DE EEMSSTROOMOPWAARTS

DIE EMSSTROMAUFWÄRTS

Koos Boertjens

colofon / kolophon

2

Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door:

Groningen SeaportsVW EmdenBorkumlijn/AG Ems Orange Blue Terminal Meyer Werf PapenburgStadt EmdenGemeente Delfzijlxxxxxxx xxxxxxxxx

fotografie/photography: Koos Boertjens, Groningenvormgeving en layout/design and layout: DBDdesign/Ruurd de Boer, Groningenkaart/map: Feikje Boertjens (www.feik.nl)duitse vertaling/translation: eindredactie/edited by: Jannie Kroes (www.dedamesvandale.nl)uitgever/publishing house: Digitaal boekhuis – (www.wadinbeeld.nl)co-uitgever/c0-publishing house: druk/print: Printbase b.v.

ISBN  978-90-8896-xxx-x

NUR  410

© 2012   Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt in enige vorm of enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch of op enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

© 2012  All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photo-copying, recording or otherwise, without the prior written permission of the publisher.

Knock

Ditzum

3

De Eems - stroomopwaarts / Die Ems - stromaufwärts 3

Inleiding / Einleitung 3

Borkum / Borkum 5

Borkum, bakermat van het waddentoerisme /

Borkum, Wiege des Wattenmeer-Tourismus 5

  Natuur beleven / Natur erleben   5

  Ruime keuze aan stranden: zuid-, noord- en jeugdstrand /

  Große Auswahl an Stränden: Süd-, Nord- und Jugendstrand   5

Eemshaven / Eemshaven 6

  Vopak    6

  Offshore   7

  Norned kabel   7

  Tennet   7

  Borkumlijn/AG Ems   7

  Orange Blue Terminal   8

  Schepen  / Schiffe  8

Delfzijl / Delfzijl 8

  Industriële ontwikkeling / Industrielle Entwicklung   9

  Pinksterfeesten / Pfingstfeste   9

  DelfSail   9

  Veer tussen Delfzijl en Emden / 

  Fähre zwischen Delfzijl und Emden   10

Knock / Knock 10

  Norpipe   10

  Camping / Campingplatz   10

  Radartoren / Radarturm   10

  Gemaal Knock / Pumpwerk Knock   11

De staatsgrens in het Dollardgebied /

Die Staatsgrenze im Dollart-Gebiet 11

Emden / Emden 11

  Economie / Wirtschaft   12

  Haringdagen / Heringtage   13

  Havenrondvaart / Hafenrundfahrt   13

  Sperrwerk    13

Ditzum / Ditzum 13

Leer / Leer 13

  Oude stad / Altstadt   13

  Haven / Hafen   13

Papenburg / Papenburg 13

  Oude stad / Altstadt   13

  Meyer Werf   13

  Haven / Hafen   13

Rhede / Rhede 13

  Jachthaven / Yachthafen   13

inhoud / inhalt

inleiding

4

De Eems - stroomopwaarts is een fotoboek over de rivier de Eems 

en de Dollard, ook wel de Eemsdelta genoemd. Dit fotoboek laat de 

verscheidenheid zien aan economische activiteiten aan de Dollard en de 

Eems. Maar ook de natuur en de mensen die zich ontspannen in deze regio. 

Vanuit zee gezien ligt daar eerst het eiland Borkum met zijn mooie stranden. 

In de zomer is het er druk met de duizenden toeristen op de stranden. In de 

winter is het eiland van de vaste bewoners en heeft de natuur het eiland in 

haar greep. Via de Westereems loopt een diepe vaargeul richting de Dollard. 

Door de diepe, natuurlijk gevormde geul is het mogelijk om met grote 

schepen de havens aan de Eems te bereiken. De Dollard is een schitterend 

natuurgebied waar zeehonden en zeevogels zowel in de zomer als de winter 

hun voedsel vinden.

Een zo gunstig gelegen rivier trekt economische activiteiten aan. Zo zijn de 

havens van Delfzijl, Emden, Leer en Papenburg al sinds mensenheugenis 

bevolkt met vissers en zeelui die de zeeën bevissen en de wereld rondzeilen 

met goederen van hier of elders. Denk aan de houthandel met de 

Scandinavische landen, de salpetervaart met Chili, de haringvangst op de 

Noordzee. De Eems-Dollard Regio heeft hiervan geprofiteerd.

De laatste tien jaar breken er nieuwe tijden aan voor met name Noord-

Groningen; de bouw in de Eemshaven. Na de opening in 1973 door Koningin 

Juliana lag de haven jaren te wachten op economische activiteit. Maar een 

paar pioniers durfden te investeren in deze nieuwe diepzeehaven. AG Ems 

met een passagiersferry op ‘Kurinsel’ Borkum; Sealane met een koelhuis voor 

vis uit Noorwegen en Veem & Factor met de suikerterminal. EPON bouwde 

er een gasgestookte elektriciteitscentrale.

