De Drie GoddelijkeRavels Weelde

DeugdenPoppel

TIJDSCHRIFT VAN DE HEEMKUNDEKRING

NIGOLAUS POPPELIUS VZWJaargang 13, nr. 50: december 2008

Heemkundekring Nicolaus PoppeliusRavels-Weelde-Poppel V .2.W.

Adres: Dorpsstraat 64,2382 PoppelBankrekening: 7 33 -3 522204-67Lidmaatschap: inclusief abonnement op "De Drie Goddelijke Deugden": 17 euro

BESTUUR:Voorzitter: LauÍent Woestenburg,Ondervoorzitter: Marc Van Gorp,Secretaris: Ria Verheyen,Penningmeester:Agnes Luyten,Leden: Stan De Kinderen,

Hans Jansen,Jos Nooyens,Frans Slegers,Jos Verhoeven,Gaston Verhoeven,Marc Vermeeren,Magda Vloemans,Marinus Willems,

Beatrijs van Nazarethlaan 2,Grote Baan 97 bus 7,Welvaartstraat 14,Berkenlaan 91,Hogevoortstraat l,Tilburgseweg 9,Overbroek 15B,Steenweg op Weelde 60,Koning Albertstraat 87,Steenweg op Weelde 94,De Meerkens 10,Turnhoutseweg 2,Weeldestraat 154,

23E2 Poppel2380 Ravels2300 Turnhout2380 Ravels2380 Ravels2382 Poppel2382 Poppel2382 Poppel2381 Weelde2382 Poppel2382 Poppel2381 Weelde2381 Weelde

2382 Poppel

014t656993014t65690s014/421839014/658346014/655030014t657370014t658636014t6557510r416s6198014t655554014/658838014t655r56014/655728

014/658838

5 euro25 euro6 ewo

1,75 euro3euro5 euro6 euro

REDACTIEADRES:Marc Vermeeren De Meerkens 10,

Voor informatie in verband met de inhoud, vormgeving of verschenen teksten kan u steedsterecht op het redactieadres (marc.vermeeren@pandora.be). Wenst u een tekst of een ideevoor publicatie aan te bieden, dan kan u dat ook steeds doen bij een van de bestuursleden.

VOORRADIGE PUBLICATIES:Boek "De Drie van het Noorden"De Drie Goddelijke Deugden, jaargangen I ím 5 + "De Drie van het Noorden"

De Drie Goddelijke Deugden, jaargangen I Vm 5: perjaargang

De Drie Goddelijke Deugden, jaargangen I Vm 5: per los nummerDe Drie Goddelijke Deugden, jaargangen 6 en 7: per los nummerDe Drie Goddelijke Deugden, jaargangen 8 Vm 12: per los nummer

Verj aardagskalender

ARCHIEFIUIUSEUM:Raadpleging van het archief kan na afspraak met Marc Vermeeren (014-658838). Voorgroepsbezoeken kan men afspreken met Laurent Woestenburg (014-656993), Jos Bols (014-658346) of Marinus Willems (014-655728). Het museum (Dorpsstraat 64 te 2382 Poppel) isopen elke tweede en vierde zondag van de maand van I 4 tot I 7 uur.

WEBSITE:http://users.skynet.be/Ravels-Weelde-Poppel

Inhoud1. Biografie van de Weeldse missiebisschop Monseigneur Jacobus Bax2. Het preventorium te Ravels3. De Ravelse stoombrouweru "De Wijngaard"4. De geschiedenis van Weelde

blz.65blz.llSblE,.l20blz.l2l

Omtrent zijn jaren te Scheut en in de missie zijnwe ongemeen rijk ingelicht. Dit is te danken aande uitgebreide conespondentie die Bax voerde metVerbist, met zijn lateÍe oversten en ook met Rome.Ongeveer elke maand schrijft hij vanuit het huis teScheut naar zijn overste in Mongolië en wanneerhij zelf in Mongolië zit, schrijft hij ook maandelijksnaar Scheut.

Een zeer belangrijke bron vormen de "annales"van Bax, die alle belangrijke gebeurtenissen in demissie bevatten. Hierin vememen we b.v. welkemissionarissen wanneer en naar welke post woÍdenovergeplaatst, waar de retraites plaatsgrijpen, waarnieuwe missieposten worden opgericht e.a. In dezeverhandeling komen deze transfers nauwelijks aanbod omwille van twee redenen: het zou al vluggaan vervelen omwille van de immense hoeveelheiddie er bestaat aan dat soort van wisselingen enbovendien is het niet erg relevant voor het levenvan Bax, hoewel het opvalt dat de belangrijkereposten soms naar "betere" missionarissen gaan.Deze bron is bewaard in de vorm van een kopievan Valeer Rondelez. archivaris van Scheut van1945 tot 1968. In deze bron vinden we ookgemoedsgesteltenissen van Bax t.o.v. bepaaldebeslissingen. De geschriften van Bax zijn om tweeredenen vaak "problematisch". In de eerste plaatsbevat zijn taal veel fouten. Zowel de Franse en deLatijnse brieven bevatten nogal wat fouten, bij deeerste gaat het om schrijffouten, bij de tweedeom grammaticale constructiefouten. Bax'Nederlands bevat beide! In de tweede plaats schrijftBax erg onduidelijk. Vooral vanaf 1875 -Bax isdan ongeveer 50 jaar oud- wordt zijn geschriftmoeilijk leesbaar. Niet zelden verontschuldigt hdzich voor de slechte leesbaarheid van zijn brieven.In sommige gevallen laat hij zijn brieven schrijven

door Hans Geybels

InleidingMet Jacobus Bax (1824-1895) beheden we hetdomein van de negentiende-eeuwsemissiegeschiedenis. Deze eeuw wordt gekenmerktdoor een vemieuwd missionair élan en Bax pastvolledig binnen dat "idealistisch" kader. Hij is eenvan de velen die geroepen werden om het geloofte verkondigen aan de even zovele volkeren dienog "in duisterheid leefden". Zijn ganse leven zalhij vol vuur en enthousiasme wijden aan dekerstening van de volkeren van Binnen-Mongolië,die tot in de negentiende eeuw grotendeelsgespaard bleven van een intensievekersteningscampagne. Er werd dan ook alles opalles gezet om een aanvang te nemen met eenoffensieve christianisering die enorm veel geld enenergie opslorpte: "La Chine est faite pour souftirses apótres", schreef de lazarist Góttlichter aanVerbist. Jacques Bax zou in l87l de eerstemissiebisschop van de Congregatie van Scheut inMongolië worden. Het is zdn leven dat in dezestudie een centrale rol speelt; een leven dat getuigtvan een grote ijver en een enorme inzet, maar datook zijn schaduwzijden kent ... Gelukkig zijn weover zijn leven goed geïhformeerd en de hiaten zijnvaak van minoritair belang. We kunnen zijn levenreconstrueren aan de hand van een zeer uitgebreiden goed bewaard archief. Voor Bax'jeugdjaren zijndat gegevens van de Burgerlijke Stand te lVeeldeen van het St.-Jozefscollege te Tumhout. Voor deadolescentieperiode zijn dat enkele schaarsegegevens die we terugvinden in het archiefvan hetAartsbisdom Mechelen-Brussel. InScherpenheuvel, waar hij tienjaar als medepastoorgediendheeft, is geen archiefmeer terug te vinden.

door een missionaris en ondertekent hij ze enkelnog. We hebben deze biografie chronologischaangepakt en we schetsen dus vooreerst Bax'jeugdjaren. Hij is de zoon van een landbouwer uitWeelde en hij krijgt de gelegenheid om te studerenbij de jezui'eten in Turnhout. Zijn studies zijnvruchtbaar en hij mag bijgevolg verder studerenaan het seminarie van het AaÍsbisdom. Ook daarblinkt hij uit door een voortreffelijke inzet, getuigehet feit dat hij als mede-pastoor benoemd wordt inde rijke parochie van Scherpenheuvel.

Scherpenheuvel kan Bax' ambitie niet afdoendebewedigen en hij stelt vanafdat ogenblik alles inhet werk om een jonge congregatie in opbouw tevervoegen. Het lukt in 1864. Hi j moet eenbekwaam en betrouwbaar iemand geweest zijn,want Verbist verhouwt hem belangrijke taken toe.Wanneer Verbist naar Mongolië vertrekt, neemtBax, samen met Remi Verlinden, de algemeneleiding van het huis in Scheut over. Hetmiddendeelhebben we gewij d aan Mongolië, of beter:Mongolië door de bril van de missionarissen. Baxontvangt in Scheut vele brieven van de eerstekaravaan missionarissen waarin dezen een hardrelaas brengen over het woeste, "onbeschaafde"Mongolië. Alle onaangename berichten kunnenBax niet afbrengen van zijn droom: een apostelvan Mongolië worden. De verwerkelijking van diedroom komt in een stroomversnelling wanneerVerbist in 1868 plots overlijdt. Verbist wordt alsalgemene overste opgevolgd door Frans Vranckxen als provicaris van Mongolië door AntoonSmorenburg. Deze laatste schopt nogal wat herrieen Vranckx vervangt hem in 1871 door JacquesBax. Drie jaar later wordt hij benoemd alsapostolisch vicaris van Mongolië. Ondanks eenconstant gebrek aan geld en missionarissen, slaagthij erin een nrchtbare missie te creëren die in I 8 83moet opsplitsen in drie delen: Oost-, Zuidwest- enCentraal Mongolië.

