijke ondernemingen tegen. De PKN heeft een verbindend specialist mo-nastiek kerkzijn in dienst en zelfs in orthodox protestantse hoek is men bezig on-der de titel monastiek anders missionair. Klooster-glossy’s geven een inkijk in de wondere wereld van de clausuur, en onder het genot van een kloosterbier speu-ren velen naar de kloosterling in zichzelf. Lange adem Het was een weg van lange adem. Vanaf de eerste brainstormsessie tot de uitein-delijke oprichting van het Stadsklooster Mariken hadden we wel zes jaar nodig. Continu werd het idee verder uitgewerkt, talloze keren zijn we op bezoek geweest bij soortgelijke initiatieven, en we hebben veel gesprekken gevoerd, heel veel ge-sprekken. Gaandeweg werden de ideeën steeds concreter, op een gegeven mo-

6

ment hebben we een naam gekozen ‘Stadsklooster Mariken’, vanwege de durf van Mariken van Nieumeghen om buiten de geijkte en daarmee kerkelijke paden te denken en te leven. Na vier jaar hebben we alle ideeën bij elkaar gebracht in een notitie ‘Stadsklooster Mariken - visie, identiteit, spiritualiteit’. De kernpunten daarin zijn:

Het Stadsklooster Mariken slaat een brug tussen kerkelijke en maatschappe-lijke spiritualiteit en is daarmee een laboratorium voor een nieuwe manier van kerkzijn.

Kruisbestuiving, Versterking, Kwali-teitsverbetering. In het Stadsklooster werken kerkelijke en niet-kerkelijke initiatieven op het gebied van spiri-tualiteit en zingeving samen. Zij leren van elkaar, versterken elkaar, ge-bruiken elkaars expertise. Deze kruisbestuiving levert vernieuwende impulsen op voor de betrokkenen, en leidt tot een kwaliteitsverbetering van het zingevingsaanbod in Nijme-gen en omstreken.

Vernieuwing en revitalisering van kerkzijn. De brede samenwerking en het gesprek met de maatschappelij-ke, niet-kerkelijke partners dwingt de kerk om de eigen spiritualiteit steeds

weer opnieuw te vertalen. Zo is het Stadsklooster een laboratorium voor kerkvernieuwing.

Cohesie en leefbaarheid.In onze neoliberale samenleving, die gekenmerkt wordt door materie, efficiency en marktwerking, zorgt het Stadsklooster er-voor dat het overstijgend perspectief, spiritualiteit en zingeving meer ruimte en aandacht krijgen in het publieke debat. De bezinning op een overstijgend perspectief en op gedeelde waarden zal bijdragen aan de cohesie en de leefbaarheid.

Het is een heel document geworden, maar wie het goed leest komt erachter dat het niet zozeer dingen vastlegt, maar dat het vooral wegen wijst die gegaan en geëxploreerd moeten worden. Het Stadsklooster Mariken is geen georganiseerde reis, het is een expeditie. Tochtgenoten Voor deze expeditie zijn we van begin af aan op zoek gegaan naar tochtgenoten. Het Stadsklooster moet geen instituut worden maar een gezamenlijke tocht van