Momenteel is er volop bedrijvigheid in de Eemshaven. RWE en Nuon bouwen 

er elk een elektriciteitscentrale, Theo Pouw recyclet grondstoffen voor 

de bouw en Holland Malt maakt er mout als grondstof voor de productie 

van bier. Er staan een datahotel en een oliehotel van Vopak. Windmolens 

worden vanuit de Eemshaven naar zee getrokken voor de bouw van een 

windmolenpark boven Borkum. 

Iets verderop ligt Delfzijl met het chemie- en metalpark. Naast Europese 

ondernemingen, hebben ook Chinese ondernemers zich hier gevestigd 

dankzij de gunstige ligging aan zee. Momenteel bouwt Eneco in het 

metalpark aan een nieuwe elektriciteitscentrale.

Vlak aan de monding van de Eems ligt Emden met een vestiging van 

Volkswagen. Vanuit de haven worden jaarlijks honderdduizenden auto’s 

verscheept naar Noord- en Zuid-Amerika. 

Verder landinwaarts ligt Papenburg met de Meyer Werft; de parel aan de 

economische ketting van Duitsland. Hier worden de grootste cruiseschepen 

gebouwd, die dankzij het ‘Sperrwerk’ bij Emden de Eems af kunnen varen en 

zo alle oceanen bereiken.

Op een bijzondere wijze kan dit alles samengaan zonder dat het elkaar 

stoort. Op het eiland Borkum komen via de terminals van AG Ems in 

Emden en de Eemshaven honderdduizenden toeristen. Het fietspondje 

vaart vanuit Delfzijl naar Emden en Ditzum. Langs de route is er uitzicht 

op de zee, de rivier en de prachtige natuur. Op een stille zomeravond zijn 

er duizenden vogels te horen en is het echt genieten langs de oever van de 

Eems. De steden Emden, Leer en Papenburg hebben een rijke historie met 

een prachtige oude (of deels herbouwde) binnenstad. Er zijn musea met een 

grote variatie aan tentoonstellingen. 

Dit boek geeft niet alleen vanaf het land een beeld van de Dollard en de 

Eems en niet alleen als het mooi weer is en de zee kalm. In de verschillende 

jaargetijden zijn langs de rivier of vanuit de luchtfoto’s gemaakt om de rivier 

zo goed mogelijk te laten zien.

Twee volken zijn één rond de Dollard en de Eems, spreken dezelfde taal (het 

plat Duits) en voeren een strijd tegen dezelfde zee. Nederlanders en Duitsers 

zijn hier met elkaar verbonden. 

Fotograaf/auteur Koos Boertjens 

5

de hoogte

6

7

einleitung

Diese grüne Texte sind in deutscher Sprache  quaspid eliqui sinulpa 

nonsecab ium, cor ad qui santo ea plabores num repedis volorerum id 

molorit, te adit laturis aborectur aut volupta sperrum ut reribus daeptis sit ut 

ad quis molorum ipis reris explictor aut quossim sus.

Aperovid mi, sequia nectum hita none conet dolesciet atur?

Genimus. Expe vellab inissit voluptatur, idempor ectiis des eatate aligent quo 

doloreh endelibusant pro commo mo omnienimus aliquam es eles quaeper 

umquisin porum de plia voluptam alit occusa il eatiist, quuntusapit volorro 

modisqu iscipsumque denectis as idem qui unt ipsandu ciandelic to ea 

voloris ciandia ectotatibus etur?

Pissi cum earum esti con non ex ea destin rem aut as quis seque molupta 

verit est ullessequo maiorerem. Oremperibus voluptate parcia cus.

