DE GEORGANISEERDE ITALIAANSE MISDAAD · DE GEORGANISEERDE ITALIAANSE MISDAAD DE COSA NOSTRA IN DE...
111
DE GEORGANISEERDE ITALIAANSE MISDAAD DE COSA NOSTRA IN DE JAREN 90 EN NU Aantal woorden: 38072 Thijs Hemelaer Studentennummer: 01204720 Promotor: Prof. dr. Jelle Janssens Commissaris: Prof. dr. Marc Cools Masterproef voorgelegd voor het behalen van de graad master in de Rechten Academiejaar: 2017 - 2018
Transcript of DE GEORGANISEERDE ITALIAANSE MISDAAD · DE GEORGANISEERDE ITALIAANSE MISDAAD DE COSA NOSTRA IN DE...
DE GEORGANISEERDE ITALIAANSE
MISDAAD DE COSA NOSTRA IN DE JAREN 90 EN NU
Aantal woorden: 38072
Thijs Hemelaer Studentennummer: 01204720
Promotor: Prof. dr. Jelle Janssens
Commissaris: Prof. dr. Marc Cools
Masterproef voorgelegd voor het behalen van de graad master in de Rechten
Academiejaar: 2017 - 2018
“The Mafia is a human phenomenon and thus, like all
human phenomena, it has a beginning and an evolution,
and will also have an end.” - Giovanni Falcone
I
Voorwoord
Opluchting raast door mijn lijf wanneer ik besef dat mijn rechtenopleiding bijna ten einde loopt.
Zonder twijfel was dit de mooiste periode in mijn nog prille leven waarvan deze masterproef het
sluitstuk vormt. In dit voorwoord wil ik dan ook bepaalde personen bedanken die een belangrijke
rol hebben gespeeld in deze periode en zonder wie deze masterproef een stuk moeilijker tot stand
zou zijn gekomen.
Eerst en vooral zou ik professor Brice De Ruyver willen bedanken. Hij zorgde ervoor dat ik over dit
onderwerp mocht schrijven. Een onderwerp waarvoor ik een geweldige interesse heb. Zijn
overlijden kwam dan ook volledig onverwacht en ik zou dan ook mijn medeleven willen betuigen
aan zijn familie en vrienden. Daarnaast zou ik mijn promotor professor Jelle Janssens willen
bedanken. Hij nam de taak van promotor perfect over en hielp me waar nodig.
Verder zou ik mijn vrienden, ouders, broer Elias en zus Esther willen bedanken. Zij stonden
gedurende mijn volledige opleiding klaar om me in alles te steunen en me te motiveren om door te
zetten.
Ten slotte gaat mijn dank uit naar mijn vriendin Laura. Zij steunde me door dik en dun en was er
altijd voor mij. Zonder haar zou ik niet staan waar ik nu sta.
II
III
Inhoudstafel
I. Inleiding .......................................................................................................................................... 1
II. Terminologie ................................................................................................................................. 2
III. De geschiedenis van de Cosa Nostra ........................................................................................... 3
Hoofdstuk 1: De afschaffing van het feodalisme ........................................................................... 3
Hoofdstuk 2: De Italiaanse eenmaking en het ontstaan van de Cosa Nostra ................................. 4
Hoofdstuk 3: De eerste maffiabestrijding en de industrialisatie van Italië .................................... 6
Hoofdstuk 4: Mussolini en de IJzeren Prefect: De eerste grondige bestrijding van de Cosa Nostra
........................................................................................................................................................ 7
Hoofdstuk 5: De wederopstanding van de maffia na Wereldoorlog II .......................................... 9
Hoofdstuk 6: De verwoesting van Palermo, de trans-Atlantische drugshandel en de
institutionalisering van de maffia ................................................................................................. 12
§1. De verwoesting van Palermo .............................................................................................. 12
§2. De trans-Atlantische heroïnehandel.................................................................................... 14
§3. De institutionalisering van de maffia ................................................................................. 14
Hoofdstuk 7: De eerste maffiaoorlog en zijn gevolgen ............................................................... 15
§1. De eerste maffiaoorlog ....................................................................................................... 15
§2. Gevolgen van de eerste maffiaoorlog ................................................................................. 17
A. Arrestaties, de Anti-maffiacommissie en de eerste anti-maffiawet ......................................................... 18
1. Arrestaties ..................................................................................................................................... 18
2. De Anti-maffiacommissie ............................................................................................................... 18
3. De eerste anti-maffiawet ................................................................................................................. 18
B. Ontbinding van de Maffiacommissie, ontvoeringen en drugshandel....................................................... 19
1. Ontbinding Maffiacommissie .......................................................................................................... 19
2. Ontvoeringen ................................................................................................................................. 19
3. Drugshandel .................................................................................................................................. 20
C. De moord op Cavataio en het begin van een nieuwe periode ................................................................. 21
Hoofdstuk 8: De tweede maffiaoorlog ......................................................................................... 21
§1. Oorzaken ............................................................................................................................. 21
A. De Cosa Nostra slaat een nieuwe weg in ............................................................................................. 21
B. De opkomst van de Corleonesi ........................................................................................................... 22
§2. La Mattanza ........................................................................................................................ 23
A. Toto Riina grijpt de macht ................................................................................................................. 23
IV
B. Excellente Kadavers .......................................................................................................................... 24
1. De oorlogsverklaring van de maffia aan de staat ............................................................................... 25
2. De moorden op Dalla Chiesa en Pio La Torre ................................................................................... 26
3. Moord op Rocco Chinnici ............................................................................................................... 27
§3. Gevolgen van de tweede maffiaoorlog ............................................................................... 27
A. Anti-maffiawet Rognoni-La Torre ...................................................................................................... 28
B. Het Hoog Commissariaat voor maffiaonderzoek .................................................................................. 28
C. Een nieuwe Parlementaire Onderzoekscommissie ................................................................................ 29
D. De doorbreking van de omerta ........................................................................................................... 29
1. Leonardo Vitale ............................................................................................................................. 30
2. Giuseppe Di Cristina ...................................................................................................................... 30
3. Besluit .......................................................................................................................................... 31
E. De creatie van de Anti-maffiapool ...................................................................................................... 31
Hoofdstuk 9: Het Maxiproces en de stelling van Buscetta .......................................................... 32
§1. De stelling van Buscetta ..................................................................................................... 32
A. Tomasso Buscetta ............................................................................................................................. 33
1. Biografie ....................................................................................................................................... 33
2. Onthullingen.................................................................................................................................. 34
B. Voorbereiding op het Maxiproces ....................................................................................................... 35
1. Massale arrestaties ......................................................................................................................... 36
2. De Cosa Nostra reageert furieus ...................................................................................................... 36
§2. Het Maxiproces .................................................................................................................. 37
A. De Ucciardone-gevangenis ................................................................................................................ 37
B. Het verloop van het Maxiproces ......................................................................................................... 38
C. De publieke opinie ............................................................................................................................ 39
§3. De Anti-maffiapool sputtert................................................................................................ 40
A. Nieuwe successen na het Maxiproces ................................................................................................. 40
B. Caponnetto wordt vervangen door Meli .............................................................................................. 41
1. De aanstelling van Antonino Meli ................................................................................................... 41
2. Een stroeve samenwerking .............................................................................................................. 41
3. De Cosa Nostra in de aanval ........................................................................................................... 42
C. Het vernietigend besluit van het Hof van Beroep ................................................................................. 42
Hoofdstuk 10: Falcone bestrijdt de maffia vanuit Rome ............................................................. 43
§1. Decreet Martelli .................................................................................................................. 44
§2. Andere wetten ..................................................................................................................... 44
V
A. De Bescherming van pentiti ............................................................................................................... 44
B. Ontbinding lokaal geïnfiltreerde besturen ............................................................................................ 45
§3. Hervorming van de maffiabestrijding ................................................................................ 45
A. De Direzione Distrettuali Antimafia ................................................................................................... 46
B. De Direzione Nazionale Antimafia ..................................................................................................... 46
C. De Direzione Investigativa Antimafia ................................................................................................. 47
Hoofdstuk 11: De Cosa Nostra slaat terug ................................................................................... 47
§1. Het eindarrest in het Maxiproces ........................................................................................ 47
A. De vonniskiller ................................................................................................................................. 47
B. De uitspraak van het Hooggerechtshof ................................................................................................ 48
C. Nieuwe gebeurtenissen overschaduwen het eindarrest .......................................................................... 48
1. Mani Pulite .................................................................................................................................... 48
2. Moord op Salvatore Lima ............................................................................................................... 49
3. Nieuwe parlementsverkiezingen ...................................................................................................... 49
§2. De moorden op Falcone en Borsellino ............................................................................... 50
A. De moord op Giovanni Falcone .......................................................................................................... 50
B. De moord op Paolo Borsellino ........................................................................................................... 51
IV. De gevolgen van de moorden op Falcone en Borsellino ........................................................... 51
Hoofdstuk 1: Italië verklaart de oorlog aan de Cosa Nostra ........................................................ 51
§1. Anti-maffia wetten .............................................................................................................. 52
A. Wetsdecreet n. 306 van 8 juni 1992 .................................................................................................... 52
1. Verlenging vooronderzoek .............................................................................................................. 53
2. Bescherming Pentiti ....................................................................................................................... 53
3. Beslag op maffia gerelateerde activa ................................................................................................ 54
4. Artikel 41bis .................................................................................................................................. 54
5. Andere maatregelen ....................................................................................................................... 55
B. Wetsdecreet n. 349 van 25 juli 1992 ................................................................................................... 56
C. Wet n. 119 van 29 maart 1993 ............................................................................................................ 56
D. Wetsdecreet n. 490 van 8 augustus 1994 ............................................................................................. 57
§2. De Parlementaire Anti-maffiacommissie van 1992............................................................ 57
§3. Arrestaties ........................................................................................................................... 58
A. Oorzaken ......................................................................................................................................... 59
1. Pentiti ........................................................................................................................................... 59
a. Leonardo Messina ...................................................................................................................... 60
b. Gaspare Mutolo.......................................................................................................................... 61
VI
2. Bekwame mensen komen op de juiste plaats .................................................................................... 61
3. Nieuwe technologie ........................................................................................................................ 62
B. Arrestaties ........................................................................................................................................ 63
1. Arrestatie Giuseppe Madonia .......................................................................................................... 63
2. Arrestatie Toto Riina ...................................................................................................................... 63
3. Operatie Green Ice ......................................................................................................................... 64
§4. Burgerinitiatieven ............................................................................................................... 65
A. Vrouwen tegen de maffia................................................................................................................... 65
1. Vereniging van Siciliaanse vrouwen tegen de maffia ......................................................................... 65
2. Het Lakencomité ............................................................................................................................ 65
B. Libera .............................................................................................................................................. 66
C. Narcomafie....................................................................................................................................... 66
D. Movimento di Volontariato Italiano .................................................................................................... 67
E. Addiopizzo ....................................................................................................................................... 67
§5. De Kerk .............................................................................................................................. 68
Hoofdstuk 2: De reactie van de Cosa Nostra ............................................................................... 69
§1. Toto Riina’s tevergeefse strategie ...................................................................................... 69
§2. Bagarella zet de oorlog voort.............................................................................................. 70
Hoofdstuk 3: de Siciliaanse maffia lijkt verslagen ...................................................................... 71
§1. De installatie van het Tweede Republiek ........................................................................... 71
§2. Onderhandelingen? ............................................................................................................. 72
§3. Nieuwe arrestaties............................................................................................................... 73
A. Arrestatie Leoluca Bagarella .............................................................................................................. 73
B. Arrestatie Giovanni Brusca ................................................................................................................ 74
§4. De strategie van Bernardo Provenzano .............................................................................. 74
A. Onderduiken..................................................................................................................................... 75
B. Rol van schaduwstaat opnieuw opnemen ............................................................................................ 76
C. Pizzo ................................................................................................................................................ 76
D. Pentiti .............................................................................................................................................. 77
E. Contacten heropbouwen..................................................................................................................... 77
F. Conclusie .......................................................................................................................................... 78
Hoofdstuk 4: Het net sluit zich rond Provenzano ........................................................................ 78
§1. Nieuwe arrestaties............................................................................................................... 78
A. Arrestatie Benedetto Spera ................................................................................................................ 78
B. Arrestatie Antonio Giuffrè ................................................................................................................. 79
VII
C. Arrestatie Francesco Pastoia .............................................................................................................. 80
§2. Arrestatie Bernardo Provenzano ......................................................................................... 80
Hoofdstuk 5: Een definitieve klap voor de Cosa Nostra? ............................................................ 82
§1. Derde maffiaoorlog voorkomen?........................................................................................ 82
A. Operatie Gotha ................................................................................................................................. 82
B. Arrestatie Salvatore Lo Piccolo .......................................................................................................... 83
§2. De Cosa Nostra wordt onthoofd ......................................................................................... 84
A. Operatie Old Bridge .......................................................................................................................... 84
B. Operatie Perseus ............................................................................................................................... 84
§3. Besluit ................................................................................................................................. 85
V. De Cosa Nostra en de bestrijding ervan vandaag ....................................................................... 85
Hoofdstuk 1: De Cosa Nostra vindt zichzelf opnieuw uit ............................................................ 85
§1. Matteo Messina Denaro ...................................................................................................... 85
§2. De grijze zone ..................................................................................................................... 86
A. Groene energie ................................................................................................................................. 86
B. Landbouwsubsidies Europese Unie..................................................................................................... 87
C. Voedingsindustrie ............................................................................................................................. 87
D. Privé ziekenhuizen ............................................................................................................................ 88
Hoofdstuk 2: Een nieuwe vorm van bestrijding ........................................................................... 88
§1. Anti-maffiawetten ............................................................................................................... 88
A. Wetsdecreet n. 92 van 23 mei 2008 .................................................................................................... 88
B. Wetsdecreet n. 4 van 4 februari 2010 .................................................................................................. 89
C. Wetsdecreet n. 159 van 6 september 2011 ........................................................................................... 89
§2. Arrestaties en operaties ....................................................................................................... 90
A. Operatie Golem 2 ............................................................................................................................. 90
B. Operatie Eolo ................................................................................................................................... 90
C. Operatie Bergen ................................................................................................................................ 91
D. Operatie Anno Zero .......................................................................................................................... 91
§3. Besluit ................................................................................................................................. 91
VI. Conclusie ................................................................................................................................... 92
Hoofdstuk 1: De Cosa Nostra tot en met het jaar 1992 ................................................................ 92
Hoofdstuk 2: De gevolgen van de bomaanslagen op Falcone en Borsellino ............................... 93
Hoofdstuk 3: De Cosa Nostra vandaag ........................................................................................ 94
Hoofdstuk 4: De toekomst ........................................................................................................... 95
VIII
VII. Bibliografie ............................................................................................................................... 97
Wetgeving .................................................................................................................................... 97
Rechtsleer ..................................................................................................................................... 98
Boekwerken .............................................................................................................................. 98
Bijdragen in Verzamelwerken ................................................................................................ 100
Artikels ................................................................................................................................... 100
Websites ..................................................................................................................................... 101
1
I. Inleiding
1. De Italiaanse maffia is nog lang niet dood. Maar zoals onderzoeksrechter Giovanni Falcone
ooit zei: “de maffia is een menselijk fenomeen en zoals elk menselijk fenomeen heeft het een begin,
ondergaat het een evolutie en zal het een einde kennen”. Vandaag de dag kent de maffia in Italië
jammer genoeg nog geen einde. Het land ervaart immers nog steeds een grote maffia-activiteit en
dat is nefast voor de economie. Er is sprake van vier grote criminele organisaties in Italië die als
maffia kunnen worden beschouwd en ze hebben elk hun eigen tradities, werkwijzen en structuur.
Eerst en vooral is er de ‘Ndrangheta. Zij is gevestigd in en rond het bergachtige Calabrië en geldt
vandaag als de machtigste maffia in Italië.1 Daarnaast er is de Camorra. Zij opereert vooral in en
rond Napels maar bestaat vooral uit familieclans en is in tegenstelling tot de Cosa Nostra en de
‘Ndrangheta niet hiërarchisch gestructureerd. Vervolgens is er de Sacra Corona Unita. Zij is de
jongste van de vier maffia’s en heeft haar thuisbasis in Apulië. Ten slotte is er de Cosa Nostra. Ze
heeft haar oorsprong in Sicilië en is de oudste en meest beruchte maffia van Italië.
2. In samenspraak met mijn promotor besloot ik om de Cosa Nostra te analyseren. Het is naar
mijn mening de meest interessante van alle criminele organisaties in Italië om te bestuderen. Ze gold
jarenlang als de sterkste maffia in Italië maar werd de laatste 30 jaar enorm actief bestreden door de
Italiaanse staat en is daardoor sterk verzwakt. Het feit dat de bestrijding van de Siciliaanse maffia
effectief zijn vruchten afwerpt is een grote opsteker voor Italië. Het doet het oude, vastgeroeste
beeld dat de maffia niet te verslaan is of, erger nog, niet bestaat volledig vervagen. Zo lijkt het erop
dat de erfenis van Falcone en Borsellino niet verloren is gegaan.
Weinig mensen weten echter wat de Cosa Nostra precies inhoudt. Men weet niet hoe de organisatie
opereert en hoe ze wordt bestreden. Het is mijn bedoeling om de lezer een duidelijk overzicht te
geven van de evolutie die de Siciliaanse maffia en de Italiaanse staat hebben doorgemaakt. In deze
masterproef zal daarbij een dubbele vergelijking worden gemaakt. Enerzijds zal onderzocht worden
wat de houding van Italië is ten aanzien van de Cosa Nostra en hoe die op politiek, sociaal,
politioneel en juridisch vlak veranderde na de aanslagen op onderzoeksrechters Falcone en
1 J. DICKIE, Bloedbroeders. De opkomst van de Italiaanse maffia’s, Amsterdam, Ambo, 2011, 21.
2
Borsellino in het jaar 1992. Anderzijds zal bekeken worden wat de houding van Italië de dag van
vandaag is ten aanzien van de Cosa Nostra en of die gewijzigd is in vergelijking met de woelige
periode van de jaren 90. Ook de strategie die de Cosa Nostra doorheen deze periodes heeft
aangewend zal hierbij worden geanalyseerd.
3. Alvorens ik hier tot kom is het noodzakelijk om een aantal begrippen die in dit kader vaak
worden gehanteerd te verduidelijken om mogelijke verwarring te voorkomen. Daarnaast zal ik de
geschiedenis van de Cosa Nostra tot en met de moordaanslagen op Falcone en Borsellino schetsen.
Dit is nodig om het klimaat dat in Italië in 1992 aanwezig was te kunnen kaderen. Vervolgens zal
ik de reactie van Italië op die moordaanslagen onderzoeken waarna ik de strategie van de Siciliaanse
maffia na de vele anti-maffia maatregelen zal ontleden. Ten slotte zal de situatie van vandaag
worden behandeld en zal een conclusie worden getrokken.
II. Terminologie
4. In deze masterproef worden verschillende termen gebruikt zoals maffia, Cosa Nostra en
mannen van eer of uomo d’onore. Deze terminologie kan verwarrend zijn en zal daarom eerst kort
en bondig worden uitgelegd. Het woord maffia wordt tegenwoordig als algemene term gebruikt om
criminele organisaties vanuit de hele wereld te beschrijven. Maffia is echter een Siciliaans woord
dat initieel een andere betekenis kende. 2
5. In het Palermitaans dialect is mafioso een adjectief dat werd toegedragen aan personen die
zelfbewust, mooi of cool waren. Deze eigenschap werd mafia genoemd. Het woord zou volgens de
legende voor het eerst een criminele betekenis hebben gekregen in het toneelstuk I Mafiusi di la
Vicaria van Giuseppe Rizzotto in 1863. Het toneelstuk gaat over een criminele bende die in een
gevangenis in Palermo zit opgesloten. Ze hanteren een specifiek inwijdingsritueel en persen andere
gevangenen af in ruil voor protectiegeld, dat ze pizzu noemen. Waarden zoals respect, trots en eer
zijn zeer belangrijk binnen de bende en leden worden mannen van eer, uomo d’onore of mafiosi
genoemd. Na dit toneelstuk werden de woorden mafia en mafiosi door het grote publiek gebruikt
om criminele organisaties te benoemen die te werk gaan zoals de bende in het toneelstuk en niet
2 J. DICKIE, Maffiarepubliek. De vloek van Italië, Amsterdam, Ambo, 2013, 22.
3
veel later gebruikte ook de overheid deze termen om de criminele organisaties in Sicilië en Zuid-
Italië aan te duiden.3
Het woord maffia werd echter ook gebruikt om de diepgewortelde ‘Arabische’ trots en eer van de
Siciliaan te beschrijven. Velen die het bestaan van de Siciliaanse maffia door de jaren heen
ontkenden doen dan ook beroep op deze betekenis van het woord. Ze stelden jarenlang dat de maffia
als criminele organisatie niet bestaat maar dat het woord betrekking heeft op het typische trotse en
eervolle karakter van de Sicilianen. Het is pas vanaf de uitspraak van het Italiaans Hooggerechtshof
in het Maxiproces in 1992 dat het bestaan van de Siciliaanse maffia als criminele organisatie
officieel werd erkend.
6. Naast maffia is ook ‘Cosa Nostra’ een term waarmee de Siciliaanse maffia wordt omschreven.
Het is een term die pas in de jaren 80 opdook toen Tomasso Buscetta, de eerste belangrijke
spijtoptant van de maffia, aan Giovanni Falcone vertelde hoe de Siciliaanse maffia was
gestructureerd en hoe ze te werk ging. Een van de zaken die hij hierbij vertelde is dat de leden van
de maffia de organisatie Cosa Nostra of ‘onze zaak’ noemden.4
7. Als het in deze meesterproef gaat over de maffia, de Siciliaanse maffia of de Cosa Nostra
wordt telkens dezelfde criminele organisatie bedoeld. Gaat het over uomo d’onore, mannen van eer
of maffiosi dan worden de leden van de Siciliaanse maffia bedoeld.
III. De geschiedenis van de Cosa Nostra
Hoofdstuk 1: De afschaffing van het feodalisme
8. De afschaffing van het feodalisme op Sicilië in 1812 kan als het begin van het ontstaan van
de Siciliaanse maffia worden gezien. Het feodalisme is een soort leenstelsel waarbij de koning al
het land bezit. Hij geeft stukken land in bruikleen aan personen van adel die in ruil daarvoor hun
leger ter beschikking stellen. Tijdens de Napoleontische oorlogen bezetten de Engelsen Sicilië in
1806 om het eiland te beschermen tegen een invasie van Napoleon, die op dat moment al het
Koninkrijk Napels en andere Italiaanse koninkrijken had veroverd. In 1812 begonnen de Engelsen
3 L. PAOLI, Mafia Brotherhoods. Organized Crime, Italian Style, Oxford, Oxford University Press, 2003, 24-26. 4 J. DICKIE, Cosa Nostra. De Geschiedenis van de Siciliaanse Maffia, Amsterdam, Ambo/Anthos, 2004, 22-23.
4
met het ontmantelen van de feodale structuur van het eiland en creëerden ze een liberale grondwet.
Dit had als gevolg dat het kapitalisme zijn intrede deed op Sicilië en dat gronden nu gemakkelijk
konden worden gekocht en verkocht. De leenheren op Sicilië hadden tijdens het feodalisme heel
veel macht door hun uitgestrekte grondgebieden en hun grote legers. Via de afschaffing van dit
stelsel zou de macht en de invloed van deze leenheren kunnen worden gereduceerd waardoor ook
hun sterke privélegers op termijn zouden verdwijnen en de staat het monopolie zou krijgen op
geweld en ordehandhaving.5
9. Het probleem is dat de Siciliaanse staat op dit vlak gefaald heeft. Ze heeft geen
geweldsmonopolie kunnen vestigen en dit had catastrofale gevolgen die tot op de dag van vandaag
nog voelbaar zijn. Door het afschaffen van de feodale structuur en het gebrek aan een solide
ordehandhaving en een sterk geweldsmonopolie grepen allerlei personen de kans om met geweld
de economie te beheersen. Er ontstond een echte geweldindustrie met een geweldige wetteloosheid.
Criminelen drongen met dwang binnen in de politiek en de juridische wereld waardoor de staat door
en door corrupt werd. Naast de gronden werd dus ook de wet op termijn geprivatiseerd. Hoewel de
Siciliaanse maffia pas rond de Italiaanse eenmaking ontstond vormde de afschaffing van het
feodalisme en de onkunde van de staat om dit op te vangen een ideale voedingsbodem voor het
ontstaan ervan. In 1816 kwamen het Koninkrijk Sicilië en het Koninkrijk Napels in handen van de
Bourbons en werden ze tot het Koninkrijk der Beide Siciliën gedoopt.6
Hoofdstuk 2: De Italiaanse eenmaking en het ontstaan van de Cosa
Nostra
10. Tot 1861 was Italië nog geen eengemaakt land. Het was een geografisch gebied dat onder
controle stond van verschillende koninkrijken. Het zuiden bestond uit het Koninkrijk der Beide
Siciliën en stond onder het regime van de Bourbons. Vanuit Napels, dat destijds de hoofdstad van
het zuidelijke koninkrijk was, werd het hele rijk waaronder ook Sicilië bestuurd. Het gezag van de
Bourbons was op Sicilië echter veel zwakker dan in de rest van Zuid-Italië. Het eiland kenmerkte
zich door een gigantische wetteloosheid en er vonden ook heel veel revoltes plaats. De Bourbons
5 J. FENTRESS, Rebels and Mafiosi. Death in a Sicilian Landscape, Ithaca, Cornell University Press, 2000, 19-21; R.
COLUCCELLO, Challenging the Mafia Mystique. Cosa Nostra from legitimization to Denunciation, Coventry,
Palgrave Macmillan, 2016, 17-21. 6 J. DICKIE, Cosa Nostra. De geschiedenis van de Siciliaanse Maffia, Amsterdam, Ambo/Anthos, 2004, 61-64.
5
slaagden er maar niet in om orde op zaken te stellen op Sicilië. In de tijd van het feodalisme werd
de ordehandhaving vooral verzorgd door privélegers van grootgrondbezitters maar toen het
feodalisme werd afgeschaft bleek het vreselijk moeilijk om een centraal gezag op poten te zetten en
sinds dan verslechterde de situatie alleen maar.7
11. In 1860 viel Giuseppe Garibaldi met zijn leger roodhemden binnen in Sicilië en wierp het
bewind van de Bourbons omver. Hij versloeg een veel groter Napolitaans leger en op 7 juni 1860
werd Palermo een Italiaanse stad. Een aantal maanden later veroverde hij Napels en de rest van
Zuid-Italië waardoor het Koninkrijk der Beide Siciliën uiteenspatte. Hij schonk deze gebieden
vervolgens aan Victor Emmanuel II die op 17 maart 1861 koning werd van het eengemaakte
Koninkrijk Italië.8
De Risorgimento was een feit maar de situatie op Sicilië leek er door de Italiaanse eenmaking niet
beter op te worden. Een centraal gezag opleggen op het eiland bleek nog steeds heel moeilijk en
verschillende vooraanstaande politici op Sicilië pleitten voor een soort politieke autonomie binnen
Italië. De centrale regering van Italië wou hier niet van weten en regeerde met militair gezag en
ijzeren hand over het eiland wat alleen maar tot meer opstanden leidde.
12. Het is in deze periode dat de Siciliaanse maffia ontstond rond de streek van Palermo en dan
vooral in de Conca d’Oro. Dit is een gebied dat bestaat uit uitgestrekte akkerlanden waarop druiven,
olijven en verschillende soorten citrusbomen werden verbouwd. De handel in citrusvruchten was in
de jaren 1860 de belangrijkste exporthandel van Sicilië en de Conca d’Oro was toen de meest
winstgevende landbouwgrond van Europa. Het opzetten van zo een citrusgaard vereiste echter flink
wat investeringen die pas na een aantal jaren zouden gaan renderen. Er moest een hele infrastructuur
worden opgezet terwijl men pas na een aantal jaren kon beginnen met oogsten. Dit was ideaal voor
de maffia. Ze persten de houders van de boomgaarden af door hun boomgaarden te vernietigen en
het personeel te ontvoeren indien ze niet betaalden. Aan de ene kant creëerden ze de gevaren terwijl
ze aan de andere kant bescherming boden. Op die manier werd de volledige citrushandel door
7 J. DICKIE, Bloedbroeders. De opkomst van de Italiaanse maffia’s, Amsterdam, Ambo, 2011, 41 en 85-86. 8 L. RIALL, Risorgimento: the History of Italy from Napoleon to nation-state, Londen, Palgrave Macmillan, 2009, 33-
34.
6
maffiosi geïnfiltreerd en begonnen ze massaal veel geld te verdienen. Op basis van deze rijkdom
begon de maffia vervolgens met het infiltreren van het staatsapparaat.9
Hoofdstuk 3: De eerste maffiabestrijding en de industrialisatie van
Italië
13. In de jaren 90 van de 19de eeuw kampte Italië met een zware financiële crisis. Grote
kredietinstellingen gingen overkop en om dit te compenseren hadden de Italianen het plan om
Ethiopië te koloniseren. Dit draaide echter uit op een flop en bij de slag bij Adowa werd zelfs een
Italiaans leger van 18.000 man sterk volledig in de pan gehakt. Uiteindelijk werd generaal Luigi
Pelloux in 1898 tot premier benoemd. Hij wou Italië uit de crisis halen door een autoritair
programma door te voeren waarbij hij vooral een einde wou stellen aan de corruptie in Sicilië. Om
dit te bewerkstelligen zond hij een nieuwe politiechef naar Palermo. Zijn naam was Ermanno
Sangiorgi.10
14. Sangiorgi zou samen met de prefect van Palermo een aanval plegen op de afpersingspraktijken
van de maffia op Sicilië en dan vooral in diens hoofdstad Palermo. Hij verrichtte een uitgebreid
onderzoek naar de Cosa Nostra, analyseerde de organisatie grondig en schreef een uiterst
gedetailleerd en nauwkeurig rapport over de structuur en de werking van de Siciliaanse maffia.11
Het rapport bevatte eerst en vooral een gedetailleerde beschrijving van de structuur en werkwijze
van de Cosa Nostra. Daarnaast bevatte het een overzicht van de namen van verschillende maffiosi
en hun connecties buiten Palermo. Ten slotte stelde het rapport dat de verschillende families zich
met elkaar verbonden via huwelijken en daardoor sterke dynastieën waren geworden die veel
contacten hadden binnen de adel, de politiek en justitie.12 Dit rapport was baanbrekend en zou voor
het eerst kunnen bevestigen dat de maffia als georganiseerde criminele organisatie bestond en dat
ze een grote invloed had in Sicilië.13
9 J. DICKIE, Bloedbroeders. De opkomst van de Italiaanse maffia’s, Amsterdam, Ambo, 2011, 88-91. 10 S. LUPO, History of the Maffia, New York, Columbia University Press, 2009, 106-107. 11 G. FULVETTI, “The Mafia and the ‘Problem of the Mafia’: Organised Crime in Italy, 1820-1970” in C. FIJNAUT
en L. PAOLI (eds.), Organised Crime in Europe. Concepts, Patterns and Control Policies in the European Union and
Beyond, Dordrecht, Springer, 2004, (47) 52. 12 E. SANGIORGI, Il Rapporto Sangiorgi, Palermo, 1898, 60 p. 13 J. DICKIE, Bloedbroeders. De opkomst van de Italiaanse maffia’s, Amsterdam, Ambo, 2011, 199-200.
7
Na het voeren van twee jaar onderzoek ging Sangiorgi in 1900 over tot de arrestatie van tientallen
maffiosi maar net op dat moment werd generaal Luigi Pelloux doodgeschoten door een anarchist.
Hij werd vervangen door een liberale regering die het hele procedure opmerkelijk vertraagde. Toen
het maffiaproces in 1901 uiteindelijk begon bleek dat de hoofdaanklager niemand minder was dan
Vincenzo Cosenza van wie geweten was dat hij banden had met de maffia. Toen de verschillende
getuigen merkten dat de positie van Sangiorgi steeds zwakker werd trokken ze hun verklaringen in
en uiteindelijk werden er maar 32 personen gearresteerd waarvan de meesten niet veel later werden
vrijgesproken.14 Dit was een gemiste kans voor Italië. Het was de eerste keer dat iemand de
Siciliaanse maffia grondig probeerde te bestrijden en het zou nog honderd jaar duren alvorens
diezelfde maffia eindelijk zou erkend worden als georganiseerde criminele organisatie.
15. Rond de eeuwwisseling begon Italië, en dan vooral de driehoek Milaan, Turijn en Genua, te
industrialiseren. Een nauwkeurig georganiseerd bankwezen met een nieuwe Bank van Italië zorgde
ervoor dat de economie overeind bleef en meer en meer mensen leerden lezen en schrijven waardoor
Italië over steeds meer hoogopgeleiden beschikte. In 1913 werden de eerste verkiezingen gehouden
waarin alle mannen een stemrecht hadden en de samenleving democratiseerde. De Siciliaanse
maffia gebruikte de democratie en het daaraan verbonden algemeen kiesrecht echter om steeds meer
politieke invloed te verwerven. Ze hielpen heel wat politici aan de macht door stemmen te ronselen
en kregen in ruil daarvoor heel wat politieke bescherming.15
Hoofdstuk 4: Mussolini en de IJzeren Prefect: De eerste grondige
bestrijding van de Cosa Nostra
16. In 1919 werd door een aantal oorlogsveteranen uit Wereldoorlog I de fascistische beweging
in Milaan opgericht. In het begin gebruikte de beweging enorm veel openlijk geweld. Ze vormden
knokploegen en braken stakingen, plunderden vakbondskantoren en vermoordden extreemlinkse
militanten. De regering liet ze begaan en dacht de fascisten wel de baas te kunnen als het erop
aankwam. In oktober 1922 organiseerde de leider van de beweging, Benito Mussolini, een mars
naar Rome om de macht aan hem te laten overdragen. Een besluiteloze regering ondernam hier niets
tegen en Mussolini werd prompt premier. Naarmate de jaren vorderden vertoonde Mussolini steeds
14 S. LUPO, History of the Maffia, New York, Columbia University Press, 2009, 107-109. 15 J. DICKIE, Bloedbroeders. De opkomst van de Italiaanse maffia’s, Amsterdam, Ambo, 2011, 192.
8
meer dictatoriale trekjes en op 3 januari 1925 riep hij zich uit tot Il Duce van Italië, dat ondertussen
tot een totalitaire staat was verworden. Een jaar later besloot hij dat het tijd was om de maffia op
een grondige manier te bestrijden.16
17. Hij liet deze taak in Sicilië over aan Cesare Mori, een ambitieuze politieman uit het noorden
die ook wel de IJzeren Prefect werd genoemd. Mussolini benoemde hem tot politieprefect van
Palermo en gaf hem de opdracht om de maffia aan te pakken. De IJzeren prefect voerde een zeer
repressief beleid tegen de Siciliaanse maffia. Hij liet alle toegangswegen en communicatielijnen
naar de dorpen waar de maffia zich zou schuilhouden afsluiten en gijzelde de vrouwen en kinderen.