7

kerkelijke en maatschappelijke initiatieven, een laura met cellen van uiteenlopen-de snit. Daarom hebben we in de afgelopen zes jaar, en nog steeds, veel ge-sprekken gevoerd. Gebruik makend van onze onafhankelijkheid wilden we het Stadsklooster weliswaar in vrijheid oprichten, maar juist ook in verbondenheid met wat we noemen ‘de moederkerken’. In een vroeg stadium hebben we de plannen gepresenteerd in de Raad van Kerken Nijmegen, we zijn op gesprek ge-weest bij de deken van Nijmegen. In een gesprek met Mgr. Gerard de Korte, bis-schop van den Bosch, stelde hij ons Embregt Wever als adviseur ter zijde. We hadden een hele reeks gesprekken met het pioniersteam van de PKN. En we za-ten aan tafel met Mgr. Joris Vercammen, toen aartsbisschop van de Oud-Katholieke Kerk Nederland. Op lokaal niveau daarentegen liepen wij gaandeweg telkens weer aan tegen de reflex om in tijden van nood zich naar binnen te keren, vast te houden aan de ei-gen eigenheid en zo lang mogelijk op de oude voet door te gaan, zelfs als dat ge-paard gaat met flinke inhoudelijke en financiële concessies. Toen in 2015 het Oecumenisch City Pastoraat in Nijmegen wilde komen praten over een mogelijke fusie, hebben wij hen gevraagd om mede-initiatiefnemer van het Stadsklooster te worden. We wilden niet meedoen met de naar binnen ge-keerde weg van inkrimpen en fuseren, maar we wilden samen iets nieuws neer-zetten. Op die weg zijn we ook een flink stuk samen opgetrokken, totdat bij het OCP een onverwachte interne kwestie opspeelde, het bestuur daarom aftrad en men vooralsnog niet meer de kracht had om mee te bouwen aan het Stadskloos-ter. Al jaren werken we samen met de Effata-parochie die eveneens haar wortels in de kloosterspiritualiteit heeft. In het kerkgebouw en de zalen eromheen zou vol-doende plek zijn voor het Stadsklooster, en vanuit de gezamenlijke wortels zou het van inwonen wellicht tot samenwonen kunnen komen. De eerste gesprekken waren enthousiast, het pastoresteam zag het helemaal zitten. Een van de pasto-res overhandigde ons zelfs een ansichtkaart met daarop de tekst: ‘Wil je met me hokken?’ - Totdat duidelijk werd dat het Stadsklooster zich vooral naar buiten richt, terwijl het accent van de parochie toch ligt bij gemeenschapsopbouw en ge-loofsverdieping van de eigen gemeenschap. In 2017 gingen we in gesprek met de Protestantse Kerk in Nederland en met de Protestantse Gemeente Nijmegen. Gezien ook daar de situatie van krimp wilden we samen nadenken of een gezamenlijk gedragen Stadsklooster wellicht een per-spectief zou bieden. Na een aantal constructieve gesprekken stonden we op het punt om pioniersplek te kunnen worden, een oecumenische pioniersplek die de brug slaat tussen de kerken enerzijds, en tussen kerken en maatschappij ander-

8

zijds. De plannen waren ingediend, de landelijke coördinator van het pkn-pioniersteam had al zijn fiat gegeven, maar op dat moment ging hij met pensioen. Zijn opvolger kwam uit een andere hoek en legde veel meer de nadruk op het stichten van traditionele gemeentes. Dus ook hier weer dezelfde reflex: in plaats van pionieren en verkennen hoe kerk-zijn eruit zou kunnen zien, toch weer de lijn van naar binnen keren. Het plan werd op de valreep afgewezen.

Inmiddels was de Protestantse Gemeente van plan om de Maranathakerk te ver-kopen. Een lid van de Boskapelgemeenschap, dat verder niet genoemd wil wor-den, vatte het idee op om de kerk uit eigen middelen te kopen, te verbouwen en geschikt te maken zodat Stadsklooster én de Protestantse Gemeente er samen konden wonen (en wellicht naar elkaar toe groeien). Er volgde een heel jaar met veel gesprekken met de investeerder, veel gesprekken met de Protestantse Ge-meente Nijmegen, rondleidingen in het pand. Totdat in de kerkenraad grote on-enigheid ontstond over de wel heel erg grote stappen. De hele verkoop werd stil-gezet. Op dit moment zijn we in gesprek met het Pelgrimshuis Antonius, een initiatief vanuit de locatie Antonius van Padua van de parochie H. Stefanus in Nijmegen. Het Pelgrimshuis wil een plek zijn voor pelgrims, maar ook voor mensen die op weg zijn door het leven. In de oude pastorie aan de Groesbeekseweg moeten kamers komen voor pelgrims en voor mensen die even een andere plek nodig hebben. En er moet een inspirerend programma komen van bezinning, lezingen, wandelingen, maaltijden enz. Pelgrimshuis en Stadsklooster zouden elkaar goed kunnen aanvullen. De gesprekken zijn nog gaande, in gezamenlijke vieringen hebben we al aan elkaar gesnuffeld, en we zijn benieuwd waar de gezamenlijke tocht ons zal brengen. Tweedaagse Heel anders verliepen de contacten met niet-kerkelijke, maatschappelijke initiatie-ven. Op 5 en 6 oktober 2018 organiseerden we een tweedaagse, die begon met een symposium waar twaalf initiatieven (waarvan 7 niet-kerkelijk en 3 weliswaar met een kerkelijke oorsprong maar intussen zelfstandig) hun werk op het gebied van spiritualiteit en zingeving presenteerden. In willekeurige volgorde waren dat Centrum voor Ontmoeting in Levensvragen, Vincent de Paul Center Nederland,