Aximin re ex essinusae. Luptisc imodis alique ipiet ut amet pro bernatus 

niminct entias et facitis inumque et, odit inum esernatem nam que dunt 

incia nobis que omnihitium accatia peliquaspiet as et pore num harios 

acestius mil imagniam et quid et ad ut harcipsunt et as alibus ulpa 

voleniate derae sequae culparum quos qui num eossimenda derferum rem 

duntiuntota vendis andandaere con parumque volorum verit fuga. Bus 

consequibus ene peritaessit ese et lique sequam, qui dolupta quidest, nis pos 

exped eatur am evelignis quis esto et venis eum dignis voles dipsusaped ex 

eum dolore latem estia simolup taquia ea nonsed et lanis enim volora que 

consectio. Et quis aut ligenes ipitem es et et eventi od quassi quo vendem 

volupiet quost, et ommo cusam des iuntem harum que into ipide reptium 

quam reperioritat optatio stemporeria comniminvel ent es et am que minvel 

ius, quis ut exeroreperum volorrunt estius, nimendicia ium deliquiant 

ulparitaerro ipsunti scienes est, simenda et erum volest accupta tiusciam 

derio. Namene nis moluptatur? Ernamus, alique corro cumquam laccus 

essusdantiis quam quatquia il et erum, odiam, ipidenda ilic tectem erore eos 

etur, essequi am, et verum voloreperum dolorehende mo illore, omnihicatiur 

sere odit rem quas eum doloris exceped quiate prae oditem niscita quas 

iusdam dolutatur re exces veles adigend icipsus daecabo. Dam, sequiae 

pelendus et iusant asiment officit emporit qui voloris volese nos demo 

destrum volori optae endit illut quas atur soluptiam et pellabo. Ectotatur, 

velliqu isinihit audi siminum ex elecabore nobisque prem quatibu scientes a 

ipsam ea sunt mo et excesequam faccatat lantias culparc hitatio voluptassite 

conse volum doloritas seque nos asped esequatus, omnis eos voluptiores 

nimus arunt verchit emoluptati doluptur molorporem vero vendunt in por ad 

quisqui velibus, occus dolore susandicit aut lissent ut audanditia a num, sum 

lam, solut quam faceat.

Facepe seque voluptas enduscillia que landist ionsenimi, et verumqu ossum, 

offici dunt exero volorrovit quia con rem ad etur, aligniat plam et et es molo 

ma nos ius as dolorerum abore denis reperitati andistorem velendi am fugia 

vitatiis dolore dolo mint landam, consequae sit aute nihitia quo cus si odita 

cuptibus aut ium faccatus, ariat.Liqui officia conem es voluptatus doluptio. 

Vellaut asperfe rnatemporem fugitia que eleste nis incto blabo. Itaquam 

restempor sint eum quia vent aliamento cusdani hitatur sequaturibus ad 

quam ex eat.

Nulpa corent, ut is estrum sam, commodit de comnimi nientio eosa pre 

nos serunt eario. Et fugiasinim ape alibeatibus aut harumqui cum quiscius 

autempor molor si nimet inti officimperro omnim conem que dita volupta 

sequi sedicil exerate dolorernatur sapelitatia volupta temolorio il modio 

omnihit officati unt est, cum ad quam nati sum, nem con corporerates peri 

bla sitatem imusam fugiam experia corem eos vero ipis et utatia etur?

Busamet quam dis vellita tustionse nostrum inci aut etur seque sequam 

faccae. Berroritiur sit, sapiet volum nestibus, quis sime et quam, occulluptia 

exerum ditiundae auditat volum, simi, tem nata derum harum hici re de 

magnate pro beatisit il maximolorem net od moluptas ati que comnienda 

coratqu isitiae. Ut velia nullaccum quaecabo. Nequi simusti beaquisquos

Fotograf Autor Koos Boertjens 

borkum

8

Borkum is het meest westelijke eiland van de negen Duitse eilanden 

in de Noordzee. Het ligt op 10 kilometer van de Eemshaven en heeft 

een open zeeklimaat. Er wonen iets meer dan vijfduizend mensen op het 

eiland. Het eiland is een kuuroord waar jaarlijks honderdduizenden naartoe 

gaan om te genieten aan de stranden en van het stadje. In de straten zie je 

zomers een bont gezelschap toeristen die zich verdringen rond de tafels op 

de terrasjes.

Borkum, bakermat van het waddentoerismeHet grootste Duitse waddeneiland was al halverwege de negentiende 

eeuw, toen het allereerste toerisme op gang kwam, in trek bij de 

Duitse bevolking. In 1850 streken de eerste vakantiegangers neer op 

het eiland. Het werd bekend dat een zeebad en de zoute lucht goed 

waren voor de gezondheid en Borkum werd één van de meest geliefde 

vakantiebestemmingen van Duitsland. 

De Borkumers waren vriendelijk als altijd tegen de gasten, maar ze keken 

wel vreemd op: wat deden al die deftige dames en heren daar toch op het 

strand? Met hun vreemde strandkarren, waarin ze zich omkleedden voor ze 

het water inrenden. Voor de Borkumers was de zee geen attractie, maar een 

bron van leven en dood. Ze verdienden hun geld in de walvisvaart en waren 

bevreesd voor de macht van de zee. Veel schepen strandden op het rif voor 

het eiland. 

Wat de Borkumers toen nog niet wisten, was dat het toerisme de redding 

voor het eiland zou worden. Schaalvergroting in de visserij zorgde ervoor 

dat de walvisvaart op de Noordzee in  het slop raakte. Gelukkig hadden de 

vakantiegangers het op Borkum zo naar hun zin, dat ze sanatoria en hotels 

bouwden op het eiland. De Victoriaanse boulevard herinnert bezoekers van 

Borkum nog dagelijks aan de bloeitijd van het toerisme. 

