Nicholas Stargardt

De Duitse oorlogDe Tweede Wereldoorlog door de ogen

van burgers en soldaten

Vertaald door Fred Hendriks, Huub Stegeman en Albert Witteveen

2016De Bezige Bij

Amsterdam | Antwerpen

Kaarten

Belfast

Dublin

LondenAmsterdam

Rotterdam

BrusselCalais

Kopenhagen

Malmö

Oslo

Stavanger

Kiel

Hamburg

Bremen

Wilhelmshaven

Hannover

Leipzig

Berlijn

Neurenberg

Frankfurt

Stuttgart

München

Praag

Bern

Le Havre

BrestParijs

Vichy

Lyon

MilaanVenetië

Genua

Turijn

Triëst

San MarinoToulouse

Marseille

Barcelona Rom

Keulen

Skagerrak

Corsica

Faeröernaar IJsland

Kattegat

At lant i s cheOceaan

At lant i s cheOceaan

Midde l landse Zee

Noordzee

D U I T S L A N D

F R A N K R I J K

I T A L I Ë

G R O O T - B R I T T A N N I Ë

I E R L A N D

N O O R W E G E N

Z W I T S E R L A N D

D E N E M A R K E N

Z W E D E N

N I E D E R L A N D E

B E L G I Ë

S P A N J E

O o s t e n r i j k

V i c h y - F r a n k r i j k

(juni 1940)

april 1940

Onder Britse bezetting vanaf april 1940

mei 1940

juni 1940

juni 1940

0 100 km200 300

Sta

M

Jalta

Breslau

Posen

Koningsbergen

Danzig

Warschau

Lublin

KrakauLwów

Tsjernivtsi

Równe

Pinsk

MinskVilniusKaunas

Memel

Riga

Pskov

Witebsk

Narva

Tallinn

Helsinki

Stockholm

Leningrad

Petrosawodsk

Jaroslawl

Moskau

Rjasan

TulaKalugaWjasma

Charkov

Kiev

Dnjepropetrovsk

Cherson

Odessa

Sebastopol

IstanbulAnk

Novgorod

Brest

Bialystok

Zjitomir

Vinnytsja

ChisinauWenen

Fiume

Sarajevo

Belgrado

Sofia

Skopje

Tirana

Burgas

Varna

Boekarest

ClujBoedapest

Ladogameer

Krim

Adr iat i s che Zee

Oos tzee

Zwarte Zee

A

H O N G A R I J E

S O V J E T - U N I E

F I N L A N D

J O E G O S L A V I Ë

S L O W A K I J E

R O E M E N I Ë

B U L G A R I J E

T U R K I J E

O o s t - P r u i s e n

P r o t e c t o r a a tB o h e m e n e n

M o r a v i ë

G e n e r a a l -G o u v e r n e m e n t

L i t o u w e n

B e s s a r a b i ë

W i t - R u s l a n d

O e k r a ï n e

L e t l a n d

P o l e n

K r o a t i ë

S l o v e n i ë

S e r v i ë

E s t l a n d

K a r e l i s c h e

l a n d e n g t e

augustus 1940

bezet in 1939

Regio Vilno

Litouws vanaf

28 okt. 1939

1938

1939

Hongaars vanaf

aug. 1940

bondgenoot van Duitsland

vanaf 20 nov. 1940

bondgenoot van Duitsland

vanaf 23 nov. 1940

bondgenoot van Duitsland

vanaf 24 nov. 1940

Bulgaars vanaf aug. 1940

juni 1940

maart 1940

Duitse opmars in het westen en in Noorwegen, 1940

Duitsland, zijn bondgenoten en bezette gebieden

Bezette gebieden, april/juni 1940

Scheidingslijn Duitsland – Sovjet-Unie, okt. 1940

Door Sovjet-Unie bezette gebieden, 1939-1940

Bezet door Italië, 1939

Geannexeerd door Hongarije, 1938-1940

Grenzen van 1938

Het eerste oorlogsjaar(sept. 1939 – aug. 1940)