9

Huis van Compassie, Ieder Talent Telt, SOL–identiteitsbegeleiding, Vol Vertrou-wen Verder, Pelgrimshuis Antonius, Leerhuis Westerhelling, ZIN in Nijmegen, Pleisterplaats voor de Ziel, Centrum de Appel , OPEN Slowcafé. Dagvoorzitter was René Grotenhuis, voorzitter van het VKMO, Verband Katholieke Maatschappelijke Organisaties en auteur van het boek ‘Van macht ontdaan’, waarin hij oproept om het afbrokkelen van het instituut als kans te zien voor een heel andere en nieuwe manier van kerkzijn. Zonder uitzondering toonden zich alle initiatieven open voor een verregaande sa-menwerking. Echter bleek voor twee initiatieven het Stadskloosteridee te laat te komen. Ze hadden al te lang geprobeerd om in hun eentje overeind te blijven. Met de anderen, en er zijn er nog meer in Nijmegen, zullen we aan een ‘Samen-werkingsverband Spririscapes’ gaan bouwen. Hier moet de kruisbestuiving gaan plaatsvinden, hier willen we elkaar over en weer inspireren, en uiteindelijk hopen we om zo met een verbeterd en op elkaar afgestemd zingevingsaanbod de leef-baarheid in onze stad te verhogen. Op dag twee kwamen zelfstandige geloofsgemeenschappen, monastieke initiatie-ven, kerkvernieuwende initiatieven, ordes, congregaties en vertegenwoordigers van de moederkerken bij elkaar. Dagvoorzitter was Hendro Munsterman, theo-loog, journalist en Vaticaanwatcher. Mirella Klomp luidde de dag in door te wijzen op de veranderende plek van kerken in het veel breder geworden landschap van spiritualiteit, en de noodzaak om zich tot dit landschap te verhouden. Leo Fijen (KRO, tijdschrift ‘Klooster!’) sprak over het verlangen naar kloosterspiritualiteit. Thomas Quartier osb van de Slangenburg en Prior Provinciaal van de Augustijnen Paul de Wit uit Gent belichtten het brede landschap van spiritualiteit vanuit het oogpunt van de gevestigde kloosterordes. Namens de moederkerken spraken Re-né de Reuver - PKN, Henk Jansen namens Mgr. de Korte - RKK en Bernd Wallet – Oud Katholieke Kerk Nederland. Embregt Wever (bisdom den Bosch) beklemtoon-de de roeping die uitgaat juist ook vanuit een geseculariseerde samenleving. Hoogleraar oecumenica Peter Nissen sprak over een vloeibare kerk (liquid chruch). Bart-Jan van Gaart vertelde hoe het Augustijns Verband de verbinding zoekt tussen niet kerkelijke en kerkelijke initiatieven die zich door Augustinus la-ten inspireren. Verbindend specialist monastiek kerkzijn van de PKN Egbert van der Stouw gaf een overzicht over vernieuwende initiatieven op monastieke leest. Hanna Rijken presenteerde de door PKN en OKKN geïnitieerde pioniersplek Evensong & Pub in Utrecht. Met dit uitgebreide programma van deze tweedaagse plaatsten wij het Stads-klooster Mariken in de context van een breed spiritueel landschap van kerkelijke en maatschappelijke spiritualiteit.