9

borkum

10

Natuur belevenDe prachtige natuur van het eiland Borkum is tegelijkertijd de schat en 

de bescherming van het eiland. Door de eeuwen heen hebben zich hier 

hoge duinen ontwikkeld. Als gevolg daarvan konden vochtige gebieden 

en moerassen zich hier beter ontwikkelen dan op de buureilanden. Dat 

verklaart waarom in vergelijking met de buureilanden een veel groter 

gedeelte van Borkum te boek staat als beschermd natuurgebied. De stad met 

de aangrenzende weidevlakken, de haven en het vliegveld maken alleen 

geen deel uit van het nationale park.

Ruime keuze aan stranden: zuid-, noord- en jeugdstrandVia de unieke promenade kunnen de bezoekers de heerlijke stranden van 

het eiland Borkum leren kennen. Op het zuidstrand, onder de elektrische 

vuurtoren, kan men een ‘Strandzelt’ (overdekte strandstoel) of een 

‘Strandkorb’ (overdekte rieten strandstoel voor twee personen) huren. Er 

zijn verschillende strandkiosken met ijs, vis en drankjes. Redders van de 

strandwacht DLRG zien erop toe dat de badgast niets overkomt bij het 

baden in de aangeduide badzones. In het hoogseizoen worden er regelmatig 

strandactiviteiten georganiseerd. 

11

de hoogte

12

13

borkum

14

15

borkum

16

17

borkum

18

WinterIn de winter is het eiland leeg, maar voor wie van sneeuw en ijs houdt 

een prachtig reisdoel. De stranden liggen vol met ijsschotsen die vanuit 

de Dollard de zee opdrijven. Op een koude februaridag zag de wereld er zo 

anders uit dan in de zomer.

Westereems en OostereemsDe Westereems is de westelijke benedenloop van de rivier de Eems in de Eems-

monding. De Eems stroomt via de Dollard, waarna het ongeveer ter hoogte van 

de Eemshaven opsplitst in de Westereems en de Oostereems. De Eems mondt 

via de Westereems tussen de waddeneilanden Borkum en Rottumeroog uit in 

de Noordzee. De loop vormt de grens tussen Duitsland en Nederland.

19

borkum

20

21

De Eemshaven is de meest noordelijke haven van Nederland. Momenteel 

is het de grootste bouwpunt van Nederland, met twee energiecentrales 

in aanbouw, en plannen voor een derde. Samen met de reeds bestaande 

Eemscentrale levert de Eemshaven straks 30% van de totale energiebehoefte 

in Nederland. Er staan 82 windmolens in het gebied en er zijn plannen voor 

een nieuw windpark in Eemshaven-West. De windmolens van het type V90 

- 3 MW van Growind zijn ontwikkeld door de Deense windmolenfabrikant 

Vestas. Deze turbines hebben een hubhoogte (van het puntje van de neus 

tot aan de bovenzijde van de fundatie) van 100 meter en rotorbladen van            

44 meter lang. 

Door de zekerheid van stroomvoorziening heeft een groot internetbedrijf 

hier een datacentrum ingericht. Vanuit de Eemshaven verspreidt het de 

gegevens van honderdduizenden internetgebruikers over de hele wereld. Er 

zijn plannen voor nog een tweede datacentrum. 

Natuur en milieu worden zoveel mogelijk gespaard en de aanleg van een 

natuur- en milieustrook van 50 ha westelijk van de haven, zorgt voor de 

compensatie van verloren natuurgebied in de Eemshaven. 

eemshaven

eemshaven

22

VopakVopak bouwt een oliehotel in de Eemshaven voor strategische opslag van 

benzine en diesel. Voor de eerste fase zijn 11 tanks gepland (totale capaciteit 

660.000 m3) en wordt een vingerpier met laad- en losarmen aangelegd. Voor 

de daarop volgende fasen is het de bedoeling dat het aantal tanks wordt 

uitgebreid tot een maximale opslagcapaciteit van 2.760.000 m3, verdeeld 

over 46 tanks van 60.000 m3. De geplande tanks hebben een doorsnede van 

61 meter en een hoogte, inclusief koepeldak, van 34 meter. 

23

eemshaven

24

OffshoreVanuit Noord-Nederlandse havens zullen windmolenparken worden 

gebouwd en onderhouden gaan worden. Lokaal personeel zal worden 

ingezet voor tal van werkzaamheden. Dit personeel zal grotendeels in de 

regio opgeleid moeten worden. Bard is een Duits bedrijf dat veel zelf doet 

en kan daarnaast een groot beroep doen op de kwaliteiten en capaciteit van 

Nederlandse bedrijven. Een voorzichtige schatting leert dat ongeveer 30-40% 

van de investeringen bij Nederlandse partijen terecht zal komen.