De invasie van de Sovjet-Unie

juni-december 1941

0 100 km200 300

Duitse opmars

tot 9 juli

tot 1 september

tot 9 september

tot 5 december

FrontlinieStalinlinie

Snelweg Moskou

Omsingelde Sovjettroepen

Dnjestr

Boeg

Donau

Prut

Donets

Memel

Pripjat

Weic

hsel

Dvina

Wol

ga

Dnjepr

Oka

Don

O o s t -P r u i s e n

L i t o u w e n

L e t l a n d

W i t -R u s l a n d

O e k r a ï n e

E s t l a n d

F I N L A N D

H O N G A R I J E

RO E M E N I Ë

S O V J E T - U N I E

Zwarte Zee

Zee van Azov

Ladogameer

Pripjatmoerassen

Krim

Peipusmeer

Oos tzee

Leningrad

Demjansk

VyborgHelsinki

Novgorod

Kalinin

Rzjev

Kolomna

Riga

Smolensk

VitebskPolotsk

Mogilew

Daugavpils

Minsk

Kaunas

Vilnius

Memel

Koningsbergen

Warschau

Lublin

Bialystok Brjansk

Moskou

G

VjazmaToela

Orjol

Koersk Voronezj

Brest-LitovskPinsk

Odessa

Sebastopol Jalta

Majkop

ConstanțaBoekarest

Melitopol

Kertsj

Novorossiejsk

Perekop

Rostov

Izjoem

DnjepropetrovskOeman

Vinnytsja

Chisinau

Tsjernivtsi

Hongaars vanaf aug. 1940

Gomel

KievLwów

Tarnopol

Charkow

BelgorodKonotop

Loebni

Hangö (ussr)Terugtrekking op 3 dec. 1941

Tallinn

LEGERGROEP NOORD

LEGERGROEP MIDDEN

LEGERGROEP ZUID

Tegenoffensief Sovjet-Unie6 december 1941 tot eind maart 1942

Sovjetoffensief

heroverd door Sovjettroepen (eind 1941 tot eind maart 1942)

Dnjester

Donau

Prut

Donets

Memel

Pripjat

Weic

hsel

Dvina

Wol

ga

Dnjepr

Oka

Don

F I N L A N D

U N G A R N

R U M Ä N I E N

S O V J E T - U N I E

Zwarte Zee

Zee van Azov

Ladogameer

Pripjatmoerassen

Krim

Peipusmeer

Oos tzee

0 100 km200 300

Leningrad

VyborgHelsinki

Novgorod

Demjansk

Kalinin

Rzjev

Kolomna

Riga

Smolensk

Vitebsk

Polotsk

Mogilew

Daugavpils

Minsk

Kaunas

Vilnius

Memel

Koningsbergen

Warschau

Lublin

Bialystok Brjansk

Moskau

Vjazma

Toela

OrjolJelets

Michajlov

Koersk Voronezj

Brest-LitovskPinsk

Odessa

SewastopolKonstanza

Bukarest

Melitopol

Kertsj

Novorossiejsk

Perekop

Rostov

Izjoem

DnjepropetrovskUman

Kischinew

Tschernowitz

Aug. 1940ungar.