Het laatste deel behandelt de periode van 1883 tot1895. Bax kan gedurende deze periode vanCenhaal-Mongolië een erg fl orerend missiegebiedmaken dat zelfs geen geldzorgen meer heeft! Dochde goede t i jdingen worden grotendeelsoverschaduwd door de statutenkwestie: Bax houdtvast aan zijn autoriteit in Centraal-Mongolië en hij

wenst wat dat betreft geen inmenging van eenprovinciale overste ... Tot het einde van zijn dagenzal hij blijven strijden om zijn souvèreiniteit overzijn bisdom te vrijwaren. Het devies van deCongregatie (Cor Unum et Anima Una) heeft indeze periode erg geleden. Het past om in ditinleidend woord mijn speciale dank te richten totProf.Dr.Daniël Verhelst, voor zijn uitzonderlijkehulp bij het tot stand komen van dit werk. Hij heeftervoor gezorgd dat zelfs het archiefmateriaal uitRome snel in Leuven kon geraadpleegd worden.Bovendien heeft hij deze studie minutieus begeleid,waardoor er weinig kostbare tijd verloren ging.Daamaast richt ik ook mijn dank tot alle mensendie van ver of dichtbij bij deze verhandelingbetrokken waren, in het bi jzonderDr. E. Vandervoort voor de grammaticaleconecties. Mijn dank gaat tenslotte ook nog uitnaar Dhr. Jan van Alphen, conservator van hetEtnografisch Museum te Antwerpen, die mij detoelating verleende om enkele foto's van hetmuseum te reproduceren in deze verhandeling,evenals naar Dhr. Marc Vermeeren(Heemkundekring Nicolaus Poppelius van Poppel)en dit om dezelfde Íeden. Bij de foto's van hetEtnografisch Museum staat vaak geen precieze

verklaring omdat deze ook niet voorhanden is. Allefoto's werden genomen in Jehol in het eerste kwaÍvan deze eeuw.

I. Jeugd en OpleidingZesentwintig juni 1824, acht uur 's avonds. Meir21. Weelde. Johannes Bax. landbouwer en MariaCrist ina Oomen, huisvrouw, kunnen zichverheugen over een derde zoon: Jacobus Bax. Devolgende dag wordt hij gedoopt door pastoorJudocus AmaeÍs. Negen jaar daarvoor was hetkoppel getrouwd. Vader Bax rvas tien jaar ouderdan zijn vrouw. Bax heeft nog twee oudere broers,Johannes Jacobus en Adrianus en nog eenjongerezus, Rosa. Het gezin Bax leeft als zo veleKempische landbouwersgezinnen. Toch moet hetbedrijf iets groter geweest zijn dan een doorsneekleine boerderij want twee van de kinderen mogenstuderen. Als landbouwer kon vader Baxwaarschijnlijk verder op zijn doening met de broeren zus van Jaak want Jaak mag verder sh-rderen inTumhout. De familie Bax zou later nog meeroriesters leveren. waaronder de oudere broer van

66

Jacobus Bax als jong onderpastoor te Scherpenheuvel

Jaak, Johannes Jacobus, die redemptorist werd endie ging missioneren bij de indianen in Louisiana.

Na de gemeenteschool te Weelde vat hij opachttienjarige leeftijd zijn studies aan bij dejezuïeten te Tumhout in het Collegium SanctiJosephi, waar hij zes jaar lang school zal lopen(van oktober 1842 tot augustus I 848). Bax bewijst

er een ijverige leerling te zijn: hij behaalt een derdeplaats in het derde leerjaar, een zevende in deretorica. Op 5 oktober 1850 treedt hij binnen inhet seminarie van het aartsbisdom Mechelen-Brussel. Een late roeping dus. Zijn studies zijnuitstekend: in 1850 is hij nvaalfde, in 1851 zesdevan de veertig concursi. In het laatste jaar is hijvijftiende van de zevenenzeventig concursi. Zijn

67

beste resultaten haalt hij in de dogmatischetheologie. In zijn preken die hij bij wijze vankwalificatie moet voordragen, scoort hij bijzondergoed (opt ime). In 1851 handelde die over dedoodzonde, in I 852 over het evangelie van de dag:op de zesde zondag na Pinksteren is dat dewonderbare spijziging (Mc.8, l-9). Zijn laatstepreek behandelde de Ecce-Homo-passage uit hetLijdensverhaal van Ons Heer. Zijn professorenbesluiten dat hij het Nederlands (flandrice) zeergoed beheerst en dat hij behoorlijk kan zingen. Baxis hoogst betrouwbaar en heeft een stevig uiterlijk,bovendien geniet hij een degelijke gezondheid. Hetis waarschijnlijk hier in het seminarie dat hij indirectin contact komt met het latere Scheut omdat FransVranckx, medestichter en later superior van Scheut,een medestudent van hem is. Ze worden samenpriester gewi jd op 17 december 1853. Op 12augustus 1854 wordt hi j medepastoor teScherpenheuvel, een bekend Brabantsbedevaartsoord dat toen ongeveer 1650communicanten telde. Samen met een andere vice-pastor, Hendrik Pallemans, helpt hij de pastor,Johannes Fransiscus Nelo. De periode waarin hijeen parochie bedient, kan er niets op hemaangemerkt worden. Toch moeten er zich enkelekleine twisten voorgedaan hebben in 1855-1856.Meer daarover is niet bekend. Om welke redenJaak Bax Scherpenheuvel wou verlaten in zijnhoedanigheid van medepastoor, kunnen we nietmeer exact terugvinden. Waarschijnlijk wenste hijbinnen te treden bij de Scheutisten, maar Bax moeter in elk geval meerdere gehad hebben, aldus Jean-Baptiste Lauwers, de vicaris-generaal van hetbisdom Mechelen-Brussel, die in een schrijven van19 juli l862 Bax de toestemming meedeelt om zichte vervoegen bij de "Congregatie voor de Missiesin China". In die koÍe brief vraagt hij Baxzijnzielvoor te bereiden op grote beproevingen. Het zouechter nog twee jaar duren vooraleerhij zijn intrededeed in het huis van Scheut op l2juli l864omwillevan een aanslepende zwakte door ziekte. Ookkardinaal Engelbertus Sterckx stelt zijn vertrekvanuit Scherpenheuvel uit om onbekende reden.Misschien vindt hij niet direkt een opvolger? Verbistblijft er intussen van overtuigd dat hij zoutoetreden. Dat belette Bax niet reeds daarvoor drukbezig te zijn met allerhande voorbereidselen teroprichting van de congregatie en het huis van

Scheut. Zo was hij in 1862 mede-ondertekenaaÍvan een contract tussen Scheut en Fanny Maes.

Fanny Maes, inwoonster van Brussel , waseigenares van grond en een huis in opbouw,gesitueerd in de gemeente Anderlecht en in deparochie van St.-Jans Molenbeek. Verbist en zijngezellen zouden dit overnemen onder enkelevoorwaarden waarmee Maes akkoord ging. Verbistmoest niet alleen de woning op eigen kostenafrnaken, ook de paardenstal en het koetshuis dieop dat ogenblik nog bezet werden door dieren vanhet leger. Ze moesten heropgebouwd worden metkwaliteitsmateriaal en volgens "les règles de I'aÍ".Bij de herbouwingen moest rekening gehoudenworden met de wensen van architect Partoes.Juffrouw Maes zou Verbist en zijnmedegeihteresseerden schadeloos stellen door vanhen negen jaar lang geen huur te vragen (tot 19juni 1871). Deze en nog enkele andereverbintenissen maakten dat de nieuwe orde zichverzekerde van een woonst in Scheut. Dehandtekening van Bax onder deze verbintenis ishet eerst bekende openbaar optreden van Bax voorScheut, nog tweejaar voor zijn definitief intreden.Achteruf zal Bax zorgen voor de inrichting vanhet huis: er moeten planken hersteld worden, ramengeverfd, kamers opgemaakt, enz. De kapel zullenze inrichten volgens instructies van Verbist (als dezeal in China zit) volgens een Chinees plan datVranckx zal uittekenen. De mensen willen namelijkook een nieuwe aanbouw aan het huis dat eenChinees uitzicht moet krijgen. Waarschijnlijk wasBax reeds langer actiefen is het mogelijk dat hijheeft meegewerkt aan het tot stand komen van destatuten van de congregatie. Vooral Verbist was eral langer mee bezig. In een brief van 2 december1861 schreefVerbist aan kardinaal Sterckx: 'Nousélaborons en ce moment les statuts de la société".Alle scheutisten van het eerste uur waren in hetbezit van een kopie: Frans Vranckx, Jaak Bax enFerdinand Hamer. Deze statuten werden op 28november 1862 goedgekeurd door kardinaalSterckx; hiermee werd de Congregatie van hetOnbevlekt hart van Maria canoniek opgericht. Haardoel bestaat voornamelijk uit het vormen enuitzenden van priesters naar de missiegebieden,voomamelijk naar China en tevens uit het opnemenen verzorgen van oude missionarissen in het

68

missiehuis te Scheut. Théophile Verbist wordtalgemeen overste. In februari 1864 is het zover.Bax krijgt van kardinaal Sterckx de toelating omtoe te treden tot de Congregatie van de BelgischeMissie in China. Op 12 juli 1864 treedt hij in bij deCongregatie te Scheut, na een loopbaan van bijnatien jaar als onderpastoor te Scherpenheuvel.