25

eemshaven

26

Norned kabelDe Noorse TSO Statnett en Nederlandse TSO TenneT hebben gezamenlijk 

een onderzeese hoogspanningskabel aangelegd tussen Noorwegen en 

Nederland. Via deze langste onderzeese hoogspanningskabel ter wereld (580 

kilometer) zijn vanaf mei 2008 de Noorse en Nederlandse elektriciteitsnetten 

en elektriciteitsmarkten met elkaar verbonden. De capaciteit van de kabel 

is 700 megawatts (MW) - genoeg om half Amsterdam of Oslo van stroom te 

voorzien. Op 11 september 2008 vond de officiële opening plaats. 

TennetHet landelijke elektriciteitsnetwerk begint in de Eemshaven. Om de 

opgewekte elektriciteit af te voeren is uitbreiding van het hoogspanningsnet 

nodig. Daarom is een nieuwe 380 kV-verbinding in voorbereiding vanaf 

de Eemshaven, via Ens, naar Diemen. Van noord naar west dus. De aanleg 

van de verbinding zal zo’n zeven jaar duren en is naar verwachting in 2016 

gereed. De provincies bereiden samen met TenneT en het Rijk de nieuwe lijn 

planologisch voor.

27

Borkumlijn/AG EmsSinds 1 mei 1976 heeft de rederij AG Ems een vestiging in de noordelijkste 

haven van Nederland, de Eemshaven. Het bedrijf kreeg de naam 

BORKUMLIJN. Daarmee was AG Ems het eerste bedrijf dat zich in de 

Eemshaven vestigde. Op donderdag 22 maart 2007 sloeg commissaris van 

de koningin in de provincie Groningen, de heer C.G.M. Alders, de eerste 

paal voor de RoRo-kade (Roll On Roll off)van AG Ems-Nederland BV in de 

Eemshaven. In het nieuwe havenbekken die de naam Beatrixhaven heeft, 

is aan de noordzijde de nieuwe terminal voor de veerdienst Eemshaven - 

Borkum gebouwd, op een oppervlakte van 6 hectare. Dit is een verdubbeling 

in oppervlakte ten opzicht van de vorige terminal in de Eemshaven. Er 

is naast een nieuw terminalgebouw ook een nieuwe RoRo-brug en een 

passagiersbrug gebouwd. 

Orange Blue TerminalOrange Blue Terminals B.V. ontwikkelt en exploiteert de veelzijdige en 

trimodale (via water, weg en spoor) ontsloten Orange Blue Terminal 

Eemshaven. Aan de Julianahaven ontstaat een multipurpose terminal 

met ca. 216.000 m2 logistiek oppervlak en 630 meter aan kaden. De 

voorzieningen en ligging maken de nieuwe terminal geschikt voor de 

overslag van elk type goederen, waarbij de diensten voor de energie-

industrie een speerpunt zullen vormen. Op het terrein staat een imposante 

multipurpose Liebherr LHM-kraan met een gewicht van 570 ton 

(hijsvermogen 208 ton) die inmiddels in bedrijf is genomen. Daarbij gebruikt 

men een nieuwe reachstacker die een gewicht van 45 ton kan tillen en een 

hoogte van 6 containers bereiken. 

eemshaven

28

SchepenVeel verschillende soorten schepen doen de Eemshaven aan. Dit heeft te 

maken met de verschillende activiteiten die in de haven worden uitgevoerd. 

Voor de offshore bouw van windmolens zijn platte schepen en pontons op 

poten nodig, voor container aan- en afvoer grote, diepe schepen. Bij Holland 

Malt leggen bulkschepen aan om de mout die daar wordt geproduceerd af te 

voeren. Maar ook cruiseschepen van de Meyer Werft uit Papenburg worden 

in de Eemshaven afgebouwd.

29

delfzijl

30

Delfzijl telt 17.000 inwoners en ligt halverwege de Dollard aan de 

westelijke oever. De naam ‘Delfzijl’ betekent zijl (= sluis) in de Delf (= 

de oude naam van het Damsterdiep). Delfzijl ontstond in de dertiende eeuw 

toen er een sluis gebouwd werd in de Delf. Toch was er al langere tijd sprake 

van bewoning van het gebied waar het huidige Delfzijl ligt. 

De drie sluizen in de Delf vormden een belangrijk strategisch punt. Ze 

werden niet alleen gebruikt om het binnenwater te lozen op zee, maar 

konden ook gebruikt worden om het zeewater over het land te laten 

stromen. Bovendien kon vanuit Delfzijl een belangrijke handelsroute van de 

stad Groningen gecontroleerd worden. Tevens werd het scheepvaartverkeer 

op de Eems gecontroleerd en kon zo de scheepvaart voor de haven 

van Emden gehinderd worden. De haven van de stad vormde ook een 

invalsbasis voor een grote troepenmacht vanuit zee. 