Gomel

Kiev

Lwów Charkow

BelgorodKonotop

Tallinn

Kalinin

Rzjev

Kolomna

Brjansk

Moskou

Toela

Beljov

Kaloega

Borodino

Roslavl

Podolsk

Kasjira

Michajlov

Vjazma

Jartsevo

Orjol

Mzensk

WESTELIJK FRONT

Zjoekov9de leger

Strauß

4de legerHoepner

4de legerKluge

2de legerGuderian

20

30

16

61

10

33

50

43

5

49

Sovjetoffensief

heroverd in feb. 1942 0 50 km100 150

Wolg

a

Moskva

Oka

Oder

Elbe

Donau

Po

Drau

Rijn

Loire

Rhô

ne

Calais

I T A L I Ë

F R A N K R I J K

N

D E N E M A R K E N

Z W E D E N

N E D E R L A N D

B E L G I ËD U I T S L A N D

Z W I T S E R L A N D

T S J E C H O -

O O S T E N R I J K

Mittelbau-Dora

Compiègne

Eglfing-Haar

Dachau

Loborgrad

Fossoli Jadovno

Kauscica

Jasenovac

Danica

StaraGradiska

Groß-Rosen

Grafeneck

Flossenbürg

Eichberg

Buchenwald

Mauthausen

Ravensbrück

Schloß Hartheim

Bozen

Drancy

Mechelen

Vught

Neuengamme

Brandenburg

Theresienstadt

Sachsenhausen

Westerbork Esterwegen

Sachsenburg

Sonnen-stein

Bernburg

Bergen-Belsen

Hadamar

Natzweiler

Amsterdam

Brussel

Linz

Luxemburg

Weimar

Magde-burg

Hannover

Salzburg

Metz

Rostock

Dresden

Neurenberg

TriëstTurijn

Bologna

Venetië

Genua

Florence

LaibachLyon

Zagreb

Marseille

Fiume

Posen

Nice

Straatsburg

Stettin

Leipzig

Innsbruck

Keulen

Bremen

Frankfurt

Stuttgart

Parijs

Hamburg

Berlijn

Praag

Breslau

München Wenen

Milaan

Bern

Basel

Kopenhagen

1933

1939

1939

1939

1939

1939

1943

1941

1941

1941

19411941

1941

1941

1941

1943

1939/41

1936

1936

1937

1938

A d r i a -

t i s c h e

Z e e

N o o r d z e e

0 50 km100 150

Belangrijkste concentratiekampen

(met bouwjaar)

Vernietigingskampen (gebouwd 1941-1942)

Euthanasiecentra

Plaatsen van massamoorden

Belangrijkste getto’s

Steden

Internationale grenzen

Regiogrenzen 1939-1941

Concentratiekampen in Europa (1937-1943)

Weichsel

Wart

he

Tisz

a

Dnjestr

Proet

Boeg

Boeg

Dnjepr

Dnjepr

PripjatDesn

a

Düna

Memel

Sava

Donau

L E T L A N D

L I T O U W E N

S O V J E T - U N I E

P O L E N

S L O W A K I J E

B U L G A R I J EJ O E G O S L A V I Ë

H O N G A R I J E

R O E M E N I Ë

B o s n i ë

T r a n s s y l v a n i ë

S e r v i ë

O e k r a ï n e

W a l a c h i j e

Be

ssa

r ab

i ë

W i t - R u s l a n d

O o s t - P r u i s e n

Djakovo

Tasmajden

Sabac

Sajmiste

Zemun

Maly Trostinets

Bar

Balanovka

Kaiserwald

Ponar

Majdanek

RumbuliJungernhof

Kauen

Stutthof

Edineti

Sobibór

KielceSosnowiec

Tschenstochau

Łódź

Kulmhof

JanowskaPlaszow

Pezemys

Tarno

Belzec

Auschwitz

Nisko

Treblinka

Zjitomir

Drobitski JarBabi Jar

Klausenburg

Boedapest

Timisoara,

Kronstadt

Belgrado Boekarest

Tschernowitz

Nis

Preßburg

Białystok

Warschau

MinskWilna

Riga

Radom

LublinCharkov

Lwów

Constanţa

Kiev

Gomel

Chisinau

Odessa

SmolenskMemel Vitebsk

Koningsbergen

Krakau

Sarajevo

Danzig

1939

1941

1941

1942

1942

1942

1942

1943

1943

1942

1941

1941

1941

1941

1941

1941

1941

1941

1940

1941

1941

1941

O o s t z e e

Z w a r t e

Z e e

K a u k a s us

LEGERGROEP ZUID

Wolga

Wol

ga

KoemaKoeban

Terek

Koera

Donets

Dnjepr

Don

Kalmukken-steppe

Legergroep A

Legergroep B

Kropotkin

Ellista

Belgorod

KramatorskLoegansk

KletskajaKatsjalinskaja

StalingradKalatsj aan de Don

Taganrog

Salsk

Jejsk

Kertsj

Majkop

Pjatigorsk

Ordzjonikidze(Vladikavkas)Soechoemi

Toeapse

Batoemi

Grozny

naar Bakoe

Toela

Moskou

Brjansk

mel

Smolensk

Orjol

Charkov

Koersk

Voronezj Saratov

Kotelnikovo

Rostov

KrasnodarJalta

Sebastopol Vorosjilovsk(Stavropol)