Daarnaast werden alle bezittingen van de verdachte maffiosi in beslag genomen. Het resultaat was
dat er duizenden arrestaties werden verricht en velen zonder proces voor lange tijd werden
veroordeeld. Deze methode was efficiënt in de strijd tegen de maffia maar zorgde anderzijds ook
voor veel onschuldige slachtoffers.17
18. Op 26 mei 1927 gaf Mussolini zijn Hemelvaartsdagrede en schepte hij op over hoe hij van
een zwakke staat een sterk georganiseerd geheel had gemaakt waarin discipline en orde werden
hersteld. Daarnaast deed hij trots verslag over de Mori-operatie waarbij duizenden maffiosi waren
gearresteerd en de misdaad daardoor zienderogen was gedaald. De IJzeren Prefect zou nog tot 1929
bezig zijn met het bestrijden van de Siciliaanse maffia waarna hij naar Rome terugkeerde. Er zouden
onder zijn bewind naar schatting 11.000 mogelijke maffiosi zijn gearresteerd en volgens Il Duce
was de maffia verslaan. Hij was daar zelfs zo zeker van dat hij op de tiende verjaardag van de mars
naar Rome aan honderden maffiosi die tijdens de Mori-operatie waren gearresteerd en veroordeeld
amnestie verleende.18
19. In 2007 werd in een archief in Rome een rapport gevonden uit 1938. Dit rapport werd
geschreven door niet minder dan 48 auteurs die allen politiefunctionarissen en carabinieri waren.
Hierin wordt beschreven dat de maffia, ondanks zware forse maatregelen van de Italiaanse staat,
niet was verdwenen. Het rapport beweerde dat de maffia de indruk wekte dat ze was verdwenen om
zo de publieke opinie en de staat in slaap te wiegen. De fascisten vonden dit uiteraard fantastisch
want ze konden verkondigen dat ze de maffia hadden verslagen wat door het rapport ten stelligste
16 H. MACDONALD, Mussolini and Italian Fascism, Cheltenham, Stanley Thornes (Publishers) Ltd, 1999, 18-23. 17 C. DUGGAN, Fascism and the Mafia, New Haven, Yale University Press, 1989, 134-143. 18 J. DICKIE, Bloedbroeders. De opkomst van de Italiaanse maffia’s, Amsterdam, Ambo, 2011, 259-263.
9
wordt weerlegd. Het verhaal van het rapport begint in 1933, een jaar na het laatste Mori-proces. In
dat jaar kende het eiland enorm veel misdaad en het werd duidelijk dat de strategie van Mussolini
en de IJzeren Prefect niet had gewerkt. Daarom werd een Koninklijk Algemeen Inspectoraat voor
de Openbare Veiligheid op Sicilië gecreëerd, een soort elitekorps dat de georganiseerde misdaad
opnieuw zou bestrijden. Toen dit Inspectoraat de maffia onderzocht werd duidelijk dat ze veel beter
was georganiseerd dan iedereen vermoedde en bleek dat de maffia na de doortocht van Mori haar
activiteiten weer voortzette.19
Na vijf jaar onderzoek kon het Inspectoraat een rapport voorleggen met een heel gedetailleerde
beschrijving van de structuur en werkwijze van de maffia. Verder ontdekten ze ook de gebruiken en
konden ze achterhalen wie de verschillende leden waren. De 48 leden die het rapport ondertekenden
hoopten dat de staat hierdoor opnieuw in actie zou treden tegen de maffia. Het kwam in 1942 tot
een proces maar aangezien de maffiosi die in het rapport hadden getuigd al hun verklaringen
introkken werden alle verdachten vrijgelaten. Het fascistische regime verbood de media om iets
over het rapport te publiceren en dat is de reden dat het zo lang verborgen bleef. Dit was alweer een
gemiste kans om de structuur en werking van maffia bloot te leggen en de bestrijding ervan te
vergemakkelijken.
20. Het blijkt duidelijk dat de maffia onder het fascistische tijdperk zwaar heeft afgezien maar
helemaal niet verslagen was. Na de oorlog zou ze zich herstellen om machtiger en bloeddorstiger te
worden dan ooit.20
Hoofdstuk 5: De wederopstanding van de maffia na Wereldoorlog
II
21. Tijdens de oorlog waren het Duitsland van Adolf Hitler en het Italië van Benito Mussolini
bondgenoten. Op 10 juli 1943 ging Operatie Husky van start waarbij niet minder dan 160.000 Britse
en Amerikaanse militairen op de zuidkust van Sicilië landden. Later zouden nog 300.000 militairen
volgen. De Amerikanen rukten op naar het noordwesten en de Britten naar het noordoosten.21
19 M. PATTI en V. COCO, Relazioni Mafiose. La Mafia ai tempi del Fascsismo, Rome, XL Edizioni, 2010, 224 p. 20 J. DICKIE, Bloedbroeders. De opkomst van de Italiaanse maffia’s, Amsterdam, Ambo, 2011, 293-299. 21 J. DICKIE, Cosa Nostra. De Geschiedenis van de Siciliaanse Maffia, Amsterdam, Ambo/Anthos, 2004, 219.
10
22. In Sicilië gaat nog steeds een beruchte legende de ronde over Operatie Husky waarbij de
maffia een doorslaggevende rol zou hebben gespeeld om de operatie te doen slagen. De legende
gaat als volgt; op 15 juli 1943 zou een Amerikaans gevechtsvliegtuig waaraan een gele vlag met de
letter L hing, laag over Villalba zijn gevlogen. Het vliegtuig dropte een pakje toen het boven het
huis van dorpspastoor Giovanni Vizzini vloog. Het pakje was geadresseerd aan Calogero Vizzini,
de oudere broer van de dorpspastoor en tevens maffiabaas. Don Calo, zoals hij werd genoemd, zou
de boodschap die het pakje bevatte naar verschillende maffiabazen hebben gestuurd. Ze zouden de
opdracht gehad hebben om de Amerikaanse troepen wegwijs te maken op het eiland en het slagveld
in gereedheid te brengen en niet veel later was Sicilië volledig in geallieerde handen. Veel Sicilianen
kennen en geloven in de legende van Don Calo en de gele zakdoek maar historici beschouwen het
verhaal als een fabeltje. Het verhaal maakt echter pijnlijk duidelijk dat de maffia door de gewone
man lang niet altijd als een vijand werd beschouwd.22
23. Niet veel later werd op 26 juli 1943 door de fascistische regering besloten om Mussolini af te
zetten. Hij werd gearresteerd en overgevlogen naar het eiland Ponza waar hij gevangen werd
gehouden. Toen dat nieuws zich verspreidde waren de Italianen in de waan dat de oorlog voorbij
was maar niets was minder waar. Na de Italiaanse capitulatie vielen de Duitsers Italië binnen om de
geallieerden te verdrijven waarna er werd twintig maanden lang gevochten tussen de geallieerden
en de Duitsers in het zuiden en het Italiaanse verzet en de fascisten in het noorden.23
24. Uiteindelijk was Sicilië op 17 augustus 1943 volledig in geallieerde handen. De komende 6
maanden zou het eiland worden bestuurd door AMGOT, de Allied Military Government of
Occupied Territory. Het was onder dit regime dat de maffia erin slaagde om haar oude rol weer op
te nemen. Het eiland was pas bevrijd maar dreigde al meteen in chaos te vervallen. De bevolking
leed honger, door de bombardementen waren heel wat gebouwen en spoorlijnen vernietigd en er
waren volop plunderingen. AMGOT had de taak om de hongerige bevolking te voeden en de
criminaliteit onder controle te houden.24
22 S. LUPO, The Two Mafias. A Transatlantic History, 1888-2008, New York, Palgrave Macmillan, 2015, 109-110; T.
NEWARK, The Mafia at War: Allied Collusion with the Mob, Londen, Greenhill Books, 2007, 158-160. 23 J. DICKIE, Bloedbroeders. De opkomst van de Italiaanse maffia’s, Amsterdam, Ambo, 2011, 304. 24 J. DICKIE, Maffiarepubliek. De vloek van Italië, Amsterdam, Ambo, 2013, 27-28.
11
Hiervoor ging ze op zoek naar personen die de anarchie die op het eiland heerste zouden kunnen
indammen, een rol die perfect was weggelegd voor de maffia. Ze deden zich voor als slachtoffers
van de fascistische onderdrukking en toen AMGOT de fascistische burgemeesters wilde vervangen
door plaatselijke personen waren de maffiosi ideale kandidaten.25 De Sicilianen verloren hun
vertrouwen ten aanzien van het bestuur toen ze zagen dat massaal veel maffiosi tot burgemeester
werden benoemd en andere invloedrijke posities mochten betrekken. Een golf van misdaad
verzwakte de staat waarna de staat ten rade ging bij de maffia om het geweld te stoppen.26
25. Op 8 september 1943 capituleerde Italië en het land werd in twee gedeeld met in het zuiden
de geallieerden en in het noorden de Duitsers. Uiteindelijk werd het AMGOT in 1944 opgeheven
en kwam Sicilië onder het gezag van een nieuwe Italiaanse regering. Daarna werd Italië in 1945
volledig bevrijd en werd er een democratie gevestigd waarbij de monarchie werd afgeschaft en Italië
een republiek werd. Het was duidelijk dat de Tweede Wereldoorlog en de chaos die erop volgde de
maffia geen windeieren had gelegd. Ze waren in het Siciliaanse regeringsapparaat geïnfiltreerd,
stonden economisch weer sterk doordat ze een zwarte markt in graan runden en ze beschikten over
een gigantisch wapenarsenaal dat ze hadden verzameld van op de slagvelden. De invasie van Sicilië
door de geallieerden zou uiteindelijk een kantelpunt vormen voor de maffia. Ze begreep al snel dat
het tijdelijke geallieerde regime ideaal was om te herleven en na het op sterven na dood zijn onder
het fascisme was de maffia nu volledig hersteld.27
26. In 1948 vonden de eerste parlementsverkiezingen plaats die door de Democrazia Cristiana
werden gewonnen. De communistische partij verloor de verkiezingen en zou de komende 50 jaar in
de oppositie zetelen. Een gevolg hiervan was dat zij als enige partij het bestaan van de maffia al
vroeg erkenden en daarnaast het lakse beleid van de regering ten aanzien van de maffia aan de kaak
stelden. De communistische partij kreeg echter nooit voldoende aanhang om een regering te vormen
en stond dus heel lang machteloos in de strijd tegen de maffia. De DC minimaliseerde de rol van de
maffia en bleef volhouden dat maffia synoniem stond voor de typische Siciliaanse mentaliteit en
zeker geen georganiseerde criminele organisatie was.
25 L. PAOLI, Mafia Brotherhoods. Organized Crime, Italian Style, Oxford, Oxford University Press, 2003, 189. 26 J. DICKIE, Bloedbroeders. De opkomst van de Italiaanse maffia’s, Amsterdam, Ambo, 2011, 306-308. 27 F. CALVI, Het Europa van de Peetvaders. De Maffia verovert een Continent, Leuven, Kritak, 1993, 313-315.
12
Tot 40 jaar na de stichting van de republiek hadden vele leden van de DC goede banden met de
maffia. De partij bestond uit een verscheiden publiek en het enige dat men gemeen had was de angst
voor het communisme. Vriendjespolitiek was de methode waarbij er een web ontstond van gunsten
en wedergunsten waarvan de maffia onbaatzuchtig gebruik van maakte. Daar waar de fascisten de
maffia als eenheid hadden erkend en ze grote verliezen hadden aangesmeerd ontkende en
minimaliseerde de DC dit hele verhaal. Een alliantie tussen de politieke partij en de maffia was
geboren.28
Hoofdstuk 6: De verwoesting van Palermo, de trans-Atlantische
drugshandel en de institutionalisering van de maffia
27. In de jaren 50 ging het op economisch vlak weer beter met Italië. De inflatie daalde, er werd
meer geconsumeerd en de industrie in Noord-Italië boomde. Dit werd enorm gestimuleerd door het
ontstaan van de Europese Economische Gemeenschap. Daarnaast trokken de steden steeds meer
mensen aan, werden er autostrades gebouwd en werden merken zoals Vespa, Fiat en Alfa Romeo
gegeerd in Europa. Italië werd zo een van de grootste economieën ter wereld wat onvermijdelijk
ook heel wat mogelijkheden voor de maffia creëerde.29
In deze periode gebeurden ook een aantal zaken die belangrijke gevolgen zouden hebben voor de
toekomst van de Cosa Nostra. Er vond eerst en vooral een institutionalisering van de Siciliaanse
maffia plaats door de creatie van een overkoepelende Commissie of Cupola. Daarnaast werden de
banden met de Amerikaanse Cosa Nostra hernieuwd zodat men deel kon nemen aan de trans-
Atlantische heroïnehandel en ten slotte ontdekte de Siciliaanse maffia dat beton en aanbestedingen
gigantisch veel inkomsten konden opbrengen wat uiteindelijk leidde tot de verwoesting van
Palermo.
§1. De verwoesting van Palermo
28. In de jaren 50 en 60 kende Palermo een grote bouwwoede die leidde tot de verwoesting van
Palermo of Il sacco di Palermo. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was Palermo vrij zwaar
28 A.G.D. MARAN, Mafia. Inside the dark heart, New York, St. Martin’s Press, 2008, 145. 29 J. DICKIE, Maffiarepubliek. De vloek van Italië, Amsterdam, Ambo, 2013, 103-104.
13
gebombardeerd waardoor duizenden mensen dakloos waren. In de jaren 50 nam de bevolking van
Palermo toe doordat heel wat mensen onder impuls van de toenemende industrialisatie van het
platteland naar de stad vluchtten. Hierdoor was het inwonersaantal van Palermo tussen 1950 en 1960
toegenomen met maar liefst 20 procent. Om die redenen was het dan ook onvermijdelijk dat er veel
huizen zouden moeten worden gebouwd net zoals in de rest van Europa. In Palermo kende deze
uitbreiding echter desastreuze gevolgen. Na de bouwwoede lag het centrum met al zijn mooie
barokgebouwen nog steeds in puin door de oorlogsbombardementen en was de rest van de stad tot
een grote slaapstad getransformeerd die vol met grote grijze flatgebouwen stond.30
29. De oorzaken van deze verwoesting zijn vooral te vinden bij het feit dat de maffia diep in de
gemeenteraad van Palermo was geïnfiltreerd waar de Democrazia Cristiana de plak zwaaide. Twee
belangrijke maffiapolitici die hierin een rol speelden waren Salvo Lima en Vito Ciancimino. Salvo
Lima was de zoon van een maffiamoordenaar en verkreeg in 1956 uit het niets een zetel in de
gemeenteraad. Daarna werd hij aangesteld als directeur van Publieke Werken en twee jaar later werd
hij burgemeester. Vito Ciancimino kwam van Corleone en werd directeur van Publieke Werken
onder het burgemeesterschap van Lima.
Lima en Ciancimino werden de “Jonge Turken” genoemd en waren allebei lid van de DC. Ze waren
verantwoordelijk voor het toekennen van aanbestedingen en bouwvergunningen en verdienden hier
enorm veel geld mee. Ze verleenden deze vergunningen en aanbestedingen aan iedereen die
voldoende smeergeld betaalde zonder daarbij een duidelijk beleid van ruimtelijke ordening te
voeren. Daarnaast werden tussen 1959 en 1963 80 procent van de bouwvergunningen aan slechts 5
personen toegekend. Deze vijf personen bleken allemaal stromannen te zijn van Francesco Vassallo,
die ook wel “Koning Beton” werd genoemd. Vassallo was een maffioso die in de jaren 50 begon
samen te werken met de “Jonge Turken” en bouwde Palermo volledig vol. In de jaren 70 was de
markt verzadigd en stond Palermo vol met nieuwbouwwijken met grote grijze flats zonder scholen,
parken of gemeenschapscentra terwijl het historische centrum volledig was verloederd. Wat ooit de
mooiste stad van Europa was werd op een tiental jaar gedegradeerd tot een grijze slaapstad, een
litteken door de maffia toegebracht.31
30 J. SCHNEIDER en P. SCHNEIDER, Reversible Destiny. Mafia, Antimafia, and the Struggle for Palermo, Londen,
University of California Press, 2003, 14-19. 31 J. FOLLAIN, De laatste Godfathers. De opkomst en ondergang van de Corleones; de machtigste maffiafamilie van
Italië, Uithoorn, Karakter Uitgevers B.V., 2008, 66-68.
14
§2. De trans-Atlantische heroïnehandel
30. Tot de jaren 50 waagde de Cosa Nostra zich nooit ver buiten legale activiteiten. Ze
specialiseerden zich in de gokwereld, trokken aanbestedingen van gebouwen naar zich toe en
infiltreerden in vakbonden om stakingen te organiseren of tegen te houden. Dit waren allemaal zaken
binnen het legale of semilegale circuit. Het verhandelen van heroïne en andere drugs hoorden hier
niet bij. In 1957 vond een belangrijke ontmoeting plaats tussen de Cosa Nostra en haar Amerikaanse
tegenhanger in het Grand Hotel des Palmes te Palermo. De beruchte New Yorkse maffiabaas Joe
‘Bananas’ had een partner nodig om een groot trans-Atlantisch drugsnetwerk op te zetten en zag in
de Italiaanse Cosa Nostra een ideale kandidaat.
Hij had eerst en vooral een betrouwbaar geheel aan mankracht nodig en wou daarnaast een partner
aan wie hij de uitvoering kon toevertrouwen van een praktijk die voor zichzelf schadelijk was. In
de Verenigde Staten stonden er sinds 1956 immers zware straffen op het dealen van drugs. Ten
slotte had hij een nieuwe doorgeefluik nodig en Sicilië was hiervoor ideaal. De Siciliaanse maffia
had veel meer controle over haar territorium dan dat de Amerikaanse Cosa Nostra dat had. Daarnaast
was de drugsconsumptie in Italië klein waardoor er weinig politieke aandacht aan werd geschonken
en ten slotte lag Sicilië vlakbij Marseille, waar de heroïne op grote schaal werd geproduceerd. Met
deze ontmoeting werd Sicilië de nieuwe spil in de trans-Atlantische heroïnehandel en de Cosa
Nostra werd er steenrijk door.32
§3. De institutionalisering van de maffia
31. Naast het opzetten van een trans-Atlantische heroïnehandel werd in het Grand Hotel des
Palmes door Joe ‘Bananas’ ook geopperd dat de Siciliaanse maffia een soort overkoepeld orgaan of
commissie zou moeten oprichten waarin alle families zouden zijn vertegenwoordigd. Bananas wist
immers dat de drugshandel tot grote rivaliteit kon leiden tussen families. Problemen met betrekking
tot territoriale controle bij de illegale verkoop van drugs waren altijd aanwezig. Via een commissie
32 J. DICKIE, Cosa Nostra. De Geschiedenis van de Siciliaanse Maffia, Amsterdam, Ambo/Anthos, 2004, 270.
15
zouden deze interne conflicten gemakkelijk kunnen worden opgelost en het zou daarnaast tot een
grotere eenheid leidden binnen de Siciliaanse maffia.33
De Commissie kreeg vorm onder leiding van Tomasso Buscetta en twee andere maffiosi. Zij
zorgden ervoor dat de maffia werd geïnstitutionaliseerd. Elke Siciliaanse provincie kreeg zijn eigen
Commissie. In Palermo waren er te veel maffiafamilies om in de Commissie te zetelen dus creëerden
ze daar een tussenniveau onder de vorm van het Mandamento, een district dat drie families omvatte.
Deze drie families kozen samen een vertegenwoordiger die op zijn beurt een zetel kreeg in de
Commissie van Palermo. Er was ook een beperking in mandaten. Niemand mocht zowel capo van
een familie als lid van de Commissie zijn. De belangrijkste taken van de Commissie waren
doodsvonnissen opstellen en interne ruzies tussen maffiosi oplossen.34
Het was de eerste keer dat de Cosa Nostra werd geïnstitutionaliseerd. Men zou ook kunnen zeggen
dat de maffia ook werd gedemocratiseerd. Belangrijke beslissingen moesten nu worden overlegd
met anderen en het is daarom vrij ironisch dat dit orgaan onder de Corleonesi een instrument voor
dictatuur werd.35
Hoofdstuk 7: De eerste maffiaoorlog en zijn gevolgen
§1. De eerste maffiaoorlog
32. De eerste maffiaoorlog begon in het najaar van 1962 en eindigde in 1963 met de ontploffing
van een autobom in Ciaculli die zeven onschuldige slachtoffers eiste. De oorzaak van de oorlog was
een fout gelopen drugsdeal. Verschillende hoogstaande maffiosi zoals de broers La Barbera en de
Greco’s waren in 1962 lid van een syndicaat dat een heroïnezending die afkomstig was uit Egypte
financierde. De heroïne werd geleverd in Sicilië en zou daarna in pakjes naar New York worden
getransporteerd met het passagiersschip Saturnia.
33 G., FALCONE en M., PADOVANI, Cosa Nostra: De strijd van rechter Falcone tegen de Maffia, Baarn, De Kern,
1992, 86. 34 D, GAMBETTA, The Sicilian Mafia. The Business of Private Protection, Cambridge, Harvard University, 1993, 113-
114. 35 J. SCHNEIDER en P. SCHNEIDER, Reversible Destiny. Mafia, Antimafia, and the Struggle for Palermo, Londen,
University of California Press, 2003, 63-64.
16
Calcedonio Di Pisa, een hoge maffiabaas uit Palermo, was hiervoor verantwoordelijk maar eenmaal
de zending New York bereikte bleek dat minder heroïne in de pakjes zat dan afgesproken. Di Pisa
werd verdacht van de diefstal maar werd na ettelijke vergaderingen door de Commissie
vrijgesproken daar er geen uitgesproken bewijs was dat hij er voor iets tussen zat. De broers La
Barbera waren het niet met deze beslissing eens en op 26 december 1962 werd Di Pisa
doodgeschoten in Palermo. Daarnaast werden ook andere leden van Di Pisa’s familie aangevallen.
De beslissing van de Commissie werd door de La Barbera’s niet gerespecteerd wat door de andere
maffiabazen als een grove schending van de jurisdictie van de instelling werd beschouwd.36
33. Niet veel later werd Salvatore La Barbera op 17 januari 1963 vermoord. Angelo La Barbera,
de broer van Salvatore, wou zich hiervoor wreken en hij vernietigde op 12 februari met een autobom
het huis van Salvatore Greco, die zelf ongedeerd bleef. Greco reageerde op zijn beurt door een
viswinkel te beschieten waar ook Angelo aanwezig was. Als reactie vermoordde Angelo vermoorde
de capo van Cinisi, die een bondgenoot van de Greco’s was. Uiteindelijk werd Angelo La Barbera
op 25 mei 1963 uitgeschakeld in een schietpartij waarbij hij werd geraakt in zijn oog, nek, rug, been
en kruis. Hij overleefde dit als bij wonder en werd gearresteerd in een Milanees ziekenhuis. Later
werd hij tot 22 jaar cel veroordeeld en uiteindelijk werd hij in 1975 doodgestoken in de gevangenis.
Het bijzondere was dat deze moordaanslag in Milaan gebeurde. De rijke noordelijke industriestad
stond in schril contrast met het agrarische arme Sicilië. Hierdoor werd de kwestie een nationale
aangelegenheid die veel media-aandacht kreeg. Die aandacht verdween echter snel toen een maand
later de bomauto in Ciaculli ontplofte.37
34. De bomauto in Ciaculli maakte een abrupt einde aan de eerste maffiaoorlog. Op 30 juni 1963
belde een man de politie omdat er een Alfa Romeo Giulietta met open portieren en lekke banden op
zijn landbouwgrond stond. Deze auto werd vaak gebruikt door de maffia als bomauto en diezelfde
ochtend was al een autobom ontploft in Villabate waarbij twee mensen het leven lieten. De politie
behandelde de oproep dus serieus. Op de achterbank van de auto lag een butagasfles met een lont
en daarom contacteerde de politie een genie van het leger om de bom onschadelijk te maken. Nadat
dit gebeurd was opende luitenant Maria Malausa de koffer maar daardoor bracht hij een grote lading
TNT tot ontploffing. Hijzelf en zes andere onschuldige slachtoffers waren op slag dood.
36 A.G.D. MARAN, Mafia. Inside the dark heart, New York, St. Martin’s Press, 2008, 203. 37 J. DICKIE, Cosa Nostra. De Geschiedenis van de Siciliaanse Maffia, Amsterdam, Ambo/Anthos, 2004, 282-285.
17
35. Dit was een keerpunt in de geschiedenis van de Cosa Nostra. Tot dan toe was er al vaak sprake
geweest van bloedvergieten maar onschuldige mensen werden ongemoeid gelaten. De gewone man
kon zijn schouders ophalen en verdergaan met het leven. Na deze bom kon dat niet meer want er
waren zeven onschuldige mensen vermoord. De reactie liet echter niet lang op zich wachten. Twee
dagen na het bloedbad werden de steden Villabate en Guiliano omsingeld door de politie en er
werden 40 personen gearresteerd en talloze wapens in beslag genomen. Niet minder dan
honderdduizend mensen liepen in een rouwstoet achter de kisten van de slachtoffers en de maffia
kon niet langer genegeerd worden. Tot op vandaag weet echter niemand wie de moordaanslag
pleegde maar er zijn verschillende onderzoekers die Tomasso Buscetta als hoofdverdachte zien.38
36. Tomasso Buscetta zou zich in de eerste maffiaoorlog in eerste instantie aangesloten hebben
bij de La Barbera’s. Maar op het moment dat hij voelde dat de Greco’s aan de winnende hand waren
zou hij zijn overgestapt. Na het neerschieten van Angelo La Barbera wilden Buscetta en Pietro
Torretta, een kompaan van Buscetta, de nieuwe capo en sotto-capo van Palermo worden. Dit hielden
de Greco’s tegen omdat ze het te gevaarlijk vonden om Buscetta te promoveren. Buscetta en Torretta
pikten dit niet en wilden zich wreken. Ze zouden een auto vol explosieven willen doen ontploffen
om de Greco’s te doden maar kwamen tot stilstand door een lekke band en niet veel later zouden
zeven ordehandhavers de dood vinden in Ciaculli.
37. Het grote probleem in de eerste maffiaoorlog was dat de maffiosi die erbij betrokken waren
zelf maar half beseften wat er aan het gebeuren was. De diepe oorzaak van de oorlog was een
probleem dat zich doorheen de jaren bij de maffia voordoet, namelijk het conflict tussen haar rol als
schaduwstaat en de verschillende commerciële belangen van haar leden. Als het evenwicht tussen
die twee wordt verstoord leidt dat tot geschillen.39
§2. Gevolgen van de eerste maffiaoorlog
38. De gevolgen van de eerste maffiaoorlog en dan vooral van de bomauto in Ciaculli waren
dramatisch voor de Cosa Nostra. Er werden massaal veel maffiosi gearresteerd, de maffiacommissie
besloot zich in 1963 te ontbinden en heel wat capi vluchtten naar het buitenland. Daarnaast werd
38 J. SCHNEIDER en P. SCHNEIDER, Reversible Destiny. Mafia, Antimafia, and the Struggle for Palermo, Londen,
University of California Press, 2003, 65-67. 39 J. DICKIE, Cosa Nostra. De Geschiedenis van de Siciliaanse Maffia, Amsterdam, Ambo/Anthos, 2004, 286-288.
18
een Parlementaire Onderzoekscommissie ingesteld die onderzoek zou doen naar de maffia. Het was
het eerste officiële onderzoek naar de maffia sinds lang en dit gaf het signaal dat de maffia toch niet
onoverwinnelijk was indien de Italiaanse staat als geheel tegen de maffia vocht.40
A. Arrestaties, de Anti-maffiacommissie en de eerste anti-maffiawet
1. Arrestaties
39. Duizenden agenten kamden in de nasleep van de oorlog heel Sicilië uit en in enkele maanden
tijd werden 2.000 maffiosi gearresteerd waarvan er 117 in 1969 voor het gerecht werden gedaagd.
Slechts een handvol werden voor lange tijd veroordeeld waardoor de meesten snel weer vrij
kwamen. Het proces was wel objectief, maar het was gewoon heel moeilijk om getuigen te vinden
en bewijs te hebben daar heel wat getuigen hun verklaringen introkken. Het werd er daarnaast niet
gemakkelijker op gemaakt door het feit dat men nog niet goed wist dat de maffia georganiseerd
was.41
2. De Anti-maffiacommissie
40. Binnen de maand kwam de Anti-maffiacommissie, zoals de Parlementaire
Onderzoekscommissie werd genoemd, met verschillende aanbevelingen om de maffia aan te
pakken. De hoge verwachtingen werden echter niet ingelost. Na de autobom in Ciaculli dook de
maffia onder en vertraagde de werking van de commissie omdat ook de publieke opinie niet meer
nadrukkelijk achter hun veren zat. Na 13 jaar werd de Anti-maffiacommissie uiteindelijk ontbonden
zonder dat ze baanbrekende ontdekkingen had gedaan of efficiënte maatregelen had laten nemen.
Ze liet echter wel een enorme berg aan papier achter die een schat aan informatie bevat en een goed
beeld geeft van de maffia. Ondanks dat het een grote teleurstelling werd zorgdeDe hoge de Anti-
maffiacommissie er wel voor dat er opnieuw een nationaal bewustzijn werd gecreëerd omtrent het
probleem.42
3. De eerste anti-maffiawet
40 J. DICKIE, Maffiarepubliek. De vloek van Italië, Amsterdam, Ambo, 2013, 127-128. 41 J. DICKIE, Cosa Nostra. De Geschiedenis van de Siciliaanse Maffia, Amsterdam, Ambo/Anthos, 2004, 296-297. 42 J. DICKIE, Cosa Nostra. De Geschiedenis van de Siciliaanse Maffia, Amsterdam, Ambo/Anthos, 2004, 292-294.
19
41. Hetgeen de Anti-maffiacommissie dan wel had aanbevolen, zoals de beruchte strafwet n. 575
uit 1965 werkte contraproductief. De wet bepaalde dat verdachten van maffiapraktijken konden
worden gedwongen om te verhuizen.43 De theorie was dat de fundamentele oorzaak van de maffia
lag in de achterlijke sociale omgeving van West-Sicilië en dat als maffiosi in een gezondere
omgeving zouden leven, ze zich minder crimineel zouden gedragen. Dit was natuurlijk een absurde
theorie die een averechts effect had. Heel wat maffialeden verhuisden naar andere steden in Sicilië
en Italië waardoor de Siciliaanse maffia ook in onaangetaste gebieden voet aan de grond kreeg. Op
die manier had de wet als gevolg dat de maffia alleen maar groter en machtiger werd.44
B. Ontbinding van de Maffiacommissie, ontvoeringen en drugshandel
1. Ontbinding Maffiacommissie
42. In 1963 besloot de Maffiacommissie die sinds 1957 actief was zich te ontbinden. Na de
bomauto in Ciaculli en alles wat die met zich meebracht leek het de verschillende capi wijzer om
zich even gedeisd te houden opdat de druk vanwege de regering en justitie zou afnemen. Het is pas
vanaf 1970 dat er een nieuw soort overkoepelend orgaan in het leven zou worden geroepen.
2. Ontvoeringen
43. Na de vonnissen in het proces van 1969 werden heel wat maffiabazen vrijgelaten.45 Het
probleem was dat het proces en alles wat erbij kwam kijken vrij veel geld had gekost. Er moesten
eerst en vooral heel veel advocaten betaald worden en daarnaast diende de maffia alle gevangen
genomen maffiosi en hun familieleden te onderhouden. Dit kostte de Cosa Nostra een fortuin
waardoor de meeste maffiosi in de nasleep van het proces straatarm waren en verschillende
maffiafamilies dringend geld nodig hadden. Daarom begon de maffia, en dan vooral de Corleone-
clan, in het begin van de jaren 70 met ontvoeringen om snel geld in de kas te krijgen.
De Corleonesi startten onder leiding van Luciono Leggio met de ontvoering van Pino Vassallo. Dit
was de zoon van betonkoning Francesco Vassallo maar die werd beschermd door andere mannen
43 Art. 3 Legge n. 575 Disposizioni contro le organizzazioni criminali di tipo mafioso, anche straniere (IT), 31 mei 1965,
http://www.normattiva.it/uri-res/N2Ls?urn:nir:stato:legge:1965;575. 44 J. DICKIE, Maffiarepubliek. De vloek van Italië, Amsterdam, Ambo, 2013, 129. 45 Cfr. Randnr. 39.
20
van eer binnen de Cosa Nostra waardoor deze ontvoering als een oorlogsverklaring zou kunnen
worden gezien. Het escaleerde echter niet want de maffiosi die Vassallo beschermden waren de La
Barbera’s, die de eerste maffiaoorlog hadden verloren. Na de ontvoering, die ongeveer drie miljoen
euro aan losgeld opleverde kregen de meest behoeftige maffialeden geld. De ontvoeringen gingen
echter door en naar maffianormen waren de acties van de Corleonesi vaak niet te rechtvaardigen.
Ze ontvoerden personen op het grondgebied van andere families of ontvoerden personen die door
andere families werden beschermd wat als een grove schending van de territoriale jurisdictie werd
gezien en als belediging zeker kon tellen.46
3. Drugshandel
44. Na straatarm te zijn na de eerste maffiaoorlog verwierf de Siciliaanse maffia na de
ontvoeringen gigantische winsten via de heroïnehandel en zou ze rijker worden dan ooit tevoren.
Tot voor de jaren 70 was Sicilië vooral een doorgeefluik van heroïne maar dit veranderde compleet
met de aanstelling van president Nixon in de Verenigde Staten in 1969. Hij pleitte voor een war on
drugs waarbij de keten Turkije-Marseille-New York, die bekendstond als de grootste drugsroute,
als doelwit werd uitgekozen. De Turkse regering werd in 1972 onder druk gezet om in ruil voor
financiële steun de legale opiumteelt, waarmee heroïne kan worden gemaakt, stop te zetten.
Daarnaast werd door het groeiende heroïneprobleem in de Franse steden heel wat druk gezet op de
Franse regering om tegenmaatregelen te nemen.47
Een van die maatregelen was het oprollen van de Corsicaanse raffinaderijen in Marseille. Dit schiep
de kans voor Sicilië om de plaats in te nemen van Marseille als tussenstation tussen Het Verre
Oosten en de Verenigde Staten in de heroïnehandel. In de jaren die volgden werden overal in Sicilië
heroïnelaboratoria gesticht door chemici die uit Marseille waren gevlucht en vanaf 1977 begonnen
de Siciliaanse labo’s zelf te produceren. Het aantal heroïneverslaafden in Italië steeg zienderogen
en de hoeveelheid heroïne die in beslag werd genomen tussen 1974 en 1982 verzesvoudigde. Naast
de import en raffinage van heroïne begonnen de Sicilianen ook met een distributienetwerk. Ze
46 P. ARLACCHI en A. CALDERONE, Men of dishonor: inside the Sicilian Mafia: an account of Antonio Calderone,
New York, Morrow, 1993, 93. 47 J. DICKIE, Maffiarepubliek. De vloek van Italië, Amsterdam, Ambo, 2013, 179-180.
21
openden pizzeria’s in de Verenigde Staten en via de import van ingrediënten importeerden ze ook
heroïne. Dit werd later de Pizza Connection genoemd.