Op l6 april 1864 zijn ervijfpriesters in het collegete Scheut: Théophile Verbist, Aloïs van Segvelt,Frangois Vranckx, Remi Verlinden en Jaak Bax.Het belooft een moeilijke start te worden: veelnieuwe aanvragen komen er niet en de katholiekepublieke opinie zet Verbist onder druk om zo vlugmogelijk enkele missionarissen te laten vertrekkenom zodoende de twijfels rond het slagen van hetproject te onderdrukken. De datum van het vertrekvan de eerste karavaan missionarissen (Van Segvelt,Verbist en Vranckx) wordt op november gesteld.De twee resterende priesters, Verlinden en Bax,zullen te Scheut blijven om de belangen van degemeenschap te verdedigen en het noviciaat teorganiseren. In oktober 1864 vatten de eerstescheutisten (intussen aangegroeid tot zeven leden)een retraite aan. Gedurende vier bijeenkomstentussen 20 en 23 oktober bezinnen ze zich over destatuten van de Priesters van de Belgische Missiein China. Op 15 juli vergaderen alle leden van deBelgische Missie om nog enkele schikkingen tetreffen: Ferdinand Hamer wordt unaniemtoegelaten tot de gemeenschap, om de drie jaarkan beslist worden of er een nieuwe overste dientgekozen te worden. Daamaast passeren nog enkeleinterpretaties van statuten de re\ue. Intussen nadertde datum van het vertrek van de eerste karavaanscheutisten. Verbist treft nog enkele maatregelenwaarvan er één Bax raakt. Bax, die zelfniet langnovice geweest is, krijgt nu de leiding over hetnoviciaat. Dat betekent dus dat Bax niet mee kanmet de eerste missie van Scheut naar China. Inaugustus 1865 zal Bax het gehele bestuur van

Scheut van Verbist ovememen.

II. Bax neemt de leiding over het missiehuis teScheut

1. TakenEven voor het vertrek van de eerste karavaanscheutisten naar China, wordt op 24 augustus 1865

de kapel van Scheut, samen met de aanpalendegronden aangekocht. Deze kapel zou het kooruitmaken van een later te bouwen kerk. De kapelen het noviciaatshuis worden toevertrouwd aanBax. Hi j moet voortaan optreden alsplaatsvervanger van Verbist en als directeur vanhet noviciaat. In die optiek moet hij ook de relatiesmet de schenkers en weldoeners onderhouden omvoldoende gelden te krijgen om de missie teonderhouden. Remi Verlinden zorgt voor de zakenad exteros. Beiden komen zeer goed overeen. Ookin het novicenhuis gaat het nog steeds niet al tebest met Bax' gezondheid. Hij lijdt erg aan tandpijnen zijn wangen zijn gezwollen maar gelukkig iszijn foto voor de publiciteit van het missiewerkreeds genomen, zodat hij deftig voorkomt. Dezeen andere foto's worden verkocht om een beedegeld in het laatje te krijgen. Geldgebrek is een vande belangnjkste problemen van de missionarissen.Niet alleen tijdens de oprichting hadden geldzorgenveel inspanningen gevergd, maar vooral ook hetmissiewerk slorpt kapitalen op: de ovemame vande missieposten van de lazaristen, de oprichtingvan kapellen en de huur van gronden vergenenorme onkosten. Bax zal regelmat igverzoekschriften van de missionarissen ontvangenom hun financiële noden te lenigen. De 50.000frank die de missionarissen gekegen hebben vanhet Werk voor de Voortplanting van het Geloofwaren reeds vlug verdeeld: 30.000 frank werdgedeponeerd in ruil voor een wissel op Changhai,10.000 frank werd gestoÍ bij de Banque de FrancevooÍ een wisselbrief van een klein filiaal inMarseille, de reisonkosten werden op 12.000 frankgeraamd. Samen met eigen gelden rest hen nogeen zes- à zevenduizend frank. Bakske wordt danook verzocht zo vlug mogel i jk gelden naarMarseille te sturen. Daar zullen ze inschepen naarChina nadat ze in Rome de paus gesproken hebben.Dit is nog maar een begin van de geldproblemen.Bij de aankomst in Mongolië, eind 1866, merktVerbist dat de lazaristen waarvan deze missie wordtovergenomen, een schuldenlast van f2.312Belgische frank achterlaten! Bovendien krijgen zepas tegen het einde van het lopend jaar subsidiesvan de Werken voor de Voortplanting van hetGeloof en van de Heilige Kindsheid. Bax wordtdan ook verzocht door Verbist deze geldenonmiddellijk op te sturen. Bax heeft intussen echter

69

zelf geld nodig! Jean-Charles Brabandt, deverkoper van de kapel en wat grond, heeft de boerdie de gronden bewerkt op de hoogte gebracht.Die wil wijken maar hij vraagt 300 frank voormeststoffen. Brabandt heeft hem reeds 225 frankgegeven op voorwaarde dat hij het terrein vooroktober zou verlaten. Bovendien, kan Bax de doorVerbist gevraagde som niet meteen toesturen:slechts 1300 frank kan hij missen en hij zal eenbedrag dat hij als een uitweg voor moeilijkere tijdenin reserve houdt pas aanboren als hij daartoenadrukkelijk om verzocht wordï. Zo zullen zij bijvoorbeeld portretten van de missionarissenverkopen ten voordele van het werk van de HeiligeKindsheid. Die foto's maken grote indruk -"cesbarbes majestueuses, ces uniformes de mandarins,ces poses si imposantes"- en zullen veel geld in hetlaatje brengen. Toch zijn ook hier weer extraonkosten aan verbonden: de foto's die uit Mongoliëkomen zijn van een slechte kwaliteit. Daardoor zijnze te z.utakvoot reproductie. Er moet dus eeÍst eenschilderij van gemaakt worden door een goedschilder en van dat model moeten clichés gemaaktworden die 50 frank per pose kosten. Er moetenacht clichés gemaakt worden ...

Eind 1866 zullen de inkomsten en de uitgavenstabiliseren in Scheut. Zo kan Bax aan Verbistberichten dat "les Íecettes et les dépenses sebalancent régulièrement, de sorte que tout se faitavec ordre." Naast de geldproblemen mag hij ookprettigere zaken regelen. Zo kan hij een heleboelcomplimenten en dankbetuigingen van vrienden vanScheut doorsturen naar de missionarissen.Bovendien zi jn er al heel wat verzoekenbinnengelopen om op 19 september, de dag vanhet vertrek van de eerste scheutisten naar China,een mis op te dragen. Het zal een plechtig gezongendienst worden waarop Bax veel volk verwacht. Dieverwachting is niet onterecht want de missionarissengenieten de belangstelling van vele weldoeners. Dekapel zal welhaast te klein zi jn om al legeihteresseerden te kunnen opvangen, ondanks hetfeit dat de kranten geen publiciteit zullen makenomtrent het vertrek. Pas op het laatste nippertjeverschijnt in het Joumal de Bruxelles nog eenartikeltje van de hand van Mgr. Sacré waarin onderandere vermeld werd dat de Scheutisten onwangenwerden door de paus. In september 1866 vraagt

Bax aan kardinaal Sterckx om het Heil igSacrament in het oratorium van het missiehuis temogen bewaren gezien daar elke dag de heiligemis wordt gevierd. Bax haalt meerdere redenenaan om het Heilig Sacrament te mogen bewaren:de gÍote afstand tussen de kapel en het huis, allegodsdienstige oefeningen kururen vromerverlopenvoor het Heilig Sacrament, de bezoeken aan hetH.Sacrament kunnen doorheen de dag toenemen,meerdere priesters kunnen gel i jkt i jdig eeneucharistie vieren want nu heeft Scheut slechtséén altaar en tenslotte: alle huisbewoners kunnendan dagelijks de H.Mis bijwonen. Overigens, dekapel wordt door veel volk bezocht. Geldnoodmaakt dat Bax sober moet zijn met publicaties.Trouwens. meent Verbist. de bal is toch aan hetrol len geraakt en er is voldoende kunnenvervangen worden. Rome mag teweden zijn! Ergaan namelijk geruchten dat Rome de scheutisteneen ander missiegebied wil geven. Verbistvermoedt dat de lazaristen hem ook willenopzadelen met Honan. Ze zijn bereid dit vicariaatafte staan ... Bax mag er met niemand over praten.Bax noteert in zijn brieven ook politieke feitenom de missionarissen op de hoogte te houden vande Belgische en Europese ontwikkelingen. In 1866bericht hij over de politieke onrust van midden dejaren zestig en de vervanging van Viktor Tesch,minister van Justitie, door de zeer anticlericaleJules Bara. Hij meldt het overlijden van HenryLord Palmerston, de Britse diplomaat die zobelangrijk was bij de tot standkoming van België.Hij meldt ontwikkelingen in de kerkelijke zowelals de Europese politiek. Vooral het nieuws overde dood van koning Leopold I (10 december 1865)wekt bij Verbist grote ontroering: "Nous nousdemandons souvent, nous Belges, existons-nousencore? Que s'esril passé dans la patrie depuis lamort du roi?" De troonsbestijging door LeopoldII verheugt Verbist ten zeerste. Daarnaast zUn eÍook minder heuglijke tijdingen: de Belgen diedienst hadden genomen in het Mexicaans legerkeerden maaÍï 1867 van een kale reis terug,Pruisen wil Nederland annexeren, hetzouavenleger groeit aan en het conflict groeit ...