Tiflis

Astrachan

Zwarte Zee

Kaspi s cheZee

Zee vanAzov

Krim

Elbroes

T U R K I J E

I R A N

S O V J E T - U N I E

De aanval op StalingradOperatie-Blauw, 28 juni – 18 november 1942

Operatie-Uranus, november – december 1942

0 100 km200 300

28 juni – 7 juli

7 – 22 juli

22 juli – 1 augustus

1 augustus – 18 november

Frontlinie, 13 december 1942

Frontlinie, 31 december 1942

Frontlinie, 18 januari 1943

Duitse opmars, 1942

Heroverd door Sovjettroepen vanaf 19 november 1942

Brjanskfront

Voronezjifront

Zuidwestfront

Zuidfront

Noord-Kaukakisch front

Trans-Kaukakisch front

Zuidoostfront

Stalingradfront6de legerPaulus

0

–– – – – – –

50

.00

0 p

ers

on

en

meer

da

n 2

0.0

00

meer

da

n 1

0.0

00

meer

da

n 5

00

0

meer

da

n 1

00

0

min

der

da

n 1

00

0

meer

da

n 2

00

.00

0

meer

da

n 1

00

.00

0

meer

da

n 5

0.0

00

meer

da

n 1

0.0

00

min

der

da

n 1

0.0

00

Aa

nk

om

st i

n d

e r

eg

io’s

min

der

da

n 1

00

.00

0

min

der

da

n 1

mil

joen

meer

da

n 1

mil

joen

1 2 3Eva

cueri

ng

uit

de r

eg

io’s

Gre

nzen

va

n ‘

Gro

ot-

Du

itsl

an

d’

Gre

nzen

va

n r

eg

io’s

Aa

nta

llen

do

den

to

t 3

0 s

ep

t. 1

94

4

Eva

cua

tie v

an

in

du

stri

e(2

0.0

00

arb

eid

ers

)