45. De maffia was eind jaren 70 rijker dan ooit en verdiende naar schatting honderden miljoenen
euro’s per jaar. Zo hadden de Sicilianen een enorme machtspositie veroverd in de Verenigde Staten
en waren de machtsverhoudingen tussen de Siciliaanse en de Amerikaanse Cosa Nostra grondig
door elkaar geschud. Deze rijkdom zou uiteindelijk een van de oorzaken zijn van de tweede
maffiaoorlog, een conflict dat zorgde voor honderden onschuldige slachtoffers.48
C. De moord op Cavataio en het begin van een nieuwe periode
46. Naar alle waarschijnlijkheid werd de eerste maffiaoorlog opgezet door capo Michele
Cavataio. Hij maakte zich begin de jaren 60 zorgen om de steeds toenemende invloed van jonge
agressieve capi zoals Angelo en Salvatore La Barbera en maakte gebruik van de ruzie die bestond
tussen de La Barbera’s en Di Pisa door die laatste te vermoorden. Hierdoor zouden de La Barbera’s
meteen verdacht worden en begonnen de families een vete uit te vechten die we kennen als de eerste
maffiaoorlog. De oorlog eindigde zoals gezegd met de bom in Ciaculli die tot veel
antimaffiamaatregelen leidde.49 De meeste capi werden echter vrijgesproken en besloten Cavataio
te vermoorden. Op 10 december 1969 vielen zes maffiosi verkleed als politieagenten binnen in een
makelaarskantoor waar ook Cavataio zich bevond en schoten hem neer.50
Hoofdstuk 8: De tweede maffiaoorlog
§1. Oorzaken
A. De Cosa Nostra slaat een nieuwe weg in
47. Na de moord op Cavataio werd de Siciliaanse maffia gereorganiseerd. Ze werd voortaan geleid
door een triumviraat dat bestond uit Toto Riina, Stefane Bontate en Gaetano Badalamenti. Nadat de
48 J. DICKIE, Cosa Nostra. De Geschiedenis van de Siciliaanse Maffia, Amsterdam, Ambo/Anthos, 2004, 322-327. 49 Cfr. Randnr. 38. 50 J. SCHNEIDER en P. SCHNEIDER, Reversible Destiny. Mafia, Antimafia, and the Struggle for Palermo, Londen,
University of California Press, 2003, 65-67.
22
andere twee in 1972 werden gearresteerd maakte Riina van deze situatie gebruik om zijn positie te
versterken met als doel om de volledige macht te verkrijgen over de Cosa Nostra.51
48. Na verloop van tijd ontstonden twee grote fracties. Aan de ene kant de Corleonesi met Toto
Riina aan het hoofd en aan de andere kant Badalamenti en Bontate, die beiden enorme rijkdom
vergaarden met de drugshandel en heel veel politieke connecties hadden. Riina wakkerde de jaloezie
aan van vele maffiosi ten aanzien van hen. Iedereen werd rijk van de trans-Atlantische heroïnehandel
maar slechts een handvol maffiosi, zoals Badalamenti en Bontate werden er steenrijk van. Hij
gebruikte de afgunst die onder vele maffiosi bestond om vrienden te maken en zo de macht in de
Commissie over te nemen.52
B. De opkomst van de Corleonesi
49. Zoals eerder vermeld begonnen de Corleonesi in de jaren 70 met ontvoeringen om aan geld
te geraken maar ze hadden ook nog een andere doel.53 Ze ontvoerden vooral personen die door
Bontate en Badalamenti werden beschermd wat eerst en vooral als een enorme provocatie werd
gezien maar daarnaast ook de reputatie van het tweetal flink schaadde. Badalamenti en Bontate
waren hier woest om en uiteindelijk kwam Luciano Leggio tussenbeide om de situatie te laten
afkoelen. Leggio, mentor van Riina en tevens lid van de Corleone-clan, liet het triumviraat
ontbinden en het werd in 1975 vervangen door het model van de oude Commissie. De Regionale
Commissie, zoals ze werd genoemd, bestond uit zes bazen die de zes Siciliaanse provincies
vertegenwoordigden waar de maffia het sterkst stond en aan het hoofd ervan stond Gaetano
Badalamenti.
50. De nieuwe Commissie besloot dat ontvoeringen niet meer mochten aangezien ze grote
politieacties teweegbrachten die nefast waren voor de maffia.54 Toto Riina trok zich hier echter niets
van aan en ontvoerde in 1975 de schoonvader van Nino Salvo, Luigi Corleo, die aan het hoofd stond
van de belastinginning op Sicilië. Op Sicilië was het innen van belastingen zo goed als
geprivatiseerd en de Salvo’s, mannen van eer die goed bevriend waren met Badalamenti en Bontate,
51 R. SEINDAL, Mafia, Money and Politics in Sicily 1950-1997, Kopenhagen, Museum Tusculanum Press, 1998, 16-
17. 52 J. FOLLAIN, De laatste Godfathers. De opkomst en ondergang van de Corleones; de machtigste maffiafamilie van
Italië, Uithoorn, Karakter Uitgevers B.V., 2008, 92-94. 53 Cfr. Randnr. 43. 54 A. STILLE, Excellente kadavers. Kroniek van de Italiaanse maffia, Amsterdam, Luitingh/Slijthoff, 1995, 111.
23
hadden er een monopolie op. Door een belastingspachter te ontvoeren voerden de Corleonesi een
aanval uit op het hart van de Siciliaanse maffia. Het betekende een nieuwe vernedering voor Bontate
en Badalamenti die goede banden onderhielden met Salvo. De Corleonesi ontkenden echter alle
betrokkenheid en er kon niets bewezen worden maar door dit te doen werd wel aangetoond dat
Bontate en Badalamenti de controle over hun terrein verloren.55
51. Naast ontvoeringen begonnen ze ook met het plegen van moorden op de territoria van vrienden
van Bontate en Badalamenti. Territoriale jurisdictie in de Cosa Nostra is heilig en het schenden
ervan geldt als een zware belediging. Iedereen zag hoe Badalamenti en Bontate niet gepast
reageerden op deze beledigingen en kozen daarom partij voor Riina. In 1977 werd Gaetano
Badalamenti door de Corleonesi zelfs uit de Cosa Nostra gezet omdat hij zou zich hebben verrijkt
met drugsgeld. Dit demonstreert de macht die de Riina en de zijnen hadden in de Commissie.
Badalamenti verhuisde naar de Verenigde Staten en werd als hoofd van de Commissie vervangen
door Michele Greco, ook wel “de paus” genoemd. Greco was echter niet meer dan een stroman van
de Corleonesi. Hij was een zachtaardig en zwak persoon die Riina niets in de weg zou leggen.
Vervolgens vermoordden de Corleonesi capi Giuseppe Di Cristina en Pippo Calderone waardoor
de hele Cosa Nostra behalve de stad Palermo in hun handen viel.56
§2. La Mattanza
52. De tweede maffiaoorlog wordt ook wel la mattanza genoemd. Een mattanza is een techniek
om tonijn te vangen waarbij de tonijnen worden samengedreven en massaal worden gevangen
waardoor het water rood wordt van het bloed. De tweede maffiaoorlog vond plaats van 1981 tot
1983 maar kwam helemaal niet onaangekondigd. De Corleonesi waren al tien jaar bezig om Bontate,
Badalamenti en hun bondgenoten te isoleren waarna een bloederig eindoffensief volgde.
A. Toto Riina grijpt de macht
53. Ondanks alle vernederingen en uitdagingen hadden Bontate en Badalamenti nog steeds veel
meer macht dan de Corleonesi. Ze beschikten over veel politieke connecties, kenden veel maffiosi
55 J. FOLLAIN, De laatste Godfathers. De opkomst en ondergang van de Corleones; de machtigste maffiafamilie van
Italië, Uithoorn, Karakter Uitgevers B.V., 2008, 107-108. 56 J. DICKIE, Cosa Nostra. De Geschiedenis van de Siciliaanse Maffia, Amsterdam, Ambo/Anthos, 2004, 333-334.
24
in de Amerikaanse Cosa Nostra en waren daarnaast ook rijke drugsdealers. Het grote probleem was
dat hun macht vooral buiten de Cosa Nostra lag. De Corleonesi aan de andere kant hadden geen
toegang tot de grote geldstromen maar vergrootten elk jaar hun macht binnen de Cosa Nostra
doordat ze steeds meer controle over de Commissie verkregen.
54. Op 23 april 1981 begon de mattanza. Het eerste slachtoffer was Stefano Bontate, hij werd aan
een verkeerslicht doodgeschoten toen hij terugkeerde van een feestje. Twee weken later was het de
beurt aan Salvatore Inzerillo, een machtige maffioso die goed bevriend was met Bontate en
Badalamenti. Hij werd aan het huis van zijn minnares doodgeschoten. Doordat Tomasso Buscetta
in Brazilië zat en Gaetano Badalamenti gevlucht was naar de Verenigde Staten was de tegenstand
met deze twee moorden al zo goed als onthoofd. Er werd een tegenreactie verwacht maar die bleef
uit en het tegengestelde gebeurde zelfs. De Corleonesi waren te sterk en vermoordden iedereen
wiens loyaliteit nog maar in het geringste in twijfel werd getrokken. Zo werden in de maanden na
de executies van de twee leiders werden nog eens 200 van hun volgelingen geëxecuteerd. Daarnaast
werden ook al hun vrienden en familieleden gedood. Nadat alle vermoedelijke vijanden waren
vermoord begon Riina zich te richten op zijn eigen bondgenoten die te veel onafhankelijkheid
vertoonden. Zo werd Pino Greco, die in naam van de Corleonesi zowel Bontate en Inzerillo had
geëxecuteerd, vermoord op bevel van Riina. Riina’s bloedige strategie zorgde ook bij zichzelf voor
angst en hij begon iedereen die een leidende rol speelde bij de moorddadige golven als gevaarlijk te
zien. Tegen het einde van de tweede maffiaoorlog was de Cosa Nostra omgevormd tot een militaire
dictatuur. 57
B. Excellente Kadavers
55. In de eerste eeuw van haar bestaan vermoordde de maffia maar twee figuren van het
establishment. Dit waren Emanuele Notarbartolo, bankier en burgemeester van Palermo die op een
trein werd neergestoken en Joe Petrosino, een New Yorkse politieagent die in Sicilië werd
doodgeschoten. Sinds het einde van de jaren 70 zijn er tientallen figuren van het establishment
vermoord door de maffia. Het gaat om vijanden van de Cosa Nostra of om vrienden die hun taken
of plichten niet naar behoren uitoefenden. Dit geweld nam onder impuls van de tweede maffiaoorlog
57 J. FOLLAIN, De laatste Godfathers. De opkomst en ondergang van de Corleones; de machtigste maffiafamilie van
Italië, Uithoorn, Karakter Uitgevers B.V., 2008, 129-132.
25
alleen maar toe en naast de talloze maffiosi werden ook heel wat onschuldige mensen vermoord die
oprecht de strijd aangingen met de maffia en Italië wilden verlossen van deze kwelling. Zij zijn ook
gekend als de ‘excellente kadavers’ maar hun dood leidde vaak tot heel wat tegenmaatregelen
waardoor ze niet voor niets zijn gestorven.58
1. De oorlogsverklaring van de maffia aan de staat
56. De eerste duidelijke tekenen van deze agressie begonnen al in de jaren 70. Toen verdween
onderzoeksjournalist Mauro De Mauro van het blad L’Ora, dat altijd bijzonder kritisch was ten
aanzien van de Siciliaanse maffia. Een jaar later werd de openbare aanklager van Palermo, Pietro
Scaglione doodgeschoten en in 1977 werd een kolonel van de carabinieri vermoord in Corleone.
Vanaf 1979 begon het geweld volledig te ontsporen met vijf moorden op ‘excellente kadavers’.59
Eerst werd Mario Francese vermoord, een misdaadjournalist die had ontdekt dat Toto Riina een
grote bedreiging vormde voor Italië en amper zes weken later was het de beurt aan Michele Reina,
leider van de christendemocraten in Palermo. De reden voor zijn dood was waarschijnlijk dat hij,
nadat hij plaatselijk partijleider was geworden, zich onafhankelijk begon op stellen en een coalitie
met de communisten wou aangaan. Een paar maanden later werd advocaat Giorgio Ambrosoli
omgebracht nadat hij had ontdekt dat Michele Sindona, een bekende bankier, de opbrengsten van
de heroïnesmokkel naar de VS had witgewassen. Tien dagen later werd Boris Giuliano,
commandant van de speciale eenheden van de carabinieri, om het leven gebracht. Hij had heel wat
heroïneraffinaderijen opgerold en een paar maanden was het de beurt aan Cesare Terranova. Hij
was een rechter die na de bomaanslag in Ciaculli een grootschalige vervolging had ingesteld tegen
heel wat maffiosi. Nog nooit had de Cosa Nostra de vertegenwoordigers van de staat zo systematisch
geliquideerd. De maffia infiltreerde de staat wel, maar het was de eerste keer dat de Cosa Nostra de
staat frontaal aanviel. De vijf moorden van 1979 kwamen de facto neer op een oorlogsverklaring.
In 1980 werden alweer drie ‘excellente kadavers’ vermoord. Op 6 januari werd Piersanti Mattarella,
de christendemocratische leider van de Siciliaanse regering vermoord omdat hij een grote
schoonmaak wou houden in de overheidscontracten. Een paar maanden later werd Emmanuele
Basile, de kapitein van de carabinieri in Monreale, vermoord. Hij deed een onderzoek naar de
58 S. LUPO, History of the Maffia, New York, Columbia University Press, 2009, 246-247. 59 J. DICKIE, Cosa Nostra. De Geschiedenis van de Siciliaanse Maffia, Amsterdam, Ambo/Anthos, 2004, 344-346.
26
drugshandel tussen de Verenigde Staten en Sicilië en werkte daarbij samen met Paolo Borsellino.
De moord was dan ook een waarschuwing aan het adres van Paolo maar zorgde er voor dat hij zich
nog meer op zijn werk ging storten. Drie maanden later werd openbaar aanklager van Palermo,
Gaetano Costa, vermoord. Hij had een aantal arrestatiebevelen uitgevaardigd in het kader van het
onderzoek naar heroïnehandelaars van de Cosa Nostra. Giovanni Falcone werkte als politierechter
ook aan deze zaak en deze moord zou hem enorm gemotiveerd hebben om de maffia te bekampen.
Later zouden hij en Borsellino de grootste bestrijders worden van de Cosa Nostra.60
2. De moorden op Dalla Chiesa en Pio La Torre
57. In 1981 begaf generaal Carlo Alberto Dalla Chiesa zich naar Sicilië om na deze slachtpartijen
met de maffia af te rekenen. Een groot voorstander hiervan was Pio La Torre, een communistisch
parlementslid dat zich hevig tegen de maffia verzette en ook in de Anti-maffiacommissie had
gezeteld. Hij diende verschillende wetsvoorstellen in die de maffia zouden kunnen aanpakken maar
er werd geen gehoor aan gegeven en hij werd niet veel later in een drukke straat in Palermo
geëxecuteerd. Dalla Chiesa was landelijk vicecommandant van de carabinieri en zou de nieuwe
prefect van Palermo worden. Hij had ervaring in de strijd tegen de maffia en was bovendien een
nationale held geworden door zijn strijd tegen het linkse terrorisme van de jaren 70.61
De politiek en de publieke opinie hadden maar weinig zin om op te treden tegen de maffia en Dalla
Chiesa kreeg tijdens zijn werk constant te maken met politieke bezwaren. Op 2 april deed Dalla
Chiesa aan premier Giulio Andreotti een verzoek tot een expliciet en officieel mandaat om op te
treden tegen de maffia maar dit werd hem geweigerd en een paar maanden later werd hij samen met
zijn vrouw en zijn lijfwachten doodgeschoten door een tiental maffiosi. De politiek werd hier zwaar
op afgerekend want Dalla Chiesa had veel te weinig steun en macht gekregen. Italië was woedend
en het probleem van de maffia raakte sinds de autobom in Ciaculli plots weer op de voorgrond. De
Cosa Nostra nam de Italiaanse staat echter niet au serieux en dacht dat de prijs die ze voor de moord
zou betalen laag zou zijn.62
60 J. DICKIE, Maffiarepubliek. De vloek van Italië, Amsterdam, Ambo, 2013, 245-249. 61 J. SCHNEIDER en P. SCHNEIDER, Reversible Destiny. Mafia, Antimafia, and the Struggle for Palermo, Londen,
University of California Press, 2003, 137-138. 62 J. DICKIE, Maffiarepubliek. De vloek van Italië, Amsterdam, Ambo, 2013, 255-258; P. ARLACCHI, Mafia Business.
The Mafia Ethic and the Spirit of Capitalism, Londen, Verso, 1986, 174.
27
58. De dood van Dalla Chiesa was echter niet tevergeefs want het Italiaanse parlement schoot
plots in actie. Er werden heel wat anti-maffia maatregelen genomen zoals de aanname van de
Rognoni-La Torre wet en de creatie van het Hoog Commissariaat voor maffiaonderzoek waar verder
wordt over uitgeweid.63
3. Moord op Rocco Chinnici
59. De strijd tegen de maffia werd altijd door een heldhaftige minderheid gevoerd. Nooit was er
het gevoel dat de hele politiek zich er achter schaarde en de moorden bleven gewoon doorgaan. In
1983 kreeg justitie een van de ergste klappen tot dan toe, Rocco Chinnici, hoofd van het bureau van
onderzoeksrechters Falcone en Borsellino werd om het leven gebracht door een autobom. Daarnaast
kwamen ook zijn twee lijfwachten en conciërge om het leven. Palermo was in die tijd verworden
tot een derdewereldstad waar niemand zich veilig voelde. Chinnici was een zeer belangrijk persoon
voor de strijd tegen de maffia. Hij had Cesare Terranova opgevolgd nadat die was vermoord en
overbrugde de kloof tussen justitie en de rest van Sicilië om zo een anti-maffiacultuur te
ontwikkelen.64
§3. Gevolgen van de tweede maffiaoorlog
60. De tweede maffiaoorlog was verschrikkelijk bloederig en kende honderden onschuldige
slachtoffers waaronder zich heel wat rechters, politieagenten en politici bevonden die komaf wilden
maken met Siciliaanse maffia. Italië kon na deze slachtpartijen niet meer wegkijken en er werden
heel wat maatregelen genomen om af te rekenen met de Cosa Nostra. Eerst en vooral werd anti-
maffiawet Rognoni-La Torre aangenomen die de bestrijding van de maffia naar de toekomst toe
ferm zou vergemakkelijken. Daarnaast werden een Hoog Commissariaat voor maffiaonderzoek en
een nieuwe Parlementaire Onderzoekscommissie in het leven geroepen. Ten slotte waren er door
het schrikbewind dat Riina voerde steeds meer maffiosi die de omerta wilden doorbreken en
verklaringen gingen afleggen over de Siciliaanse maffia. Het belangrijkste gevolg van de tweede
maffiaoorlog was echter de oprichting van de Anti-maffiapool.
63 Cfr. Randnrs. 61-62. 64 L. PAOLI, Mafia Brotherhoods. Organized Crime, Italian Style, Oxford, Oxford University Press, 2003, 203.
28
A. Anti-maffiawet Rognoni-La Torre
61. Een aantal dagen na de moord op de Dalla Chiesa werd het wetsvoorstel van Pio La Torre
aangenomen en de wet Rognoni-La Torre was geboren. Deze wet bevatte twee heel belangrijke
vernieuwingen die de strijd tegen de maffia sterk zouden vereenvoudigen. Eerst en vooral stelde de
wet dat het een misdrijf is om lid te zijn van een maffia organisatie waar gevangenisstraffen van 3
tot 9 jaar op staan. Dit vergemakkelijkte de strijd tegen de maffia aanzienlijk want het was niet
langer nodig om te bewijzen dat een maffiosi zich schuldig had gemaakt aan moord, afpersing of
andere misdrijven. Het loutere feit dat iemand lid is van de maffia was al voldoende om veroordeeld
te worden. Daarnaast was het door de wet mogelijk om eigendom van de maffiosi dat werd gebruikt
of verkregen door misdrijven worden in beslag te nemen.65
B. Het Hoog Commissariaat voor maffiaonderzoek
62. Het parlement nam na de dood van Dalla Chiesa ook een wet aan die de oprichting van Hoog
Commissariaat voor maffiaonderzoek mogelijk maakte.66 Aan het hoofd van dit nieuw departement
stond een Hoge Commissaris en de instelling kreeg verschillende bevoegdheden die de strijd tegen
de maffia veel efficiënter zou maken. Veel van die bevoegdheden waren maatregelen waar de
vermoorde prefect tevergeefs had om gevraagd, maar helaas nooit had gekregen.67
De belangrijkste taak van het Commissariaat was het coördineren van de verschillende
administratieve en politionele onderzoeken naar de georganiseerde misdaad in Zuid-Italië en dit
zowel lokaal als nationaal. Tot dan bestond er in Italië geen overkoepeld orgaan dat verschillende
onderzoeken naar georganiseerde misdaad met elkaar in verband bracht. Er was nauwelijks tot geen
communicatie tussen de vele politiediensten noch tussen de verschillende arrondissementen terwijl
65 Legge n. 646 Associazione a delinquere di tipo mafioso e disposizioni in materia di misure di prevenzione di carattere
patrimoniale (IT), 13 september 1982,
http://www.liberanet.org/beniconfiscati/Leggi%20e%20protocolli/Legge%20646-1982.pdf; G., FALCONE en M.,
PADOVANI, Cosa Nostra: De strijd van rechter Falcone tegen de Maffia, Baarn, De Kern, 1992, 112-113. 66 Art. 1 Decreto-Legge n. 629, Misure urgenti per il coordinamento della lotta contro la delinquenza mafiosa (IT), 6
september 1982, http://www.normattiva.it/uri-res/N2Ls?urn:nir:stato:legge:1982;629. 67 A. JAMIESON, The Antimafia: Italy’s Fight Against Organized Crime, New York, St. Martins Press, 2000, 26.
29
veel van hun onderzoeken met elkaar te maken hadden. Hierdoor werden belangrijke linken niet
gelegd en was de strijd tegen de maffia onbegonnen werk.68
Naast de coördinatie tussen verschillende politiediensten had het Commissariaat nog een aantal
andere bevoegdheden. Zo kon ze de bankgegevens van verdachte personen doornemen. Dit was
daarvoor niet altijd mogelijk wegens het bestaan van het bankgeheim. Verder kon het
Commissariaat ook telefoontaps plaatsen om verdachten af te luisteren indien zij dat nodig achtte,
mocht ze gevangenen verhoren en kon ze ondernemingen onderzoeken die verdachte openbare
aanbestedingen binnensleepten.69
Op 1 januari 1993 ging het Hoog Commissariaat voor maffiaonderzoek op in het door Falcone
opgerichte Direzione Investigativa Antimafia.
C. Een nieuwe Parlementaire Onderzoekscommissie
63. In 1982 werd een nieuwe Parlementaire Onderzoekscommissie opgericht. De commissie was
net zoals het Hoog Commissariaat en de wet Rognoni-La Torre een reactie op de moorden op Dalla
Chiesa en Pio La Torre maar ze had geen echte onderzoeksbevoegdheden. Haar taak bestond vooral
uit het analyseren van bestaande anti-maffiawetten zoals de wet Rognoni-La Torre en ze kon
daarnaast ook nieuwe wetsvoorstellen doen die de strijd tegen de georganiseerde misdaad zouden
verbeteren. Door haar beperkte bevoegdheden werden echter weinig resultaten behaald waarna ze
in 1987 werd ontbonden.70
D. De doorbreking van de omerta
64. Het lidmaatschap van de maffia is gegrond op een aantal zeer simpele maar belangrijke regels
die noodzakelijk zijn voor het voortbestaan van de organisatie. Een van deze regels is de het
handhaven van de omerta of zwijgplicht. Mannen van eer moeten trouw zijn aan de maffia en mogen
onder geen enkel beding andere maffiosi verraden of praten met de politie. Op het niet naleven van
68 V. MILITELLO, “Legal Norms against the Italian Mafia” in D. ANZOLA, C. ELSENBROICH en N. GILBERT
(eds.), Social Dimensions of Organized Crime. Modelling the Dynamics of Extortion Rackets, Cham, Springer, 2016,
(65) 73. 69 Art. 1-1ter Decreto-Legge n. 629, Misure urgenti per il coordinamento della lotta contro la delinquenza mafiosa (IT),
6 september 1982, http://www.normattiva.it/uri-res/N2Ls?urn:nir:stato:legge:1982;629. 70 A. JAMIESON, The Antimafia: Italy’s Fight Against Organized Crime, New York, St. Martins Press, 2000, 52.
30
deze regel staat de doodstraf maar door het schrikbewind dat Toto Riina en de Corleonesi in de jaren
70 en 80 voerden begonnen verschillende maffiosi hadden met de politie te praten. Veelal had Riina
verschillende van hun familieleden laten vermoorden en hadden ze niets meer te verliezen. Het zijn
de verklaringen en getuigenissen van deze spijtoptanten of pentiti die uiteindelijk de doorbraak
zullen vormen naar de officiële erkenning van het bestaan van de Cosa Nostra.71
65. Belangrijke pentiti van begin de jaren 80 zijn Leonardo Vitale, Giuseppe Di Cristina en
Tomasso Buscetta. Over die laatste zal verder in deze masterproef uitgeweid worden.72
1. Leonardo Vitale
66. Op 29 maart 1973 wilde maffioso Leonardo Vitale zijn leven beteren en besloot met de politie
te praten. Hij verklaarde eerst en vooral dat heel wat andere criminele feiten had gepleegd en
daarnaast maakte hij duidelijk dat de maffia een organisatie was waarvan hij vervolgens de structuur
onthulde. Er waren echter tekenen dat Leonardo over een labiele geestestoestand beschikte en
tijdens de gesprekken met psychiaters werd hij als geestelijk minder toerekeningsvatbaar gezien.
Zijn geheugen zou echter niet door zijn aandoening zijn aangetast waardoor zijn getuigenis toch
geldig was. De zaak kwam voor in 1977 maar van de 28 verdachten werden enkel Leonardo Vitale
en zijn nonkel veroordeeld. De vrijspraken zijn begrijpelijk omdat Vitale mentaal zwak was en labiel
gedrag vertoonde. Wat echter onbegrijpelijk is, is dat de informatie over de werking van de maffia
gewoonweg werd genegeerd wat alweer een gemiste kans was. Op 2 december 1984 werd hij Vitale
doodgeschoten toen hij de gevangenis verliet maar enkele weken later begon het Maxiproces en zou
Vitale toch nog de geloofwaardigheid verkrijgen die hij verdiende.73
2. Giuseppe Di Cristina
67. Di Cristina was capo van Riesi, een stadje in Zuid-Sicilië en had in 1969 deelgenomen aan de
executie van Cavataio. Die werd toen geëxecuteerd door maffiosi die als politieagenten waren
verkleed omdat hij ervan verdacht werd de eerste maffiaoorlog te hebben gestart. Hij praatte met de
politie omdat hij werd opgejaagd door Luciano Leggio. Leggio zat in die tijd in de gevangenis maar
71 L. PAOLI, Mafia Brotherhoods. Organized Crime, Italian Style, Oxford, Oxford University Press, 2003, 108-110. 72 Cfr. Randnrs. 72-77. 73 G., FALCONE en M., PADOVANI, Cosa Nostra: De strijd van rechter Falcone tegen de Maffia, Baarn, De Kern,
1992, 48-49.
31
liet al zijn bevelen uitvoeren door zijn pupillen Toto Riina en Bernardo Provenzano. Di Cristina
verklaarde aan de politie dat er een grote interne oorlog binnen de Cosa Nostra plaatsvond tussen
de fractie van de Corleonesi en de fractie van Badalamenti en dat de Corleonesi bezig waren met
het volledig elimineren van de andere fractie waartoe hij ook behoorde. De enige hoop die hij had
was dat de carabinieri de Corleonesi zouden tegenhouden zodat hij en zijn gezin gespaard zouden
blijven. Dit gebeurde echter niet en hij werd een aantal weken later doodgeschoten in een voorstad
van Palermo. Het jammere van de zaak is dat met al de informatie die hij had gegeven geen
gerechtelijke stappen werden gezet.74
3. Besluit
68. Met de verklaringen van Vitale en Di Cristina werd door de politie niet veel gedaan maar toch
hebben ze een grote symbolische waarde. Het was immers de eerste keer dat zoveel maffiosi
verklaringen wilden afleggen en de omerta wilden doorbreken. De oorzaak hiervan was uiteraard
het schrikbewind van Riina waar veel mannen van eer aan wilden ontsnappen door zich op te geven
als pentiti.
E. De creatie van de Anti-maffiapool
69. Het belangrijkste gevolg van de tweede maffiaoorlog en de moorden op heel wat excellente
kadavers was de creatie van de Anti-maffiapool. Na de dood van Chinnici viel het oog van de Hoge
Raad van de Magistratuur, het orgaan dat de juridische benoemingen doet, op Antonino Caponnetto.
Hij was 63 jaar, had geen ervaring in maffiazaken maar had wel een zeer goede reputatie.
Caponnetto was heel erg aangeslagen door de dood van Chinnici waarna hij een aanvraag indiende
om hem te vervangen om de maffia voor eens en altijd te verslaan.
Toen hij toekwam werd hij meteen bedreigd waardoor hij zich de komende vier jaar vooral in een
klein kamertje in de kazerne van de carabinieri schuil hield waar hij sliep, at en werkte. Hij stelde
een klein team samen van magistraten die zich uitsluitend zouden bezighouden met maffia-
gerelateerde zaken waardoor men de berg bewijsmateriaal doeltreffender zou kunnen aanpakken en
men veel gemakkelijker informatie zou kunnen uitwisselen wat sneller tot nieuwe sporen zou leiden.
74 J. FOLLAIN, De laatste Godfathers. De opkomst en ondergang van de Corleones; de machtigste maffiafamilie van
Italië, Uithoorn, Karakter Uitgevers B.V., 2008, 112-115.
32
Caponnetto koos hiervoor Giovanni Falcone, Giuseppe Di Lello, Leonardo Guarnotta en Paolo
Borsellino.75
70. De Anti-maffiapool had een ideale taakverdeling. Leonardo Guarnotta hield zich vooral bezig
met de financiële aspecten van de Cosa Nostra. Giuseppe Di Lello onderzocht heel wat kleine en
grote misdrijven die aan de Cosa Nostra konden worden gelinkt en Borsellino onderzocht vooral de
moorden op excellente kadavers. Het was echter Giovanni Falcone die binnen de pool het meeste
werk verzette. Zijn manier van manier onderzoek voeren naar de maffia was revolutionair. Hij
gebruikte zijn ervaring van zijn periode in de faillissementsrechtbank en onderzocht vooral de
financiële geldstromen van de maffia om zo het volledige netwerk te ontmantelen. Elke cheque,
wisselbrief en verrichting van elke bank werd door Falcone onderzocht en elke persoon bij wie hij
daarna uitkwam werd ondervraagd. Op deze manier spoorde hij samen met de Anti-maffiapool heel
veel maffialeden op en kon de strijd tegen de Siciliaanse maffia echt beginnen. De keerzijde was
dat de leden van de Anti-maffiapool potentiele doelwitten van de Cosa Nostra werden waardoor ze
allemaal rondreden in gepantserde wagens en constant werden bewaakt door lijfwachten.76
Hoofdstuk 9: Het Maxiproces en de stelling van Buscetta
§1. De stelling van Buscetta
71. Het onderzoek van de Anti-maffiapool naar de Cosa Nostra vorderde gestaag en heel wat
zaken konden in kaart gebracht worden. Het net begon zich omheen de maffia te sluiten maar het
probleem was dat het grootste deel van hun onderzoek was gebaseerd op verklaringen van personen
die niet durfden getuigen waardoor een veroordeling heel moeilijk werd wegens een gebrek aan
bewijs. Toen dook plots Tomasso Buscetta op. Het zijn zijn getuigenissen die de grote doorbraak
vormden in het onderzoek naar de Siciliaanse maffia. Veel van wat de pool had onderzocht werd
door hem bevestigd en het gaf ze de sleutel om de maffia van binnenuit te ontcijferen. Later waren
75 A.G.D. MARAN, Mafia. Inside the dark heart, New York, St. Martin’s Press, 2008, 312. 76 A., STILLE, Excellente kadavers. Kroniek van de Italiaanse maffia, Amsterdam, Luitingh/Slijthoff, 1995, 42-43.
33
er nog veel andere belangrijke spijtoptanten maar het was Buscetta die voor het eerst de methode en
de structuur van de maffia onthulde en dat was baanbrekend.77
A. Tomasso Buscetta
1. Biografie
72. Buscetta was een maffioso die als drugshandelaar optrad met vele contacten langs beide kanten
van de oceaan waardoor hij de bijnaam ‘baas van twee werelden’ kreeg. Hij werd geboren in 1928
in een oostelijke wijk in Palermo en zijn familie boerde vrij goed waardoor misdaad geen noodzaak
was om te overleven. Door de oorlog kreeg de familie het echter moeilijk en daarom begon hij op
de zwarte markt te opereren. Hij stal van de Duitsers, verkocht het en bouwde zo een sterk netwerk
op in de onderwereld van Palermo. Toen Sicilië werd heroverd door de geallieerden sloot hij zich
aan bij een groepering die naar Napels ging om de nazi’s te bestrijden. Na een tweetal maanden
keerde hij terug naar Sicilië met een vrij sterke reputatie waarna hij door maffiosi werd benaderd.
Uiteindelijk werd hij in 1945 voorgedragen om lid te worden van de Porta Nueva familie van de
Cosa Nostra en vanaf de jaren 50 begon hij heen en weer te reizen tussen de Verenigde Staten en
Zuid-Amerika om verschillende drugskartels te runnen.78
In 1972 werd hij in Brazilië gearresteerd voor het smokkelen van heroïne waarna hij werd
uitgeleverd aan Italië. Hij zat zijn celstraf uit in de Ucciardone gevangenis en in 1980 kreeg hij voor
een aantal dagen verlof van een rechter wegens goed gedrag. Deze dagen gebruikte hij om naar
Brazilië te vluchten waar hij in oktober 1983 gearresteerd en gemarteld werd door de Braziliaanse
politie. Niet veel later werd hij alweer uitgeleverd aan Italië. Hij probeerde zelfmoord te plegen
maar dit mislukte en eens hij aangekomen was in Italië wilde hij Giovanni Falcone spreken.79
73. Falcone en Buscetta praatten de hele zomer lang en die laatste vertelde alles wat hij wist. Hij
onthulde de volledige organisatiestructuur van de Cosa Nostra en alle namen die hij zich kon
herinneren. Daarnaast duidde hij de verantwoordelijken aan voor heel wat moorden. Naarmate zijn
77 G., FALCONE en M., PADOVANI, Cosa Nostra: De strijd van rechter Falcone tegen de Maffia, Baarn, De Kern,
1992, 32-33. 78 J. DICKIE, Cosa Nostra. De Geschiedenis van de Siciliaanse Maffia, Amsterdam, Ambo/Anthos, 2004, 253-255. 79 A. STILLE, Excellente kadavers. Kroniek van de Italiaanse maffia, Amsterdam, Luitingh/Slijthoff, 1995, 101-102.