2. KandidatenDe correspondentie is vaak lang onderweg en datzint Bax niet erg. Vaak moeten er dringende zaken

Jacobus Bax korte tijd na zijn aankomst in China

besproken worden terwrll de algemene overstevcrlrokken is naar China. Bax is dan ook ongerustmaar hij bh.lft gehoorzaam aan de bcslissingen vanVerbist. ook al zijn die lang onder-wcg. Hct doetVerbist deugd om maandelijks iets te vememen vanBax over de gebcurtenissen te Scheut en ovcrBelgië in lret algerneen. Dc corespondentie tussenBax en Verbist verloopt trouwens zeer vriendelijk.

Verbist gelooft in het talent van Bax cn zo laat htjaan Bax de beslissing over betreÍ}ènde enkclekandidaten; br.1 voorbeeld die aangaande TheodoorRutjes, een Nederlander, die Bax in 1 867 geschiktacht om in China dc groep scheut isten tevervoegen. Ruqes kreeg cen maand na zi jnaankomt tyfus. Verbist verzorgde hern, diende hemde laatste sacramenten toe en was zelfs bereid zijn

leven te geven in ruil voor deze jongeman wienskwali teiten hi j zeer waardeerde. Niet al lekandidaten worden even snel aanvaard als deze!De ervaring leerde Verbist niet meteen elkekandidaat te aanvaarden. Dat deelde hij ook meeaan Bax: de kandidaten mogen niet te lang in Belgiëin de pastoraal hebben gestaan omdat ze zich nooitgoed kunnen aanpassen aan de missie en omdat zete veel moeilijkheden hebben bij het leren vanChinees. Verbist wenst ook geen avonhrriers. Menwil het tegendeel: mensen die in België misluktzijn, mogen geen kans maken. Bax moet op denduur zeer streng selecteren opdat enkel capabelemensen in de missiepost zouden arriveren. Inaugustus 1866 aanvaardt Bax nog een anderepostulant uit Nederland, Th.C.Ottens, 22 jaar ouden geboren te Uden. Het is een intelligente envastberadenjongeman in wie Bax veel vertrouwenstelt. Ottens zal Rudes in Leuven vervangen. OokWillem Meyer komt uit Nederland (Culemborg)en zal in alle opzichten meevallen in de missies.De Gentenaar Joos wil intreden maar moet detoelating nog krijgen van zijn oversten. Een Luikseen een Brugse kandidaat (Alfons Devos) makenhun opwachting. Devos zal toestemming krijgenvan zijn bisschop. Een zekere Jozef Bruynseelswordt afgewezen omdat hij niet actiefgenoeg zouzijn; dit ondanks het feit dat hij zijn reisonkostenzelf zou willen betalen. Antoon Smorenburg, eenNederlandse lazarist, zet een eÍg uitgebreidecorrespondentie op touw om toch maar dispensatiete verkrijgen. Hij zal in januari 1867 in zijn opzetslagen. Jeroom van Aertselaer zal zijn studieskunnen afrnaken in Rome. Hij brengt het later totdirecteur van het seminarie in Siwantse, algemeneoverste en opvolgervan Bax als apostolisch-vicarisvan centraal-Mongolië. Leopold Meuleman wordttoegelaten. Hij is een ergjonge kandidaat die laterpastoor van Palakai wordt. Alexandre Clerbaux isin juni 1867 nog onbeslist. Hij kiest uiteindelijktoch voor Scheut. Hij vertrekt naar China en in1888 wordt hij rector van het Theologicum na deovername van "Missions en Chine et au Congo".Zijn bisschop, Mgr.Caspar Joseph Labis vanDoornik, had hem er lang van weerhouden in tetreden omdat hij een slechte gezondheid had.

Er komen steeds meer aanvÍagen vanbelan estel lenden om toe te treden tot de

congregatie. Het toelaten van kandidaten is ietswaar Bax niet alleen over oordeelt. Zo behandelthij bijvoorbeeld het geval van de Naamse priesterMartin Guisset die hij reeds vooraf gerust steldemet de bemerking dat de congregatie priestersnodig had. Het overleg neemtnietveel tijd in beslagen hij mag reeds op 27 november 1866 met detweede karavaan scheutisten mee naar Mongolië.Bax stelt kandidaten voor aan Verbist en ookomgekeerd. Verbist vraagt tÍouwens inlichtingenomtrent de kandidaten. In het Belgisch College teRome had Verbist een jonge Nederlandse priester,Biegelaar, ontmoet die missionaris wenste teworden. Rutjes zou hem eventueel gekend kunnenhebben. Daar deze kandidaat er niets voor voeldenaar de Nederlandse kolonies te trekken, wenstehij zich te vervoegen bij de scheutisten. Hij is zeeronderricht, praat een bijna onverstaanbaar Vlaams(zoals Hamer, schrijft Bax) en amper Frans. Verbiststelt het volgende voor: Hamer zal een briefschrijven naar zijn broer, een Nederlandseminderbroeder in de buurt van de plaats waar dekandidaat priester is geweest. Biegelaar waspriester te Montfoort. Bax moet ook inlichtingenvragen in het Amerikaans College waar hij wouintreden maar waar hij geweigerd werd. Waarom?Op basis van al die gegevens moeten Bax enVerl inden een oordeel vel len omtrent zi jnaanvaarding. Dit zou uiteindelijk negatief uiwallenvoor Biegelaar. Immers de broer van Hamerantwoordde Scheut op 15 januari 1865 dat hij ergeen gunstige mening over Biegelaar kon opnahouden. Biegelaar werd geweigerd. Overkandidaten wordt beslist in een uitgebreideconespondentie. Een kandidaat in het seminarievan Mechelen is nog steeds besluiteloos. DeNaamse kandidaat Martin Guisset wordt capabelbevonden en regelt de overgang met zijn oudersen superiors. Gerard Muiteman en TheodoorRutjes bevinden zich nog te Leuven. Muitemanheeft gesolliciteerd voor een studiebeurs van deuniversiteit en moet het antwoord nog ontvangen.Muiteman zal een studiebeurs van 400 frankkrijgen. Rutjes moet afuachten. Intussen betaaltScheut hun beider onkosten. Andreas Jansen enLambert van Avezaath studeren verder met debedoeling in te neden. Beiden zullen daadwerkelijkintreden: Jansen vertrekt op 10 augustus I 871 naarMongolië, van Av ezaath was reeds eerder

72

ingescheep op 19 augustus 1867. De laaïsïe zalde congregatie nog verlaten. De beurs van Romevoor Adrianus Paaps zou toegekend worden.Willem Meyer maakt zijn opwachting. Van hemvemeemt Bax dat nog anderen willen intreden.Jozef Wilrycx wil onmiddell i jk na zi jnpriesterwijding (16 maart 1868) het noviciaataanvatten. De broer van architect Zaelmakers, diehet nieuwe huis naast de kapel bouwde, zou alsleek naar China willen trekken op eigen kosten.Volgens Bax zou deze vij fendertiglarigeweduwnaar een goede administrator van een gÍotehoeve kunnen worden.

3. De eerste karavaan missionarissen CICMEen van de zeldzame keren dat Bax nog eens zijnouders bezoekt in zijn geboortedorp, is inseptember 1865 naar aanleiding vaí een zo,tareziekte van zijn vader. Hij moet dan ook eenvervanger aanstellen voor de mis die hem zo nauwaan het hart ligt: de mis op 19 september naaraanleiding van het verhek van de missionarissen.Diezelfde negentiende september zou zijn vaderoverlijden in zijn armen. Bax schrijft aan Verbistdat hij beseft dat hij verder moet en vertrouwt derest toe aan God. De eerste karavaan scheutistenis inmiddels verhokken naar Mongolië. Die afreisverloopt niet zonder problemen. Op woensdag 13september 1865 schepen ze te Civitavecchia in naarMarseille. Daar merken ze dat hun bagage nog inParij s is blijven liggen. De vijf missionarissenwagen Bax of hij deze fout zo snel mogelijk inorde wil brengen. Alles was nochtans goedvoorbereid maar eÍ ging iets mis waardoor debagage in een pakhuis bleefliggen. Bax moet allepakjes nummeren en er de naam van Verbist opzetten, samen met het adres: "M.Verbist, Marseille.Bagages pour le paquebot de I'Indo-Chine, le 19septembre." Bovendien moet hi j descheepscompagnie op de hoogte brengen door deprecieze gegevens omtrent de bagage op te shrrennaar de directeur van de rederij. Marseille, 19september 1865. De eerste groep missionarissenvan de Congregatie van het Onbevlekt Hart vanMaria vertrekt naar haat provicariaat Mongolië.Ze ztllen het moeten stellen zonder bagage wantde bagage die Bax hen achtema gestuurd heeft, isblijven liggen in een Parijs' pakhuis. Van Segveltvat dit niet op als een gemis: "Celà nous contrarie

beaucoup, mais ne nous empêchera pas de partir.Vaillants soldats du Ckist, nous allons au-devantdes infidèles sans autres armes que la cioix, c'estbien là le wai missionnaire". In Marseille koopt degroep het hoogst nodige voor het vertrek. Debagage zal een maand later arriveren. De zeeluchtzal de missionarissen goed doen want in Marseillewoedt cholera.