Verw

oest

e g

eb

ou

wen

to

t 3

0 a

pri

l 1

94

4

100

.00

0 p

ers

on

en

20

0.0

00

pers

on

en

30

0.0

00

pers

on

en

40

0.0

00

pers

on

en

50

0.0

00

pers

on

en

60

0.0

00

pers

on

en

50

.00

0

100

.00

0

20

0.0

00

30

0.0

00

40

0.0

00

50

0.0

00

aa

nta

llen

on

bek

en

d

Bre

men

Dre

sden

Ha

nn

over

Berl

ijn

Mem

el

Ko

nin

gsb

erg

en

Da

nzig

Kö

ln

Fra

nk

furt

Stu

ttg

art

Neu

ren

berg

Mü

nch

en

Wen

en

Ha

mb

urg

Leip

zig

Ess

en

BA

DE

N

BE

IER

SE

O

OS

TM

AR

KBE

RL

IJN

DÜ

SS

EL

-D

OR

F

ES

SE

N

FR

AN

KE

NHA

LL

E-M

ER

SE

BU

RG

HA

MB

UR

G

HE

SS

EN

-NA

SS

AU

KE

UR

-HE

SS

EN

KA

RIN

TH

IË

KO

BL

EN

Z-

TR

IER

KE

UL

EN

-AK

EN

MA

RK

BR

AN

DE

NB

UR

G

MA

AG

DE

NB

UR

G-

AN

HA

LT

MA

IN-F

RA

NK

EN

ME

CK

LE

NB

UR

G

MÜ

NC

HE

N-

OP

PE

R-B

EIE

RE

N

NE

DE

R-

DO

NA

UO

PP

ER

-D

ON

AU

OO

ST

-HA

NN

OV

ER

OO

ST

-PR

UIS

EN

DA

NZ

IG-

WE

ST

-PR

UIS

EN

WA

RT

HE

LA

ND

PO

MM

ER

EN

SA

AR

PA

LT

S

SA

KS

EN

LO

TH

AR

ING

EN

EL

ZA

S

SA

LZ

BU

RG

NE

DE

R-S

ILE

ZIË O

PP

ER

-SIL

EZ

IË

SL

EE

SW

IJK

-H

OL

ST

EIN

ZW

AB

EN

ST

IER

MA

RK

EN

ZU

ID-H

AN

NO

VE

R-

BR

AU

NS

CH

WE

IG

TH

ÜR

ING

EN

TIR

OL

-VO

RA

RL

BE

RG

WE

SE

R-

EE

MS

WE

ST

FA

LE

N-

NO

OR

D

WE

ST

FA

LE

N-

ZU

ID

WE

NE

N

WÜ

RT

TE

MB

ER

G-

HO

HE

NZ

OL

LE

RN

SU

DE

TE

N-

LA

ND

SU

DE

TE

N-

LA

ND

Lu

bl

in

Di

st

ri

ct

Bi

al

ys

to

k

Ga

li

ci

ë

Pr

ot

ec

to

ra

at

Bo

he

me

n

en

Mo

ra

vi

ë

Wa

rs

ch

au

Ra

do

m

Ned

er-

Sti

er-

ma

rken

Ka

rin

thië

Kr

ak

au

GE

NE

RA

AL

-G

OU

VE

RN

EM

EN

T

Oo

stz

ee

No

or

dz

ee

3

2

2

1

05

0k

m10

015

0

Bom

bard

emen

ten

en e

vacu

atie

(tot

30

sept

. 194

4)

50

10

0

10

0

10

0

20

0

20

0

20

0

20

0

10

10

10

10

10

10

10

10

10

10

10

10

50

50

Corsica

SchiereilandHela

Bornholm

Rügen

Midde l landse Zee

Adr iat i s cheZee

Oos tzee

Noordzee

Brennerpas

D U I T S E R I J K

S L O W A K I J E

K R O A T I Ë

M O N T E N E G R OI T A L I Ë

F R A N K R I J K

N E D E R L A N D

B E L G I Ë

Z W I T S E R L A N D

M o r a v i ë

B o h e m e n

Z u i d - T i r o l

I s t r i ë

StuttgartStraats-burg

Saarbrücken

Salzburg

Innsbruck

Zara

Nancy

Bern

Genua

Milaan

Venetië

München

Brussel Keulen

Dortmund

Bremen

Greifswald

Aumühle

Remagen

MainzLuxemburg

Hannover Berlijn

Hamburg

Posen

Praag

Leipzig

Lauterbach

Neuern

Den HaagAmsterdam

Dresden

Graz

Wenen

ZagrebTriëst

Danzig

Jajce

Bihac

LjubljanaUdine

Sarajevo

Tirana17.11.44

Breslau

Glogau

Chemnitz

Torgau

Brandenburg

Kassel

Frankfurt/Main

Neurenberg

Berchtesgaden

Linz

Pilsen

Eger

Kolberg

Stettin

Cassino

Florence

Bologna

Ravenna

Rimini

Neapel2.10.43

Boedapest

Kattowitz

Kotor

Shkoder

Lódz

Deutsch Krone

K

Flensburg

Rome

Po

Rijn

Wei

chse

l

Donau

23.4.1945

5.6.1944

Slag om Duitsland(eind 1944 tot mei 1945)

Krim

Zwarte Zee

S O V J E T - U N I E

H O N G A R I J E

R O E M E N I Ë

S E R V I Ë

B U L G A R I J E

T U R K I J E

G e n e r a a l -g o u v e r n e m e n t

Sebastopol

Cernauti

Konstanza

Kiev

Vilnius

Minsk

Kaunas

Bialystok

Warschau Siedlce

Ungwar

Brest-Litovsk

Lwów

Iasi

Odessa

BoekarestBelgrado

Sofia

Skopje

Debrecen

Klausenburg

Arad

Sibiu

Krakau

Zjitomir

NišVarna

Burgas

(neutraal)

Izmail(Ismail)

Chisinau

Ploiesti,

,

Krajova

Berditsjev

Oeman

Vinnytsja

RownoLoetsk

Lublin

Memel

Koningsbergen

Dnje

pr

Proet

Dnjestr

Door Duitsland bezet gebied op 16 dec. 1944

Frontlinie op 16 dec. 1944

Frontlinie op 7 maart 1945

Frontlinie op 28 maart 1945

Frontlinie op 16 apr. 1945

Demarcatielijn tussen Sovjettroepen en westerse geallieerden na 12 mei 1945

Door Duitse troepen bezet gebied begin mei 1945

‘Groot-Duitsland’