34
verklaringen vorderden werd meer en meer duidelijk dat de Cosa Nostra sterk hiërarchisch was
georganiseerd.80
2. Onthullingen
74. Eerst en vooral vertelde Buscetta Falcone over de rekrutering en inwijding bij de Cosa Nostra.
De rekrutering gebeurt door lokale maffiafamilies en alleen de slimste en brutaalste kinderen uit de
buurt komen hiervoor in aanmerking. Bovendien moeten de rekruten Sicilianen zijn, mogen ze geen
familieleden hebben die bij justitie of politie werken en mogen ze geen familieleden hebben die
vermoord waren door een man van eer aangezien dat tot interne conflicten zou kunnen leiden. De
kinderen starten met het verrichten van kleine criminaliteit en hun gedrag wordt doorheen de jaren
bestudeerd. Als ze oud genoeg zijn en de lokale familie ze geschikt acht, komen ze in aanmerking
om ingewijd te worden.81
75. De inwijding is een zeer ceremonieel gebeuren. Het aspirant-lid wordt een kamer binnengeleid
waar het hoofd van de familie en een aantal andere ingewijden aanwezig zijn. Het familiehoofd
begint vervolgens te vertellen over de regels die binnen de Cosa Nostra gehanteerd worden. Het zijn
simpele regels die als zeer belangrijk worden ervaren door de maffia. Leden mogen niet stelen of
liegen tegen andere leden, mogen geen vrouwen of kinderen vermoorden, mogen niet in de
prostitutie handelen en zich niet vergrijpen aan overmatig drankgebruik, drugs of overschrijdend
seksueel gedrag. Ze mogen enkel aan andere maffiosi worden voorgesteld door een derde die ze
beiden kent en ze mogen nooit met vreemden en zeker niet met de politie over de Cosa Nostra
praten. Indien men contact wil leggen met een andere familie moet men zich wenden tot zijn eigen
maffiabaas die dan een ontmoeting regelt.
Eenmaal de regels zijn uitgelegd en de nieuweling bevestigt dat hij lid wil worden van de maffia
vindt de eedaflegging plaats. Er wordt daarbij een gaatje geprikt in zijn wijsvinger en het bloed
wordt afgeveegd aan een prentje waar een heilige op staat. Vaak is dit de Madonna van de
Verkondiging, die als patroonheilige van de Cosa Nostra wordt beschouwd. Vervolgens wordt het
80 J. DICKIE, Maffiarepubliek. De vloek van Italië, Amsterdam, Ambo, 2013, 269-271. 81 L. PAOLI, Mafia Brotherhoods. Organized Crime, Italian Style, Oxford, Oxford University Press, 2003, 90-92.
35
prentje in brand gestoken terwijl het nieuwe lid zweert dat hij de regels van de Cosa Nostra niet zal
overtreden. Daarna wordt de hele structuur van de Cosa Nostra aan het nieuwe lid geopenbaard.82
76. Het is vervolgens ook deze structuur die Buscetta aan Falcone uit de doeken doet. Zo vertelde
hij dat iedere maffioso tot een familie behoort en elke stad een of meer families kent. Aan het hoofd
van een familie staat een capo die rechtstreeks wordt verkozen en op zijn beurt een onderbaas of
sotto-capo en verschillende raadslieden of consiglieri benoemt. De rest van de familie wordt in
groepen van tien georganiseerd met boven hen een soort kapitein, de capo decina. In Palermo staan
boven de families districten of mandamenti die uit drie families bestaan. Elk district kent een leider
die gekozen wordt door de families en deze districtsleider zetelt ook in de overkoepelende
Commissie. Het doel van deze Commissie is vooral het oplossen van onderliggende geschillen en
het bevelen van moorden. Buscetta vertelde Falcone ook dat de Commissie met geweld was
overgenomen door de Corleonesi in de tweede maffiaoorlog.83
77. Ten slotte deelde Buscetta aan Falcone de namen mee van alle maffiosi die hij kende en
maakte elk misdrijf dat hij zich herinnerde bekend.
B. Voorbereiding op het Maxiproces
78. Door Buscetta’s bekentenissen konden Falcone en de andere onderzoeksrechters de Cosa
Nostra als eenheid begrijpen en werden er talloze links gelegd tussen verschillende misdrijven.
Terwijl Falcone Buscetta ondervroeg in Rome, controleerde de rest van de pool of de verklaringen
klopten, wat bijna altijd het geval was. De Anti-maffiapool had al een berg aan bewijs verzameld
maar het waren de bekentenissen van Buscetta die alle verbanden en gegevens bevestigden. Alles
werd nu duidelijk, van de relaties tussen de families en de expansie van de drugshandel tot de
opkomst van de Corleonesi en de tweede maffiaoorlog met tientallen excellente kadavers. Hierdoor
had de pool voldoende bewijzen om heel wat maffiosi voor het gerecht te dagen. Dit was alleen al
mogelijk op basis van de wet Rognoni-La Torre die lidmaatschap van de maffia strafbaar stelde.84
82 G., FALCONE en M., PADOVANI, Cosa Nostra: De strijd van rechter Falcone tegen de Maffia, Baarn, De Kern,
1992, 73-74. 83 L. PAOLI, Mafia Brotherhoods. Organized Crime, Italian Style, Oxford, Oxford University Press, 2003, 54-58. 84 R. COLUCCELLO, Challenging the Mafia Mystique. Cosa Nostra from legitimization to Denunciation, Coventry,
Palgrave Macmillan, 2016, 218-220.
36
1. Massale arrestaties
79. De Anti-maffiapool zette Buscetta’s onthullingen om in resultaten en bereidde
arrestatiebevelen voor honderden vermeende maffiosi voor. Maandenlang kon de medewerking van
Buscetta geheim worden gehouden tot Caponnetto in een persconferentie verklaarde dat Buscetta
meewerkte met justitie en er op basis van zijn getuigenissen 366 arrestatiebevelen waren
uitgevaardigd. Op de ochtend van het laatste weekend van september 1984 werden ze gearresteerd
en het was een van de grootste klappen die de maffia tot dan had gekend.
80. Naast de arrestaties deelden de bekentenissen van Buscetta nog een andere slag uit aan de
Cosa Nostra. Het feit dat ze zolang geheim konden blijven binnen de Anti-maffiapool en dat
Buscetta zo goed werd beschermd creëerde een gevaarlijk precedent. Iemand had de regels van de
omerta overtreden en overleefd, wat de deur opende voor heel wat pentiti om ook tegen de
Corleonesi te getuigen. Een van die pentiti was Salvatore Cotorno, een trouwe lijfwacht van Stefano
Bontate. Hij wou praten met justitie de dag nadat bekend werd dat Buscetta had gepraat. Een groot
deel van zijn familie was uitgemoord door de Corleonesi en hij zinde op wraak. Op basis van zijn
getuigenissen konden op 25 oktober 1984 nog eens 127 nieuwe arrestatiebevelen worden
uitgevaardigd maar veel van de beklaagden waren voortvluchtig.
81. Het grote doel van Caponnetto en de rest van de Anti-maffiapool was bewijzen dat de maffia
een criminele organisatie is met een structuur. Dit werd in de kranten “de stelling van Buscetta”
genoemd en er werd een groot proces, dat we vandaag als Maxiproces kennen, voorbereid om de
maffia voor eens en voor altijd op te rollen.85
2. De Cosa Nostra reageert furieus
82. De maffia reageerde furieus toen ze lucht kregen van Buscetta’s verklaringen en vermoordden
heel wat pentiti en hun familieleden. Dit was mogelijk omdat Italië op dat moment nog geen
fatsoenlijk programma had dat spijtoptanten beschermde. Daarnaast werden opnieuw heel wat
excellente kadavers zoals Beppe Montana en Ninni Cassara vermoord. Beiden waren officiers van
de carabinieri en werden kort na elkaar doodgeschoten. Dit leidde tot grote woede bij de politie die
85 A. STILLE, Excellente kadavers. Kroniek van de Italiaanse maffia, Amsterdam, Luitingh/Slijthoff, 1995, 130-137.
37
de moorden en het gebrek aan bescherming zat waren. Ze dreigden ermee massale overplaatsingen
aan te vragen en protesteerden tegen het gebrek aan getuigen die verklaringen durfden af te leggen.86
83. Na de dood van Cassara werden Falcone en Borsellino uit voorzorg naar het gevangeniseiland
Asinara gebracht om daar in alle veiligheid het Maxiproces verder voor te bereiden. Op 8 november
1985 was alles klaar en hadden ze 8607 bladzijden aan dossiers met nog eens 4000 pagina’s aan
bijlagen met bewijs tegen de 475 beklaagden.87
§2. Het Maxiproces
A. De Ucciardone-gevangenis
84. De Ucciardone-gevangenis werd in 1830 gebouwd in Palermo. Het was de bedoeling om een
gevangenis te bouwen naar verlichte ideeën waarbij elke gevangene een eigen cel zou krijgen en
niet iedereen samen in een grote cel zou worden gestoken ongeacht misdrijf of leeftijd. De idee was
mooi maar de werkelijkheid was anders. De Ucciardone-gevangenis zou al snel bekendstaan om een
vuile overbevolkte gevangenis waarin gevangenen soms maandenlang werden vastgehouden zonder
proces. Een eeuw later werd deze gevangenis echter ‘Grand Hotel Ucciardone’ genoemd.
Maffiabazen liepen er rond in badjas, aten er kreeft en leidden van daaruit hun organisatie. Tomasso
Buscetta verklaarde dat de gevangenis een grote ontmoetingsplek was voor de mannen van eer en
dat het de banden tussen verschillende families versterkte.
85. In 1985 werd de bouw gepland van een grote rechtbank in de Ucciardone-gevangenis waar
het Maxiproces zou worden gevoerd. Het zou een soort schuilkelder worden die het proces zou
beschermen tegen overvallen en raketaanvallen en daarnaast zou de rechtszaal ook verbonden
worden met de cellen via ondergrondse gangen. Het complex werd in enkele maanden voltooid, wat
enorm is naar Italiaanse standaarden, en de bunker werd symbool voor het feit dat de overheid wel
degelijk over de politieke wil beschikte om de strijd met de Cosa Nostra aan te gaan. Er was eindelijk
hoop.
86 J. DICKIE, Cosa Nostra. De Geschiedenis van de Siciliaanse Maffia, Amsterdam, Ambo/Anthos, 2004, 348-350. 87 A. STILLE, Excellente kadavers. Kroniek van de Italiaanse maffia, Amsterdam, Luitingh/Slijthoff, 1995, 178.
38
Burgemeester Leoluca Orlando, een christendemocraat, speelde hierbij een belangrijke rol. Hij
zorgde ervoor dat de bunker in snel tempo kon worden gebouwd en stelde het gemeentebestuur als
burgerlijke partij om schadevergoedingen te eisen van de maffia. Dit was belangrijk daar dit een
van de eerste burgemeesters van Palermo was die het bestaan van de maffia niet ontkende of
minimaliseerde.88
B. Het verloop van het Maxiproces
86. Het Maxiproces vatte aan op 10 februari 1986 in de massieve bunker en zou twee jaar duren.
In de rechtszaal bevonden zich dertig kooien waarin de 208 gevaarlijkste verdachten zich bevonden.
Er waren nog 119 personen voortvluchtig waarvan de belangrijkste Toto Riina en Bernardo
Provenzano waren. De rechtszaal werd bewaakt door 3.000 politieagenten en er was een compleet
reserveteam van rechters en juryleden. Het proces kwam geweldig traag op gang het duurde alleen
al 3 uur om de aanklacht voor te lezen en twee dagen om te controleren of alle verdachten over een
advocaat beschikten. Daarnaast haalden de maffiosi alle trucen van de foor boven om de rechtbank
in diskrediet te brengen. Het proces zorgde er wel voor dat de altijd aanvaarde onaantastbaarheid
van de maffia een flinke deuk kreeg. Het spektakel begon pas echt op 3 april 1986, toen werd gemeld
dat Buscetta klaar was om te getuigen. Tomasso Buscetta herhaalde hier wat hij de weken voordien
aan Falcone had uitgelegd en gaandeweg doken nieuwe bewijzen die op het barbaarse karakter van
de Cosa Nostra bevestigden.89
Het proces sleepte nog een dik jaar aan omdat er nog heel wat bewijsmateriaal moest worden
gepresenteerd en iedereen moest worden gehoord. In april 1987 kwamen de aanklagers met hun
requisitoir, wat in totaal twee weken in beslag nam, en uiteindelijk trokken de rechters en de jury
zich op 11 november 1987 terug voor de beraadslaging van het vonnis. Vijf weken later kwam
eindelijk het verdict. Negentien maffialeden waaronder Toto Riina en Michele Greco kregen
levenslang en in totaal werd voor 2.665 jaar gevangenisstraf uitgesproken. Dit was 2.002 jaar minder
dan het Openbaar Ministerie had geëist. De rechtbank had de stelling van Buscetta aanvaard maar
het was toch niet het resultaat dat men had gehoopt daar 114 mannen van eer werden vrijgesproken
wegens een gebrek aan bewijsmateriaal. De uitkomst van het proces werd desondanks gezien als
88 J. DICKIE, Maffiarepubliek. De vloek van Italië, Amsterdam, Ambo, 2013, 279-282. 89 J. DICKIE, Maffiarepubliek. De vloek van Italië, Amsterdam, Ambo, 2013, 295-297.
39
een grote overwinning van justitie. Het was eindelijk duidelijk dat de Siciliaanse maffia echt bestond
en ze kon, in tegenstelling tot wat iedereen dacht, daadwerkelijk worden bestreden.90
87. Tijdens het proces ging de Anti-maffiapool gestaag door met het onderzoek naar de maffia
om een tweede Maxiproces voor te bereiden. Halverwege het Maxiproces was men klaar om Maxi-
twee te starten waarbij er bewijsmateriaal was om 80 verdachten te arresteren. Toen het Maxiproces
was afgelopen besloot Paolo Borsellino om de Anti-maffiapool te verlaten om hoofdofficier te
worden in Marsala, aan de westkust van Sicilië. De Anti-maffiapool had al goed werk geleverd en
er waren nieuwe jonge gemotiveerde onderzoeksrechters bijgekomen. Daarnaast was het werk van
de pool vooral op Palermo gericht en hij zag het als een missie om de maffia ook aan de westkust
van Sicilië te bestrijden.91
C. De publieke opinie
88. In Italië ontstonden twee grote bewegingen ten aanzien van het Maxiproces. Enerzijds was er
de stroming die heel positief was over het proces. Er ontwikkelde zich een echte anti-maffiacultuur
in Sicilië met actiegroepen zoals Il coordinamento Anti-mafia, een vereniging voor familieleden van
slachtoffers van de maffia. Verder sprak de katholieke kerk zich meer en meer uit tegen de maffia
en ten slotte was ook Leoluca Orlando, burgemeester van Palermo, een fervent tegenstander van de
maffia. Hij ondersteunde het openbaar ministerie, waardoor de magistraten zich eindelijk
gewaardeerd voelden, en sprak zich meermaals negatief uit over de Cosa Nostra.92
89. Anderzijds was er de stroming die zich vrij lauw over het proces uitliet. De stelling van
Buscetta druiste immers in tegen de aloude opvattingen over de maffia. Bekende schrijver Leonardo
Sciascia werd symbool voor hoe moeilijk de Sicilianen het hadden om te accepteren dat wat Falcone
en Borsellino deden goed was voor Sicilië. Hij schreef een column in de Corriere della sera waarin
hij zich verzette tegen de anti-maffia maatregelen en zijn artikel weerspiegelde het wantrouwen van
de Sicilianen in de maffia en in de Italiaanse staat. De kritiek was vooral gericht op Falcone en
Borsellino die promotie zouden willen maken via hun “spektakelproces”. Daarnaast werd er tijdens
90 I. ROOX, Italië. De schaduwkant van een zonovergoten land, Antwerpen, De Bezige Bij, 2014, 78. 91 A. STILLE, Excellente kadavers. Kroniek van de Italiaanse maffia, Amsterdam, Luitingh/Slijthoff, 1995, 196-198. 92 A. STILLE, Excellente kadavers. Kroniek van de Italiaanse maffia, Amsterdam, Luitingh/Slijthoff, 1995, 161.
40
het proces alles aan gedaan om Falcone en Borsellino te stoppen en tussen 1983 en 1986 had de
maffia zelfs verschillende plannen om Falcone te vermoorden.93
§3. De Anti-maffiapool sputtert
90. In 1987 werd zonder Borsellino een derde Maxiproces voorbereid. Aanvankelijk boekte de
Anti-maffiapool heel wat successen door de verklaringen van nieuwe pentito Antonino Calderone
maar daarna begon de pool te sputteren. Nieuwe minister van Justitie Giuliano Vasali gaf de Anti-
maffiapool nog amper steun en daarnaast ging Caponnetto op pensioen. Ten slotte kreeg de pool
nog een enorme klap door een vernietigende uitspraak van het Hof van Beroep in het Maxiproces.94
A. Nieuwe successen na het Maxiproces
91. Tijdens en na het Maxiproces werkte de Anti-maffiapool gestaag door en er kwam een nieuwe
grote doorbraak toen Antonino Calderone besloot te praten. De Calderone’s waren bij de verliezers
van de tweede maffiaoorlog en Antonino leefde ondergedoken met zijn gezin in Nice. Toen hij werd
gearresteerd door de Franse politie besloot hij alles aan Falcone te vertellen in ruil voor
bescherming. Vanaf april 1987 tot het jaar erna hadden Falcone en Calderone gesprekken. Het
interessante aan Calderone was dat hij enorm veel wist te vertellen over de maffia in Catania. Dit is
de tweede grootste stad van Sicilië die aan de oostkust ligt en waar men nog maar weinig onderzoek
naar de maffia had verricht.95
De politie trok alle verklaringen van Calderone na en kwam tot de conclusie dat bijna alles wat hij
zei klopte. In februari 1988 werkte Falcone de arrestatiebevelen af en op 9 maart werden 160
arrestatiebevelen uitgevaardigd. Falcone wou deze arrestaties immers nog doen voor de vervanger
van Caponnetto, Antonino Meli, het nieuwe hoofd van de pool zou worden. De operatie werd een
succes en resulteerde in het vierde en laatste Maxiproces, dat tevens het laatste grote succes van de
Anti-maffiapool zou worden.96
93 D. O’CONNELL, “Mafia and Antimafia: Sciascia and Borsellino in Vincenzo Consolo’s Lo spasimo di Palermo” in
S. GUNDLE en L. RINALDI (eds.), Assassinations and Murder in Modern Italy: transformations in society and culture,
New York, Palgrave Macmilan, 2007, (127) 127-131. 94 A. STILLE, Excellente kadavers. Kroniek van de Italiaanse maffia, Amsterdam, Luitingh/Slijthoff, 1995, 212. 95 P. ARLACCHI en A. CALDERONE, Men of dishonor: inside the Sicilian Mafia: an account of Antonio Calderone,
New York, Morrow, 1993, 267-271. 96 A. STILLE, Excellente kadavers. Kroniek van de Italiaanse maffia, Amsterdam, Luitingh/Slijthoff, 1995, 239-241.
41
B. Caponnetto wordt vervangen door Meli
1. De aanstelling van Antonino Meli
92. Na het Maxiproces wou Caponnetto, die ondertussen 68 jaar was terugkeren naar Firenze om
van zijn pensioen te genieten. Hij had 5 jaar keihard in moeilijke omstandigheden gewerkt en wou
rust. Caponnetto wou wel een goede opvolger hebben en niemand was hiervoor beter geschikt dan
Giovanni Falcone. Er waren zes kandidaten voor de functie maar Falcone stak er met kop en
schouders bovenuit. Uiteindelijk ging het tussen Falcone en Meli, die buiten zijn anciënniteit weinig
in de strijd kon gooien. Hij had amper ervaring met maffiazaken maar werd toch gekozen voor de
functie als gevolg van de bureaucratische instelling van de leden van de Hoge Raad van de
Magistratuur. Niet veel later werd Falcone door dezelfde Raad ook afgewezen toen hij solliciteerde
naar de functie van Hoge Commissaris voor de Strijd tegen de Maffia.97
2. Een stroeve samenwerking
93. Meli liet iedereen duidelijk merken dat hij de baas was en weigerde de leiding van het vierde
Maxiproces op zich te nemen. Daarnaast verdeelde hij alle maffiazaken naar willekeur terwijl die
normaal direct aan de pool werden toegewezen. Zo moesten rechters maffiazaken behandelen terwijl
ze daar geen ervaring mee hadden en werden Falcone en zijn collega’s overspoeld met gewone
misdaadzaken. Hierdoor begon de samenwerking tussen de pool en de andere diensten stroef te
lopen terwijl het net die samenwerking was die jarenlang tot successen had geleid. Ten slotte voegde
hij ook nog eens nieuwe onderzoeksrechters toe aan de anti-maffiapool die daarvoor niet geschikt
waren of niet over de vereiste ervaring beschikten.
Zijn methode druiste in tegen het fundamentele principe van Falcone dat de maffia één organisatie
was die een gecoördineerde juridische respons vereiste. Dit alles leidde tot een enorme wrevel daar
de Anti-maffiapool haar werk niet meer naar behoren kon doen. Het bureau keerde terug naar de
oude stijl waarbij onderzoeksrechters hun eigen zaken in isolement oplosten zonder te
97 J. DICKIE, Maffiarepubliek. De vloek van Italië, Amsterdam, Ambo, 2013, 307-311.
42
communiceren met de anderen. Alles wat de Anti-maffiapool succesvol had gemaakt ging door
versnippering verloren.98
Borsellino, die vanuit Marsala lijdzaam toekeek op de ontwikkelingen binnen de pool sprak zich
zeer negatief uit over Meli en de werking van de pool. Dit schoot bij velen in het verkeerde keelgat
en ze vonden dat hij gesanctioneerd moest worden. Niet veel later bood Falcone zijn ontslag aan
omdat de werking van de pool volledig was geruïneerd. Uiteindelijk werd Borsellino berispt zonder
erge gevolgen, trok Falcone zijn ontslag in en sloot hij een soort van wapenstilstand met Meli. Deze
overeenkomst werd niet door alle leden van de Anti-maffiapool gesmaakt en Di Lello en Conte
weigerden hem hierin bij te treden. Dit veroorzaakte een nieuwe rel en beiden werden door Meli uit
de pool gezet waardoor die langzaam maar zeker een stille dood stierf.99
3. De Cosa Nostra in de aanval
94. De maffia greep deze verlamming aan om na een aantal jaren stilte weer in de aanval te gaan.
Ze vermoordden in die periode alweer heel wat excellente kadavers waaronder rechter Antonio
Saetta, die het Maxiproces in hoger beroep zou behandelen. Niet veel later werd een sporttas met
58 dynamietstaven gevonden onder Falcone’s zomerhuisje in Addaura. Tot op de dag van vandaag
is onduidelijk wie achter de mislukte bomaanslag zat maar Falcone vermoedde altijd dat bepaalde
mensen van de geheime dienst erachter zaten. Naast de geheime dienst wisten immers heel weinig
mensen dat hij op dat moment in zijn vakantiehuisje zat. Daarnaast werd Falcone in deze periode
ook verschillende keren slachtoffer van lastercampagnes maar het ergste moest nog komen.100
C. Het vernietigend besluit van het Hof van Beroep
95. De Cosa Nostra ging ervan uit dat het Maxiproces een show was van de politiek als reactie op
de vele moorden in de jaren 80. Men dacht dat men in eerste aanleg zou worden veroordeeld maar
dat die veroordelingen in beroep ongedaan gemaakt zouden worden en het zag er ook naar uit dat
dit zou gebeuren. In Italië duurt het vreselijk lang alvorens er een vonnis wordt geveld en daarom is
er een wet die stelt dat verdachten die langer dan een jaar in hechtenis zitten in vrijheid worden
98 A. STILLE, Excellente kadavers. Kroniek van de Italiaanse maffia, Amsterdam, Luitingh/Slijthoff, 1995, 245-247. 99 A. STILLE, Excellente kadavers. Kroniek van de Italiaanse maffia, Amsterdam, Luitingh/Slijthoff, 1995, 257-258. 100 J. DICKIE, Maffiarepubliek. De vloek van Italië, Amsterdam, Ambo, 2013, 307-311.
43
gesteld tot het vonnis. Hierdoor zaten in 1989 nog maar 60 van de 342 veroordeelde mannen van
eer in de gevangenis.
96. De uitspraak van het Hof van Beroep in december 1990 was vernietigend. Zeven van de
negentien levenslange vonnissen werden van tafel geveegd en de stelling van Buscetta werd
verworpen waardoor de Siciliaanse maffia niet langer als een criminele organisatie werd
beschouwd. Het grootste stuk van het vonnis in eerste aanleg was ongedaan gemaakt en de zaak
werd doorverwezen naar het Italiaanse Hooggerechtshof. Het probleem was dat alle maffiazaken
die naar het Italiaanse Hooggerechtshof werden gezonden altijd terecht kwamen bij de eerste sectie.
Toevallig was rechter Corrado Carnevale voorzitter van deze sectie. Hij had de naam “de
vonniskiller” gekregen omdat hij in het verleden al heel wat maffiosi had vrijgesproken op basis van
dubieuze procedurefouten.101
Hoofdstuk 10: Falcone bestrijdt de maffia vanuit Rome
97. Na het arrest van het Hof van beroep stond de Italiaanse overheid onder enorme druk. De
publieke opinie verweet hen weinig tot niets te doen aan het toenemende maffiageweld en daarom
benoemde premier Andreotti Claudio Martelli tot nieuwe minister van Justitie. Martelli belde
meteen Falcone en vroeg hem of hij de nieuwe directeur wou worden van de afdeling Strafzaken
om de strijd tegen de georganiseerde misdaad te coördineren. Falcone vertrouwde Martelli niet maar
begreep dat hij via die functie zaken kon verwezenlijken ter bestrijding van de maffia. Hij
aanvaardde de functie, vertrok naar Rome en keerde de magistratuur in Palermo de rug toe. Hiervoor
kreeg hij veel kritiek maar hij besefte dat de trage werking van de magistratuur alleen vanuit Rome
kon verholpen worden.102
98. Velen dachten dat hij zijn strijd tegen de maffia had opgegeven om zijn dagen te slijten in
een luxueus kantoor in Rome. Niets was minder waar. Eens in Rome ging hij direct aan de slag en
iedereen die dacht dat hij uitgeschakeld was kreeg ongelijk. Hij ontwierp een hele reeks wetten die
de strijd tegen de verschillende maffia’s zou moeten verbeteren en veel van die voorstellen werden
door Martelli uitgevoerd. Er waren maatregelen die het witwassen van geld tegengingen, die
verdachten in de cel hielden tijdens het gehele traject van de maffiaprocessen, die politici en
101 J. DICKIE, Cosa Nostra. De Geschiedenis van de Siciliaanse Maffia, Amsterdam, Ambo/Anthos, 2004, 356-359. 102 A. STILLE, Excellente kadavers. Kroniek van de Italiaanse maffia, Amsterdam, Luitingh/Slijthoff, 1995, 335.
44
ambtenaren die veroordeeld waren voor maffia-gerelateerde misdrijven uit hun ambt ontzette en
maatregelen die spijtoptanten op een grondige manier beschermden. De overheid kreeg daarnaast
de bevoegdheid om gemeenteraden die door de maffia geïnfiltreerd waren te ontbinden en er werd
ook een fonds opgericht dat slachtoffers van afpersing steunde. Ten slotte zette Falcone een volledig
nieuwe organisatie op poten om de verschillende maffia’s te bestrijden. Op een aantal van deze
maatregelen wordt dieper ingegaan.103
§1. Decreet Martelli
99. Zoals hierboven is vermeld konden gevangenen die langer dan een jaar na hun arrestatie
moesten wachten op hun vonnis voorlopig vrijkomen op basis van een nieuwe strafwet. Sinds die
wet van kracht was waren al 21.000 criminelen vrijgekomen waaronder ook heel wat maffiosi
waarvan bewezen was dat ze verschillende moorden hadden gepleegd. Veel van die maffiosi maakte
van hun voorlopige vrijheid gebruik om onder te duiken en dit deed zich ook voor bij het
Maxiproces. Falcone verzette zich hier hevig tegen en adviseerde Martelli een decreet op te stellen
om deze strafwet te milderen.104
Het decreet Martelli voegde een belangrijke uitzondering in op de strafwet. De gevaarlijkste
gevangenen mochten er geen gebruik meer van maken en bij de inwerkingtreding van het decreet
werden onmiddellijk heel wat belangrijke maffiosi gearresteerd. Dit was een belangrijk signaal
jegens de Cosa Nostra. Ze dachten dat ze van Falcone of waren nu hij in Rome zat maar het werd
hen snel duidelijk dat ze nog lang niet van hem waren verlost.105
§2. Andere wetten
A. De Bescherming van pentiti
100. Vroeger bestond er geen concrete wetgeving die spijtoptanten beschermde wat de keuze om
verklaringen af te leggen die tegen de maffia waren gericht niet echt aanmoedigde. Daarom werd
103 J., DICKIE, Maffiarepubliek. De vloek van Italië, Amsterdam, Ambo, 2013, 313-315. 104 A. STILLE, Excellente kadavers. Kroniek van de Italiaanse maffia, Amsterdam, Luitingh/Slijthoff, 1995, 338. 105 Art. 2 Decreto-Legge n. 152 Provvedimenti urgenti in tema di lotta alla criminalità organizzata e di trasparenza e
buon andamento dell'attività amministrativa (IT), 13 maart 1991,
http://www.scienzemedicolegali.it/documenti/corso/legislazione/decreto-legge-13-maggio-1991-152.html.
45
onder invloed van Falcone een wet goedgekeurd die pentiti beter beschermde. Eerst en vooral
werden ze onder een speciaal getuigenprogramma geplaatst waarin ze fysiek en financieel werden
ondersteund door de Italiaanse staat. Dit gebeurde door een daarvoor speciaal opgericht centraal
comité. Daarnaast hadden deze spijtoptanten ook recht op een strafvermindering wat het
aantrekkelijker maakte om tegen de maffia te getuigen. Levenslange gevangenisstraffen werden
hierbij gereduceerd tot 12 tot 20 jaar en andere straffen tot de helft of zelfs tot een derde.106
De wet betekende een enorme vooruitgang in de strijd tegen de Cosa Nostra en sinds de aanname
ervan nam het aantal spijtoptanten fors toe. Ze werden immers beter beschermd en enigszins zelfs
beloond met een lagere straf. Door het groeiend aantal spijtoptanten kon de organisatie ook meer en
meer blootgelegd worden en konden op termijn belangrijke arrestaties worden verricht.107
B. Ontbinding lokaal geïnfiltreerde besturen
101. Door de jaren heen was de inmenging van de maffia in de politiek een van de grootste
problemen die een grondige bestrijding van de Cosa Nostra onmogelijk maakte. Het is vanuit de
politiek dat de maffia steeds werd beschermd en als onaantastbaar werd beschouwd. Falcone besefte
dit en creëerde daarom een wetsvoorstel dat de infiltratie van maffiosi in gemeente en-
provinciebesturen moest tegengaan. De wet stelt dat indien directe of indirecte banden worden
vastgesteld van lokale bestuurders met de georganiseerde misdaad, de gemeente-of provincieraad
in kwestie ontbonden kan worden door de minister van Binnenlandse Zaken na overleg met de
Ministerraad108 Tegen 1998 waren in Italië al 98 gemeente-en provinciebesturen ontbonden wegens
infiltratie van de maffia. Hiervan bevonden er zich 27 in Sicilië.109
§3. Hervorming van de maffiabestrijding
106 Art.9-16 nonies Decreto-Legge n. 8 Nuove norme in materia di sequestri di persona a scopo di estorsione e per la
protezione dei testimoni di giustizia, nonché per la protezione e il trattamento sanzionatorio di coloro che collaborano
con la giustizia (IT), 15 januari 1991, http://www.edizionieuropee.it/LAW/HTML/14/zn31_01_019.html. 107 A. JAMIESON, The Antimafia: Italy’s Fight Against Organized Crime, New York, St. Martins Press, 2000, 44-45. 108 Art. 1.1 en 1.2 Decreto-Legge n. 164 Misure urgenti per lo scioglimento dei consigli comunali e provinciali e degli
organi di altri enti locali, conseguente e a fenomeni di infiltrazione e di condizionamento di tipo mafioso (IT), 31 maart
1991, http://www.normattiva.it/uri-res/N2Ls?urn:nir:stato:legge:1991;164. 109 A. JAMIESON, The Antimafia: Italy’s Fight Against Organized Crime, New York, St. Martins Press, 2000, 38.
46
102. Het grootste probleem in de bestrijding van de georganiseerde misdaad in Italië was dat het
op een enorm gefragmenteerde manier gebeurde. Italië telde 159 juridische districten en die werkten
allemaal vrij onafhankelijk zonder al te veel onderlinge samenwerking of steun van bovenaf. Een
gecentraliseerd systeem was absoluut noodzakelijk om de maffia te kunnen verslaan. Falcone had
dit al langer door en richtte vanuit Rome het DIA, het DDA en het DNA op. Er werden daarnaast
ook gigantische databanken opgericht die al de gegevens van maffia-gerelateerde misdrijven zouden
bijhouden. De oprichting van deze drie organisaties betekende een enorme verbetering en creëerde
continuïteit in de campagne tegen de maffia. Na al die jaren beschikte Italië eindelijk over een
institutioneel orgaan om de maffia op een fatsoenlijke manier te bekampen.110
A. De Direzione Distrettuali Antimafia
103. Het Direzione Distrettuali Antimafia of DDA is een anti-maffiapool die in elk van de 26
arrondissementen in Italië werd geïnstalleerd haar belangrijkste taak is het onderzoeken van maffia-
gerelateerde misdrijven. Falcone nam hierbij de Anti-maffiapool uit Palermo als voorbeeld en
kopieerde die naar al de Italiaanse arrondissementen. De verschillende DDA’s worden
gecoördineerd door het Direzione Nazionale Antimafia of DNA. De rechters binnen de DDA worden
gekozen voor een hernieuwbare periode van twee jaar en er werd ook een centrale computerdatabase
gecreëerd waarop alle informatie werd bijgehouden die met georganiseerde misdaad te maken had.
Zo kon een mooi overzicht worden gemaakt van alle zaken die door alle DDA’s kon worden
geraadpleegd wat de samenwerking tussen de verschillende Italiaanse arrondissementen bevorderde
en uiterst effectief was in de strijd tegen de maffia.111
B. De Direzione Nazionale Antimafia
104. Het Direzione Nazionale Antimafia of DNA is het nationaal Anti-maffiabureau van het
Openbaar Ministerie. De belangrijkste taak van het DNA is het coördineren van onderzoeken naar
de maffia en dit zowel op nationaal als internationaal vlak. Op nationaal vlak coördineert het DNA
de onderzoeken naar de maffia van de 26 DDA’s. Het DNA bestaat uit 20 rechters die voor twee
jaar zijn benoemd op basis van hun ervaring in het bekampen van de maffia. Aan het hoofd van de
110 J. DICKIE, Maffiarepubliek. De vloek van Italië, Amsterdam, Ambo, 2013, 314. 111 A. JAMIESON, The Antimafia: Italy’s Fight Against Organized Crime, New York, St. Martins Press, 2000, 94.