Op de boot ontÍnoeten de scheutisten nog enkeleandere missionarissen. Het fanatisme van enkeleEngelse missionarissen doet hen een beetjeverbleken. Toch zijn er ook prettiger dingen tebeleven: hun aandacht gat naar een groepje vantien à twaalfmeisjes onder leiding van een Duitservan 35 à 40 jaar oud. Nieuwsgierig winnen demissionarissen informatie in bij medereizigers. Hetblijkt te gaan om een pÍotestantse dominee die inChina resideert en die in Europa enkele vrouwengezocht heeft voor zijn collega's. Waarop Verbist:"Cette charité nous a beaucoup édifiée ! ! ! Mais nouscraignons que la choix qu'il a fait ne rencontre pastout à fait I'approbation de ses confrères ..." Debrieven vanuit Scheut aan de missionarissen zullenvoortaan gericht worden aan E.H.Ange MichelAymeri, procureur van de missies van de lazaristente Changhai in China. Daar verbl i jven descheutisten tot de lazaristen het missiegebiedverlaten zullen hebben om plaats te ruimen voorde scheutisten. In 1840 werd Mongolië opgerichtals een provicariaat en door Rome aan de lazaristentoegewezen. Het belangrijkste dorp van ditprovicariaat is Siwantse waar ook het seminarie isgevestigd. Siwantse telt 1000 inwoners, allen (driegezinnen uitgezonderd) zijn katholiek. Bax doetintussen ook de familie- en relatiebezoeken. Hijbezoekt Frans Vranckx, de nonkel van FranqoisVranckx en priester van St.-Jan in Antwerpen.Tevens is hij te gastbij de ouders van Van Segvelt.Bax ontmoet de familie van Vranckx en andereweldoeners. Hij laat nog steeds foto's van demissionarissen verkopen, wat hij een "industriesainte" noemt. Al zljn contacten zorgen ervooÍ dathet missiewerk van de congregatie bekend blijften dat de eucharist ievier ingen op zon- enfeestdagen in de kapel van Scheut veel bij gewoondworden.

4. Geld, geld, geld!

t )

Het onderhoud van het missiehuis te Scheut, dereizen naar Mongolië, de organisatie van hetprovicariaat, het propagandamateriaal en zoveelandere zaken slorpen zoveel geld op dat financiëneen voortdurende zorg blijken voor provicarisVerbist en de directeur van Scheut, Bax. Vooralde reizen van de missionarissen naar hun postenvergen veel financiële inspanningen. Bax blijft ervooÍdurend voor in contact met het Werk voorde Voortplanting van het Geloof te Parijs. Op 20juli 1866 laat hij het Werk weten dat er in septemberzes nieuwe missionarissen zullen vertrekken naarMongolië, indien de reiskosten dat niet zullenbeletten. Bax schat dat deze som zal oplopen tot25.000 frank: "Vous comprenez, Monsieur lePrésident, combien il serait pénible pouÍ nous etnuisible pour la Congrégation naissante, si fautede ressources pour I'envoi des missionaires,I'oeuvre ne prit prendre son développement sidésiré et si nécessaire, et nous devions arrêter l'élandes postulants". Bij het Werk voor de Voortplantingvan het Geloof loopt het allemaal zo een vaart niet:de eerste betaling van de toelagen voor 1866worden pas lateruitgekeerd en men wil zelfs maareen deel van de gevraagde 25.000 frank uitbetalen,dan moeten twee raden zich over dit uitzonderlijkgeval uitspreken. Op zes augustus 1866 is bekenddat de twee raden de aanvraag positief hebbenbeoordeeld. Ba,r kan rekenen op 25.000 frank voorhet vertrek van de missionarissen. De tweedekaravaan scheutisten kan vertrekken... Deonkosten voor de reis bedroegen uiteindelijk14.416 frank. Wanneer Bax alles in rekening neemt,kost de reis uiteindelijk 40.000 frank. Immers: demissionarissen hebben veel devotiemateriaalmoeten meenemen omdat er zo eenoverweldigende vÍaag naaÍ is. Verbist zelf had ernog sterk op aangedrongen. Hij vraagt aan Scheutof ze met de tweede karavaan missionarissenmedailles, scapulieren en andere devotionaliakunnen meegeven. Naast dit pakket heeft Bax nogtal van andere artikelen opgestuurd: scharen,spiegels, linnen, wurwapens, poeder, lakens, tabak,boeken... In september 1866 maakt Bax de bilanop van de financiële toestand van Scheut. Aaninkomsten telde hij 17.084 frank. Hij spendeerdeiets minder: 16.762 frank. De grootste uitgavepostblijkt onkosten aan het huis te zrjn (7468 frark),naast de studies van de theoloeanten (2383 frank)

en reiskosten ( 1400 frank). Om een idee te gevenvan de orde van grootte van die bedragen: vierschapen kosten 200 frank. Heeft Bax nog watrestjes geld over, de missiepost zit in diepeschulden. Verbist merkt zelfs dat het Werk van deHeilige Kindsheid van de lazaristen met een deficituit Mongolië is vertrokken. Verbist is echter nietvan plan de schulden af te lossen van zijnvoorgangeÍs !

De geldkwestie wordt pas echt prangend eind 1866wanneer Verbist merkt dat hij slechts 19.000 frankkrijgt van de 40.000 die hij gevraagd had aan hetWerk voor de Voortplanting van het Geloof. Derest ontvangt hij pas in mei van volgend jaar, watbetekent dat het pas in augustus 1867 zal aankomenen dat ze het zolang moeten stellen met slechts5000 frank. Bax moet zo snel mogelijk misintentiesdoorsturen naar Mongolië, anders redden ze hetniet. In augustus 1867 wil Bax opnieuw vier ofvijf missionarissen naar Mongolië zenden en hijdoet een beroep op het Werk voor de Voorplantingvan het Geloof. Deze instelling verlangt echter elkjaar een precies rapport waarin het gebruik van defondsen exact wordt weeÍgegeven. Daarvoormoeten speciale statistische tabellen ingevuldworden. Het Werk stuurt een voorbeeld vandergelijk formulier naar Bax. Voor het overige: pasin november komen nieuwe fondsen vrij ... In juni1867 dringt Bax opnieuw aan bij het Werk voorde Voortplanting van het Geloof Hij vraagt eenverhoging van de subsidies van 1867 voor 1868en een voorschot van 20.000 frank om in augusfusnog missionarissen te kunnen laten vertrekken. Zijnverzoek wordt niet helemaal ingewilligd, maar hijkrijgt toch 10.000 frank toegewezen waarmee hijenkele missionarissen naar Mongolië kan sturen.Ook in de missie laat het gebrek aan geld enmiddelen zich goed voelen. Verbist ziet zichverplicht de drie weeshuizen van de HeiligeKindsheid samen te voegen. Daarenboven rakende schulden die de lazaristen hebben nagelatenmaar niet afbetaald. Bovendien dreigt in 1867 eenhongersnood, wat de prijzen van de voeding dehoogte inj aagt. Bax doet zijn best om extra fondsente krijgen bij het Werk voor de Voortplanting vanhet Geloofwanneer zijn overste hem erom smeekt.Verbist weet niet hoe hij uit de problemen moetraken: alle bronnen zijn uitgeput en de winter staat

Jacobus

voor de deur. Hij dringt er bij Bax op aan dat dezezo spoedig mogelijk contact zou opnemen met deadministratie van het Werk voor de Voortplantingvan het Geloof om deze eÍoe over te halen desubsidie voor 1868 nu reeds uit te betalen. Hetantwoord laat op zich wachten... Het Werk van deHeiliee Kindsheid moet "machteloos" antwoorden

Bax (1887)

op de smeekbede van Bax: de reglementen vanhet Werk verbieden formeel en absoluut datsommen vroegtijdig uitgekeerd zouden worden.Er worden bovendien geen hulpfondsen verstrektbuiten de bedragen die normaal toegekend worden.Gelukkig krijgt Bax eind december toch nog 8000frank van het Werk voor de Voortplanting van het

75

Geloof. In juli 1866 wil Bax een broederschapoprichten te Scheut. Door de aanhoudendecholera-epidemieën bezoeken geteisterden enanderen geregeld de kapel van Onze Lieve Vrouwvan Gratie te Scheutveld om haar tussenkomst afte smeken. Velen hebben gevraagd opnieuw eenbroederschap op te richten om efficiënter hulp afte smeken. Bax legt het reglement van de"Broederschap van Onze Lieve Vrouw van Gratie"voor aan kardinaal Sterckx. Deze statuten werdennog opgesteld door Verbist voor zijn vertrek naarChina. De reden waarom er tot heden gewachtwordt om de broederschap op te richten is volgensBax de kapel die nu pas voltooid is en in het bezitvan de Congregatie is. De echte reden is datMagnus, de pastoor van Anderlecht (t1862) enonder wiens jurisdictie de kapel viel, zich steedsverzette tegen diensten in de kapel. Hij wenste hetbeeldje niet aan Scheut terug te geven. Het is zelfszo dat Verbist er waarschijnlijk nooit emstig oveÍnagedacht heeft een broederschap op te richten'Misschien is het een manier van Bax om aan geldte raken voor de missiewerken?