Grenzen van Duitsland en Danzig in 1937

R I J K S C O M M I S S A R I A A T

O O S T

R I J K S C O M M I S S A R I A A T

O E K R A Ï N E

O o s t - P r u i s e n

Voorwoord

Dit boek is de afronding van een periode van goed twintig jaar waar-in ik heb geprobeerd inzicht te krijgen in de ervaring van mensen dietijdens de Tweede Wereldoorlog in Duitsland of onder Duitse bezet-ting leefden. Overigens was ik oorspronkelijk helemaal niet van plandit boek te schrijven. In 2005 beloofde ik mezelf en iedereen die maarwilde luisteren dat ik, nadat ik net Getuigen van de oorlog: het levenvan kinderen onder het naziregime had voltooid, nooit meer iets zouschrijven over kinderen, de Holocaust of nazi-Duitsland. Maar daar-na schreef ik een kort essay over waar de Duitsers voor meenden tevechten. Dat was iets waarvan ik meende dat het gezegd moest wor-den voordat ik verder kon gaan. En dat essay groeide uit tot iets veelgroters tijdens mijn sabbatical aan de Freie Universität Berlin in2006-2007.

Tussen de twee boeken bestaat hier en daar een onmiskenbarecontinuïteit, die het duidelijkst te zien is in mijn interesse om de sub-jectieve dimensies van de sociale geschiedenis te verkennen. Daarbijmaak ik gebruik van eigentijds materiaal om uit te werken hoe demensen de gebeurtenissen beoordeelden en begrepen in een periodewaarin die zich nog om hen heen ontvouwden en waarin de uitkomstnog ongewis was. Er zijn ook enkele markante verschillen. In Getui-gen van de oorlog wilde ik vooral de kinderen behandelen als maat-schappelijke personen op zich; daarnaast wilde ik de onverzoenlijkezienswijzen naast elkaar zetten van kinderen die door de oorlog en deracistische vervolging werden verdeeld in overwinnaars en overwon-nenen. In De Duitse oorlog komt een andere kwestie aan de orde: de

blootlegging van gevoelens van angst en hoop in de maatschappijwaaruit de overwinnaars en plegers van wandaden voortkwamen,om inzicht te krijgen in de manier waarop de Duitsers deze oorlogvoor zichzelf rechtvaardigden. Voor een goed beeld van deze kwestieheb ik geprobeerd een zekere breedte en diepte te creëren: breedtedoor ‘macro’-momentopnamen van de publieke opinie te gebruiken,steunend op verslaggevers die hun oor voor het regime te luisterenlegden en zo van alles oppikten uit publieke discussies, en op mede-werkers van de militaire censuur die de postzakken doorzochten;diepte door gedurende een substantiële periode een selectieve groepindividuen met uiteenlopende achtergronden te volgen en te onder-zoeken hoe hun persoonlijke hoop en hun plannen zich vermengdenmet hun veranderende oorlogservaringen. Hierdoor zijn de stem-men van de slachtoffers minder prominent dan in Getuigen van deoorlog, maar ze zijn nooit afwezig: zonder hun perspectief als con-trast zouden wij niet weten hoe anders – en vaak solipsistisch – deDuitsers hun zienswijze op de oorlog vormgaven.

Een van de belangrijkste onderdelen van dit boek zijn de collec-ties van brieven tussen geliefden, goede vrienden, ouders en kinde-ren, en echtparen. Veel historici hebben dit soort bronnen gebruikt,maar ze hadden daarbij vaak een ander doel voor ogen. Zo beschiktde Bibliothek für Zeitgeschichte in Stuttgart over een beroemde collec-tie van zo’n 25.000 brieven die bijeen zijn gebracht door ReinholdSterz. De brieven zijn helaas chronologisch geordend en niet naar deschrijver, zodat ze wel een momentopname van subjectieve menin-gen op bepaalde momenten in de oorlog bieden, maar het niet moge-lijk maken te kijken hoe sterk de briefschrijvers over langere duuraan hun mening vasthielden. Mijn selectie ging uit van het tegen-overgestelde principe: ik wilde collecties van brieven lezen waarinbeide kanten van de correspondentie bewaard zijn gebleven en dieminstens enkele jaren bestrijken, zodat het mogelijk is te zien hoe depersoonlijke relaties tussen de briefschrijvers – sowieso hun voor-naamste drijfveer om te schrijven – zich in de loop van de oorlog ont-wikkelden en veranderden. Zo kunnen we een zorgvuldiger recon-structie maken van de persoonlijke bril waardoor individuen naarbelangrijke gebeurtenissen keken. Dit soort onderzoek ontwikkelen