47
DNA staat de nationale openbare aanklager. Hij kan de DDA’s instructies geven, vergaderingen
organiseren tussen de DDA’s waar problemen worden besproken en magistraten overplaatsen van
het DNA naar een DDA. Op internationaal vlak werkt het DNA samen met heel wat andere landen
om de internationale georganiseerde misdaad tegen te gaan.112
C. De Direzione Investigativa Antimafia
105. Het Direzione Investigativa Antimafia of DIA is een soort equivalent van de FBI dat de
krachten van de politie, de carabinieri en andere maffia bestrijdende organisaties verenigt. Ze heeft
drie belangrijke taken. Eerst en vooral doet ze preventieve onderzoeken waarbij ze de structuur, de
activiteiten en de contacten van criminele organisaties analyseert om informatie te verzamelen die
later bij andere onderzoeken kan worden gebruikt. Daarnaast zal ze ook de leiding nemen over
gerechtelijke onderzoeken wanneer bepaalde maffia gerelateerde misdrijven zich voordoen en ten
slotte zal ze de internationale samenwerking met andere landen op vlak van georganiseerde misdaad
stimuleren.113
Hoofdstuk 11: De Cosa Nostra slaat terug
§1. Het eindarrest in het Maxiproces
A. De vonniskiller
106. Zoals hierboven vermeld werden om onduidelijke redenen alle maffia-gerelateerde zaken
behandeld door de eerste sectie van het Hooggerechtshof waarvan Corrado Carnevale voorzitter
was.114 Hij stond bekend als “de vonniskiller” en had in het verleden al honderden vonnissen waarin
maffiosi werden veroordeeld teniet gedaan. Dit deed hij door de wet enorm strikt toe te passen
waardoor volledige vonnissen werden teniet gedaan op basis van minuscule procedurefouten. Het
112 A. JAMIESON, The Antimafia: Italy’s Fight Against Organized Crime, New York, St. Martins Press, 2000, 95. 113 A. JAMIESON, The Antimafia: Italy’s Fight Against Organized Crime, New York, St. Martins Press, 2000, 78-80. 114 Cfr. Randnr. 96.
48
Maxiproces stond naar alle waarschijnlijkheid hetzelfde lot te wachten wat een ramp zou betekenen
voor Italië.115
107. In afwachting van het proces werden opnieuw heel wat rechters en medewerkers van het
Maxiproces vermoord. De politieke druk werd daardoor te groot en alle zaken van het
Hooggerechtshof werden plots willekeurig verdeeld onder de verschillende secties. Daarnaast
werden bezwarende elementen gevonden tegen Carnevale waardoor een onderzoek naar hem werd
geopend. Hij vroeg prompt zijn overplaatsing aan waardoor het zeker was dat hij niet over het
Maxiproces zou oordelen.116
B. De uitspraak van het Hooggerechtshof
108. Op 31 januari 1992 vernietigde het Italiaanse Hooggerechtshof het arrest van het Hof van
Beroep. De stelling van Buscetta werd toch aanvaard en alle vonnissen in die in eerste aanleg werden
geveld bleven gehandhaafd. De leiders van de Cosa Nostra kregen levenslang en heel wat maffiosi
die na het arrest van het Hof van Beroep in vrijheid werden gesteld werden terug opgepakt. Na
honderddertig jaar had de Italiaanse staat eindelijk verklaard dat de maffia een georganiseerde en
dodelijke bedreiging was voor haar soevereiniteit. Dit was de grootste nederlaag ooit in de
geschiedenis van de Cosa Nostra en het einde van een tijdperk van straffeloosheid.117
109. De agressieve strategie van Riina om op een bijzonder gewelddadige wijze met zijn vijanden
af te rekenen was mislukt en dit besef groeide ook binnen de Cosa Nostra. Door het buitensporig
geweld kon de regering niet anders dan de Siciliaanse maffia te bestrijden wat tot veel wrevel leidde
binnen de organisatie. Riina reageerde hierop door nog meer geweld te gebruiken waardoor steeds
meer voortvluchtige maffiosi zich spontaan bij de politie meldden om verklaringen af te leggen.118
C. Nieuwe gebeurtenissen overschaduwen het eindarrest
1. Mani Pulite
115 J. SCHNEIDER en P. SCHNEIDER, Reversible Destiny. Mafia, Antimafia, and the Struggle for Palermo, Londen,
University of California Press, 2003, 148. 116 A. STILLE, Excellente kadavers. Kroniek van de Italiaanse maffia, Amsterdam, Luitingh/Slijthoff, 1995, 352-353. 117 J. DICKIE, Cosa Nostra. De Geschiedenis van de Siciliaanse Maffia, Amsterdam, Ambo/Anthos, 2004, 359-361. 118 A. STILLE, Excellente kadavers. Kroniek van de Italiaanse maffia, Amsterdam, Luitingh/Slijthoff, 1995, 384.
49
110. De vreugde die was ontstaan na het arrest van het Hooggerechtshof kwam al snel in de
schaduw te staan van een grootschalig corruptieschandaal. In februari van 1992 werd de
socialistische politicus Mario Chiesa in Milaan betrapt met 30 miljoen lire aan smeergeld wat tot
operatie ‘Schone handen’ leidde. Hierbij werden onder leiding van aanklager Antonio Di Pietro heel
wat corruptieschandalen blootgelegd in het Noord-Italiaanse zakenleven. Het onderzoek bereidde
zich razendsnel uit en uiteindelijk werd een heel netwerk van smeergeld en corruptie blootgelegd
waarbij heel wat politici en zakenlieden waren bij betrokken. Op het hoogtepunt van het onderzoek
stond een derde van de parlementsleden onder verdenking. Als gevolg hiervan trad premier
Andreotti af, werd het parlement ontbonden en werden nieuwe verkiezingen georganiseerd. Later
werden op basis van dit onderzoek zowel de Democrazia Cristiana als de Partito Socialista Italiano
in 1994 ontbonden.119
2. Moord op Salvatore Lima
111. Niet veel later werd Salvatore Lima aan zijn villa net buiten Palermo vermoord. Lima was een
vooraanstaand politicus van de Democrazia Cristiana en had het zelf tot het Europees Parlement
geschopt. Hij werd al sinds de jaren 50 beschouwd als de belangrijkste man van de maffia bij de
overheid en daarom kwam de moord als een grote schok. De meeste politici die tot dan toe werden
vermoord waren immers vaak fervente tegenstanders van de maffia. De moord was enerzijds een
vergelding voor het feit dat hij de veroordelingen van het Maxiproces niet kon tegenhouden en
anderzijds was het een belangrijk signaal richting de politiek dat de maffia niet zou aarzelen om
maatregelen te nemen indien ze werd gedwarsboomd.120
3. Nieuwe parlementsverkiezingen
112. De nieuwe parlementsverkiezingen stonden volledig in het teken van het corruptieschandaal
en de moord op Lima. De traditionele partijen kregen zware klappen en zowel de socialisten als de
christendemocraten haalden de laagste resultaten in hun geschiedenis. De Lombardische Lega Nord,
werd de grote winnaar van de verkiezingen maar de traditionele partijen slaagden er ondanks de
119 J. SCHNEIDER en P. SCHNEIDER, Reversible Destiny. Mafia, Antimafia, and the Struggle for Palermo, Londen,
University of California Press, 2003, 148-150. 120 F. CALVI, Het Europa van de Peetvaders. De Maffia verovert een Continent, Leuven, Kritak, 1993, 274-275.
50
zware nederlaag toch in om een nieuwe regering te vormen aangezien de andere partijen enorm
versnipperd waren.121
§2. De moorden op Falcone en Borsellino
113. Nadat het Hooggerechtshof het vonnis van het Hof van Beroep te Palermo vernietigde werd
een harde klap uitgedeeld aan de Cosa Nostra. Heel wat maffiosi werden opgesloten en er werd
eindelijk bevestigd dat de Cosa Nostra een georganiseerde organisatie was. Dit maakte Riina
woedend en hij reageerde furieus waardoor de jaren 1992 en 1993 gekenmerkt werden door een
reeks bomaanslagen. De grote militaire operatie van de maffia tegen de Italiaanse staat zou echter
in een grote nederlaag eindigen waardoor het voortbestaan van de organisatie op het spel stond.
A. De moord op Giovanni Falcone
114. Op 23 mei verliet Giovanni Falcone Rome voor Palermo waar hij werd opgewacht door zeven
lijfwachten en drie auto’s. Ter hoogte van het stadje Capaci had een groep maffiosi van de Cosa
Nostra, verkleed als werkmannen, 500 kilogram aan explosieven in de riolering onder de autostrade
geplaatst. Toen de avond viel passeerde de escorte het stadje Capaci en werden de explosieven tot
ontploffing gebracht waardoor bijna een kilometer van de snelweg onherkenbaar werd. De drie
lijfwachten in de voorste wagen, Antonio Montinaro, Rocco Di Cillo en Vito Schifani waren op slag
dood. Falcone, zijn vrouw en hun chauffeur werden zwaargewond naar het ziekenhuis afgevoerd
waar het echtpaar aan hun letsels stierf. De drie lijfwachten in de achterste auto kwamen er vanaf
met lichte verwondingen.122
Alle televisiestations onderbraken hun uitzending met de nieuwsflits dat Falcone was vermoord en
het Italiaanse parlement kondigde een dag van rouw aan. In Sicilië barstte een spontane staking los
en overal begonnen mensen spontaan op straat te komen. Palermo was getraumatiseerd en op de
staatsbegrafenis van de slachtoffers van de bomaanslag in Capaci werden de aanwezige politici
massaal uitgejouwd. Het is echter vooral de speech van Rosaria Schifani die Italië heeft beroerd. Ze
121 A. STILLE, Excellente kadavers. Kroniek van de Italiaanse maffia, Amsterdam, Luitingh/Slijthoff, 1995, 355. 122 J. SCHNEIDER en P. SCHNEIDER, Reversible Destiny. Mafia, Antimafia, and the Struggle for Palermo, Londen,
University of California Press, 2003, 148.
51
was de echtgenote van Vito Schifani, een van de vijf slachtoffers van de bomaanslag en haar rede
zou er voor gezorgd hebben dat veel pentiti met de politie begonnen te praten.123
B. De moord op Paolo Borsellino
115. Borsellino was geschokt door de moord op zijn jeugdvriend maar zette het onderzoek naar de
maffia vastberaden door. Hij wist echter dat hij het volgende slachtoffer zou zijn. Op 19 juli vertrok
hij met zes lijfwachten naar zijn moeder voor zijn wekelijks bezoek aan haar. Toen hij aankwam en
op de bel duwde werd een autobom tot ontploffing gebracht waardoor Borsellino en vijf van zijn
lijfwachten op slag dood waren. Het is onwaarschijnlijk dat Italië er niet in was geslaagd om
Borsellino beter te beschermen na de moord op Falcone. Hun dood zou gelukkig niet voor niets zijn
geweest.124
IV. De gevolgen van de moorden op Falcone en
Borsellino
Hoofdstuk 1: Italië verklaart de oorlog aan de Cosa Nostra
116. De moorden op Falcone en Borsellino leidden tot massale volkswoede. Er ontstonden overal
spontane demonstraties, er werden fakkeltochten georganiseerd en overal hingen spandoeken met
‘Falcone leeft’, ‘Verdrijf de maffia uit de staat’ en ‘Palermo eist gerechtigheid’. Gans Italië was in
shock en op Sicilië werd de noodtoestand afgeroepen. De strijd tegen de Siciliaanse maffia kwam
plots in een stroomversnelling en er werden prompt heel wat maatregelen genomen.
Eerst en vooral werden 7.000 soldaten naar het eiland gestuurd om de politie te ontlasten van hun
dagdagelijkse taken zodat ze zich kon focussen op de jacht naar de maffia. Daarnaast werden de
magistraten die faalden om Falcone en Borsellino te beschermen afgezet en vervangen zodat de
belangrijkste functies door bekwame mensen werden uitgeoefend. Deze twee maatregelen leidden
onmiddellijk tot grote successen want er werden in een korte periode heel veel maffiosi gearresteerd.
123 A. STILLE, Excellente kadavers. Kroniek van de Italiaanse maffia, Amsterdam, Luitingh/Slijthoff, 1995, 359-360. 124 I. ROOX, Italië. De schaduwkant van een zonovergoten land, Antwerpen, De Bezige Bij, 2014, 68.
52
Verder werden al de capi die in de Ucciardone gevangenis zaten overgebracht naar gevangenissen
op Italiaanse eilanden van waaruit ze hun organisatie moeilijker zouden kunnen leiden. Er werden
ook buitengewoon veel wetten door het parlement gejaagd die de bestrijding van de Cosa Nostra
zouden vergemakkelijken en daarnaast werden het DIA, het DDA en het DNA in die periode ook
operationeel wat tot nog meer successen leidde. Vervolgens werd voor de vierde keer werd een
nieuwe Parlementaire Anti-maffia commissie in het leven geroepen die over heel wat bevoegdheden
beschikte.
Ten slotte werden in het kader van de moorden ook heel wat burgerbewegingen opgericht die zich
actief inzetten tegen de maffia. Door de opeenvolging van al deze gebeurtenissen hing er rond deze
periode een algemene perceptie in Italië waarin men sterk tegen de maffia was gekant en waarin
echt werd geloofd dat de staat de strijd voor eens en voor altijd zou winnen.125
§1. Anti-maffia wetten
117. In de maanden nadat Falcone en Borsellino waren vermoord werden ineens heel wat wetten
door het parlement gejaagd ter bestrijding van de maffia. Het is typerend voor Italië dat er eerst iets
erg moet gebeuren alvorens een effectieve aanpak van het probleem mogelijk wordt. De wetten die
werden aangenomen bleken op termijn wel verschrikkelijk efficiënt te zijn. Er werden wetten
goedgekeurd die het witwassen van geld tegengingen, die het mogelijk maakten om telefoons af te
tappen en die pentiti nog beter gingen beschermen. Verder werd het gevangenisregime dat
bekendstaat onder ‘41bis’ ingevoerd en kon men onder bepaalde voorwaarden beslag leggen op
activa van maffiosi. Ten slotte werden wetten ingevoerd die toelieten dat de criminele organisaties
konden worden geïnfiltreerd om bewijsmateriaal te verzamelen.
A. Wetsdecreet n. 306 van 8 juni 1992
118. Twee weken na de aanslag op Falcone werd wetsdecreet 306 van 8 juni 1992 aangenomen en
het werd na de moord op Borsellino aangepast tot wetsdecreet 356 van 7 augustus. Dit wetsdecreet
bevat verschillende elementen die een efficiëntere bestrijding van de maffia mogelijk maakten. De
belangrijkste zijn de mogelijkheid tot verlengen van het vooronderzoek bij ernstige misdrijven, het
125 J. DICKIE, Cosa Nostra. De Geschiedenis van de Siciliaanse Maffia, Amsterdam, Ambo/Anthos, 2004, 368-369.
53
nog beter beschermen van spijtoptanten, een vergemakkelijking van de mogelijkheid tot
inbeslagname en een vernieuwing van artikel 41bis.126
1. Verlenging vooronderzoek
119. Voor dit wetsdecreet in werking trad kon de politie gedurende 6 maanden een geheim
vooronderzoek voeren naar verdachten. Als deze periode was verstreken was het vervolgens
verplicht om aan die verdachten bekend te maken dat naar hen een onderzoek werd gevoerd. Dit
was uiteraard koren op de molen voor de maffiosi die onmiddellijk onderdoken als ze dit wisten.
Voor de Italiaanse justitie was het anderzijds verschrikkelijk irritant aangezien zes maanden
onderzoek in maffia-gerelateerde zaken vaak veel te weinig was om voldoende bewijs te verzamelen
om tot arrestaties over te kunnen gaan.
Deze nieuwe wet liet echter toe dat het geheim vooronderzoek voor ernstige misdrijven zoals
drugshandel, wapenbezit en overvallen kon verlengd worden tot 12 maanden en in uitzonderlijke
gevallen zelfs tot 18 maanden. Indien deze misdrijven daarnaast nog eens maffia-gerelateerd waren
kon het vooronderzoek zelfs tot 2 jaar worden verlengd. De lijst van misdrijven die als maffia-
gerelateerd kunnen worden gezien werd in deze wet ten slotte aanzienlijk uitgebreid waardoor het
vooronderzoek in veel gevallen tot twee jaar geheim bleef.127
Dit alles vergemakkelijkte de taken van politie en justitie en bracht een geweldige vooruitgang
teweeg in de bestrijding van georganiseerde misdaad. Er was nu tijd genoeg om bepaalde misdrijven
te onderzoeken zonder dat dat bekend moest worden gemaakt. Daardoor konden netwerken worden
blootgelegd en konden verschillende linken worden gelegd met andere misdrijven. De verdachte
personen doken ten slotte ook niet onder want ze wisten niet dat een onderzoek naar hen werd
gevoerd wat ertoe leidde dat het aantal gearresteerde maffiosi exponentieel steeg.
2. Bescherming Pentiti
126 A. JAMIESON, The Antimafia: Italy’s Fight Against Organized Crime, New York, St. Martins Press, 2000, 42. 127 Art. 4-6 Decreto-Legge n. 306 Modifiche urgenti al nuovo codice di procedura penale e provvedimenti di contrasto
alla criminalita’ mafiosa (IT), 8 augustus 1992, http://www.normattiva.it/uri-
res/N2Ls?urn:nir:stato:decreto.legge:1992;306.
54
120. Spijtoptanten werden door wetsdecreet n.8 van 13 maart 1991 eindelijk op een grondige wijze
beschermd met een getuigenprogramma waarbij ze financiële steun kregen en onder
politiebescherming stonden.128 Met wetsdecreet n. 306 van 8 juni 1992 werd deze bescherming
verder uitgebreid. Via deze wet was het mogelijk om pentiti via video te laten getuigen in de
rechtszaal waardoor ze zich dus niet langer hoefden te begeven naar de rechtbank. Het doel van deze
bepaling was tweezijdig. Enerzijds werd zo verhinderd dat de spijtoptanten geïntimideerd zouden
worden en daardoor eventueel verklaringen zouden intrekken en anderzijds zorgde dit ervoor dat ze
geen onnodig gevaar liepen doordat ze hun onderduikadres zouden moeten verlaten om te gaan
getuigen. Daarnaast had deze maatregel als positief gevolg dat de kosten van de maffia-processen
daalden daar geen extra bescherming meer moest worden voorzien voor de pentiti.129
3. Beslag op maffia gerelateerde activa
121. Het nieuwe wetsdecreet maakte het ook mogelijk om activa in beslag te nemen van maffiosi
als aan twee voorwaarden was voldaan. Eerst en vooral moesten de personen beschuldigd zijn van
maffia-gerelateerde misdrijven en daarnaast was het vereist dat de hoeveelheid activa die ze bezaten
niet in verhouding stond met het door hun aangegeven inkomen en ze vervolgens niet konden
aangeven hoe ze de activa hadden verworven.130 Het feit dat men enkel beschuldigd en niet
veroordeeld moest zijn van maffia-gerelateerde activiteiten leidde ertoe dat de wet ongeldig werd
verklaard door het Italiaans Hooggerechtshof. Ze werd niet veel later aangepast door wet n. 501
van 8 augustus 1994 waarin werd bepaald dat de persoon in kwestie moest zijn veroordeeld voor en
niet enkel zijn beschuldigd van het plegen van maffia-gerelateerde misdrijven.131
4. Artikel 41bis
128 Cfr. Randnr. 100. 129 Art. 7 Decreto-Legge n. 306 Modifiche urgenti al nuovo codice di procedura penale e provvedimenti di contrasto
alla criminalita’ mafiosa (IT), 8 augustus 1992, http://www.normattiva.it/uri-
res/N2Ls?urn:nir:stato:decreto.legge:1992;306. 130 Art. 12sexies Decreto-Legge n. 306 Modifiche urgenti al nuovo codice di procedura penale e provvedimenti di
contrasto alla criminalita’ mafiosa (IT), 8 augustus 1992, http://www.normattiva.it/uri-
res/N2Ls?urn:nir:stato:decreto.legge:1992;306. 131 Art. 1 Legge n. 501 Conversione in legge, con modificazioni, del decreto-legge 20 giugno 1994, n. 399, recante
disposizioni urgenti in materia di confisca di valori ingiustificati (IT), 8 augustus 1994, http://www.normattiva.it/uri-
res/N2Ls?urn:nir:stato:legge:1994;501.
55
122. Artikel 41bis was al ingevoerd door wet n. 354 van 1975 met als doel om opstanden van
gevangenen tegen te gaan in onrustige periodes. Het liet de minister van Justitie daarbij toe om
bepaalde gunsten, zoals het overdag mogen verlaten van de gevangenis, op te schorten en heel wat
maatregelen te nemen die nodig waren om de rust in de gevangenis te herstellen.
Door wetsdecreet n. 306 van 8 juni 1992 werd dit artikel vernieuwd en het liet de ministers van
Binnenlandse Zaken en Justitie toe om voor bepaalde gevangenen die veroordeeld waren voor
maffia-gerelateerde misdrijven een speciaal gevangenisregime op te leggen. Dit regime was
bijzonder strikt en hield in dat de maffiosi enkel bezoek mochten krijgen van familieleden en dit
maar eenmaal per maand. Bij die bezoeken werden de familieleden en de maffiosi dan nog eens
gescheiden door een glazen wand. Daarnaast werden hun mails en telefoongesprekken
gecontroleerd. Ze mochten ten slotte ook niet deelnemen aan activiteiten waardoor ze volledig
geïsoleerd waren.132
Het werd vooral opgelegd aan belangrijke maffiosi waardoor deze niet meer konden communiceren
met de buitenwereld en daardoor geen leiding meer konden geven aan hun organisatie. Daarnaast
kon het ook als een niet mis te verstane boodschap aan de maffia worden gezien waarbij gesteld
werd dat de dagen waarin ze hun organisatie vanuit de gevangenis in luxe leidden geteld waren. Het
was oorspronkelijk bedoeld als een tijdelijke maatregel maar ze werd jaar na jaar verlengd waardoor
ze de dag van vandaag nog steeds geldt. Door de jaren heen is de maatregel onder impuls van
rechtspraak van het Italiaans Hooggerechtshof en het Europees Hof van Justitie wel versoepeld.
Sinds 1997 mochten gevangenen die onder dit regime stonden zelf hun eten maken en was bezoek
van kinderen jonger dan 12 jaar mogelijk zonder dat er een glazen wand tussen beiden stond. Verder
mochten ze twee tot vier uur per dag sporten en konden ze boeken ontlenen uit de
gevangenisbibliotheek. Ondanks deze versoepeling blijft de maatregel tot op de dag van vandaag
een belangrijk wapen in de strijd tegen de maffia.133
5. Andere maatregelen
132 Art. 19 Decreto-Legge n. 306 Modifiche urgenti al nuovo codice di procedura penale e provvedimenti di contrasto
alla criminalita’ mafiosa (IT), 8 augustus 1992, http://www.normattiva.it/uri-
res/N2Ls?urn:nir:stato:decreto.legge:1992;306. 133 A. JAMIESON, The Antimafia: Italy’s Fight Against Organized Crime, New York, St. Martins Press, 2000, 120-
122.
56
123. Het wetsdecreet bevat ook nog heel wat andere maatregelen die de strijd tegen de maffia
versterkten. Zo werd het bureau en de functie van de Hoge Commissaris voor Maffiaonderzoek
overgeplaatst naar de DIA, werd een nieuwe Parlementaire Anti-maffiacommissie opgericht en
werden de straffen voor het plegen van meineed verhoogd. Ten slotte kon de politie huiszoekingen
doen indien ze sterke vermoedens had dat er wapens lagen of er zich gevluchte maffiosi
schuilhielden zonder dat ze hiervoor een huiszoekingsbevel nodig hadden van een
onderzoeksrechter. Het was echter wel vereist dat ze deze binnen de 12 uur inlichtten over hun
actie.134
B. Wetsdecreet n. 349 van 25 juli 1992
124. In de nasleep van de moorden op Falcone en Borsellino braken er overal protesten uit in Sicilië
en daarom besloot de Italiaanse regering om operatie ‘Siciliaanse Vespers’ uit te voeren. Hierbij
werden 7.000 militairen naar Sicilië gestuurd om de onrust die er heerste onder te controle te houden
en de taken van de politie over te nemen zodat zij zich konden focussen op het onderzoek naar de
maffia. In dat kader werd wetsdecreet n. 349 van 25 juli aangenomen waarin de militairen een
voorlopige politiestatus verkregen. Hierdoor hadden ze de mogelijkheid om personen te
identificeren en te fouilleren en voertuigen te doorzoeken indien dat noodzakelijk was voor de
openbare veiligheid. Daarnaast konden ze personen arresteren waarna ze de persoon in kwestie naar
het dichtstbijzijnde politiekantoor moesten begeleiden. Ten slotte hadden ze ook de taak om
verschillende gevoelige punten zoals de luchthaven en huizen van politici en rechters te bewaken.135
Tijdens operatie Siciliaanse vespers nam de criminaliteit in Sicilië een flinke duik en vele Sicilianen
vonden het dan ook jammer dat de soldaten in 1998 vertrokken. De aanwezigheid van het leger gaf
volgens hen een signaal aan de Cosa Nostra dat de staat de baas was in Sicilië en door het vertrek
van de militairen zou de maffia misschien denken dat ze weer vrij spel hadden.136
C. Wet n. 119 van 29 maart 1993
134 A. JAMIESON, The Antimafia: Italy’s Fight Against Organized Crime, New York, St. Martins Press, 2000, 47. 135 Art. 1-4 Decreto-Legge n. 349 Misure urgenti per contrastare la criminalità organizzata in Sicilia (IT), 25 juli 1992,
http://www.edizionieuropee.it/LAW/HTML/14/zn31_01_032.html. 136A. JAMIESON, The Antimafia: Italy’s Fight Against Organized Crime, New York, St. Martins Press, 2000, 75-77.
57
125. De wet n. 119 van 29 maart 1993 liet eindelijk toe dat spijtoptanten en hun familieleden van
identiteit konden veranderen. Dit was absoluut noodzakelijk aangezien veel maffiosi niet durfden
overgaan tot het afleggen van getuigenissen uit schrik voor repercussies vanwege de Cosa Nostra.
Door het feit dat men een nieuwe identiteit kon aannemen kon deze stap gemakkelijker worden
gemaakt.137
D. Wetsdecreet n. 490 van 8 augustus 1994
126. Dit wetsdecreet introduceerde eindelijk een systeem dat het uitschrijven van openbare
aanbestedingen bij publieke werken eerlijker zou laten verlopen. In het verleden was het in Sicilië
een groot probleem dat de maffia via stromannen bijna elke aanbesteding kon binnenhalen waarmee
ze vervolgens hun geld konden witwassen en grote winsten konden boeken. Deze wet probeert dit
tegen te gaan doordat elk bedrijf dat kandidaat is om een bepaalde openbare aanbesteding binnen te
halen hiervoor een anti-maffiacertificaat moet kunnen voorleggen. Het bedrijf vraagt deze aan bij
een speciale administratie en alvorens het certificaat wordt toegekend wordt het bedrijf doorgelicht.
Het wordt enkel toegekend als noch iemand van de werknemers, noch iemand van de
aandeelhouders in het verleden is veroordeeld voor maffia gerelateerde misdrijven.138 In 1998 en
2011 werd het wetsdecreet verder verfijnd.
§2. De Parlementaire Anti-maffiacommissie van 1992
127. Net zoals in 1963, 1982 en 1988 werd de Parlementaire Anti-maffiacommissie in 1992 weer
in het leven geroepen. Ze bestond uit 25 senatoren en 25 parlementsafgevaardigden waarin de
partijen naar evenredigheid werden vertegenwoordigd en haar taak bestond uit verschillende delen.
Ze moest eerst en vooral het fenomeen ‘maffia’ bestuderen en onderzoeken of de bestaande
maatregelen wel degelijk tot resultaat leidden. Daarnaast moest ze minstens eenmaal per jaar verslag
uitbrengen aan het parlement over haar bevindingen. De Commissie kon ook opdrachten geven aan
de politie en personen uitnodigen om te komen getuigen maar ze werd in 1994 opgeheven toen het
137 Legge n. 119 Disciplina del cambiamento delle generalita' per la protezione di coloro che collaborano con la giustizia
(IT), 29 maart 1993, http://www.normattiva.it/uri-res/N2Ls?urn:nir:stato:decreto.legislativo:1993;119. 138 Art. 3 en 4 Decreto Legislativo n. 490 Disposizioni attuative della legge 17 gennaio 1994, n. 47, in materia di
comunicazioni e certificazioni previste dalla normativa antimafia nonché disposizioni concernenti i poteri del prefetto
in materia di contrasto alla criminalità organizzata (IT), 8 augustus 1994,
http://www.bosettiegatti.eu/info/norme/statali/1994_0490.htm.
58
parlement werd ontbonden. In die periode had ze over 13 aspecten die met georganiseerde misdaad
in Italië te maken hadden uitgebreid verslag gedaan. De belangrijkste van die rapporten zijn het
rapport van 6 april 1993, dat de banden tussen de politiek en de maffia blootlegt en het rapport van
20 juli 1993 dat een onderzoek bevat van de illegale economie in Italië.
Het rapport van 6 april 1993 dat ingaat op de banden tussen de maffia en politiek was
doorslaggevend. Het zorgde er immers voor dat het feit dat er mogelijks banden waren tussen de
maffia en de politiek niet langer kon worden geminimaliseerd. In het verslag werd duidelijk gemaakt
dat de politiek en de maffia al van in het begin met elkaar verweven waren en dat dit een van de
voornaamste redenen was dat de strijd tegen de maffia zo moeizaam verliep. Ook het rapport van
20 juli 1993 dat de illegale economie in Italië onderzocht leidde tot belangrijke inzichten. In het
verslag werd duidelijk gemaakt dat de economie in alle delen van Italië, en niet enkel in het Zuiden,
op een of andere manier was geïnfiltreerd door de maffia.
Naast het opstellen van rapporten kon de Anti-maffiacommissie ook aanbevelingen doen. Nadat uit
onderzoek bleef dat er een causaal verband was tussen het opleidingsniveau en het aantal
maffialeden in een bepaalde regio vroeg de Commissie aan het parlement om in het Zuiden veel
meer te investeren in onderwijs. Hierdoor werden meerdere nieuwe scholen opgericht en in elke
school werd het verplicht om les te geven over de maffia en zijn gevaren. De Anti-maffiacommissie
ontdekte daarnaast dat de magistraten in het Zuiden van Italië sterk onderbemand waren waarna het
parlement onmiddellijk maatregelen nam. Ten slotte vergaderde de Commissie met heel wat
politiediensten uit andere landen en werd een vlotte internationale samenwerking gecreëerd.
Ondanks het feit dat de leden van de Commissie uit verschillende partijen kwamen liep de
samenwerking vlot en werden een aantal belangrijke vaststellingen gedaan die vrijwel direct werden
verholpen met maatregelen vanwege het parlement.139
§3. Arrestaties
128. In de maanden na Falcone’s en Borsellino’s dood werden heel wat arrestatiebevelen
uitgevaardigd. Niet alleen de Italiaanse staat keerde zich tegen de maffia maar ook de bevolking en
de Italiaanse onderwereld. Tussen 1992 en 1994 werden maar liefst 5.343 maffiosi opgepakt. Dit
139 A. JAMIESON, The Antimafia: Italy’s Fight Against Organized Crime, New York, St. Martins Press, 2000, 52-60.
59
gebeurde vaak op grond van de anti-maffiawet Rognoni-La Torre. Het aantal maffiamoorden daalde
ook sterk van 679 in 1991 naar 202 in 1994.140
A. Oorzaken
129. De redenen voor de exponentiele toename van arrestaties zijn drieledig. Eerst en vooral was
er in deze periode een toename van het aantal spijtoptanten die de politie heel belangrijke informatie
konden verschaffen over de Siciliaanse maffia. Daarnaast werden in de periode na de moorden op
de onderzoeksrechters heel wat onbekwame magistraten vervangen door bekwame mensen die
ervaring hadden met het bestrijden van de maffia. Ten slotte werden de technieken van de politie
steeds geavanceerder waardoor voortvluchtige maffiosi gemakkelijker konden worden
opgespoord.141
1. Pentiti
130. Pentiti zijn voor de politie een heel belangrijke bron om een inkijk te hebben in te de maffia.
Ze kennen het reilen en zeilen van de criminele organisatie en hun verklaringen zijn doorheen de
geschiedenis vaak doorslaggevend geweest om maffiosi te kunnen inrekenen. Vanaf de jaren 90
steeg het aantal spijtoptanten exponentieel wat heel wat informatie opleverde en massaal veel
arrestaties mogelijk maakte. Er zijn verschillende verklaringen voor de plotse toename van het
aantal pentiti.
Eerst en vooral was er de uitspraak van het Italiaans Hooggerechtshof in het Maxiproces. Het
Hooggerechtshof bevestigde de stelling van Buscetta waardoor de Cosa Nostra definitief als een
criminele organisatie werd beschouwd. In diezelfde uitspraak werden ook heel wat maffiosi
definitief voor lange tijd veroordeeld. Het was de eerste keer dat de Cosa Nostra officieel als
criminele organisatie werd erkend en het werd stilaan duidelijk dat ze niet onaantastbaar was. Dit
was een psychologische klap voor heel wat maffiosi die nu beseften dat het krijgen van een
gevangenisstraf zeer reëel was.
140 J., DICKIE, Maffiarepubliek. De vloek van Italië, Amsterdam, Ambo, 2013, 326-329. 141 J., DICKIE, Maffiarepubliek. De vloek van Italië, Amsterdam, Ambo, 2013, 348.
60
Daarnaast kregen spijtoptanten door een nieuwe wet de mogelijkheid om onderdeel te worden van
een beschermingsprogramma waarin ze ook van identiteit konden veranderen. Hierdoor zouden zij
en hun familieleden beschermd worden tegen mogelijkse repercussies vanwege de maffia. Verder
schrok het gevangenisregime van artikel 41bis veel maffiosi af en ze gingen liever getuigen dan
onder zo een streng regime in de gevangenis te zitten.
Dit werd ten slotte gestimuleerd door de agressieve strategie van Toto Riina. Hij liet vaak hele
families van maffiosi uitmoordden omdat hij twijfelde aan hun loyaliteit. Daarnaast had zijn oorlog
aan de staat als gevolg dat de staat hard terugsloeg en dat de perceptie van de mensen ten aanzien
van de maffia steeds negatiever werd wat ervoor zorgde dat de organisatie steeds moeilijker kon
functioneren. De brutale moorden op Falcone en Borsellino waren voor velen dan ook een stap te
ver en vormden vaak de doorslaggevende reden van pentiti om te gaan getuigen. De belangrijkste
spijtoptanten in deze periode waren Leonardo Messina en Gaspare Mutolo.142
a. Leonardo Messina
131. Leonardo Messina meldde zich als spijtoptant aan bij Paolo Borsellino in juni 1992. Hij was
een maffioso die uit een belangrijke maffiafamilie uit Midden-Sicilië kwam en nadat hij een relatie
kreeg met een vrouw die niets met de georganiseerde misdaad had te maken, kreeg hij de behoefte
om uit de Cosa Nostra te stappen. De moord op Falcone en de daaropvolgende rede van Rosario
Schifani was naar eigen zeggen de druppel die de emmer deed overlopen. Messina’s verklaringen
waren heel belangrijk om verschillende redenen. Eerst en vooral was hij afkomstig uit Midden-
Sicilië en hij kon dan ook veel informatie verschaffen over de structuur en het functioneren van de
Siciliaanse maffia in die streek. De meeste informatie die men tot dan toe had verzameld behelsde
vooral gegevens over de Cosa Nostra in Palermo en er was bitter weinig bekend over de activiteiten
van de maffia in het centrum van het eiland. Op basis van zijn verklaringen hierover kon de politie
uiteindelijk 200 maffiosi in Midden-Sicilië arresteren.
Daarnaast kon hij een goed inzicht geven in de rol van de maffia in de openbare aanbestedingen.