10

Landschap van spiritualiteit

Altlasten In deze schets van onze tocht moet ook genoemd worden hoe moeilijk we het in de afgelopen anderhalf jaar met elkaar hadden. Het is nog veel te vroeg om dit stuk van onze weg enigszins objectief weer te kunnen geven. Wellicht liggen de wortels van de moeilijkheden niet eens zozeer in het transitieproces zelf, maar veelmeer in de ontwikkelingen die daaraan vooraf gingen. Misschien hebben we nooit een goede vorm gevonden om recht te doen aan de verschillende rollen van participantenraad en bestuur. Daardoor was er een dynamiek ontstaan die ons in het transitieproces uiteindelijk parten ging spelen. Bij de hereniging van Oost- en West-Duitsland was er sprake van ‘Altlasten’, zeg maar oude afspraken, schulden, milieulasten, achterstallig onderhoud enz. Het was beter geweest om deze Altlas-ten uit de geschiedenis van de Boskapel eerst op te ruimen, nu vormden ze een levensgroot obstakel. Is het misschien dan ook aan deze dynamiek te wijten dat het echte gesprek over de nodige veranderingen telkens weer blokkeerde? In ieder geval zeiden veel mensen achteraf dat bij hen de indruk was ontstaan dat het zo’n vaart niet zou lopen, dat zij het uiteraard belangrijk vonden om over de toekomst na te denken, maar dat het toch een ver-van-mijn-bed-show bleef. In de afgelopen anderhalf jaar ontstond daardoor een situatie van wantrouwen die onze gemeenschap heel veel schade heeft berokkend. Dat in deze periode, zoals boven al beschreven, heel veel pogingen tot samenwerking en samenwonen sneuvelden, heeft daarbij niet bepaald geholpen. Al met al heeft deze laatste pe-riode heel veel kruim gekost. Mensen, maar ook de gemeenschap van de Boska-pel zijn er bijna aan onderdoor gegaan. Opnieuw trek steeds verder Toch kwam er uiteindelijk weer beweging in het proces. Steeds meer mensen za-gen dat deze patstelling niet meer langer mocht voortduren. Ook kwamen uit de geloofsgemeenschap steeds meer stemmen die bestuur en participantenraad

11

maanden om toch eindelijk tot een oplossing te komen. Gezamenlijk werd afge-sproken om te kijken of er misschien toch statuten gemaakt konden worden die én recht zouden doen aan de stadsklooster-ideeën én waarin de kerkgemeen-schap haar karakter kon behouden. Daar is afgelopen zomer heel hard aan ge-werkt en uiteindelijk is het ook gelukt!

Met het resultaat gingen we terug naar de ge-meenschap. In het kapeloverleg van 23 okto-ber j.l. gaven we tekst en uitleg over het pro-ces en de nieuwe statuten. We openden het kapeloverleg met een ritueel waarin een pel-grimsstaf centraal stond waaraan een knapzak bevestigd was. Door alle strubbelingen was de knapzak zo zwaar geworden dat we niet meer vooruitkwamen. Samen haalden we er de zwa-re stenen uit, de stenen van wantrouwen, van boosheid en teleurstelling. Na een avond met veel vragen, luisteren en met elkaar praten vulden we uiteindelijk onze knapzak met bran-dende harten, waarop we geschreven hadden hoe ieder van ons het hart brandende wilde houden. Sommigen schreven alleen maar hun naam op om zelf hart en ziel van het Stads-klooster Mariken te worden. Na het fiat van de geloofsgemeenschap tekenden de voorzitters

van participantenraad en bestuur het besluit om de statuten te wijzigen en daar-mee om de overgang te maken van Boskapel naar Stadsklooster Mariken. Pelgrimsstaf Ondanks de zware periode op het eind was het een boeiend proces met heel veel inspiratie bij het gezamenlijk brainstormen, met gesprekken die onze blik ver-ruimden, met het verkennen van onze roeping in het brede landschap van spiritu-aliteit. Maar na zes jaar zijn we er nog niet, nee; nu pas begint het. In de viering op de eerste zondag van de advent leunde de pelgrimsstaf met een knapzak vol goede proviand in de opening van de poort. Hij kan niet wachten om met ons op weg te gaan. De tocht gaat verder. De roep van Augustinus: ‘trek steeds verder’ klinkt harder dan ooit. Bestuur en Pastor van het Stadsklooster Mariken

12

MARIKEN VAN NIEUMEGHEN