En geld heeft Bax nodig! Verbist vraagt versterkingin Mongolië en Bax kan hem vij f à zeswerkkrachten toesturen indien hij 25.000 frankkrijgt van het Werk voor de Voortplanting van hetGeloof te Parij s. In Parijs stemt men toe, weliswaarper uitzondering, en Bax krij gt 25.000 franktoegewezen. Deze subsidie moet toelaten eentweede karavaan scheutisten te laten vertrekkennaar het provicariaat Mongolië. De expeditie staatonder leiding van Remi Verlinden en telt nog vterandere leden. Drie ervan zijn priesters: MartinGuisset, een harde werker; Willem Meyer, evenzo goed en Jan-August Thys die nooit aan hetmissieleven zal wennen en die later opnieuw deseculiere geestelijkheid in zijn vaderlan'd zalvervoegen. De vierde man is de lekehelper LaurentFranzenbach. Reeds na enkele maanden klaagtVerbist over hem en hij wordt weggestuurd. Verbistvraagt Bax hem geen lekehelpers meer te stuÍenomdat dat werk ook door de Chinezen kan gedaanworden. De karavaan arriveert op 27 november1866. De karavaan was eerder kunnen verhekkendan Bax verwachtte. Verbist vermeldt de tweedekaravaan voor het eerst in een brief van februari1866 aan Scheut: deze zou in augustus moeten

verhekken onder leiding van Verlinden. Die extramissionarissen zijn nodig omdat de lazaristen hetzuidelijk deel van Mongolië in september zullenverlaten. Om die reden starten de voorbereidingenomtrent de reis zo woeg: de ganse administratiemoet klaar zijn voor het vertrek van de lazaristen.Verlinden heeft alle kosten van deze tweedekaravaan precies opgetekend: 22 .219 frutk. Dit isimmers een grote som, doch: "Quoique cetteseconde expédition nous co0te énormementd'argent, rien ne compense le bonheur de recevoirun renfort aussi considérable", schrijft Verbist aanBax. Dit geluk neemt af wanneer Verbist alle kostenverrekent: de reis slorpt veel geld op maar zijzelfin Mongolië hadden ook nog eens 23.000 frankgespendeerd. Bovendien had hij slechts 19.000frank gekregen van de 40.000 frank die hijgevraagd had aan het Werk voor de Voortplantingvan het Geloof ...

Na het verhek van de tweede karavaan scheutistenis het erg stil in het missiehuis. Bax verblijft er enkelnog met het personeel en de zopas tot priestergewijde Lambert van Avezaath en TheodoorRutjes, benevens Gerard Muiteman. Ook met derekrutering loopt het niet al te best wantMonseigneur Johannes Zwijsen, bisschop vanUtrecht en 's Hertogenbosch, heeft Scheut latenweten dat hij zijn goede priesters zelf kangebruiken. Bax zoekt zijn toevlucht bij kardinaalBamabo voor een toelating om postulanten vande faculteit godgeleerdheid te wijden met eentitulus missionis. Bovendien doet hij een beroepop Mgr. Piene Sacré, president vaa het BelgischCollege te Rome. Niet alleen te Scheut lijdt menonder een gebrek aan kandidaten, hetGrootseminarie te Mechelen staat zelfs leeg, medeomwille van de epidemische ziekten. Dit kan Baxniet genoeg verontrusten en hij is zelfs van planom in augustus en september 1867 nieuwemissionarissen naar Mongolië te zenden. Hij vraagtopnieuw een 300Á reductie aan bij de MessageriesImpériales te Parijs die hij ook het jaar voordienhad gekregen. Bax vermoedt niet meer te kunnenprofiteren van de toegestane reductie want hijdenkt dat in juli 1867 geen missionarissen meerkunnen vertrekken. Het wil niet lukken met dekandidaten: de Doomikse postulant AlexandreClerbaux kan pas in 1868 intreden, de Engelse

76

postulant Alphons Devos arriveert pas in oktober,uit Nederland komen geen kandidaten want Mgr.Zwijsen blijft onverbiddelijk bij zijn standpunt, VanAvezaath wordt pas priester in september. Omtrentde subsidies bestaat nog geen zekerheid enz. Dezeomstandigheden beletten hem tevens een degelijknoviciaat op te bouwen en dat is iets waarop VeÍbistdikwijls aandringt. Doch, het is niet mogelijk eenvolwaardig noviciaat te organiseren in eencommunauteit die slechts uit een drietal personenbestaat. Het duurt niet lang of het tij keert. Inaugustus ontvangt Bax een bericht van het Werkvoor de Voortplanting van het Geloof dat hem10.000 frank verleent om nieuwe missionarissennaar Mongolië te kunnen zenden. Bax laat er geengras over groeien en hij bereidt onmiddellijk hetvertrek voor van twee missionarissen op l9augustus. Het zullen Theodoor Rutjes en Lambertvan Avezaath zljn.

5. Het overlijden van Van Segvelt en VerbistMaart 1867. Bax schrijft een vertrouwelijke briefnaar Verbist, waarin hij Verbist (die deze reis in1869 gepland had) vraagt zo snel mogelijk naarBelgië te keren. Verbists komst zou publicitairaanstekelijk werken, zodat er veel fondsen kunneningezameld worden. Bax dringt erop aan datVerbist Aloïs Van Segvelt niet zou meebrengenomdat zijn terugkeer wel eens negatiefzou kunnenuitdraaien voor de missie en voor hem zelf.Bovendien slorpt zulke reis veel geld op. Het isalles verloren moeite: noch Verbist, noch VanSegvelt zullen hun vaderland ooit weerzien. Aloi'sVan Segvelt overlijdt aan tyfus in de nacht van 5op 6 april. Verbist bericht aan Van Segvelts vader:"Le sacrifice que le cher et bien-aimé Aloi's avaitfait de tout lui-même à son Dieu, avec dessentiments dont moi seul suÍ la tene peut-êtÍe jeconnais la pureté, vient d'êfre agréé par le Seigneur.Victime d'un nouveau dévouement il a succombédans la nuit du 5 au 6 avril aux atteintes d'un typhuscontracté dans les fonctions de charité de son belapostolat". Bax moet de familie inlichten. OokVerbist zal België nooit meer weenien. Hij ziet afvan zijn geplande reis en hij brengt Bax daar reedsinjuni 1867 vanop de hoogte: "Quant à moi, moncher Bax, je ne pense pas de tout au retouÍ, maprésence ici est absolument nécessaire". De overstevan de Congegatie overlijdt plots op 23 februari

1868. Even voor zijn overlijden, zou hij tochbesloten hebben naar België terug te keren om Baxen Vranckx te assisteren bij de organisatie van hetnoviciaat. In zijn eigen, immens grote pro-vicariaatwas hij er nog niet in geslaagd om één district tevisiteren. Remi Verlinden vertelt hoe Verbist opI 1 februari met hoofdpijn op een afstand van bijnatien kilometer van Lao-hou-keou was aangekomen.De dag erop moest hij zijn intrek nemen in eenChinese herberg, alvorens verder te trekken. Hijhad nog voorbereidingen getroffen om 'sanderendaags biecht te kunnen horen, maar de tyfuswerd erger. De vierentwintigste legde hij zijn zielin de handen van zijn Schepper. Een maand naVerbists overlijden, verneemt ook Scheut hetdroeve bericht. Op 10, 19 en 2Ojuni hebben daarde rouwplechtigheden plaats, respectievelijk voorde familie, voor Scheut en voor het Werk van deHeilige Kindsheid. Vranckx wordt benoemd totvicaris-generaal en Antoon SmorenbuÍg totapostolische provicaris.

III.China en de missie voor Bax' aankomst

l. China en MongoliëHet China en Mongolië van de negentiende eeuwen de plaats waar de "hoofdzetel" van de missiezal gevestigd worden (Siwantse), komen vaak tersprake in de correspondentie van de missionarissenmet het huis van Scheut te Brussel. Vooral AloïsVan Segvelt klimt vaak en uitgebreid in zijn penom brieven te schrijven die eerder op reisverhalenlijken. Deze brieven zijn uiteraard belangrijkedocumenten omd atze een beeld scheppen van hetChina zoals de missionarissen dat ontrnoeten. VanSegvelt schrikt er niet zelden vooÍ terug eenpoëtische beschrijving te geven van Mongolië inzijn lange en onderhoudende brieven. Het oostenvan Mongolië (tot 1956 Jehol) is slechts voor eenklein gedeelte woesti jnachtig. Uitgestrekteloofivouden, graslanden en steppen beheersen hetlandschap. Van Segvelt komt trouwens nog terugvan zijn lyrische opvattingen omtÍent hetMongoolse landschap, wanneer hij rivieren enmoeÍassen moet oveÍsteken om van de enemissiepost naar de andere te kunnen trekken enwanneer hij door stromen moet waden en hetwater hem onderdompelt... Vooral na regen enstorm kan het watemeil in de rivieren en olassen

77

soms met twee meter stijgen. Voor de reiziger ziter dan niets anders op dan mooi weer af te wachtenin een of andere ondermaatse Chinese herberg.Buiten slapen kan niet want dan wordt mengeplaagd door insekten. Moeilijker om over testeken dan water zijn de bergen. Niet alleen debeklimming vraagt een gÍote inspanning, maar ookde afdaling is vene van eenvoudig omdat debaantjes te stijl naar beneden leiden. De paadjeszijn smal en slingeren zich zigzag door hetlandschap. De Mongoolse wegen zijn niet alleenmoeilijk begaanb aar, ze zrjnbovendien gevaarlijk.Het land is vergeven van de brigands en de rovers.Niet zelden worden Chinese priesters voor roversgehouden door satellieten van de mandarijnen diehet hen dan knap lastig maken. De toestand wordtzo erg dat Verbist zich op een gegeven ogenblikmoet wenden tot Henri De Bellonet, Franszaakgelastigde te Peking. De Bellonet staat echtermachteloos.