20 De Duitse oorlog

historici van de Eerste Wereldoorlog al sinds de jaren negentig, envan Christa Hämmerle heb ik veel geleerd over de aanpak hiervan.

Ik heb met name het geluk gehad dat ik toegang kreeg tot het par-ticuliere archief dat Walter Kempowski tijdens zijn leven bijeen-bracht, en herinner me goed hoe hartelijk ik door Walter en Hilde-gard Kempowski werd verwelkomd in hun huis in Natum: hetarchief zelf bevindt zich nu in de Akademie der Künste in Berlijn. Bijhet Deutsche Tagebucharchiv in Emmendingen was Gerhard Seitzzeer behulpzaam, net als Irina Renz bij de Bibliothek für Zeitge-schichte in Stuttgart. In Berlijn boden Andreas Michaelis bij hetDeutsche Historische Museum, Veit Didczuneit en Thomas Jander bijhet Feldpostarchiv van het Museum für Kommunikation en het Bun-desarchiv waardevol bronmateriaal, net als Christiane Botzet bij hetBundesarchiv-Militärarchiv in Freiburg. Klaus Baum en KonradSchulz van het archief van de Jehovas Zeugen in Deutschland in Sel-ters-Taunus verschaften kopieën van de laatste brieven die Jehova’sgetuigen schreven voordat ze werden terechtgesteld omdat ze weiger-den hun militaire dienstplicht te vervullen, en Alexander von Platobij het Institut für Geschichte und Biographie in Lüdenscheid liet mekennismaken met de grote collectie uit het begin van de jaren vijftigin het Wilhelm Roessler-Archiv met herinneringen van schoolkinde-ren aan de oorlog. Verder dank ik Li Gerhalter en Günter Müllervoor materiaal uit de Dokumentation lebensgeschichtliche Aufzeich-nungen en de Sammlung Frauennachlässe, beide aan de Universiteitvan Wenen. Speciale dank ben ik verschuldigd aan Jacques Schuh -macher voor zijn onvermoeibare behulpzaamheid tijdens vele fasenvan dit onderzoek. Voor de financiële ondersteuning van dit onder-zoek dank ik de Alexander von Humboldt Foundation en de Lever-hulme Trust.

De intellectuele schuld die ik in deze lange periode heb opge-bouwd, is zo groot en zo gevarieerd dat ik deze onmogelijk recht kandoen. In het jaar 2006-2007 in Berlijn was Jürgen Kocka een geweldi-ge gastheer en hebben vele anderen mijn verblijf in Duitsland ge-denkwaardig en vruchtbaar gemaakt. Veel vrienden en collega’s heb-ben me onderweg aangemoedigd, hun ideeën en bevindingen metmij gedeeld, waardoor ze me een zeer levendig besef van geschiede-

Voorwoord 21

nis als een collectieve onderneming hebben gegeven. Van mijn ge-weldige collega’s in Oxford bij de faculteit geschiedenis en het Mag-dalen College dank ik vooral Paul Betts, Laurence Brockliss, Jane Caplan, Martin Conway, Robert Gildea, Ruth Harris, Matt Houlbrook,Jane Humphries, John Nightingale, Sian Pooley en Chris Wickham.