De haven van Delfzijl werd reeds in de 16e eeuw in verschillende 

maritieme geschriften vermeld. In 1591 bezocht prins Prins Maurits de 

haven met een vloot van 150 schepen. Enige decennia later bezocht Piet 

Hein met de ‘Zilvervloot’ Delfzijl. Tijdens de Tweede Engels-Nederlandse 

Oorlog in 1665 kwam Michiel de Ruyter met de West-Indische vloot en dertig 

door hem buitgemaakte schepen de haven van Delfzijl binnen. 

Industriële ontwikkelingIn de tweede helft van de twintigste eeuw werd de Eemsmondregio waarin 

Delfzijl ligt door de Nederlandse overheid verkozen tot ontwikkelingspool 

voor de economische ontwikkeling en ontsluiting van Noord-Nederland.

Delfzijl is momenteel de op twee na grootste havenstad in Nederland. 

Bekende scheepswerven in Delfzijl zijn de werf waar het 

‘Waarschip’ gebouwd wordt en de werf van Niestern Sander. In 

Delfzijl bevindt zich het tweede (qua grootte) chemiepark van 

Nederland. 17% van de totale landelijke werkgelegenheid in de chemie 

is gevestigd in Delfzijl. Fabrieken in Delfzijl zijn onder andere Akzo 

Nobel, Aluminium Delfzijl, Bio MCN, Delesto, Koninklijke Wagenborg 

Groep, Koninklijke Niestern Sander, Wijnne Barends en Eneco Bio 

Golden Raand. Opvallend is hierbij een project waarbij het bij Akzo 

vrijkomendewaterstofgas via brandstofcellen weer in elektriciteit omgezet 

wordt. Ook wordt de grondstof voor de supersterke Twaron-vezel in Delfzijl 

gemaakt. In 2006 werd in Delfzijl de eerste Biomethanolfabriek ter wereld 

geopend. In Delfzijl zijn in totaal zo’n 14.000 arbeidsplaatsen, die grotendeels 

worden ingenomen door mensen van buiten de gemeente.

31

delfzijl

32

PinksterfeestenJaarlijks worden in Delfzijl de Pinksterfeesten georganiseerd. Dit feest heeft 

een sterk nautisch karakter. Naast vaste klanten als de oude kustvaarder 

Anda, Hr. Ms. Naarden van het zeekadettenkorps en de stoomijsbreker Wal 

uit Bremerhaven, is ook de Loodskotter Eems aanwezig. Het Noordelijk 

Scheepvaartmuseum ligt er met het gerestaureerde museumschip 

Emma uit 1922, het voormalig directievaartuig PW17 van de Provinciale 

Waterstaat Groningen. De Koninklijke Marine is ook altijd aanwezig. 

Op Pinkstermaandag wordt het feest met vuurwerk afgesloten. De 

Pinksterfeesten hebben van oudsher voor velen het karakter van een reünie.

DelfSailHet nautische evenement DelfSail - dat in en rondom de haven van Delfzijl 

plaatsvindt - zal wederom in 2016 worden georganiseerd. Dat heeft het 

bestuur van de Stichting DelfSail recentelijk besloten. De internationale 

kalender van Sailevenementen wordt steeds voller en een goede planning is 

daarom noodzakelijk. Om zoveel mogelijk te kunnen aansluiten op andere 

internationale zeilevenementen is gekozen voor 2016. Tevens is er afgeweken 

van de vijfjarige cyclus om ook de (potentiële) sponsoren tegemoet te komen. 

Gezien de recente (moeilijke) economische en financiële situatie bleek 2016 

de beste optie te zijn. Met de editie van het zeer geslaagde DelfSail 2009 

nog vers in het geheugen, kijkt het bestuur met veel plezier uit naar de 

organisatie van deze nieuwe editie in 2016. In de komende periode zal de 

totale organisatie verder opgetuigd worden. 

33

de hoogte

34

35

Veer tussen Delfzijl en EmdenVoor toeristen en dagjesmensen is er de veerboot van Delfzijl via Emden 

naar Ditzum. De veerboot vaart van begin mei tot  midden oktober op de 

Internationale Dollard Route. Op woensdag, vrijdag, zaterdag en zondag zijn 

er vaste vertrek- en aankomsttijden om Delfzijl met Emden en Ditzum te 

verbinden. Deze veerboot is niet alleen voor bezoekers van de Internationale 

Dollard Route bestemd, maar ook voor bezoekers die een dagtocht per fiets 

naar Emden of Ditzum willen maken.

knock

36

Deze plek ligt aan de Duitse oever van de Dollard aan het Knockster Tief 

tegenover Delfzijl en Termunten. Het is van verre herkenbaar door de 

markante radartoren die hier aan de kust staat.