Hij vertelde daarbij dat elke aanbesteding die door de overheid werd toegekend goedgekeurd moest
worden door de maffia. De lokale families kregen daarbij een percentage per aanbesteding waardoor
142 A. JAMIESON, The Antimafia: Italy’s Fight Against Organized Crime, New York, St. Martins Press, 2000, 104.
61
ze stinkend rijk werden. Zo werd een heel netwerk blootgelegd waarbij politici en maffiosi werden
gearresteerd. Ten slotte bevestigde hij dat er binnen de Cosa Nostra een intern conflict speelde
waarbij het schrikbewind van Riina en de Corleonesi ervoor had gezorgd dat iedereen met angst
leefde en dat veel maffiosi zich aanboden als pentiti.143
b. Gaspare Mutolo
132. Gaspare Mutolo werd in 1973 door Riina ingewijd in de Cosa Nostra en werd een zeer
belangrijke heroïnehandelaar. Als gevolg van de agressieve strategie die Riina hanteerde besloot hij
in 1992 verklaringen af te leggen bij Borsellino waarbij hij vertelde dat de Cosa Nostra Falcone en
Borsellino volledig hadden onderschat. Men dacht dat het Maxiproces een schijnproces was om de
publieke opinie te sussen en rechter Carnevale zou als voorzitter van het Hooggerechtshof alles
terugdraaien en de stelling van Buscetta nietig verklaren. Daarnaast waren ze blij dat Falcone naar
Rome vertrok want hij zou er volgens hen wegzakken in een moeras van bureaucratie waardoor de
maffia vrij spel zou hebben. Toen bleek dat onder impuls van Falcone zeer efficiënte maatregelen
werden genomen die de bestrijding van de maffia vereenvoudigden begon de Cosa Nostra zich
sterke zorgen te maken. De druppel was echter de definitieve uitspraak van het Hooggerechtshof
die volledig aan Falcone werd toegeschreven. Riina was woest en Falcone moest dood.144
Daarnaast leverde hij ook bewijsmateriaal over banden tussen belangrijke figuren die bij justitie
werkten en de Siciliaanse maffia. Met deze informatie werden Bruno Contrada en Domenico
Signorino gearresteerd. Contrada was jaren hoofdcommissaris in Palermo en had een belangrijke
functie binnen de Italiaanse inlichtingendienst. Hij werd al jaren verdacht van banden met de maffia
en kon nu eindelijk worden gearresteerd. Signorino was een officier die in de Anti-maffiapool te
Palermo werkte. Dit was voor Borsellino en andere magistraten een grote shock want Signorino
werd door hen als een vriend beschouwd en had zelf meegeholpen aan de voorbereiding op het
Maxiproces.145
2. Bekwame mensen komen op de juiste plaats
143 A. STILLE, Excellente kadavers. Kroniek van de Italiaanse maffia, Amsterdam, Luitingh/Slijthoff, 1995, 366-369. 144 J. DICKIE, Cosa Nostra. De Geschiedenis van de Siciliaanse Maffia, Amsterdam, Ambo/Anthos, 2004, 370-371. 145 A. STILLE, Excellente kadavers. Kroniek van de Italiaanse maffia, Amsterdam, Luitingh/Slijthoff, 1995, 373-374.
62
133. Door de aanslagen op de onderzoeksrechters leek ook de overheid eindelijk in actie te komen.
Bekwame inspecteurs die al veel hadden bereikt in hun onderzoeken naar de maffia werden op
belangrijke posities gezet en vervingen onbekwamen die enkel op basis van anciënniteit belangrijke
functies hadden verkregen. Zo werd Gianni De Gennaro, een speurder die al heel wat had bereikt in
de strijd tegen de maffia, benoemd als hoofd van het DIA. Verder werd Mario Mori benoemd tot
hoofd van de anti-maffiaeenheid van de carabinieri en werd Antonio Mangnello hoofd van de
Servizio Centrale Operativo, een van de belangrijkste anti-maffiaeenheden binnen de Italiaanse
politie. Ze hadden allemaal nauw samengewerkt met Falcone en Borsellino en kenden de maffia
door en door.
De belangrijkste en meest opvallende benoeming was echter die van Giancarlo Caselli, die Pietro
Giammanco als procureur-generaal van Palermo verving. Na de dood van Borsellino dreigden heel
wat anti-maffiamagistraten hun ontslag in te dienen indien Pietro Giammanco niet zou overgeplaatst
worden. Hij was immers onbekwaam en dwarsboomde al dan niet gewild constant het werk van
Falcone en Borsellino. Na de dood van de twee onderzoeksrechters werd de druk op zijn persoon te
groot en diende hij zijn ontslag in.
Onder impuls van Giancarlo Caselli werden heel veel maffiosi gearresteerd. Caselli was officier van
justitie in Turijn en had niet veel ervaring in maffiazaken. Hij werd echter gezien als een eervol
magistraat die op een zeer succesvolle manier de strijd was aangegaan met het terrorisme van de
Rode Brigades in de jaren 70 en hij maakte van het arresteren van voortvluchtige Cosa Nostra leden
een prioriteit. Hij oefende zijn functie als procureur-generaal uit van 1993 tot 1999 en arresteerde
ruim 300 maffialeden.146
3. Nieuwe technologie
134. Een laatste reden die de groei van het aantal arrestaties verklaart is de vooruitgang van de
technologie. De politie beschikte over steeds betere afluister- en traceerapparaten wat de arrestaties
sterk vergemakkelijkten. Daarnaast kreeg de politie heel veel tips van gewone burgers aangezien de
publieke opinie in die tijd sterk tegen de maffia was gericht.147
146 A. STILLE, Excellente kadavers. Kroniek van de Italiaanse maffia, Amsterdam, Luitingh/Slijthoff, 1995, 379-381. 147 J. DICKIE, Maffiarepubliek. De vloek van Italië, Amsterdam, Ambo, 2013, 348.
63
B. Arrestaties
135. De combinatie van de juiste mensen op de juiste plaats, de vele pentiti die inlichtingen gaven
en de nieuwe opsporingsmethodes leidden tot enorme successen. Zo werden in de maanden na de
moorden op Falcone en Borsellino Giuseppe Madonia, Toto Riina en heel wat andere mannen van
eer gearresteerd.
1. Arrestatie Giuseppe Madonia
136. In september 1992 werd de eerste grote arrestatie verricht. Giuseppe Madonia, de op een na
machtigste man binnen de Cosa Nostra werd gearresteerd nadat hij 10 jaar voor justitie op de vlucht
was geweest. Hij kwam uit een vooraanstaande maffiafamilie en was de zoon van Francesco
Madonia die verantwoordelijk was voor de moorden op Dalla Chiesa en Libero Grassi. Giuseppe
Madonia zat in de Commissie toen werd beslist dat Lima, Falcone en Borsellino moesten worden
gedood en kon dus als mede verantwoordelijk worden beschouwd voor de moorden. Zijn arrestatie
betekende ook een belangrijk signaal naar de andere ondergedoken capi. Jarenlang was het
gemakkelijk geweest voor maffiabazen om onder te duiken voor justitie maar met deze arrestatie
werd daar een einde aan gesteld.148
2. Arrestatie Toto Riina
137. De arrestatie van Toto Riina werd mogelijk gemaakt door goed politiewerk en door
getuigenissen van verschillende pentiti. De carabinieri hield al maanden een villa in de gaten
waarvan ze op basis van verklaringen van spijtoptanten vermoedden dat Riina er zich schuil hield.
Het grote probleem met Riina was het feit dat ze niet wisten hoe hij eruitzag. De laatste foto die men
van hem had dateerde immers van 1969 maar toen werd plots Balduccio Di Maggio gearresteerd.
Hij was een maffioso die tientallen moorden had gepleegd voor Riina en besloot verklaringen af te
leggen. De politie liet hem verschillende beelden zien van de villa die in de gaten werd gehouden
en hij kon Riina, diens vrouw, hun tuinman en hun kind identificeren. Het feit dat men Riina na al
die jaren eindelijk kon identificeren betekende een grote doorbraak.149
148 A. JAMIESON, The Antimafia: Italy’s Fight Against Organized Crime, New York, St. Martins Press, 2000, 80. 149 J. DICKIE, Maffiarepubliek. De vloek van Italië, Amsterdam, Ambo, 2013, 326-327
64
De volgende ochtend stond een arrestatieteam klaar en ze volgden Riina die door zijn chauffeur naar
een restaurant werd gevoerd. Voor het rood licht aan de Piazza Einstein in Palermo werd hij
omstreeks kwart over acht in de verkeersdrukte gearresteerd. Aanvankelijk was hij in paniek omdat
hij dacht dat het maffiosi waren die hem wilden vermoorden maar toen hij zag dat het de politie was
ontspande hij zich en glimlachte. De dag van de arrestatie, 15 januari 1993, is vrij symbolisch
aangezien Giancarlo Caselli de dag ervoor de taak van procureur-generaal overnam van Pietro
Giammanco.
Een domper op de feestvreugde was echter dat zijn villa om een of andere reden niet bewaakt werd
na zijn arrestatie en het duurde acht dagen alvorens die werd onderzocht. Toen men de huiszoeking
begon stelde men vast dat alles volledig opnieuw was ingericht en er niets meer te vinden was van
documenten, geld of rekeningen. Het is onbegrijpelijk dat huis van de meest gezochte maffioso na
zijn arrestatie niet werd bewaakt waardoor potentieel belangrijk bewijsmateriaal zomaar was
verdwenen.150
Het verontrustende was dat ondanks dat Riina al sinds 1970 gezocht werd door de politie, hij nog
steeds in Palermo woonde en leefde. Hij had in al die tijd de macht gegrepen binnen de Cosa Nostra
en een economisch imperium geleid. Daarnaast had hij tientallen moorden laten plegen en was voor
de kerk getrouwd. Ten slotte bracht hij vier kinderen groot die allemaal school liepen en verkreeg
hij de beste medische zorgen in verschillende luxueuze ziekenhuizen om zijn suikerziekte te
behandelen. Het was dus eigenlijk een schande dat Riina niet eerder was gevat door de Italiaanse
justitie. 151
3. Operatie Green Ice
138. Naast het arresteren van kopstukken werd ook de drugshandel waarin de maffia was betrokken
aangepakt. De Italiaanse politie werkte hiervoor samen met andere landen en verrichte verschillende
operaties. De meest succesvolle van die operaties is operatie Green Ice waarbij werd samengewerkt
met de Amerikaanse DEA. Ze onderzochten de drugsroutes die bestonden tussen Italië en Zuid-
Amerika waarmee de maffia stinkend rijk werd. De Amerikaanse en Italiaanse politie gingen
150 C. LONGRIGG, De machtigste maffiabaas. Capo di capi Bernardo Provenzano, Amsterdam, Meulenhoff, 2008,
139-141. 151 J. DICKIE, Cosa Nostra. De Geschiedenis van de Siciliaanse Maffia, Amsterdam, Ambo/Anthos, 2004, 370-371.
65
undercover als criminelen en probeerden contact te zoeken met de Colombiaanse drugskartels. De
kartels hadden immers het probleem dat ze het geld dat ze met de drugshandel verdiende moeilijk
konden witwassen. Uiteindelijk legden de kartels via de Cosa Nostra contact met de DEA en de
Italiaanse politie die undercover optraden als criminelen. Ze hadden een aantal bedrijfjes opgericht
om het geld zogezegd wit te wassen en sloten een overeenkomst met de kartels. Na enkele maanden
rolde de politie het hele netwerk op en konden heel wat smokkelroutes ontmanteld worden. Er
werden in Italië alleen al 48 personen gearresteerd en er werd een klap toegediend aan de
drugshandel op Sicilië.152
§4. Burgerinitiatieven
139. Ook de burgers waren de maffia in de nasleep van de aanslagen zat en er werden verschillende
anti-maffia organisaties opgericht. Het feit dat plots zoveel bewegingen ontstonden die de maffia
wilden bestrijden was een breekpunt. Vroeger zou dit absoluut niet mogelijk zijn geweest waardoor
de dood van Falcone en Borsellino ook op dit vlak een verandering betekende.
A. Vrouwen tegen de maffia
1. Vereniging van Siciliaanse vrouwen tegen de maffia
140. Een van de eerste anti-maffiaverenigingen in Italië was de vereniging voor Siciliaanse
vrouwen tegen de maffia. Deze vereniging is opgericht door Giovanna Terranova nadat haar man
in 1982 werd vermoord door de Cosa Nostra. De vereniging vangt vrouwelijke slachtoffers op en
ondersteunt hen op moreel en financieel vlak. Drie dagen na de dood van Borsellino organiseerde
de vrouwenvereniging een hongerstaking op het grootste plein van Palermo waarmee ze het ontslag
eisten van heel wat personen die voor de tragedie verantwoordelijk zouden zijn.153
2. Het Lakencomité
141. Het Lakencomité ontstond onmiddellijk na de moord op Falcone en bestond voornamelijk uit
vrouwen. Het doel van het comité was om een soort bewustzijn te creëren bij de Siciliaanse
152 A. JAMIESON, The Antimafia: Italy’s Fight Against Organized Crime, New York, St. Martins Press, 2000, 87-88. 153 A. JAMIESON, The Antimafia: Italy’s Fight Against Organized Crime, New York, St. Martins Press, 2000, 130.
66
bevolking door de corruptie en de bureaucratische wanpraktijken aan de kaak te stellen. Om dit te
doen werden T-shirts gemaakt, pamfletten uitgedeeld en publiciteitsstunten uitgehaald.154
B. Libera
142. Libera werd in 1995 opgericht door priester Luigi Ciotti en weduwe Rita Borsellino. De taak
van Libera is het coördineren van de meer dan 600 anti-maffiaverenigingen die na de moorden op
Falcone en Borsellino als paddenstoelen uit de grond schoten. Vandaag bestaan er zelfs al meer dan
1.500. Het standpunt van Libera is heel simpel; alvorens Italië op cultureel, sociaal en economisch
vlak kan groeien moet het de georganiseerde misdaad verslaan en om dit te verwezenlijken is naast
een actieve bestrijding ook nood aan een preventiemechanisme. Daarom zet de organisatie massaal
in op onderwijs en rechtsgeldigheid. Een van hun grootste verwezenlijkingen is wet n. 107 van 7
maart 1996 die stelt dat goederen die van maffiosi in beslag werden genomen kunnen worden
toegewezen aan bepaalde sociale projecten.155 De wet kwam er na een actie van heel wat anti-maffia
organisaties die werden gecoördineerd door Libera. Ten slotte heeft Libera ervoor gezorgd dat 21
maart de nationale herdenkingsdag voor onschuldige slachtoffers van de maffia is geworden. Ze
organiseren die dag in een bepaalde stad een herdenkingsmars waarna de namen van alle
onschuldige maffiaslachtoffers worden voorgelezen.156
C. Narcomafie
143. Naast de oprichting van Libera hielp Luigi Ciotti na de aanslagen op Falcone en Borsellino
ook met de publicatie van het maandelijks uitgegeven tijdschrift Narcomafie. Het is een tijdschrift
dat als doel heeft om mensen te doen inzien dat Italië de maffia niet nodig heeft. Er wordt over
allerlei zaken geschreven zoals drugsproblemen, de politieke corruptie, het geweld van de maffia en
het stelt organisaties die de georganiseerde misdaad bestrijden in de kijker.157
154 J. SCHNEIDER en P. SCHNEIDER, Reversible Destiny. Mafia, Antimafia, and the Struggle for Palermo, Londen,
University of California Press, 2003, 208. 155 Art. 3 Legge n. 109 Disposizioni in materia di gestione e destinazione di beni sequestrati o confiscati. Modifiche
alla legge 31 maggio 1965, n. 575, e all'articolo 3 della legge 23 luglio 1991, n. 223. Abrogazione dell'articolo 4 del
decreto-legge 14 giugno 1989, n. 230, convertito, con modificazioni, dalla legge 4 agosto 1989, n. 282 (IT), 7 maart
1996, http://www.edizionieuropee.it/LAW/HTML/64/zn98_01_027036.html. 156 www.libera.it 157 www.narcomafie.it
67
D. Movimento di Volontariato Italiano
144. Movimento di Volontariato Italiano is de grootste vrijwilligersorganisatie van Italië en zet
zich sinds de Jaren 90 ook actief in tegen de maffia. Het doel van MoVI is om de meest verloederde
stadsdelen in het Zuiden op te fleuren, om advies te geven aan arme families met betrekking tot
scholing en werkgelegenheid en om jonge mensen aan te zetten tot het starten van bedrijfjes. Het
ijvert daarvoor het voor de oprichting van adviescentrum en een welzijnscentrum in elke wijk van
elke Zuid-Italiaanse stad.158
E. Addiopizzo
145. Een belangrijke inkomst van de Cosa Nostra was jarenlang het ontvangen van
beschermingsgeld dat pizzo wordt genoemd. Zelfstandigen en zakenlui zijn verplicht om
maandelijks een bedrag af te staan aan de maffia in ruil voor ‘bescherming’. Indien ze dit weigeren
te betalen onderneemt de maffia actie door hen te bedreigen of hun zaak te vandaliseren en indien
ze blijven weigeren worden ze zelfs vermoord. Er is dus sprake van keiharde afpersing waardoor
bijna iedereen op Sicilië beschermgeld moest betalen. Door beschermgeld te betalen raakten de vele
zakenmensen echter de economie want ze gaven minder inkomen aan en betaalden dus minder
belastingen. Op deze manier stimuleerden ze ongewild de illegale economie en vergrootten ze de
kloof tussen Zuid- en Noord-Italië.159
Door het feit dat de Cosa Nostra enorm veel schade is berokkend sinds de dood van Falcone en
Borsellino en ze zwakker stond dan ooit was er veel ruimte voor nieuwe bewegingen die zich actief
tegen de maffia verzetten. Zo is er ook een anti-afpersingsbeweging. Het begon allemaal met Libero
Grassi, een ondernemer die in Palermo een pyjama fabriek had. Hij verhuisde in 1990 naar Monte
Pellegrino en er werd geëist dat hij maandelijks een bedrag zou betalen. Hij weigerde te betalen en
stapte naar de politie die meteen drie mannen arresteerde. Er werd echter steeds agressiever geld
geëist waarna hij een open brief schreef in de pers waarvoor hij onbegrijpelijk weinig steun kreeg.
Hij haalde echter wel de nationale televisie in april 1991 waarbij hij uitlegde hoe het systeem van
158 A. JAMIESON, The Antimafia: Italy’s Fight Against Organized Crime, New York, St. Martins Press, 2000, 145. 159 A. STILLE, Excellente kadavers. Kroniek van de Italiaanse maffia, Amsterdam, Luitingh/Slijthoff, 1995, 350.
68
protectiegeld werkte. Hij werd een nationaal verzetssymbool maar werd in augustus van datzelfde
jaar doodgeschoten.160
Na deze moord groeide het besef dat degenen die zich verzetten tegen de maffia niet meer in de
steek mochten worden gelaten. De Confesercenti, de landelijke vereniging van winkeliers, richtte
datzelfde jaar een anti-afpersingsgroep op in Palermo die ‘sos Zaken’ heette en bedreigde
ondernemers zou ondersteunen. In 1997 stelde het Hooggerechtshof dat het betalen van
protectiegeld een misdrijf is waardoor iedereen moet naar de autoriteiten stappen bij afpersing. In
2004 werd de nalatenschap van Grassi en de anti-afpersingsbeweging overgenomen door een aantal
jongeren in Palermo die de organisatie ‘Addiopizzo’ oprichtten.
De basisidee was dat alle zelfstandigen een verklaring zouden ondertekenen waarin ze beloofden
geen protectiegeld meer te betalen. Daarnaast zouden consumenten een steunbetuiging tekenen voor
bedrijven die niet betaalden. Het initiatief werd succesvol onthaald en in september 2007 verklaarde
de Siciliaanse ondernemersorganisatie Confindustria dat leden die protectiegeld betaalden zouden
worden geroyeerd.
Het beste van al is dat dit echt helpt want spijtoptanten verklaarden later dat de maffia geen geld
probeerde af te persen van bedrijven die zich hiertegen verzetten uit schrik voor strafrechtelijke
onderzoeken. De afpersingsindustrie is heel belangrijk voor de Cosa Nostra en door hiertegen te
strijden werd de maffia alleen maar verzwakt. Er ontstond zo een positieve spiraalbeweging in
Palermo want hoe meer bedrijven naar de politie stappen, hoe meer maffiosi worden gearresteerd.
De autoriteiten laten zo zien dat ze slachtoffers beter kunnen beschermen waardoor meer bedrijven
bereid zijn om naar de politie te stappen.161
§5. De Kerk
146. De relatie tussen de kerk en de maffia is altijd dubbel geweest maar na de moorden die in 1992
plaatsvonden was ook voor hen de maat vol. Aanvankelijk sloot de Kerk zich na Wereldoorlog II
aan bij de DC om de verspreiding van het communistische ‘gevaar’ tegen te gaan. Door het
bondgenootschap dat bestond tussen de DC en de Siciliaanse maffia kwam de Kerk met de Cosa
160 L., ORLANDO, Fighting the mafia and renewing Sicilian culture, San Francisco, Encounter Books, 2001, 141-
142. 161 www.addiopizzo.org
69
Nostra in contact met als gevolg dat heel wat priesters lid werden van de maffia. Langs de andere
kant begon de Kerk zich in Sicilië meer en meer zorgen te maken over de gruwelijkheden van de
maffia en steeds meer geestelijken begonnen zich hiertegen te verzetten. Na de moorden op Falcone
en Borsellino spraken verschillende leden van de Kerk zich ferm uit tegen de maffia. Zo vergeleek
paus Johannes Paulus II die Sicilië in 1993 bezocht de maffia met de duivel. Het is opvallend hoe
sterk het klimaat was veranderd want tien jaar daarvoor repte de paus tijdens hetzelfde bezoek met
geen woord over de maffia terwijl het probleem toen even groot was. Daarnaast startten heel wat
priesters waaronder Giuseppe Puglisi, anti-maffia initiatieven die burgers aanspoorden er alles aan
te doen om de maffia te verslaan.162
Hoofdstuk 2: De reactie van de Cosa Nostra
§1. Toto Riina’s tevergeefse strategie
147. Na de uitspraak van het Hooggerechtshof in het Maxiproces kwam de Maffiacommissie
meerdere keren samen om te vergaderen over hoe het verder moest. In deze bijeenkomsten werd
onder impuls van Riina besloten dat een oorlog tegen de staat noodzakelijk was om de resultaten
van het arrest terug te draaien. De bevriende politici hadden de Cosa Nostra in de steek gelaten en
de overijverige rechters hadden de maffia kapot gemaakt en hiervoor zouden ze allemaal boeten.163
De eerste beslissing die werd genomen in het kader van de oorlog tegen de staat was het vermoorden
van politicus Salvatore Lima, een goede vriend van de maffia die in het parlement zetelde. Niet veel
later zou het de beurt zijn aan Falcone en Borsellino. Na de moorden stelde Riina een lijst op met
eisen die de overheid zou moeten inwilligen alvorens de maffia de oorlog tegen de staat zou
stopzetten. De uitspraken van het Maxiproces moesten worden teruggedraaid, het regime van artikel
41bis moest verdwijnen, alle bezittingen die in beslag werden genomen moesten worden
teruggegeven en de wetten die pentiti beschermden moesten worden afgevoerd.164
162 I. ROOX, Italië. De schaduwkant van een zonovergoten land, Antwerpen, De Bezige Bij, 2014, 64-67. 163 C. LONGRIGG, De machtigste maffiabaas. Capo di capi Bernardo Provenzano, Amsterdam, Meulenhoff, 2008,
126-127. 164 C. LONGRIGG, De machtigste maffiabaas. Capo di capi Bernardo Provenzano, Amsterdam, Meulenhoff, 2008,
136.
70
148. De bommen van 1992 creëerden echter een diepe kloof tussen het rechtssysteem en de maffia
en het tijdperk van dialogen en compromissen was voorbij. De acties van de Cosa Nostra hadden
het tegenovergestelde effect bereikt en leidden tot een keiharde reactie van de Italiaanse staat en
diens burgers. Er werden nieuwe anti-maffiawetten goedgekeurd, prominente maffiosi gearresteerd
en burgerinitiatieven gecreëerd. Men zou kunnen besluiten dat Riina’s agressieve strategie mislukt
was maar toch ging de oorlog zelfs na zijn arrestatie gewoon door.165
§2. Bagarella zet de oorlog voort
149. De Maffiacommissie kwam kort na Riina’s arrestatie weer bijeen. Zijn arrestatie zorgde voor
een bepaalde rusteloosheid bij veel maffiosi. Riina was dan wel dictatoriaal, hij zette een duidelijke
lijn uit en iedereen wist wat van hem werd verwacht. De leiding ging over op Leoluca Bagarella, de
schoonbroer van Riina die tevens afkomstig was van Corleone. Op 1 april 1993 kwam de
Maffiacommissie nogmaals samen om te bespreken wat ze gingen doen nu de staat niet aan hun
eisenpakket had beantwoord. Men besloot onder impuls van Bagarella dat de strijd tegen de
Italiaanse staat gewoon door zou gaan. Ze wilden terreur en paniek zaaien zodat de overheid werd
gedwongen om te onderhandelen en er werden verschillende voorstellen gedaan om dit te
bewerkstelligen. Zo had men plannen om de toren van Pisa op te blazen, wou men overgaan tot het
vergiftigen van kindersnoep en zou men het strand in Rimini vol met naalden leggen die met het
Hiv-virus waren besmet.
150. Uiteindelijk werd besloten om een aantal aanslagen te plegen op het Italiaanse vasteland. Op
14 mei ontplofte een bom in via Fazio te Rome die tot doel had Maurizio Constanzo te vermoorden.
Constanzo was een bekende talkshowpresentator die zijn afkeer voor de Cosa Nostra meermaals
uitte op tv. Als bij wonder vielen er geen doden. Twee weken later werd op 27 mei een aanslag
gepleegd naast het Uffizi museum in Firenze waarbij 5 mensen om het leven kwamen en meer dan
40 mensen gewond raakten. In de nacht van 27 op 28 juli werden vervolgens weer drie aanslagen
gepleegd. De eerste aanslag werd met een autobom in Milaan gepleegd waarbij alweer 5 mensen
om het leven kwamen. Later op de avond ontploften ook twee bommen in Rome. De eerste bom
ging af aan de basiliek van San Giovanni en de tweede bom aan de San Giorgio kerk. Er vielen als
bij wonder geen slachtoffers maar het was duidelijk dat de maffia hiermee de kerk viseerde nadat
165 J. DICKIE, Cosa Nostra. De Geschiedenis van de Siciliaanse Maffia, Amsterdam, Ambo/Anthos, 2004, 367.
71
die zich negatief had uitgelaten over de maffia. Een aantal maanden werd priester Giuseppe Puglisi
doodgeschoten voor zijn huis. Hij had zich in het verleden actief ingezet tegen de maffia en betaalde
daar nu de prijs voor. Ten slotte werd op 31 oktober een met dynamiet gevulde Lancia Thema
geparkeerd naast het Olympisch stadion waar een voetbalwedstrijd aan de gang was tussen Lazio
Roma en Udinese. De bom die zou afgaan na de wedstrijd had tientallen slachtoffers kunnen
veroorzaken maar werkte gelukkig niet.166
151. Het ironische aan deze woeste reactie van de Cosa Nostra is dat ze hiermee het arrest van het
Hooggerechtshof alleen maar bevestigde. Iedereen wist nu dat ze bestonden en de idee dat de maffia
met de Siciliaanse cultuur verbonden was viel ook weg. Op die manier ondergroef de maffia haar
eigen basis. De politieke connecties die niets met deze terreur te maken wilden hebben trokken hun
steun in en de maffia kreeg steeds meer kritiek van de kerk. Veel mannen van eer vonden dat de
aanslagen te ver gingen en het aantal pentiti bleef onder invloed van de aanhoudende agressieve
strategie van de Cosa Nostra dan ook aanhouden.167
Hoofdstuk 3: de Siciliaanse maffia lijkt verslagen
§1. De installatie van het Tweede Republiek
152. De kaarten werden in het politieke landschap na de parlementsverkiezingen in 1992 grondig
door elkaar geschud. De traditionele partijen werden flink afgestraft maar konden met een nipte
meerderheid aan de macht blijven.168 Na de schandalen die zich in 1992 afspeelden zoals de
resultaten van het corruptieonderzoek mani pulite en de moorden op Falcone en Borsellino werd in
1993 een nationaal referendum georganiseerd waarin onder meer het politieke kiessysteem werd
bevraagd. Een overgrote meerderheid van de Italianen stemden voor een verandering van het
proportionele kiessysteem naar een meerderheidssysteem waardoor de Italiaanse Tweede Republiek
was geboren. Niet veel later werden de Democrazia Cristiana en de Partito Socialista Italiano onder
impuls van corruptieonderzoek mani pulite opgeheven en vervangen door verschillende
splinterpartijen. Bij de nieuwe parlementsverkiezingen van 1994 werd de nieuwe partij Forza Italia
166 C. LONGRIGG, De machtigste maffiabaas. Capo di capi Bernardo Provenzano, Amsterdam, Meulenhoff, 2008,
145-151. 167 J. DICKIE, Cosa Nostra. De Geschiedenis van de Siciliaanse Maffia, Amsterdam, Ambo/Anthos, 2004, 372-374. 168 Cfr. Randnr. 112.
72
van Silvio Berlusconi met 21 procent van de stemmen de grote winnaar. Hij vormde samen met de
afscheidingsbeweging Lega Nord en de neofascistische Movimento Sociale Italiano een coalitie die
gekend stond als Polo della Liberta en werd premier.169
153. Volgens verschillende pentiti zag de Siciliaanse maffia Forza Italia als een nieuwe
bondgenoot nadat de Democrazia Cristiana haar in de steek had gelaten omdat ze de veroordelingen
in het Maxiproces niet konden tegenhouden. Berlusconi’s partij had zich bovendien in tegenstelling
tot de Lega Nord, nooit openlijk vijandig uitgesproken over de maffia. De Cosa Nostra was ervan
overtuigd dat de partij de verschillende anti-maffia maatregelen en dan vooral artikel 41bis
ongedaan zou kunnen maken. In ruil daarvoor zou de maffia ervoor zorgen dat de partij de
verkiezingen zou winnen.170
§2. Onderhandelingen?
154. Er gaan in dat kader al een tijdje geruchten de ronde dat in woelige periode van 1992 en 1993
onderhandelingen zouden hebben plaatsgevonden tussen hooggeplaatste politici en de Siciliaanse
maffia. Verschillende carabinieri en pentiti bevestigden reeds dat er vanaf de moordaanslag op
Falcone inderdaad contact werd gezocht met de Cosa Nostra om een einde te maken aan de terreur.
Borsellino zou hier fel tegen gekant zijn geweest en er wordt zelfs gezegd dat hij zou zijn vermoord
om de onderhandelingen te vergemakkelijken. Naast verklaringen van pentiti en carabinieri vond er
in de herfst van 1993 ook een gebeurtenis plaats die het bestaan van onderhandelingen lijkt te
bevestigen. Toenmalig minister van Justitie Giovanni Conso nam toen de beslissing om het
gevangenisregime van artikel 41bis voor niet minder dan 480 maffiosi op te schorten. Toevallig zijn
er sinds dan geen aanslagen meer geweest terwijl Leoluca Bagarella nog tot 1995 aan het hoofd
stond van de Cosa Nostra. Het zou raar zijn dat hij zijn strategie van aanslagen zou stoppen zonder
er dat er een resultaat mee zou zijn behaald.171
Een rechtbank in Palermo oordeelde onlangs dat het bewezen is dat in 1992 onderhandelingen
hebben plaatsgevonden waarbij vooral de rechterhand van Berlusconi, Marcello Dell’Uttri een
belangrijke rol zou gespeeld hebben. In die periode waren er al plannen om Forza Italia op te richten
169 D. ROBERTSON, A Dictionary of Modern Politics, Londen, Routledge, 2002, 254-255. 170 I. ROOX, Italië. De schaduwkant van een zonovergoten land, Antwerpen, De Bezige Bij, 2014, 239-242. 171 S. PALAZOLLO, Ontbrekende Stukken. De Mysteries van de Italiaanse Maffia, Amsterdam, Ambo, 2011, 252-253.
73
en Dell’Uttri zou de Cosa Nostra bepaalde garanties gegeven hebben indien de maffia Forza Italia
hielp om de verkiezingen te winnen. De rechtbank veroordeelde uiteindelijk 3 inspecteurs van de
carabinieri, de maffiabazen Bagarella, Riina en Provenzano, voormalig minister van Binnenlandse
Zaken Nicola Mancino en Marcello Dell’Uttri. Die laatste is overigens geen onbesproken blad want
hij werd in het verleden meermaals veroordeeld voor samenwerking met de maffia.172
155. Berlusconi is in dit kader echter nooit aangeklaagd geweest maar heel wat maatregelen die
onder zijn ambtstermijn werden genomen bemoeilijkten de strijd tegen de maffia. Ze werden
ingevoerd om zichzelf en zijn bedrijf Fininvest te beschermen tegen corruptieonderzoeken maar
werden door de maffia niet negatief onthaald. Onder zijn bewind was het niet langer strafbaar om
een valse boekhouding te voeren en werd het veel moeilijker voor de politie om informatie te
verkrijgen van buitenlandse kredietinstellingen. Daarnaast gaf Berlusconi ook geregeld kritiek op
het mani pulite onderzoek van Antonio Di Pietro. Dit waren uiteraard allemaal elementen die de
maffia, weliswaar onbedoeld, hielpen. Uiteindelijk werd de regering in december 1994 ontbonden
toen de Lega Nord de stekker eruit trok.173
§3. Nieuwe arrestaties
156. Ondanks de onderhandelingen, de vermeende banden tussen de maffia en Forza Italia en de
maatregelen van Berlusconi die de maffia in de kaart speelden ging de strijd tegen de maffia gewoon
door. Tussen 1995 en 1997 werden om de 2 dagen gemiddeld 3 maffiosi gearresteerd waaronder
enkele belangrijke kopstukken. De belangrijkste arrestaties in deze periode waren die van Leoluca
Bagarella en Giovanni Brusca.174
A. Arrestatie Leoluca Bagarella
157. Op 24 juni 1995 werd Leoluca Bagarella gearresteerd aan zijn appartement in Palermo. Hij
erfde van Riina een erg sterke militaire maffia maar ook een oorlog tegen de Italiaanse staat. Hij
zette die oorlog voort met verschillende aanslagen op het Italiaanse vasteland maar die acties
172 X., “8 convicted in case alleging Govt. Reps. colluded with Mafia”, The Ney York Times, 20 april 2018,
https://www.nytimes.com/aponline/2018/04/20/world/europe/ap-eu-italy-mafia-trial.html. 173 J. DICKIE, Maffiarepubliek. De vloek van Italië, Amsterdam, Ambo, 2013, 338-340. 174 C. LONGRIGG, De machtigste maffiabaas. Capo di capi Bernardo Provenzano, Amsterdam, Meulenhoff, 2008,
159.
74
keerden uiteindelijk als een boemerang terug in zijn gezicht. Als gevolg van de oorlog was de
Siciliaanse maffia sterk verzwakt en werden aan de lopende band kopstukken gearresteerd. Het feit
dat Bagarella als nieuwe leider amper twee jaar na Riina opgepakt was een symbolische klap voor
de Cosa Nostra.175
B. Arrestatie Giovanni Brusca
158. Nog geen jaar later werd Giovanni Brusca op 20 mei 1996 gevangengenomen. Hij wordt
beschouwd als de spilfiguur bij de moordaanslag op Falcone. Het was zijn idee om explosieven in
een afwateringsbuis onder de autostrade te plaatsen en het was ook hij die de explosieven tot
ontploffing bracht.