Bij Bodley Head had ik het voorrecht samen te werken met JörgHensgen, Will Sulkin en na Wills pensionering Stuart Williams. Metbuitengewone energie en scherpzinnigheid introduceerde Lara Hei-mert mij in de wereld van Basic Books. Hun inzet voor het uitgevenvan boeken waarin ze geloven, is een ongelofelijke steun en heeft mesteeds weer het soort bevestiging gegeven dat ik nodig had. Lara enJörg traden beiden als redacteur op, zonder ooit op elkaars tenen ofde mijne te stappen; daarbij nam Jörg de zware taak op zich het boekbladzijde voor bladzijde door te lopen. Het waren geweldige mensenom mee samen te werken en ik ben hen alle vier zeer dankbaar. ClareAlexander en Sally Riley bij Aitken-Alexander zijn nog steeds eenpaar feeachtige peetmoeders, die me steeds in hun wijsheid lieten de-len en me aanmoedigden. Ik heb daar veel geluk mee gehad.

Zonder de grote intellectuele generositeit en steun van veel vrien-den zou er waarschijnlijk nooit een boek zijn gekomen. Paul Betts,Tom Brodie, Stefan Ludwig Hoffmann, Ian Kershaw, Mark Roseman,Jacques Schuhmacher, Jon Waterlow en Bernd Weisbrod onderbra-ken allemaal hun eigen werk om voor mij het hele manuscript te le-zen. Ik dank hen ieder omdat ze me waardevolle suggesties aan dehand deden, me lieten delen in hun eigen research en me behoeddenvoor ten minste een paar historische blunders. Ruth Harris en LyndalRoper hebben het hele boek tweemaal doorgelezen en hebben er bei-den een onuitwisbaar stempel op gedrukt. In elke fase van dit projectheeft Lyndal de kernideeën met me besproken terwijl ik die probeer-de te formuleren. Ik kan haar niet genoeg bedanken.

Nicholas StargardtOxford, 3 juni 2015

22 De Duitse oorlog

Dramatis personae(in orde van verschijnen)

Ernst Guicking, boerenzoon uit Hessen, beroepssoldaat, infanterist;en Irene Reitz, bloemiste uit Lauterbach in Hessen; ze trouwen in deoorlog.

Wilm Hosenfeld, katholiek, veteraan uit de Eerste Wereldoorlog endorpsonderwijzer in Thalau in Hessen, dient in het Duitse garnizoenin Warschau; en zijn vrouw Annemie, geschoold zangeres en protes-tantse die zich tot het katholicisme bekeerde; ze hebben vijf kinderen.

Jochen Klepper, schrijver uit Nikolassee, Berlijn; getrouwd met Jo-hanna, Joodse die zich tot het protestantisme bekeerde; met tweestiefdochters.

Liselotte Purper, fotojournalist uit Berlijn; en Kurt Orgel, jurist uitHamburg en officier bij de artillerie; ze trouwen in de oorlog.

Victor Klemperer, Jood die zich tot het protestantisme bekeerde, ve-teraan uit de Eerste Wereldoorlog en academicus; en zijn vrouw Eva,voormalig concertpianist.

August Töpperwien, veteraan uit de Eerste Wereldoorlog en leraaraan het gymnasium in Solingen, officier belast met krijgsgevangenen;en zijn vrouw Margarete.

Fritz Probst, timmerman uit Thüringen, bij de genie; en zijn vrouwHildegard; ze hebben drie jonge kinderen.

Helmut Paulus, zoon van een arts uit Pforzheim en de oudste vanvier tienerkinderen, infanterist.

Hans Albring en Eugen Altrogge, uit Gelsenkirchen-Buer in hetRuhrgebied, vrienden en leden van de katholieke jongerenbeweging,seiner en infanterist.

Wilhelm Moldenhauer, winkelier uit Nordstemmen nabij Hanno-ver, marconist.

Marianne Strauss, Joodse kleuterschooljuf uit Essen.

Ursula von Kardorff, journalist uit Berlijn.

Peter Stölten uit Berlijn-Zehlendorf, koerier en tankcommandant.

Lisa de Boor, journalist uit Marburg; getrouwd met Wolf, met drievolwassen kinderen: Monika, Anton en Hans.

Willy Reese, bankbediende in opleiding uit Duisburg, infanterist.

Maria Kundera, spoorwegbeambte uit Michelbeuern nabij Wenen;en Hans H., zoon van een spoorwegbeambte, parachutist.

24 De Duitse oorlog