NorpipeBij Knock komt de 440 km lange gasbuis (Norpipe) aan land. Deze begint 

in Ekofisk in Noorwegen. De diameter van de pijplijn is 91 cm en heeft een 

capaciteit van 16 miljard m3 ‘natural gas’ per jaar. De gasbuis is in 1977 

aangelegd en zal tot 2028 gas aanvoeren. De Gasbuis is eigendom van 

Gassled, een consortium dat eigendom is van oliemaatschappijen in de 

Noordzee, waaronder Statoil, Petoro, ConocoPhillips, Eni, ExxonMobil, Norsea 

Gas, Shell, Total en DONG Energy. De pijplijn wordt beheerd door Gassco. Het 

technische onderhoud wordt uitgevoerd door ConocoPhillips.

CampingOngeveer 700 m meter vanaf de dijk bij Knock ligt de ‘campingplatz Knock 

e.V.’ aan een meer/recreatieplas. De camping heeft vaste staanplaatsen 

met afbakening, met schaduw en zonder schaduw. Er is mogelijkheid tot 

het huren van trekkershutten. De camping beschikt over een speeltuin 

en sportterrein.  Hond(en) in hoog- en laagseizoen (mits aangelijnd) zijn 

toegestaan.

Voor de sportieve vakantieganger heeft de camping verschillende fietsroutes. 

In de nabije omgeving is een locatie om te zwemmen in zee en een 

meer/recreatieplas. Bij Campingplatz Knock e.V. is het toegestaan om te 

windsurfen.  

Koken hoeft niet altijd, want op de camping is een snackbar aanwezig. Het is 

mogelijk om te internetten, want de camping beschikt over één of meerdere 

computers met een internetverbinding en op 80% van de camping kan men 

met de eigen laptop internetten.

RadartorenBij Knock staat een radartoren en de verkeerscentrale Eems (Verkehrszentrale 

Ems) dat deel uitmaakt van een netwerk dat het vaarverkeer om de Dollard 

in de gaten houdt. Ook bij de Eemscentrale en aan de dijk richting Borkumlijn 

staan radarposten om het nautisch centrum van informatie te voorzien. 

Gemaal KnockHet gemaal bij Knock zorgt voor het drooghouden van het achterland van 

49.000 ha ten noorden van Emden. Als de vier pompen draaien bij een 

hoogteverschil van 2,85m heeft het een capaciteit van 50 m3/sec. Indien 

mogelijk wordt het water geloosd bij laag water door de sluisdeuren te 

openen. 

37

De grens tussen Nederland en Duitsland loopt niet volgens het Google 

Maps-kaartje. Hoe dan wel? Karel Essink van Stichting Verdronken 

Geschiedenis weet het antwoord:  

 

‘In 1723 wordt de grens door de Dollard weer eens bij verdrag vastgelegd. 

Deze loopt van de monding van de Aa (nu: Westerwoldsche Aa) volgens 

een rechte lijn naar de kerktoren op het voormalige eiland Nesserland. Het 

Verdrag van Meppen (1824) dat Nederland en Hannover sluiten, bevestigt dit 

grensverloop. Het eindpunt van de grens wordt omschreven met  ‘tot aan 

de Eems’. En daar begint de onduidelijkheid over hoe de grens in zeewaartse 

richting nu precies verloopt. Er zijn hierover twee opvattingen. Naar Duitse 

opvatting verloopt de grens van de zuidelijke oever van de Eems naar de 

noordpunt van de Punt van Reide en verder zeewaarts langs de laagwaterlijn. 

Volgens Nederlandse opvatting volgt de grens de ‘dalweg’ van de Eems. Beide 

landen worden het hierover niet eens, maar maken in het Eems-Dollard 

Verdrag (1960) wel afspraken over hoe met dit ‘betwist gebied’ om te gaan. 

Het genoemde eiland Nesserland was, vóór de doorbraak van de Eems door 

de Cosmas- en Damianus Stormvloed (1509) waarbij ook de Dollard ontstond, 

nog deel van het vasteland van het ‘Nederlandse’ Reiderland. De oude wierde 

van Nesserland ligt nu in het industriegebied ten westen van de haven van 

Emden.’ 

Emden ontstond rond 800 als een handelsnederzetting  op een wierde 

aan de Eems en werd in de 12e eeuw de hoofdstad van het Oost-Friese 

graafschap Eemsgo.

Aan het einde van de 16e eeuw kende Emden een periode van grote bloei. 

Door de Spaanse blokkade van Nederlandse havens bij het begin van de 

Nederlandse opstand werd Emden de belangrijkste overslaghaven aan de 

Noordzee. In 1806 werd Emden (weer) Nederlands, nadat Oost-Friesland was 

toegevoegd aan het Koninkrijk Holland, dat in 1810 in zijn geheel bij Frankrijk 

werd gevoegd. Emden werd de hoofdstad van het departement Ems Oriental. 

In 1813 werd de stad heroverd door het leger van Pruisen om in 1815 bij het 

Koninkrijk Hannover te worden gevoegd. In 1866 keerde het terug bij Pruisen, 

een van de voorlopers van het huidige Duitsland.