De missionarissen zijn er zich van bewust dat er inEuropa veel fabels over China de ronde doen. Inhet Avondland stelt men de Ch i nezen voor als groteen dikke mensen met een versufte blik en zonderdeugden die de ganse dag niets anders doen danopium roken. Van Segvelt ontkent dat: er zunChinezen "in alle maten". De enige verschillen diehem in het oog springen zijn de huidskleur, hetvooruitspringendjukbeen en bovenal de ogen "quisont plus petits que les nótres et un peu de travers,tournés vers les ailes du nez aplati". Toch valt hethem op dat als er niets te verdienen valt, de Chineesmaar zeer langzaam werkt. Bezit is voor hem danook niet belangrijk en aldus leven ze sober, ookwat betreft voedsel en drank, dit in tegenstellingtot de mandarijnen. Het volk leeft van thee en rijst,gearomatiseerd met kruiden. Bovendien maakt VanSegvelt een einde aan fabels als zouden deChinezen kleine mensen zijn met een groot hoofd.Evenals in Europa ontmoet hij kleine en grotemensen en zijn er ook met handicaps net als in hetvaderland. Chinezen zijn overigens zeer nette enbeleefde mensen die erg sober kunnen leven.Ondanks dat zegt Vranckx: "Le Chinois civiliséest un mythe, sauf peut-êtÍe à Hongkong et àChanghai, oir il se trouve à chaque instant rappeléà I'ordre par le báton du policeman anglais; partoutailleurs il est gueux et voleur autant qu'il est donné

de l 'être." Dan vervolgt Van Segveltvooringenomen: "Le Chinois a I'intelligence moinsdéveloppée que nous, sa vue est stie mais il agitlentement". Bovendien doet hij in alles hettegenoveÍgestelde van de Europeaan: zichvoorstellen in het bijzijn van iemand is zeeronbeleefd, de rouwkleur is wit, wagen hoe iemandsvrouw het stelt is een belediging, bij arbeiders ishet dikwij ls de man die het kind oppast en de vrouwdie werkt. ook in de zomer wassen ze zich meïheet water enz. Yan Segvelt zag zelfs eenlandbouwer die zijn muildier vasthield en zelf debagage op zijn schouders nam. Veel zaken komenbij deze nuchtere missionaris eigenaardig over, bijvoorbeeld het woord "gebruik" dat voor deChinees een haast sacramentele betekenis heeft:" l ls reconnaissent pour bien des choses lasuperiorité des Européens sur eux, mais ils segarderont bien de les imiter. Demandez parexemple à un menuisier chinois: "Pourquoi cetteporte ferme-t-elle si mal?" Il vous donnera pourréponse: "Chez nous c'est l'usage ainsi". Detypische paardenstaart in het Chinese haar geeftaanleiding tot veel speculaties en ergernis. VolgensVan Segvelt werd hij meer dan 200 jaar geledendoor de Tartaren ingevoerd. Wat er ook van zij,voor Verbist is zo een staart knap lastig: "VousÍeposez-vous suÍ le dos de votre chaise, au moindremouvement de la tête vous êtes tenté de regarderderrière vous pouÍ voir qui vous tire par lescheveux. Et la nuit, que de fois ne vous éveillez-vous pas en sursant tiraillé par cette queue, dansun demi tour à droite ou à gauche, restée sous ledos, elle vous arrache l'épiderme de la tête".

De missionarissen moesten zich inderdaadaanpassen aan enkele Chinese gebruiken. Nietalleen wat betreft het kapsel, ook de kleding moetautochtoon zijn. Met deze kleding heeft Verbistminder problemen dan met de staart in het haar.Van Segvelt past het kostuum zeer goed. Hij is ertrots op dat hij op zijn hoofddeksel ook een knopmag dragen zoals de hoogwaardigheidsbekleders.Vrouwen dragen praktisch dezelfde kleding alsmannen. Mooie vrouwen herkent men aan driedingen: oorbellen, kapsel en voeten. Vrouwenhebben lang zwart haar waar ze bloemen in wevenen dat ze rond hun hoofd draaien in een specialebeweging. Hoofdkenmerk van hun schoonheid zijn

Jacobus Bax (1872)

hun kleine voetjes. Die "barbaarse" gewoonte ommeisjes van vijf à zes jaar oud te verminken komtmen bijna overal in China tegen. In verscheideneinstellingen van het Werk van de Heilige Kindsheidheeft men gepoogd dit gebruik bij de christenenuit te roeien, maar tevergeefs. Van Segvelt ontmoetzelfs zwangere vrouwen die met hun baby tegende muur wrijven omdat ze geloven dat aldus devoedes kleiner worden. Hij wijt al die eigenaardigegebruiken aan hun i jdelheid. Bax stuurt descheutisten in Mongolië allerlei benodigdheden toe:Nederlandstal ige boeken, gebedsboeken,kookgerei ... Daamaast vraagt Verbist l0 gewonebrevieren voor de pr iesters (om de oude tevervangen), 6 exemplaren van de Sacrorum rituumrubricae í . . . ) et elucidat io auctore J.B.Fal iseDioces is Tornacensis Presbyter enkelemeditatieboeken in eenvoudig Latijn en enkeleCatech. Tonsurae, naast een half dozijn Romanumvan klein formaat. Verbist verlangt ook een goedehorloge omdat de t i jdmeting in z i jn postproblemat isch is. Bovendien wi l h i j delinnenfabricage invoeren in zijn vicariaat. Bax moethem daaromtrent gegevens bezorgen. Omdat het

zeer moeilijk is om aan felbegeerde rozenhoedjesen gekleurde prentjes te geraken, moet Bax eenlading toesturen. De Chinezen houden bovendienvan mooie kazuivels, grote kelken en cibories,blauwe in plaats van nvarte draperie ... Een maandlater verzoekt Verbist weer om dergelijke zaken:"Ce que nous n'aurons jamais assez. mes amis. cesont des objets de piété, grandes médailles, grandesimages coloriées et de saints connus ou bien denos saint mystères, scapulaires de tout genre, enbleu aussi de I'Immaculée Conception". Het nut:"Les Chinois collent ces images sur du grandpapier, avec des omements en papier de couleuret oment ainsi leurs chambres et chapelles."

In de missie verloopt niet alles probleemloos. Hetis moeilijk om catechisten te vinden omdat dat geenEuropeanen mogen zijn volgens Verbist. De functievan dergelijk catechist is er veelomvattend: deproblemen van de missiepost leren kennen, deachterblijvers opsporen, de twisten en onenighedenvan de christenen in de gemeenschap oplossen,l i js ten opstel len van penitenten, t rouwers,dopelingen, enz. Al deze taken moeten verzorgd

79

woÍden door een Chinees, en zelfs door een goedopgevoede en toegewijde Chinees ten einde eenvruchtbare missiepost te kunnen uitbouwen maarde Chinezen zijn moeilijkte bekeren. Hamer boekÍaardig wat succes. Hij vertelt: 'Nu hoe leefde ikhier, perfect, alleen aan mijne maaltijden en 'savonds als het werk gedaan was, waren er altijdvele christenen tegenwoordig. Langzamerhandbegon ik meer en meer te verstaan, meer en meermee te praten, zoodat ik ten slotte alles aan hetverstand kon brengen. Ik heb hun eerst hetzonnestelsel uitgelegd, dat was het gemakkelijkste,want dat kon ik met tekens toonen, eene kaars wasde zon, de théière de wereld en een tasch de maan,dat vatten zij. Vervolgens een stoomboot, daarnaexplikeerde ik de locomotief dit ging ook met dephotographie, daarvan konden maar enkele op dehoogte komen, maar de telegraphie was voor hunverstand onvatbaar. Ik begon dus langzamerhandmeer en meeÍ te praten en vertelde van de Sint-Pieter te Rome. Dit wekte hun zo op dat toen destereoscopie platen kwamen, iedereen riep: "Hoeschoon is de Peter en Paulus kerk te Rome!" Zolegde ik hun alles uit et Deo cooperante etadjuvante waren mijne progressen uitmuntend,zoodat ik van den eenen kant Petrus Lin Taoyuenverwachtte om hier met missien te beginnen, vanden anderen kant hoopte dat hij nog wat zouuitblijven, omdat ik er zelfplaisir in had zoo goedals ik vooruit ging".