Hij verhuisde van het ene onderduikadres naar het andere toen de politie hem op het spoor zat. Een
van zijn schuilplaatsen was een bunker met heel wat geheime gangen en verborgen ruimtes die hij
onder een boerderij had laten bouwen en het was die plaats waar hij Giuseppe Di Matteo had
vermoord. Giuseppe Di Matteo was de zoon van spijtoptant Santino Di Matteo. Hij werd in 1993
op elfjarige leeftijd ontvoerd opdat Santino zijn verklaringen zou intrekken en toen dat niet
gebeurde werd Giuseppe twee jaar lang vastgeketend in Brusca’s schuilkelder. Toen die te horen
kreeg dat hij tot levenslang werd veroordeeld voor de moord op industrieel en maffioso Ignazio
Salvo besloot hij het kind te wurgen en op te lossen in een bad bijtend zuur.
Uiteindelijk spoorde de politie hem op doordat ze zijn mobiele telefoon afluisterde. Toen hij plots
worst en vlees bestelde bij de lokale slager in zijn geboortedorp konden ze zijn locatie achterhalen
en niet veel later viel de politie bij hem binnen. Het ironische was dat hij op dat moment net naar
een film over Giovanni Falcone aan het kijken was.176
§4. De strategie van Bernardo Provenzano
159. Met de arrestaties van Bagarella en Brusca brak het einde aan van een woelige periode binnen
de Cosa Nostra. De arrestaties maar ook het aantal pentiti bleven toenemen en de mannen van eer
die de oorlog tegen de staat wilden verderzetten verloren meer en meer controle binnen de maffia.
175 J. DICKIE, Maffiarepubliek. De vloek van Italië, Amsterdam, Ambo, 2013, 348-349. 176 I. ROOX, Italië. De schaduwkant van een zonovergoten land, Antwerpen, De Bezige Bij, 2014, 75-76.
75
De weg lag nu open voor Provenzano om de nieuwe capo di capi te worden. Provenzano behoorde
net als Riina en Bagarella tot de Corleonesi en was een pupil van Luciano Leggio. Hij was al sinds
10 september 1963 voortvluchtig en werd verantwoordelijk geacht voor honderden moorden. Hij
zat ook in de Commissie toen werd besloten om Falcone en Borsellino te vermoorden en steunde in
die tijd de strijd tegen de staat.
Toen hij doorhad dat die strijd een averechts effect had keerde hij zijn kar. De oorlog tegen de staat
had de Cosa Nostra enorm geschaad. Niet alleen werden heel wat maffiosi gearresteerd, maar ze
hadden ook veel vijanden gemaakt en heel wat anti-maffiawetten waren sinds de aanslagen op
Falcone en Borsellino een feit. Daarnaast leden de zaken er zwaar onder en werd er amper nog geld
verdiend. Toen hij in 1995 de nieuwe leider werd tekende hij een heel nieuwe strategie uit voor de
Cosa Nostra waarbij hij zich liet omringen door een beperkte groep maffiosi zoals onder meer
Antonio Giuffrè, Benedetto Spera en Francesco Pastoia.
Hij leefde constant ondergedoken en werd maar door een handvol mensen in levende lijve gezien.
Hierdoor ontwikkelde hij een soort legendarische status bij de politie en kreeg hij de bijnaam ‘het
fantoom van Corleone’. Om zijn bevelen te geven gebruikte hij simpele briefjes en liet die
rondbrengen door een heel netwerk van loopjongens. Hij behoedde de Cosa Nostra voor de totale
nederlaag door een volledig nieuwe weg in te slaan. In wat volgt worden de belangrijkste
speerpunten van zijn nieuw beleid besproken.177
A. Onderduiken
160. Het eerste wat Provenzano duidelijk maakte was dat de maffia onder geen enkel beding in de
publiciteit mocht komen. De Cosa Nostra moest onder de radar blijven van de media en de publieke
opinie. Provenzano’s motto was immers dat wie niet in de media bestaat, niet in de realiteit bestaat
en door het feit dat er weinig aandacht aan de maffia zou worden besteed zou een reorganisatie
mogelijk worden.
Om dit alles te bereiken waren een aantal zaken uit den boze. Eerst en vooral mochten geen publieke
figuren meer worden vermoord indien dat niet absoluut noodzakelijk was. Daarnaast moest het
177 J. FOLLAIN, De laatste Godfathers. De opkomst en ondergang van de Corleones; de machtigste maffiafamilie van
Italië, Uithoorn, Karakter Uitgevers B.V., 2008, 255-257.
76
aantal moorden die in grote steden werden gepleegd worden beperkt en was kleine opvallende
misdaad uit den boze. Hij pleitte verder ook voor interne vrede en deed er alles aan om conflicten
zo snel mogelijk in de kiem te smoren. Ten slotte legde hij ook veel verantwoordelijkheid in handen
van de leden waardoor de Cosa Nostra onder zijn leiderschap niet langer een militaire dictatuur was.
Door deze onderduikstrategie te hanteren werd de Cosa Nostra op lange termijn niet direct meer
geassocieerd met aanslagen en moorden waardoor ze weer contacten kon leggen met zakenmannen
en politici die zich in de jaren 90 radicaal tegen de maffia keerden. Via deze contacten kon ze weer
beginnen met het infiltreren van de politiek en kon via de zakenwereld weer grof geld verdiend
worden.178
B. Rol van schaduwstaat opnieuw opnemen
161. Het was ook heel belangrijk dat het vertrouwen van het volk werd teruggewonnen. Sinds de
moordaanslagen op Falcone en Borsellino had het gewone volk zich volledig tegen de maffia
gekeerd en werd ze als negatief gepercipieerd. Provenzano wist dat de basis van het succes van de
maffia al altijd had gelegen bij het feit dat ze als schaduwstaat optrad en dat dat als normaal werd
ervaren. Om de perceptie te veranderen moest alles wat de maffia deed voor de lokale bevolking
positieve gevolgen teweegbrengen. De Cosa Nostra hielp daarom de gewone man door advies te
geven, conflicten op te lossen en gunsten toe te kennen. Zo zou de maffia weer deel uitmaken van
de gemeenschap nadat ze er van was vervreemd. Door de hulp die aan de mensen werd geboden
werden door hen ook wederdiensten verricht waardoor het hele systeem op den duur automatisch in
stand werd gehouden.
C. Pizzo
162. De oorlog tegen de staat had de Cosa Nostra heel veel geld gekost. Heel wat zakelijke en
politieke contacten wilden niets meer met hen te maken hebben waardoor heel wat geld werd
misgelopen en daarnaast waren heel wat bedrijven gestopt met het betalen van protectiegeld.
Provenzano vond het heel belangrijk dat bedrijven terug begonnen met het betalen van pizzo want
deze praktijk bracht vrij veel geld op en was daarnaast moeilijk zichtbaar. Indien bedrijven
178 C. LONGRIGG, De machtigste maffiabaas. Capo di capi Bernardo Provenzano, Amsterdam, Meulenhoff, 2008,
177-179.
77
weigerden te betalen werd echter nooit geweld gebruikt en moest via onderhandeling een oplossing
worden gezocht. Er werd ook maar een kleine som gevraagd zodat de bedrijven bijna geen last
hadden van de pizzo. Door het feit dat bijna nooit geweld werd gebruikt en de de pizzo vrij laag lag
zagen vele bedrijven de maffia niet langer als vijand maar wel als zakenpartner.179
D. Pentiti
163. De grootste prestatie van Provenzano is dat hij het aantal spijtoptanten drastisch heeft doen
dalen. Hij verwezenlijkte dit door drie simpele zaken door te voeren. Eerst en vooral mochten geen
familieleden van pentiti meer worden geliquideerd en daarnaast heeft hij de zorg voor gevangenen
weer belangrijk gemaakt. Deze kregen vaak geen salaris meer in begin jaren 90 waardoor het praten
met justitie gemakkelijker werd, maar sinds Provenzano aan de macht kwam werden ze weer goed
betaald en werd hun gezin onderhouden. Ten slotte kwamen de nieuwe leden die werden ingewijd
vooral uit traditionele maffiafamilies en die gingen veel minder snel over tot samenwerking met
justitie. Het resultaat is dat sinds de nieuwe maatregelen die Provenzano doorvoerde nog maar één
belangrijke maffioso zich heeft opgegeven als pentito.180
E. Contacten heropbouwen
164. Daarnaast was het belangrijk om de zakelijke en politieke contacten weer te hernieuwen. Sinds
de oorlog tegen de staat was de maffia een groot deel van zijn inkomsten en contacten kwijtgeraakt.
Volgens Provenzano moest er gewacht worden tot de politieke situatie in Italië opnieuw was
gestabiliseerd. Daarna werden geleidelijk aan nieuwe contacten gelegd met politici die een zuivere
naam hadden. De Cosa Nostra leverde de politicus stemmen als hij op termijn de maffia kon helpen.
Er werden over de partijgrenzen heen contacten gelegd wat een breuk was met het verleden toen
enkel politici uit de DC werd gesteund. Verder werden ook contacten gelegd binnen de zakenwereld
met als voornaamste doel winst te maken en geld wit te wassen. Grote bedrijven werden daarbij
vaak geïnfiltreerd en men nam ze over in plaats van gewoon een percentage van de winst te eisen.181
179 C. LONGRIGG, De machtigste maffiabaas. Capo di capi Bernardo Provenzano, Amsterdam, Meulenhoff, 2008,
182-184. 180 J. DICKIE, Cosa Nostra. De Geschiedenis van de Siciliaanse Maffia, Amsterdam, Ambo/Anthos, 2004, 384-385. 181 C. LONGRIGG, De machtigste maffiabaas. Capo di capi Bernardo Provenzano, Amsterdam, Meulenhoff, 2008,
190-191.
78
F. Conclusie
165. Er kan worden besloten dat Bernardo Provenzano zeer belangrijk is geweest voor de Cosa
Nostra. Hij sloot na de woelige periode van 1992 en 1993 een pax mafiosi waarbij hij de oorlog
tegen de staat stopzette, de maffia zich reorganiseerde en hun activiteiten op een vreedzame manier
herlanceerde. Provenzano was de ideale man om dit te doen. Hij had geen tirannieke trekjes en liet
veel verantwoordelijkheid bij lokale capi. Bij conflicten trad hij altijd verzoenend op en hij zorgde
ervoor dat de verschillende kampen die na Riina en Bagarella waren ontstaan zich verenigden om
het voortbestaan van de maffia te garanderen. Sommigen beweerden dat de maffia op sterven na
dood was omdat er sinds Provenzano’s leiderschap niets meer van werd gehoord. Dit is precies wat
Bernardo Provenzano wou. Door zijn totaal verschillende aanpak kan gezegd worden dat
Provenzano de Cosa Nostra behoed heeft voor de totale ontbinding van de organisatie.
Hoofdstuk 4: Het net sluit zich rond Provenzano
§1. Nieuwe arrestaties
166. Ondanks de nieuwe strategie van de Cosa Nostra bleef de politie haar werk doen. Bernardo
Provenzano liet zich bij het uitvoeren van de reorganisatie van de Cosa Nostra omringen door een
handvol enkelingen die hij vertrouwde maar zij werden door de jaren heen gearresteerd waardoor
het voor Provenzano steeds moeilijker werd om onder de radar van de politie te blijven.
A. Arrestatie Benedetto Spera
167. In 2001 werd Benedetto Spera gearresteerd. Hij was een capo mandamento en leefde reeds 7
jaar ondergedoken op een boerderij in Ciminna nadat hij bij verstek was veroordeeld voor de
moorden op Falcone en Borsellino. In de hoop om de complete leiding van de Cosa Nostra te
arresteren plaatste de politie afluisterapparatuur in verschillende huizen waarvan ze wisten dat Spera
zich er schuil hield. De bedoeling was om zo informatie te kunnen inwinnen over Provenzano en
andere hooggeplaatste maffiosi. Op een dag werd een gesprek onderschept tussen een dokter van
wie geweten was dat hij verschillende maffiosi hielp en een derde. In het gesprek ging het over een
man met prostaatproblemen waarbij de dokter medicijnen voorschreef en er een afspraak werd
79
gemaakt. De politie dacht dat ze Provenzano te pakken hadden daar ze wisten dat hij last had van
zijn prostaat.
Ze wisten waar en wanneer de afspraak zou plaatsvinden maar toen ze binnenvielen troffen ze Spera
en niet Provenzano aan. Uiteraard was Spera ook een grote vangst maar de hele situatie kreeg een
zure nasmaak toen later bleek dat Provenzano nog geen 200 meter verder zat om door dezelfde
dokter behandeld te worden. Een belangrijke vondst in de operatie waren echter de talloze briefjes
die een van de aanwezigen bij zich had en die duidelijk van Provenzano afkomstig waren. Dit wees
erop dat Provenzano nog niet dood was en de Cosa Nostra nog steeds leidde.182
B. Arrestatie Antonio Giuffrè
168. Een andere zeer belangrijke arrestatie in de zoektocht naar Provenzano was die van Antonio
Giuffrè. De carabinieri kreeg begin april van het jaar 2002 een anoniem telefoontje waarin werd
gezegd dat Giuffrè zich in een verlaten schapenboerderij bevond nabij het stadje Termini Imerese.
Op 16 april viel de politie binnen en arresteerde hem. Men vond er een geweer, 6.000 euro cash en
verschillende brieven die, op een na, allemaal afkomstig waren van Provenzano. Tot op de dag van
vandaag is het echter niet duidelijk wie Giuffrè er heeft ingeluisd maar zijn arrestatie was
baanbrekend.
Hij stond van alle maffiosi het dichtst bij Provenzano en besloot met de politie samen te werken.
Daarmee was Giuffrè de eerste pentito van enig belang sinds Provenzano de macht naar zich had
toegetrokken en de reden van zijn verraad was dubbel. Enerzijds was het uit wraak ten opzichte van
de onbekende die hem verraden had en anderzijds zorgde het ervoor dat zijn zonen geen leden van
de Cosa Nostra zouden worden. Kinderen van pentiti worden immers niet aanvaard binnen de Cosa
Nostra.
Hij deed de volledige strategie van de Cosa Nostra onder Bernardo uit de doeken en vertelde de
politie dat de Siciliaanse maffia bezig was met zich te reorganiseren. Daarnaast was hij was ook een
van de eerste pentiti die de vermeende onderhandelingen tussen de Cosa Nostra en Dell’Uttri
blootlegde en onthulde hij alles over Provenzano’s medische problemen en communicatiemethode.
182 X, “Sicilian mafia boss arrested”, BBC News, 30 januari 2001, http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/1145102.stm.
80
Hij noemde ten slotte ook heel wat aantal namen van maffiosi die dichtbij Provenzano stonden
waardoor de politie steeds dichter in de buurt kwam van de capo di capi.183
C. Arrestatie Francesco Pastoia
169. Francesco Pastoia was jarenlang de chauffeur van Provenzano geweest en die vertrouwde hem
blindelings. Hij was ook een van de laatste maffiosi die heel dicht bij de capo di capi stond en nog
niet was gearresteerd. Pastoia hield zich bezig met de effectieve dagelijkse leiding van de Cosa
Nostra terwijl Provenzano hem bevelen gaf. De politie kon echter steeds meer contacten van
Provenzano in kaart brengen en luisterde heel veel verdachten af waardoor Pastoia uiteindelijk ook
in de gaten werd gehouden. Na verloop van tijd had de politie de identiteit van de meeste koeriers
van de briefjes achterhaald, kende ze de volledige hiërarchie van de Cosa Nostra en wisten ze welke
route de briefjes van Provenzano aflegden. Alleen Provenzano zelf bleek onvindbaar.
Op 25 januari 2005 ging operatie Grande Mandamento van start waaraan meer dan duizend agenten
deelnamen. Het doel van de operatie was om de hele Cosa Nostra in de steden Villabate en Bagheria
te onthoofden. Er werd vermoed dat Provenzano zich daar schuil hield en zo zou hij geen hulp meer
krijgen waardoor zijn arrestatie nog maar een kwestie van tijd zou zijn. Er werden 46 maffiosi
gearresteerd waaronder ook Francesco Pastoia. Dit moet een zware klap geweest zijn voor
Provenzano die nu zo goed als alleen stond. Pastoia pleegde niet veel later zelfmoord in zijn cel.184
§2. Arrestatie Bernardo Provenzano
170. Nadat de meeste van zijn vertrouwelingen werden gearresteerd sloot het net zich steeds meer
rond Provenzano. Hij werd al meer dan 40 jaar gezocht door justitie en het zou niet lang meer duren
alvorens ze hem te pakken zouden krijgen. Men was er al een paar keer dicht bij geweest maar om
verschillende redenen lukte het altijd net niet. De eerste keer dat men er heel dichtbij was, was via
maffioso Gino Ilardo. Hij trad op als politie-infiltrant en probeerde ontmoetingen te regelen met
Provenzano opdat de politie hem zou kunnen arresteren. Na een tijdje was het Ilardo gelukt om een
bijeenkomst te regelen met Provenzano en de carabinieri zou hem volgen om vervolgens
183 J. FOLLAIN, De laatste Godfathers. De opkomst en ondergang van de Corleones; de machtigste maffiafamilie van
Italië, Uithoorn, Karakter Uitgevers B.V., 2008, 281-282. 184 J. FOLLAIN, De laatste Godfathers. De opkomst en ondergang van de Corleones; de machtigste maffiafamilie van
Italië, Uithoorn, Karakter Uitgevers B.V., 2008, 284-285.
81
Provenzano te arresteren. Na een poos waren ze echter gestopt met het volgen van de auto’s van de
maffiosi omdat hun baas, Mario Mori, vond dat ze over te weinig manschappen beschikten. Ze
gingen dan maar over tot het fotograferen van de auto’s en zouden later terugkomen om de weg die
de maffiosi waren ingeslaan te volgen. Ze vonden de weg echter niet meer terug en uiteindelijk
achterhaalde de maffia de samenwerking tussen Ilardo en de politie waardoor hij op 10 mei 1996
aan zijn huis werd neergeschoten door twee mannen van eer. Zijn dood was echter niet tevergeefs
want via Ilardo kon de politie in 1 jaar meer informatie verzamelen over Provenzano dan in de
vorige 30 jaar samengeteld.
De tweede keer dat men er dichtbij was, was toen men Benedetto Spera arresteerde. Provenzano
hield zich toen nog geen 200 meter verder schuil waar hij wachtte op dezelfde dokter om zijn
prostaat te onderzoeken. De politie wist van zijn prostaatproblemen en wilde hem absoluut geen
derde keer laten lopen. Na de arrestatie van Giuffrè wist de politie dat Provenzano’s
prostaatproblemen steeds erger werden en dat hij dringend nood had aan een operatie. De politie
hield vervolgens alle ziekenhuizen van Italië en Europa in de gaten maar in 2003 slaagde
Provenzano er toch in om zich te laten opereren in een privé-ziekenhuis in Marseille zonder dat de
politie iets door had.185
Na operatie Grande Mandamento en de arrestatie van Pastoia was de volledige kring van
vertrouwelingen van Provenzano gearresteerd. Het zou niet lang meer duren voor de beurt was aan
de capo di capi en de politie richtte zich vanaf dan massaal op zijn familie. Zijn vrouw en kinderen
werden constant in de gaten gehouden en hun huis werd vol afluisterapparatuur gehangen.
Opvallend waren de constante en korte bezoeken van maffioso Giuseppe Lo Bue aan het ouderlijk
huis. Hij was de neef van Provenzano en verliet het huis altijd met een plastiek zak die hij vervolgens
achterliet bij zijn vader. Vervolgens gaf zijn vader de zak mee met een andere maffioso die hem
ergens naartoe bracht met de auto. Na ettelijke achtervolgingen vond de politie de plaats waar de
zakken werden afgezet. Het ging om een boerderij op Montagna dei Cavalli die vanaf dan dag en
nacht door de carabinieri in de gaten werd gehouden. Na enkele dagen zagen ze tekenen die erop
185 C. LONGRIGG, De machtigste maffiabaas. Capo di capi Bernardo Provenzano, Amsterdam, Meulenhoff, 2008,
261-276.
82
wezen dat er zich iemand schuil hield en diezelfde dag werd een inval gepland en werd Bernardo
Provenzano, na 43 jaar voortvluchtig te zijn geweest, gearresteerd.186
Hoofdstuk 5: Een definitieve klap voor de Cosa Nostra?
171. Na de arrestatie van Provenzano was de laatste der Corleonesi gearresteerd en de Cosa Nostra
stond nu voor een nieuwe uitdaging. Het was aan een heel nieuwe generatie maffiosi om de leiding
op zich te nemen en Provenzano’s werk voort te zetten. Er waren hiervoor twee geschikte
kandidaten. Enerzijds was er Salvatore Lo Piccolo, de machtigste capo van Palermo die al 20 jaar
ondergedoken leefde en anderzijds was er Antonino Rotolo, capo van een wijk in Palermo die tot
levenslang was veroordeeld maar omwille van hartproblemen zijn straf thuis mocht uitzitten. De
politie bleef na de arrestatie van Provenzano echter op zijn elan doorgaan en er werden om de paar
maanden invallen gedaan waarbij telkens weer maffiosi werden gearresteerd.
§1. Derde maffiaoorlog voorkomen?
A. Operatie Gotha
172. Nog geen twee maanden na de arrestatie van Provenzano voerde de Italiaanse politie operatie
Gotha uit. Hierbij werden 45 maffiosi gearresteerd en zou naar alle waarschijnlijkheid een nieuwe
maffiaoorlog vermeden zijn. De oorsprong van die nieuwe oorlog had zijn wortels in de mattanza
van de jaren 80. Zoals eerder vermeld grepen de Corleonesi toen op bloederige wijze de macht
waarbij ze al hun tegenstanders en diens familieleden probeerden te vermoorden.187 Toen de
Corleonesi aan de winnende hand waren vluchtten verschillende verliezende maffiafamilies zoals
de Inzerillo’s naar de Verenigde Staten. Er gingen rond de eeuwwisseling echter steeds meer
stemmen op in de Cosa Nostra om deze gevluchte families terug te halen naar Sicilië. Er was door
de massale arrestaties immers een tekort aan mankracht en daarnaast zou een terugkeer goed zijn
om de trans-Atlantische drugslijn nieuw leven in te blazen.
186 C. LONGRIGG, De machtigste maffiabaas. Capo di capi Bernardo Provenzano, Amsterdam, Meulenhoff, 2008,
302-311. 187 Cfr. Randnr. 54.
83
Dit voorstel lag echter zeer gevoelig. De Corleonesi hadden in de tweede maffiaoorlog immers heel
wat familieleden vermoord van vluchtende maffiosi en hadden schrik voor repercussies. Bernardo
Provenzano kon in dit geval geen oplossing afdwingen en de Cosa Nostra raakte weer eens verzeild
in twee kampen. Er was eerst en vooral het kamp dat zich onder leiding van Salvatore Lo Piccolo
uitsprak voor de terugkeer van de families en daarnaast was er een kamp onder leiding van Antonino
Rotolo dat zich uitsprak tegen de terugkeer. Rotolo had immers tientallen familieleden van
vluchtende maffiosi vermoord en had heel veel schrik voor wraakacties. Hij had plannen om Lo
Piccolo te vermoorden om de terugkeer tegen te houden maar hij werd door de politie afgeluisterd
toen hij dit openbaarde aan enkele maffiosi. De politie besefte dat een derde maffiaoorlog nakende
was en operatie Gotha werd gestart. Hierbij werden heel wat maffiosi, waaronder ook Rotolo, die
tegen de terugkeer van de Inzerillo’s waren gekant gearresteerd en een derde maffiaoorlog werd
vermeden.188
B. Arrestatie Salvatore Lo Piccolo
173. Met de arrestatie van Rotolo lag de weg open voor de Inzerillo’s om terug te keren en zou Lo
Piccolo als nieuwe capo di capi worden aanvaard. In november 2007 werd hij echter gearresteerd.
Tijdens zijn arrestatie had Lo Piccolo een tas bij waarin heel wat documenten zaten die veel
bewijsmateriaal opleverden en nog betere inzichten gaven over de werking van de Cosa Nostra. Zo
vond men een overzicht van bedrijven die protectiegeld betaalden waarbij naast elk bedrijf stond
vermeld hoeveel ze precies betaalden. Daarnaast werden aantekeningen gevonden over de
verschillende politieke contacten van de maffia en over moorden die werden gepleegd. Verder zat
er ook een kaart bij waarop alle belangrijkste maffiafamilies rond Palermo werden aangeduid.
Vervolgens vond de politie ook een heilige afbeelding met een tekst bij die als eed werd afgelegd
als men lid wordt van de maffia en ten slotte bevatte de tas zelfs een document met een aantal rechten
en plichten van elke maffioso. Het was een geheel van regels die als een soort tien geboden van de
Cosa Nostra konden worden gezien. Zo stelden de regels dat maffiosi hun vrouw met respect
moesten behandelen, dat ze zich enkel mochten voorstellen aan andere maffiosi met een
tussenpersoon die beiden kenden en dat geen leden mogen worden ingewijd die uit een familie van
188 J. DICKIE, Maffiarepubliek. De vloek van Italië, Amsterdam, Ambo, 2013, 355-356.
84
spijtoptanten komen. Veel van de regels waren al gekend maar het was de eerste keer dat de politie
een effectieve geschreven versie had gevonden.189
§2. De Cosa Nostra wordt onthoofd
174. Na de opeenvolgende arrestaties van Provenzano, Rotolo en Lo Piccolo was de Cosa Nostra
in 2 jaar tijd 3 keer onthoofd geweest. De belangrijkste taak van de nieuwe capo di capi was een
nieuwe reorganisatie doorvoeren opdat de maffia ondanks de vele arrestaties zou kunnen
heropleven. De politie maakte dit echter bijna onmogelijk aangezien er bijna elke maand invallen
werden gedaan. De Italiaanse staat drukte door en de Siciliaanse maffia kende geen rust meer.
A. Operatie Old Bridge
175. In februari 2008 werkte de Italiaanse politie samen met de Amerikaanse FBI en werden in een
operatie die twee jaar duurde maar liefst 90 maffiosi gearresteerd. De operatie kreeg de naam Old
Bridge en had als doel te verhinderen dat maffiosi die in de jaren 80 waren gevlucht naar de
Verenigde Staten weer naar Sicilië wilden komen. Het ging vooral om de Inzerillo’s die onder Lo
Piccolo terug naar Sicilië kwamen. Deze grote oversteek werd echter verhinderd waardoor een derde
maffiaoorlog, die na de arrestatie van Rotolo en de zijnen al voor een deel in de kiem werd
gesmoord, zeker zou uitblijven. Veel maffiosi op Sicilië waren immers nog trouw aan de Corleonesi
en een terugkeer van de Inzerillo’s zou tot een groot conflict kunnen leiden.
B. Operatie Perseus
176. De politie onderschepte in de loop van 2008 verschillende gesprekken waarbij hooggeplaatste
maffiosi samenkwamen om een reorganisatie door te voeren. Het was een poging om ervoor te
zorgen dat de maffia niet zou versplinteren en dat samenwerking over het volledige eiland
gewaarborgd zou blijven. Hiervoor zou een nieuwe commissie in het leven worden geroepen met
aan het hoofd Benedetto Capizzi. De politie bereidde als reactie onmiddellijk een nieuwe operatie
voor. De operatie kreeg de naam Perseus en het doel was om de Cosa Nostra definitief te onthoofden.
Op 16 december 2008 werden op tientallen plaatsen in Palermo invallen gedaan door de carabinieri
189J. FOLLAIN, De laatste Godfathers. De opkomst en ondergang van de Corleones; de machtigste maffiafamilie van
Italië, Uithoorn, Karakter Uitgevers B.V., 2008, 308.
85
waarbij 39 hoogstaande maffiosi werden gearresteerd waaronder 19 capi, 11 districtsbazen en
nieuwe baas der bazen Benedetto Capizzi.190
§3. Besluit
177. Operatie Perseus was een gigantische klap voor de Cosa Nostra die ervoor zorgde dat de
Siciliaanse Maffia er niet in slaagde zich te reorganiseren. Na de arrestaties van Provenzano, Rotolo
en Lo Piccolo werden nu ook 19 capi, 11 districtsbazen en het nieuwe hoofd van de Commissie
gearresteerd. De Siciliaanse maffia werd hierdoor een stuurloos schip dat dringend nood had aan
een nieuwe leider. Het probleem was dat er steeds minder maffiosi waren die niet in de gevangenis
zaten en die bovendien het charisma en de ervaring hadden om het genootschap te reorganiseren.
V. De Cosa Nostra en de bestrijding ervan vandaag
Hoofdstuk 1: De Cosa Nostra vindt zichzelf opnieuw uit
178. In de jaren die volgden lag het aantal maffia gerelateerde misdrijven historisch laag en
verdween de maffia uit de media. Dit alles wijst er op dat de maffia in stilte bezig was met een
broodnodige reorganisatie en naar alle waarschijnlijkheid werd Matteo Messina Denaro in deze
periode tot nieuwe capo di capi benoemd.
§1. Matteo Messina Denaro
179. Matteo Messina Denaro heeft zijn machtsbasis in Trapani, een provincie in het westen van
Sicilië, en is, in tegenstelling tot de conservatieve Corleonesi, een maffioso van de nieuwe generatie
die dweept met alles wat met rijkdom kan worden geassocieerd. Hij rijdt met de duurste auto’s,
draagt de duurste kleren en is een notoir vrouwenloper. Denaro maakte voor het eerst faam toen hij
in de tweede maffiaoorlog heel wat executies voor Riina uitvoerde. Daarnaast hielp hij mee met het
plegen van de aanslagen op het Italiaanse vasteland in 1993 waarvoor hij in 2002 bij verstek werd
veroordeeld. Ten slotte bleef hij ook onder Provenzano een zeer belangrijke maffioso met veel
190 J. DICKIE, Maffiarepubliek. De vloek van Italië, Amsterdam, Ambo, 2013, 357-359.
86
aanzien en hij zou vandaag het beleid van de maffia uiteenzetten. Denaro is al meer dan 20 jaar
voortvluchtig en is al tien jaar de meest gezochte maffioso van Europa. Tot op de dag van vandaag
slaagde de politie er nog niet in om hem te pakken te krijgen.191
§2. De grijze zone
180. Volgens velen is de Siciliaanse maffia onder Matteo Messina Denaro volledig
gemoderniseerd. Daar waar ontvoeringen en drugshandel vroeger veel geld opleverden is de Cosa
Nostra sinds de eeuwwisseling een nieuwe weg ingeslagen. Onder Provenzano begon de maffia
opnieuw met het infiltreren van de politiek en de zakenwereld, en onder Denaro ging ze hier mee
door. Ze leggen hierbij contacten met zakenmannen die de dubieuze investeringen van de maffia
aanvaarden omdat ze dezelfde financiële belangen hebben. Het gaat vaak om bedrijven die in
financiële moeilijkheden zitten omdat zij gemakkelijker onguur geld aannemen. Heel veel
zakenmensen heulen op die manier met de maffia mee waardoor het hele systeem ook in stand wordt
gehouden wat uiteraard nefast is voor de economie.
Op termijn worden de bedrijfsleiders stromannen van hun eigen bedrijf en is de maffia
binnengedrongen in de legale economie waardoor ze hun zwart geld kunnen witwassen dat ze
vervolgens overal in de wereld herinvesteren. Vaak wordt geïnvesteerd in sectoren waarbij ze recht
hebben op Europese of Italiaanse subsidies waardoor ze onrechtstreeks gefinancierd worden door
de belastingbetaler. In wat volgt worden een aantal schrijnende voorbeelden gegeven van hoe de
maffia via de infiltratie van bedrijven en via het binnenrijven van subsidies gigantische winsten
maakt ten koste van de lokale bevolking en economie.192
A. Groene energie
181. Onder Denaro werden investeringen in groene energie een prioriteit. De maffia laat
windmolens bouwen in Sicilië waarvoor ze een vergunning krijgen via corrupte politici. De
windmolens worden bovendien gebouwd door bedrijven die door de maffia beheerd worden met
crimineel verkregen geld en voor het bouwen van deze windmolens verkrijgt men vervolgens heel
191 J. DICKIE, Maffiarepubliek. De vloek van Italië, Amsterdam, Ambo, 2013, 399. 192 G. BERLUSCONI, “Organised criminals and the legal economy” in G. BERLUSCONI en M. RICCARDI (eds.),
Organised Crime in European Business, Londen, Routledge, 2016, (4) 5-7.
87
wat subsidies van de Europese Unie. Nadat de windmolenparken zijn gebouwd worden ze verkocht
aan internationale spelers zoals onder andere Electrabel. Met deze business heeft de maffia al
massaal veel winst gemaakt en werd bovendien heel wat geld witgewassen.193
B. Landbouwsubsidies Europese Unie
182. De maffia maakt daarnaast ook duchtig gebruik van Europese landbouwsubsidies. Europese
landbouwers krijgen per hectare grond immers 6.000 euro van de Europese Unie. Hierdoor probeert
de Cosa Nostra alle landbouwgronden in Sicilië in handen te krijgen wat vaak gepaard gaat met
intimidatie en geweld. Het begint heel klein maar wordt steeds erger. Op den duur worden stallen
in brand gestoken of wordt vee gestolen waarna de boeren uit angst de gronden voor een fractie van
de prijs verkopen. De maffia laat deze gronden vervolgens braak liggen en wordt slapend rijk door
de jaarlijkse subsidies. De grote oorzaak van het probleem is dat het uitbetalingsorgaan van subsidies
van de EU in Italië zou zijn geïnfiltreerd door de maffia waardoor amper controle wordt uitgevoerd
op de aanvrager van de subsidies.
Vandaag zouden de subsidies van de Europese Unie al een grotere inkomst vormen voor de Cosa
Nostra dan de drugshandel. Ze vergen immers geen investeringen en er is blijkbaar geen controle
aan wie ze worden gegeven. De maffia wordt slapend rijk en het geld wordt vervolgens gebruikt om
gevangenen te onderhouden en nieuwe investeringen te verrichten.194
C. Voedingsindustrie
183. De maffia houdt zich tegenwoordig ook bezig met het namaken van verschillende traditionele
Italiaanse producten die overal in de wereld gerenommeerd zijn. Ze maken Parmezaans kaas,
buffelmozzarella, parmaham, olijfolie en bio-producten maar de ingrediënten komen helemaal niet
uit Italië maar wel uit Noord-Afrika, China en India waar ze amper worden gecontroleerd. Er wordt
uiteindelijk een vals ticket op de producten gekleefd die vervolgens over heel de wereld worden
193 H. ROBERTS, “Italian mafia turns to wind farm investments to launder money and benefits from EU subsidies”,
The Daily Mail, 5 juli 2013, http://www.dailymail.co.uk/news/article-2356879/Italian-mafia-turns-wind-farm-
investment-launder-money-benefit-EU-subsidies.html. 194 R. SAUVILLER en S. DI ROSA, Maffia, Antwerpen, Manteau, 2016, 328-337.