In 1944 werd Emden, dat als belangrijke haven- en industriestad van grote 

waarde was voor de Duitse oorlogsindustrie, zwaar gebombardeerd door 

Amerikaanse vliegtuigen. Bijna 80% van de stad werd verwoest, waaronder 

de historische binnenstad. Na de Tweede Wereldoorlog is Emden herbouwd 

en verder gegroeid tot een middelgrote industrie- en havenstad.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog is door luchtbombardementen een groot 

deel van de historische binnenstad van Emden verloren gegaan. Wel is in het 

centrum van de stad nog steeds de middeleeuwse binnenhaven, de Ratsdelft, 

te vinden. In en rondom deze haven bevinden zich belangrijke gebouwen 

als het stadhuis, enkele musea, oude boten en de oude havenpoort. 

Karakteristiek is het uitgebreide stelsel van kanalen in de stad: binnen de 

stad is ongeveer 150 kilometer kanalen bevaarbaar. Om deze reden is Emden 

een van de steden die zich mag tooien met de titel Venetië van het Noorden.

EconomieEmden is een belangrijke zeehaven in Duitsland. Door de aanleg van 

enkele grote kanalen zoals het Eems-Jadekanaal en vooral het Dortmund-

de staatsgrens in het Dollardge-bied

emden

emden

38

Eemskanaal naar het Ruhrgebied kon de nieuwe haven, die in 1847 was 

geopend, door grote schepen uit het achterland bereikt worden. De 

betekenis van de kanalen is in de loop der tijd sterk afgenomen: ze worden 

nu hoofdzakelijk voor de pleziervaart gebruikt. De haven van Emden wordt 

onder meer gebruikt voor het verschepen van auto’s (ongeveer 30% van de 

auto’s die Duitsland exporteert of importeert).

Verder is Emden een belangrijke plaats voor de in- en uitvoer van aardgas 

(zie ook Knock). Bij Emden komt een 440 kilometer lange gaspijp van 

Noorwegen Duitsland binnen. Dit gas wordt in de stad opgeslagen in een 

grote terminal en vanuit Emden verder vervoerd naar Nederland, België en 

het Ruhrgebied.

In Emden staat een grote fabriek van Volkswagen, waar ruim 10.000 

mensen werkzaam zijn en dagelijks 1200 auto’s (van het type Volkswagen 

Passat) gefabriceerd worden. De scheepsbouw van Emden produceert 

onder meer grote zeeschepen, marineschepen (voornamelijk conventionele 

onderzeeërs) en baggerschepen. De voornaamste werf is de Nordseewerke, 

een dochteronderneming van ThyssenKrupp. De werf werd in 1903 opgericht 

en is een van de oudste van Duitsland.

Voor de pleziervaart is een jachthaven gemaakt in de ‘Alter Binnenhafen’ 

midden in de binnenstad van Emden. Ieder jaar kent Emden een aantal 

stadsfeesten (Matjes Tagen, Deutscher Seeschifffahrttag, Delffest, Emden à 

la Carte, Weinfest, Schützenfest enz.). En als de Duitsers een feestje bouwen, 

dan krijg je ook een feest. De watersporter die samen met de kippen op stok 

gaat, kan dan ook beter niet in de ‘Alter Binnenhafen’ gaan liggen. Tijdens het 

Delffest is het tot 2 uur s’nachts volop feest met harde muziek en nadat bij de 

muziektent de stekkers eruit getrokken zijn, blijft het nog lang gezellig in de 

stad.

AG Ems verzorgt vanuit Emden dagelijks een aantal oversteken naar het 

eiland Borkum. Sinds 2007 is Emden ook de uitvalsbasis voor proefvaarten 

van Rederij Aida Cruises. De cruiseschepen van de Meyer Werft worden 

aan de voormalige Marinakade afgebouwd en uitgerust en maken vandaar 

proefvaarten over de Noordzee. 

Haringdagen Begin juni draait alles in Emden om haring. Dit feest speelt zich af rond 

de oude haven van Emden. De vis wordt in alle mogelijke varianten 

aangeboden. Naast de culinaire hoogstandjes is er ook een kermis met 

diverse attracties. Op een podium spelen en zingen de havenzangers en van 

heinde en verre komen fanfarekorpjes om er te spelen. In de haven komen 

vele oude schepen samen voor het ‘Traditionsschifftreffen’.  

Havenrondvaart Om de haven te leren kennen is een havenrondvaart aan te bevelen. 

Aantrekkelijk is het om een havenrondvaart te maken, bijvoorbeeld met de 

Ratsdelft van Ag Ems rondvaarten. In bijna een uur vaart de rondvaartboot 

langs de havenbedrijven en werven. De passagiers krijgen daarbij een goede 

indruk van de economische activiteiten mede door de heldere uitleg van de 

schipper/gids aan boord.

Sperwerkditzumleer Oude stad Havenpapenburg Oude stad Meyer Werft Havenrhede Jachthaven