88
verspreid. Het zijn dus allesbehalve Italiaanse producten en ze kunnen een gevaar vormen voor de
volksgezondheid.195
D. Privé ziekenhuizen
184. Ten slotte investeert de maffia ook in de zorgsector en dan voornamelijk in privé-
ziekenhuizen. In Italië verkregen deze privé-ziekenhuizen lange tijd subsidies met als bedenkelijk
doel om de druk bij de openbare ziekenhuizen weg te halen. Het gevolg was dat overal in Zuid-Italië
privé-ziekenhuizen als paddenstoelen uit de grond schoten die dan ook allemaal recht hadden op
subsidies. Hierdoor is de openbare sector van ziekenhuizen volledig verwaarloosd en zijn er vijf
keer zoveel privé-ziekenhuizen in Zuid-Italië dan in Noord-Italië. Dit heeft onrechtstreeks al voor
gigantisch veel slachtoffers geleid. De privé-ziekenhuizen zijn veel te duur en arme Zuid-Italianen
moeten naar het noorden voor grote ingrepen.196
Hoofdstuk 2: Een nieuwe vorm van bestrijding
185. Ondanks het feit dat de Cosa Nostra na operatie Perseus onthoofd zou zijn en het aantal maffia
gerelateerde misdrijven sindsdien sterk daalde is de bestrijding ervan niet verminderd. De laatste
jaren vinden om de zoveel tijd nog operaties plaats waarbij al honderden maffiosi zijn gearresteerd
en voor miljarden euro’s aan activa in beslag is genomen. Daarnaast zijn er een aantal belangrijke
nieuwe wetten ingevoerd die de nieuwe activiteiten van de maffia trachten te bestrijden doordat
beslag op maffia gerelateerde activa veel gemakkelijker is geworden. De bedoeling is om zo de
financiële draagkracht van de maffia te raken zodat ze minder en minder investeringen kunnen doen.
§1. Anti-maffiawetten
A. Wetsdecreet n. 92 van 23 mei 2008
195 F. D’EMILIO, ”Mafia appetite in Italy soars for farm, food businesses”, The Seattle Times, 14 maart 2017,
https://www.seattletimes.com/nation-world/mafia-appetite-in-italy-soars-for-farm-food-businesses/. 196 M. PARISI, “The White Mafia”, Best of Sicily Magazine, 10 oktober 2006,
http://www.bestofsicily.com/mag/art188.htm.
89
186. Dit wetsdecreet introduceerde twee belangrijke bepalingen die de mogelijkheden tot het
leggen van beslag vereenvoudigden. Eerst en vooral stelt de wet dat beslag bij equivalent mogelijk
is indien de persoon in kwestie voor maffia gerelateerde zaken is veroordeeld. Dit houdt in dat de
rechter de mogelijkheid heeft om een schatting te maken van de grootte van de criminele
vermogensvoordelen van de persoon in kwestie. Dat deel wordt dan geconfisqueerd ook al
impliceert dit dat men daarmee een deel van het legale vermogen van de maffioso in kwestie in
beslag neemt dat niets met de maffia te maken heeft. Het uiteindelijk doel is te vermijden dat maffia
gerelateerde activa naar het buitenland wordt versluisd waardoor men het niet meer in beslag kan
nemen. Daarnaast laat deze wet toe dat de activa van de eigenaar wordt losgekoppeld waardoor de
activa zelf wordt vervolgd. Dit zorgt ervoor dat er nog steeds beslag kan gelegd worden op de activa
nadat de persoon in kwestie is overleden en de activa is overgegaan naar zijn erfgenamen.197
B. Wetsdecreet n. 4 van 4 februari 2010
187. Dit wetsdecreet voorziet in de oprichting van het Nationaal Agentschap voor de administratie
en de toewijzing van de in beslag genomen en geconfisqueerde goederen van criminele organisaties.
Het agentschap heeft drie verschillende taken. Het verzamelt eerst en vooral informatie met
betrekking tot de in beslag genomen activa waarmee ze de waarde, de organisatie die er achter zit
en de plaats waar het zich bevindt kan achterhalen. Verder zal het Nationaal Agentschap de rechter
ondersteunen in zijn beslissing om al dan niet tot definitief beslag over te gaan en ten slotte houdt
dit agentschap zich bezig met het beheren van de in beslag genomen vermogens en zal ook beslissen
waaraan deze worden toegewezen.198
C. Wetsdecreet n. 159 van 6 september 2011
188. In 2010 kwam Berlusconi voor de derde keer aan de macht. Onder de regering Berlusconi
werd in 2011 door minister van Binnenlandse Zaken Roberto Maroni en minister van Justitie
197 Art. 10 Decreto-Legge n. 92 recante misure urgenti in materia di sicurezza pubblica (IT), 23 mei 2008,
https://www.difesa.it/Legislazione/Norme_in_rete/Pagine/urn_nir_parlamento_decreto_legge_2008-05-
23_92_05_08_200801_06_2011_15_08_34.aspx#art15. 198 Art. 1 Decreto-Legge n. 4 Istituzione dell'Agenzia nazionale per l'amministrazione e la destinazione dei beni
sequestrati e confiscati alla criminalita' organizzata (IT), 4 februari 2010,
http://www.gazzettaufficiale.it/gunewsletter/dettaglio.jsp?service=1&datagu=2010-02-
04&task=dettaglio&numgu=28&redaz=010G0020&tmstp=1265359195099.
90
Angelino Alfano wetsdecreet n. 159 uitgevaardigd dat het Anti-maffiawetboek in het leven riep.199
Hier werden alle voorgaande anti-maffiawetten in gebundeld en werden ook alle nieuwe
maatregelen in opgenomen waardoor het inmiddels verworden is tot symbool voor de vernieuwde
strijd tegen de maffia.200
§2. Arrestaties en operaties
189. De meeste operaties van de voorbije 10 jaar worden gehouden in het kader van de zoektocht
naar Matteo Messina Denaro, de meest gezochte maffioso in Europa. Bij deze operaties probeert
men vooral het netwerk rond Denaro te ontmantelen en door de jaren heen werden al verschillende
stromannen en familieleden opgepakt waardoor het net zich meer en meer rond hem begint te
sluiten. De vermeende capo di capi blijft echter onvindbaar. Daarnaast werd bij deze operaties
tussen 2011 en 2015 tot 5 miljard euro aan activa in beslag genomen. De voorbije jaren zijn er
tientallen operaties succesvol uitgevoerd en een aantal hiervan worden kort besproken.201
A. Operatie Golem 2
190. In maart 2010 werd Operatie Golem 2 uitgevoerd waarbij het de bedoeling was om Matteo
Messina Denaro en zijn netwerk van stromannen te pakken te krijgen. Er werden in de provincie
Trapani 40 huiszoekingen verricht en 19 maffiosi werden gearresteerd waarvan de belangrijkste de
broer van Denaro was. Matteo werd echter niet gevonden maar er werd wel een fortuin aan activa
in beslag genomen.202
B. Operatie Eolo
191. In 2013 verrichte de politie operatie Eolo die wederom was gericht tegen Matteo Denaro en
zijn kompanen. Tijdens de operatie werd zakenman Vito Nicastri gearresteerd. Hij investeerde in
199 Decreto-Legislativo n. 159 odice delle leggi antimafia e delle misure di prevenzione, nonche' nuove disposizioni in
materia di documentazione antimafia, a norma degli articoli 1 e 2 della legge 13 agosto 2010, n. 136 (IT), 6 september
2011, https://www.prefettura.it/FILES/AllegatiPag/1173/D.Lgs%20159_2011.pdf. 200 F. CALDERONI en F. DI STEFANO, “The Administrative Approach in Italy” in A.C.M. SPAPENS, D. VAN
DAELE en M. PETERS (eds.), Administrative Measures to Prevent and Tackle Crime. Legal Possibilities and Practical
Application in EU Member States, Den Haag, Eleven International Publishing, 2015, (239) 244-246. 201 R. SAUVILLER en S. DI ROSA, Maffia, Antwerpen, Manteau, 2016, 422-424. 202 X, “Negentien handlangers van maffiabaas Cosa Nostra opgepakt”, De Standaard, 15 maart 2010,
http://www.standaard.be/cnt/dmf20100315_068.
91
het verleden fors in windmolenparken en werkte daarbij als stroman nauw samen met de Siciliaanse
maffia en Denaro. De windmolenparken werden gebruikt voor het witwassen van maffia geld.
Uiteindelijk werden met zijn 43 vennootschappen, 98 onroerende goederen en tientallen
bankrekeningen voor meer dan 1.3 miljard euro aan activa in beslag genomen hetgeen een geweldige
domper was voor de Cosa Nostra.203
192. In datzelfde jaar werden bij een soortgelijke operatie opnieuw 30 maffiosi gearresteerd
waaronder ook Matteo’s zus, Patrizia Messina Denaro. Zij werd ervan beschuldigd rechtstreeks met
Matteo in contact te staan en zijn bevelen uit te voeren. Daarnaast werd nog eens 5 miljoen euro in
beslag genomen.204
C. Operatie Bergen
193. De operaties gingen in 2018 gestaag door. In januari werd operatie Bergen ingezet waarbij
400 politieagenten werden ingezet en uiteindelijk 56 maffiosi werden opgepakt en heel wat activa
in beslag werd genomen. Volgens de Italiaanse politie is daarmee opnieuw een zware klap
toegebracht aan de Cosa Nostra.205
D. Operatie Anno Zero
194. Een aantal maanden later werd op 19 april 2018 operatie Anno Zero uitgevoerd waarbij het
de bedoeling was om Denaro te arresteren. Denaro werd niet gevonden maar er werden hierbij wel
22 maffiosi gearresteerd die banden hebben met Denaro. Met de arrestatie zou opnieuw een
belangrijk deel van zijn communicatienetwerk zijn blootgelegd.206
§3. Besluit
203 X, “Recordinbeslagname ter waarde van 1,3 miljard euro bij de Italiaanse maffia”, De Standaard, 3 april 2013,
http://www.standaard.be/cnt/dmf20130403_00527825. 204 H. O’KEEFE, “Powerful mafia boss’s sister is one of 30 arrested in Sicilian drawn raid as net closes on mob
supremo”, The Daily Mail, 13 december 2013, http://www.dailymail.co.uk/news/article-2523380/Powerful-mafia-boss-
Matteo-Messina-Denaros-sister-arrested-Sicilian-raid.html. 205 X, “56 maffialeden opgepakt op Sicilië”, NOS, 22 januari 2018, https://nos.nl/artikel/2213179-56-maffialeden-
opgepakt-op-sicilie.html. 206 X, “22 arrested in police mafia blitz”, The Italian Insider, 19 april 2018, http://www.italianinsider.it/?q=node/6652.
92
195. Ondanks de vele operaties die de laatste 10 jaar plaatsvonden is de Italiaanse politie er nog
steeds niet in geslaagd om een van de meest gezochte mannen in Europa op te pakken. Met de
operaties werd echter wel een groot deel van zijn netwerk ontmanteld waardoor het net zich meer
en meer rond hem sluit. Het leidt daarom geen twijfel dat Denaro in de nabije toekomst zal worden
gearresteerd.
VI. Conclusie
Hoofdstuk 1: De Cosa Nostra tot en met het jaar 1992
196. De grote sterkte van de Siciliaanse maffia is dat ze er tot aan het Maxiproces is in geslaagd
om iedereen te doen geloven dat ze niet bestond. Het is dan ook heel moeilijk om iets te bestrijden
dat niet officieel erkend is en zonder die illusie in stand te houden zou de Siciliaanse maffia nooit
zo groot zijn geworden. Het woord maffia werd altijd gelinkt aan de typische Siciliaanse cultuur en
niet aan een criminele organisatie. In het verleden zijn tientallen pogingen gedaan om de maffia als
organisatie te kunnen erkennen en de maffiosi achter slot en grendel te steken. Al deze pogingen
faalden echter, van Sangiorgi en Cesare Mori tot de eerste Anti-maffiacommissie.
Elke keer moest worden ontdekt wat de maffia was waarna het door de volgende generatie opnieuw
werd vergeten en het is daarom dat het Maxiproces van historisch belang was voor Italië. Voor het
eerst werd bewezen dat de Cosa Nostra een criminele organisatie was en daarnaast werden
honderden maffiosi gearresteerd waarvan sommigen levenslang werden opgesloten. Dit alles
doorprikte de idee die leefde bij de overheid en de lokale bevolking dat de Cosa Nostra
onaantastbaar was wat de bestrijding van de Siciliaanse maffia uiteindelijk sterk vereenvoudigde.
Italië moet Falcone en de rest van de Anti-maffiapool hiervoor dankbaar zijn want zonder hun
ongeëvenaard doorzettingsvermogen is het mogelijk dat de maffia vandaag nog steeds niet zou
erkend zijn als criminele organisatie.
197. De diepere oorzaak die het Maxiproces mogelijk maakte was de opkomst van de Corleonesi.
Voor zij hun militaire dictatuur installeerden was de maffia een soort democratie waarbij wederzijds
respect en andere waarden hoog in het vaandel werden gedragen. Belangrijke beslissingen werden
voorgelegd in de Commissie en hadden een breed draagvlak nodig alvorens ze werden doorgevoerd.
93
Als gevolg hiervan werden nooit zaken doorgevoerd die het bestaan van de organisatie in gevaar
brachten. De Corleonesi dachten hier anders over en begonnen onder leiding van Riina steeds
gewelddadiger te worden om de macht binnen de Cosa Nostra te grijpen. Ze lapten alle regels aan
hun laars en bij de tweede maffiaoorlog was het hek van de dam. Alle rivalen en hun families werden
uit de weg geruimd en daarnaast werden ook heel wat excellente kadavers vermoord, iets wat voor
1979 not done was. Dit ongezien conflict, dat honderden onschuldige slachtoffers voortbracht, kon
niet worden genegeerd en zou voor de Cosa Nostra op lange termijn zware gevolgen hebben.
Eerst en vooral zorgden de verwerping van de traditionele waarden en de ongeziene agressie van de
Corleonesi ervoor dat de eerste pentiti zich aandrongen. Ze vonden het verschrikkelijk om met de
politie te gaan praten maar deden het alleen omdat de Cosa Nostra zoals zij die kenden kapot was
gemaakt. Daarnaast ging de politie veel intensiever te werk en werd onder meer de Anti-maffiapool
opgericht. Ook vanuit de politiek werden steeds meer anti-maffiamaatregelen genomen zoals de wet
Rognoni La-Torre, die het mogelijk maakte om personen te kunnen arresteren die lid waren van een
criminele organisatie. Het buitensporige maffiageweld was niet meer te verantwoorden waardoor
ook politici die meeheulden met de maffia niet anders konden doen dan in te stemmen met deze
maatregelen.
198. Uiteindelijk resulteerde dit alles in het Maxiproces. De Cosa Nostra was woedend maar dacht
het tij snel te kunnen keren en na het vonnis werd alles in werking gesteld om de uitspraak ongedaan
te maken. Dit was tevergeefs want het vonnis werd door het Italiaanse Hooggerechtshof bevestigd
en om het nog erger te maken was Falcone vanuit Rome zeer succesvol in zijn strijd tegen de Cosa
Nostra. Uit wraak werden onderzoeksrechters Falcone en Borsellino genadeloos vermoord.
Hoofdstuk 2: De gevolgen van de bomaanslagen op Falcone en
Borsellino
199. De Corleonesi hadden niet geleerd uit hun verleden want toen ze in de jaren 80 heel wat
rechters en politieagenten vermoordden werden massaal veel anti-maffiamaatregelen genomen en
kwam het tot het Maxiproces. Ze waren er eigenhandig verantwoordelijk voor dat de Siciliaanse
maffia meer dan ooit te voren werd bestreden en de moorden op de iconische onderzoeksrechters
maakten het voor hen alleen maar erger. In plaats van de staat af te schrikken en de jacht op de
94
maffia te doen verzwakken gebeurde het tegenovergestelde. Er werd een resem aan wetten door het
parlement gejaagd waarvan vooral het gevangenisregime van 41bis en de wetten die beslag op
maffia gerelateerde activa mogelijk maakten nog steeds een doorn in het oog zijn van de maffia.
Daarnaast werden verschillende kopstukken zoals Riina, Bagarella en Brusca gearresteerd en keerde
ook de publieke opinie zich uitdrukkelijk tegen de maffia. Ten slotte is het ook niet onbelangrijk dat
de maffia heel wat politieke en zakelijke contacten kwijtraakte wat hen op financieel vlak parten
speelde. Het is echter ook typerend voor Italië dat er eerst iets verschrikkelijk moet gebeuren
alvorens er wordt opgetreden en in die zin kan jammer genoeg besloten worden dat de dood van
Falcone en Borsellino geen slechte zaak was voor Italië.
200. Ondanks Riina’s arrestatie bleef de strijd tegen de staat doorgaan. Er werden verschillende
aanslagen gepleegd in Rome, Firenze en Milaan maar net zoals de tweede maffiaoorlog en de
moorden op Falcone en Borsellino werd dit door de staat aangegrepen om dubbel zo hard terug te
slaan. De maffia scheen niet te begrijpen dat ze door hun blinde agressie de takken van onder hun
eigen voeten afzaagden. Er moet besloten worden dat de Cosa Nostra onder Riina en Bagarella aan
zelfdestructie aan het doen was.
201. Jammer genoeg werd Provenzano na de arrestatie van Bagarella de nieuwe capo di capi en hij
ging terug naar de basis die de Cosa Nostra zo succesvol had gemaakt. Uit de media blijven,
politieke en zakelijke contacten opbouwen, het aantal pentiti tot nul reduceren en graag gezien
worden door de lokale bevolking waren zijn belangrijkste speerpunten. Er kan gerust gezegd worden
dat hij de Cosa Nostra van de totale afgrond redde maar het kwaad was al voor een groot stuk
geschied want sinds de turbulente jaren 1992 en 1993 was de politie full-time bezig met het opsporen
en vervolgen van de maffia. Uiteindelijk werd het netwerk rond Provenzano blootgelegd en werd
hij in 2006 gearresteerd. In de jaren die volgden werden bij belangrijke operaties ook heel wat andere
kopstukken gearresteerd en was de Cosa Nostra onthoofd terwijl een dringende reorganisatie zich
opdrong. Naar alle waarschijnlijkheid werd Matteo Messina Denaro in die periode de nieuwe capo
di capi.
Hoofdstuk 3: De Cosa Nostra vandaag
202. Denaro ging in dezelfde stijl als Provenzano verder maar verlegde de focus van de maffia
vooral naar de semilegale economie. Er werd geld verdiend met het ontvangen van subsidies en
95
crimineel verkregen geld werd witgewassen door bedrijven te infiltreren waarna men het over de
hele wereld herinvesteerde. Zo kon de Cosa Nostra veel geld verdienen zonder op te vallen. Ondanks
het feit dat de maffia de media bleef omzeilen en het aantal maffia gerelateerde misdrijven fors
daalde bleef de politie hard doorwerken. Bijna elk jaar vonden tientallen operaties plaats waarbij
reeds honderden mannen van eer werden gearresteerd. Daarnaast werden door de nieuwe wetten die
beslag nog gemakkelijker maakten ook miljarden euro’s aan maffia gerelateerde activa
geconfisqueerd.
203. Door het feit dat de laatste 20 jaar op een constante basis arrestaties werden verricht en massaal
veel vastgoed en geld in beslag is genomen moet worden besloten dat de Cosa Nostra niet langer de
organisatie is die ze ooit was. Door een gebrek aan leiders is de organisatie volledig versplinterd en
veel specialisten gaan ervan uit dat er geen overkoepelende commissie meer is. Het leidt op dit
moment echter geen twijfel dat de maffia zal blijven bestaan en dat ze zich, zoals de voorbije
anderhalve eeuw, zal aanpassen aan de omstandigheden. Desalniettemin moet besloten worden dat
het jaar 1992 van historisch belang was voor Italië. Het vormt een breekpunt met het verleden daar
de maffia pas sinds dan als het ware probleem van Italië werd gezien waardoor een efficiëntere
bestrijding mogelijk was.
Hoofdstuk 4: De toekomst
204. Om de maffia definitief uit te schakelen is het onvoldoende om om de zoveel tijd een aantal
kopstukken te arresteren. Er zullen immers altijd maffiosi klaarstaan om de gearresteerde capi te
vervangen. Er moeten mijns inziens twee zaken gebeuren opdat de maffia volledig zou verdwijnen.
Eerst en vooral is het vereist dat er massaal aan preventie wordt gedaan. Iedereen in Italië moet van
kleins af aan wordt gestimuleerd om zich van de maffia af te zetten waardoor er een ware
mentaliteitswijziging doorgevoerd wordt. Hiervoor is het vereist dat de Italiaanse overheid
investeert in beter onderwijs en nog meer anti-maffia projecten lanceert. Daarnaast moeten dappere
burgers die zich afkeren tegen de maffia nog beter worden beschermd.
Het gebeurt nog te vaak dat de maffia wordt verheerlijkt en daarnaast zijn er nog te veel streken in
Zuid-Italië waar de bevolking de maffia te veel respecteert. Bovendien wordt het bestaan van de
maffia in stand gehouden door mensen die er zaken mee doen of er beschermingsgeld aan betalen.
96
Ten slotte worden mensen die zich er openlijk tegen keren nog te vaak slachtoffer van uiteenlopende
criminele feiten en zij worden daarbij nog te weinig gesteund door de overheid.
Ten tweede moet veel meer gefocust worden op de inkomsten van de maffia. Het zou heel efficiënt
zijn om de volledige economie van de Cosa Nostra droog te leggen. Zonder inkomsten zou de maffia
niet meer kunnen functioneren. Eerst en vooral zouden ze hun gevangenen en diens familieleden
niet meer kunnen onderhouden wat het verleidelijker maakt voor de gevangenen om als pentito op
te treden. Daarnaast zouden minder en minder investeringen mogelijk zijn waardoor ook de legale
economie minder wordt aangetast en ten slotte zouden maffiosi in armoede leven. Dit zou het minder
aantrekkelijk maken voor nieuwelingen om tot de maffia toe te treden.
Om die redenen moet de overheid zich vooral bezighouden met het bestrijden van de infiltratie van
de maffia in de legale economie. Het toekennen van subsidies zou op een veel strengere manier
moeten gebeuren en men zou de mogelijkheid moeten hebben om alle maffia gerelateerde activa
over heel de wereld in beslag te kunnen nemen. Hierdoor zou de maffia grote delen van haar
investeringen verliezen en wordt het steeds moeilijker om haar geld wit te wassen. Daardoor zou ze
steeds minder goed kunnen functioneren en zou ze op den duur ook verdwijnen. Uiteindelijk kan
besloten worden dat Italië in de strijd tegen de maffia veel verder staat dan 20 jaar geleden maar dat
er nog een lange weg te gaan is. De Cosa Nostra is verdeeld en verzwakt maar ze is zeker nog niet
verslaan.
97
VII. Bibliografie
Wetgeving
Decreto-Legge n. 629, Misure urgenti per il coordinamento della lotta contro la delinquenza mafiosa
(IT), 6 september 1982, http://www.normattiva.it/uri-res/N2Ls?urn:nir:stato:legge:1982;629.
Decreto-Legge n. 8 Nuove norme in materia di sequestri di persona a scopo di estorsione e per la
protezione dei testimoni di giustizia, nonché per la protezione e il trattamento sanzionatorio di coloro
che collaborano con la giustizia (IT), 15 januari 1991,
http://www.edizionieuropee.it/LAW/HTML/14/zn31_01_019.html.
Decreto-Legge n. 152 Provvedimenti urgenti in tema di lotta alla criminalità organizzata e di
trasparenza e buon andamento dell'attività amministrativa (IT), 13 maart 1991,
http://www.scienzemedicolegali.it/documenti/corso/legislazione/decreto-legge-13-maggio-1991-
152.html.
Decreto-Legge n. 164 Misure urgenti per lo scioglimento dei consigli comunali e provinciali e degli
organi di altri enti locali, conseguente e a fenomeni di infiltrazione e di condizionamento di tipo
mafioso (IT), 31 maart 1991, http://www.normattiva.it/uri-res/N2Ls?urn:nir:stato:legge:1991;164.
Decreto-Legge n. 349 Misure urgenti per contrastare la criminalità organizzata in Sicilia (IT), 25
juli 1992, http://www.edizionieuropee.it/LAW/HTML/14/zn31_01_032.html.
Decreto-Legge n. 306 Modifiche urgenti al nuovo codice di procedura penale e provvedimenti di
contrasto alla criminalita’ mafiosa (IT), 8 augustus 1992, http://www.normattiva.it/uri-
res/N2Ls?urn:nir:stato:decreto.legge:1992;306.
Decreto-Legge n. 92 recante misure urgenti in materia di sicurezza pubblica (IT), 23 mei 2008,
https://www.difesa.it/Legislazione/Norme_in_rete/Pagine/urn_nir_parlamento_decreto_legge_200
8-05-23_92_05_08_200801_06_2011_15_08_34.aspx#art15.
Decreto-Legge n. 4 Istituzione dell'Agenzia nazionale per l'amministrazione e la destinazione dei
beni sequestrati e confiscati alla criminalita' organizzata (IT), 4 februari 2010,
http://www.gazzettaufficiale.it/gunewsletter/dettaglio.jsp?service=1&datagu=2010-02-
04&task=dettaglio&numgu=28&redaz=010G0020&tmstp=1265359195099.
Decreto Legislativo n. 490 Disposizioni attuative della legge 17 gennaio 1994, n. 47, in materia di
comunicazioni e certificazioni previste dalla normativa antimafia nonché disposizioni concernenti i
poteri del prefetto in materia di contrasto alla criminalità organizzata (IT), 8 augustus 1994,
http://www.bosettiegatti.eu/info/norme/statali/1994_0490.htm.
Decreto-Legislativo n. 159 odice delle leggi antimafia e delle misure di prevenzione, nonche' nuove
disposizioni in materia di documentazione antimafia, a norma degli articoli 1 e 2 della legge 13
98
agosto 2010, n. 136 (IT), 6 september 2011,
https://www.prefettura.it/FILES/AllegatiPag/1173/D.Lgs%20159_2011.pdf.
Legge n. 575 Disposizioni contro le organizzazioni criminali di tipo mafioso, anche straniere (IT),
31 mei 1965, http://www.normattiva.it/uri-res/N2Ls?urn:nir:stato:legge:1965;575.
Legge n. 646 Associazione a delinquere di tipo mafioso e disposizioni in materia di misure di
prevenzione di carattere patrimoniale (IT), 13 september 1982,
http://www.liberanet.org/beniconfiscati/Leggi%20e%20protocolli/Legge%20646-1982.pdf.
Legge n. 119 Disciplina del cambiamento delle generalita' per la protezione di coloro che
collaborano con la giustizia (IT), 29 maart 1993, http://www.normattiva.it/uri-
res/N2Ls?urn:nir:stato:decreto.legislativo:1993;119.
Legge n. 501 Conversione in legge, con modificazioni, del decreto-legge 20 giugno 1994, n. 399,
recante disposizioni urgenti in materia di confisca di valori ingiustificati (IT), 8 augustus 1994,
http://www.normattiva.it/uri-res/N2Ls?urn:nir:stato:legge:1994;501.
Legge n. 109 Disposizioni in materia di gestione e destinazione di beni sequestrati o confiscati.
Modifiche alla legge 31 maggio 1965, n. 575, e all'articolo 3 della legge 23 luglio 1991, n. 223.
Abrogazione dell'articolo 4 del decreto-legge 14 giugno 1989, n. 230, convertito, con modificazioni,
dalla legge 4 agosto 1989, n. 282 (IT), 7 maart 1996,
http://www.edizionieuropee.it/LAW/HTML/64/zn98_01_027036.html.
Rechtsleer
Boekwerken
ARLACCHI, P., Mafia Business. The Mafia Ethic and the Spirit of Capitalism, Londen, Verso,
1986, xix + 239 p.
ARLACCHI, P. en CALDERONE A., Men of dishonor: inside the Sicilian Mafia: an account of
Antonino Calderone, New York, William Morrow & Co., 1993, 285 p.
CALVI, F., Het Europa van de Peetvaders. De Maffia verovert een Continent, Leuven, Kritak, 1993,
343 p.
COCO, V. en PATTI, M., Relazioni Mafiose. La Mafia ai tempi del Fascsismo, Rome, XL Edizioni,
2010, 224 p.
COLUCCELLO, R., Challenging the Mafia Mystique. Cosa Nostra from legitimization to
Denunciation, Coventry, Palgrave Macmillan, 2016, xi + 260 p.
DICKIE. J., Bloedbroeders. De opkomst van de Italiaanse maffia’s, Amsterdam, Ambo, 2011, 358
p.
99
DICKIE, J., Cosa Nostra. De geschiedenis van de Siciliaanse Maffia, Amsterdam, Ambo/Anthos,
2004, 421 p.
DICKIE, J., Maffiarepubliek. De vloek van Italië, Amsterdam, Ambo, 2013, 453 p.
DUGGAN, C., Fascism and the Mafia, New Haven, Yale University Press, 1989, xiii + 322 p.
FALCONE, G. en PADOVANI, M., Cosa Nostra: De strijd van rechter Falcone tegen de maffia,
Baarn, De Kern, 1992, 140 p.
FENTRESS, J., Rebels and Mafiosi. Death in a Sicilian Landscape, Ithaca, Cornell University Press,
2000, 297 p.
FOLLAIN, J., De laatste Godfathers. De opkomst en ondergang van de Corleones; de machtigste
maffiafamilie van Italië, Uithoorn, Karakter Uitgevers B.V., 2008, 352 p.
GAMBETTA, D., The Sicilian Mafia. The Business of Private Protection, Cambridge, Harvard
University Press, 1993, 335 p.
JAMIESON, A., The Antimafia: Italy’s Fight Against Organized Crime, New York, St. Martins
Press, 2000, 257 p.
LONGRIGG, C., De machtigste maffiabaas. Capo di capi Bernardo Provenzano, Amsterdam,
Meulenhoff, 2008, 352 p.
LUPO, S., History of the Mafia, New York, Columbia University Press, 2009, xvi + 328 p.
LUPO, S., The Two Mafias. A Transatlantic History, 1888-2008, New York, Palgrave Macmillan,
2015, 236 p.
MACDONALD, H., Mussolini and Italian Fascism, Cheltenham, Stanley Thornes (Publishers) Ltd,
1999, 64 p.
MARAN, A.G.D., Mafia. Inside the dark heart, New York, St. Martins Press, 2008, 416 p.
NEWARK, T., The Mafia at War: Allied Collusion with the Mob, Londen, Greenhill Books, 2007,
320 p.
ORLANDO, L., Fighting the mafia and renewing Sicilian culture, San Francisco, Encounter Books,
2001, 222 p.
PALAZOLLO, S., Ontbrekende Stukken. De Mysteries van de Italiaanse Maffia, Amsterdam,
Ambo, 2011, 358 p.
PAOLI, L., Mafia Brotherhoods. Organized Crime, Italian Style, Oxford, Oxford University Press,
2003, xiv + 289 p.
RIALL, L., Risorgimento: The history of Italy from Napoleon to nation-state, Londen, Palgrave
Macmillan, 2009, 190 p.
ROBERTSON, D., A Dictionary of Modern Politics, Londen, Routledge, 2002, 526 p.
100
ROOX, I., Italië. De schaduwkant van een zonovergoten land, Antwerpen, De Bezige Bij, 2014,
348 p.
SANGIORGI, E, Il Rapporto Sangiorgi, Palermo, 1898, 60 p.
SAUVILLER, R. en DI ROSA, S., Maffia, Antwerpen, Manteau, 2016, 539
SCHNEIDER, J. en SCHNEIDER, P., Reversible Destiny. Mafia, Antimafia, and the Struggle for
Palermo, Londen, University of California Press, 2003, xvi + 339 p.
SEINDAL, R., Mafia, Money and Politics in Sicily 1950-1997, Kopenhagen, Museum Tusculanum
Press, 1998, 192 p.
STILLE, A., Excellente kadavers. Kroniek van de Italiaanse maffia, Amsterdam, Luitingh/Slijthoff,
1995, 480 p.
Bijdragen in Verzamelwerken
BERLUSCONI, G., “Organised criminals and the legal economy” in BERLUSCONI, G., en
RICCARDI, M. (eds.), Organised Crime in European Business, Londen, Routledge, 2016, 4-15.
CALDERONI F. en DI STEFANO F., “The Administrative Approach in Italy” in SPAPENS,
A.C.M., VAN DAELE, D. en PETERS, M. (eds.), Administrative Measures to Prevent and Tackle
Crime. Legal Possibilities and Practical Application in EU Member States, Den Haag, Eleven
International Publishing, 2015, 239-264.
FULVETTI, G., “The Mafia and the ‘Problem of the Mafia’: Organised Crime in Italy, 1820-1970”
in FIJNAUT, C. en PAOLI, L. (eds.), Organised Crime in Europe. Concepts, Patterns and Control
Policies in the European Union and Beyond, Dordrecht, Springer, 2004, 47-75.
MILITELLO, V., “Legal Norms against the Italian Mafia” in ANZOLA, D., ELSENBROICH, C.
en GILBERT, N. (eds.), Social Dimensions of Organized Crime. Modelling the Dynamics of
Extortion Rackets, Cham, Springer, 2016, 65-84.
O’CONNELL, D., “Mafia and Antimafia: Sciascia and Borsellino in Vincenzo Consolo’s Lo
spasimo di Palermo” in GUNDLE, S. en RINALDI, L. (eds.), Assassinations and Murder in Modern
Italy: transformations in society and culture, New York, Palgrave Macmilan, 2007, 127-140. Artikels
D’EMILIO, F, ”Mafia appetite in Italy soars for farm, food businesses”, The Seattle Times, 14 maart
2017, https://www.seattletimes.com/nation-world/mafia-appetite-in-italy-soars-for-farm-food-
businesses/.
O’KEEFE, H., “Powerful mafia boss’s sister is one of 30 arrested in Sicilian drawn raid as net closes
on mob supremo”, The Daily Mail, 13 december 2013, http://www.dailymail.co.uk/news/article-
2523380/Powerful-mafia-boss-Matteo-Messina-Denaros-sister-arrested-Sicilian-raid.html.
101
PARISI, M., “The White Mafia”, Best of Sicily Magazine, 10 oktober 2006,
http://www.bestofsicily.com/mag/art188.htm.
ROBERTS, H., “Italian mafia turns to wind farm investments to launder money and benefits from
EU subsidies”, The Daily Mail, 5 juli 2013, http://www.dailymail.co.uk/news/article-
2356879/Italian-mafia-turns-wind-farm-investment-launder-money-benefit-EU-subsidies.html.
X., “8 convicted in case alleging Govt. Reps. colluded with Mafia”, The Ney York Times, 20 april
2018, https://www.nytimes.com/aponline/2018/04/20/world/europe/ap-eu-italy-mafia-trial.html.
X, “22 arrested in police mafia blitz”, The Italian Insider, 19 april 2018,
http://www.italianinsider.it/?q=node/6652.
X, “56 maffialeden opgepakt op Sicilië”, NOS, 22 januari 2018, https://nos.nl/artikel/2213179-56-
maffialeden-opgepakt-op-sicilie.html.
X, “Negentien handlangers van maffiabaas Cosa Nostra opgepakt”, De Standaard, 15 maart 2010,
http://www.standaard.be/cnt/dmf20100315_068.
X, “Recordinbeslagname ter waarde van 1,3 miljard euro bij de Italiaanse maffia”, De Standaard, 3
april 2013, http://www.standaard.be/cnt/dmf20130403_00527825.
X, “Sicilian mafia boss arrested”, BBC News, 30 januari 2001,
http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/1145102.stm
Websites
www.addiopizzo.org
www.libera.it
www.narcomafie.it