2. Religie in ChinaVolgens Van Segvelt hebben de Chinezen geenreligie, alles is er bijgeloof Hun pagodes staan ermeestal verlaten bij: het blijft bij het wierookbranden voor afgodsbeelden en dat een twee- àdrietal keer per j aar. Ze doen dat zelfs al lachend!Enkel de duivel en andere boze geestenjagen henschrik aan. Ze ruïneren zichzelf voor eenbegrafenis. De priesters en boeddhist ischemonniken genieten geen enkel aanzien ("C'est toutce qu'il y a de plus canaille"). De zaken liggenanders bij de christelijke Chinezen: "Il (de Chinees)n'a pas non plus de coeur et pour gagner saconfiance il faut de l'expérience et du temps. Ilparait cependant que les chrétiens sont très attachésà leurs missionnaires. En lui encore se vérifie cettevérité: "L'ingratitude est commune sur la terre".Parmi les 80 mille caractères dont se compose la

langue chinoise, il n'en est pas seul un qui exprimele mot: reconnaissance".

3. OntvangstGenieten de eigen boeddhistische priesters enmonniken niet het aanzien dat ze verdienen, hettegendeel is waar voor de missionarissen. Hamer:"Iets echter trof mij vooral: de chinezen zijn zeergedienstig voor de priesters, behalve velekniebuigingen en tekens van eerbied laten zij u theedrinken datje berst, en als gij hier het onbetaalbaarpou jo niet kent, ik wil niet meer, zoudt gij reedsde eerste maal dat gij in een huis geweest zijt, eenafscheid van China kunnen nemen. Overal biedenzij u ook een pijp aan, en tot de etiquetten behoorthet dat de Chenfou nooit zelfzijne eigen pijp stopt.Zij stoppen de pijp voor u en tot overmaat vangulheid, die onaangenaam is voor ons, steekt hethoofd van het huis, meestal een oude peken, vooru aan en ofteert u de brandende pijp. Ja aan iemanddie hooger geplaatst is rekent men het voor eeÍ,zoo als het schijnt, de pijp zoo rookend uit zijnenmond aan te bieden. De eerste keer was mij ditzeer degoutant, maar ik ben er nu ook al reeds aangewoon en smoor dat het een lust is." Van Segveltvervolgt: "Le Chinois de sa nature est grave,paisible et tranquille. Si on ne le brusque pas onn'a rien à craindre de lui. Nous avons parcouru enhabits de prêtre les principaux quartiers deHongkong, de Changhai, de Takou, de T'ientsinet de Peking et I'envie n'est pas venue à un Chinoisde nous molester ou de nous dire des injures. Sousce rapport il aurait une legon à donner à bien desEuropéens qui, en pleine rue, aboient comme deschiens enragés après les prêtres et les moines".Hamer: "Nu verder de goede christenen haddenons zoo deftig ingehaald en onze geachte Superiorwilde zich hierom genereus toonen en verzochtallen, garde d'honneur, muziekanten, en verderecorporatien gezamelijk 80 man op gala dinergeannonceerd op Maandag, 18 december in hetinterieur van het seminarie onder den blooten hemelonder een temperatuur van l8 zegge achttiencentigraden onder zero. Het voegde dat ook destudenten een grand diner à la baguette hadden.Deze kregen eerst een goed diner waarbij de rijstniet vergeten was, want dit is het non plus ultra inhet noorden van China. Na den diner kregen zijieder een kop koffie en 1 zegge een glaasje wijn,

dus bijna twee flesschen met hun 27, wijngefabriceerd uit Chineesche druiven en zij warenzoo content dat zi j Nan chenfou hertel i jkbedankten". In de hoofdplaats van de Chinesemissie (Siwantse) werden ze zelfs onthaald metbellen, schoten en voetzoekers. De inwoners warenfeestelijk gekleed en zowel mannen als vrouwenkwamen hen tegemoet. Dit is eerder uitzonderlijkwant in China bekleedt de vrouw eenminderwaardige positie. Het christendom heeft devrouw er geëmancipeerd! Vranckx: "La femmeoccupe ici la place qu'elle doit occuper au foyer,elle est la compagne et non la servante du mari".Wanneer de missionarissen naar de kerk trekkenom een dankviering te celebreren voor het lukkenvan de reis, zingen de dorpsbewoners een Chineeslied dat de priesters niet begrijpen maar dat hentoch aangrijpt.

4. SiwantseSiwantse l igt 60 km ten zuidoosten vanTchangkiak'eou (Kalgan), een belangri jkhandelscentrum op de weg naar Peking, dat nogeens 180 km verder l igt . Siwantse is hetbelangrijkste dorp van het provicariaat Mongolië.Het dorp wordt uiwoerig beschreven door VanSegvelt. In december en januari is het weer erstabiel. Dat verandert in februari en vooral maart:er heerst dan een onverbiddelijke noorderwind diesneeuw en wervelwind in zijn kielzog heeft. Dewinden kunnen een verschrikke I i j ke chaosachterlaten. De missiepost is autarchisch. Demissionarissen zijn er zelfs in geslaagd om bier temaken. Verbist vertelt: "La grande nouvelle ici, mesamis, c'est la réussite de la fabrication de la bière.Notre Paul nous fait une bonne bière de Louvain,admirable. Oh! elle est meilleure que la Louvain".De missiepost heeft een kleine groep celibatairevrouwen in dienst die zich enkel bezighouden metde confectie van de priesterkleren en de was vande seminaristen en de missionarissen. Zebeschikken daarvoor over een voor hen speciaalingericht washuis. Het dorp telt ongeveer 1800inwoners waarvan slechts drie gezinnen nietkatholiek zijn. In de ganse provincie Shanghai levenslechts ongeveer vijfduizend Chinese christenen enbekeringen zijn schaars. Van Segvelt wijt dit aanhet feit dat de vrouwen zo moeilijk aan te sprekenzijn (daar ze zich nergens tonen en als ze al buiten

komen, worden ze vervoerd in draagstoelen) enaan de onverschilligheid, ja zelfs de slechtevoorbeelden van de Europeanen. De inwoners vanSiwantse zijn zeer tevreden met de nieuwepriesters: toen Van Segvelt, Hamer en Vranckx opeen avond rondwandelden in het dorp, werden zeonderweg aangesproken door twee catechisten diehun verzochten om thee te drinken. Hamer vertelt:"Wij sloegen de invitatie niet af, traden binnen,dronken thee en hoorden het volgende. Dat dechr istenen zeer tevreden waÍen over onzeaankomst, dat zij door de Lazaisten als het warevergeten waren, die hun geen Europeaanschepriesters zonden en nog de Chineeschewegnamen". Er is dus werk aan de winkel wantniet alleen Siwantse wordt bewerkt. Vranckx: "Sijusqu'icije ne vous ai montré que les roses de notreMission, vous savez aussi bien que moi qu'elle ases épines. Siwantse n'est pas le seul champ quenous ayons à cultiver. Outre une résidence à I'orientde la Mongolie et une autre à I'occident, nousavons à nous occuper de 5 à 6000 chrétiensdisséminés dans d'innombrables villages situésquelquefois à plusieurs jours de distance. Or, lavie du missionnaire missionnant est d'enfourcherun cheval ou un mulet, et d'aller, accompagné deson catéchiste, distribuer la parole de vie à cespauvres brebis dispersées. Et si vous voulez vousrappeler ce que j'ai dit des voyages dans ce pays,vous pourrez facilement vous faire une idée desfatigues qui attendent le missionnaire dans ceslointaines pérégrinations."

In Siwantse behoort een belangrijk deel van degronden niet meer tot de missie van de scheutisten.Dat is te wij ten aan een gebeuren dat zich voorhun aankomst afspeelde. Een rijke christen in hetwestelijk deel van het vicariaat bezat een hoevemet 25 hectare grond te Eulchesanhao, gelegenop een tweetal mijl van de hoeven van de HeiligeKindsheid. Omdat hij het mikpunt was van de haatvan een van zijn ooms die hem bedreigden met dedood, oordeelde hij zijn verblijf op zijn eigendomonmogelijk. Bijgevolg richtte hij zich eerst tot MgrFrangois Tagliabue, sedert 1859 apostolisch vicarisvan Mongolië, die weigert en vervolgens tot GérardBray, overste van de lazaristen die Tagliabueopvolgde en die enkele bezittingen had die niet tothet vicariaat behoorden. De christen stelde hem

81

Mon Jésus, miséricorde !

Doux Cceul de Marie. soyez mon salut!

9/rLes -prêtres de la (:otryréttaiion Belgetlu Creul, hntwt,tthi

rle XIarie. recommandent à r.os charitables prièrcs l'ánrc cle

leur resrel [é Confi'ère

Sa Grandeur Monseigneur Jlcrluns BAXEvèque ti tulaire rl 'Adra,.,

Vicaire Apostolique tle la Mongolic Cen[r'alc,Officier de I'Ordre de Léopold.

né à Iïeelde 1prov. d'Anvers) le 26 Juin 189&, pieu,senrettt

décédé à Si- i ing-t lze, le , l Janvier 1895, cians la 25" annc'e r le

son Apostolat.Le service funèbre, auqnel vous êtes prié d'assister,,

aura lieu dans la chapelle de Nolre-Dtrnre de Griice. à

Scheut- lez-Bruxel les, le l laldi 26 Mars, à l0 heules.

R. I . P.

- lop. lo l lêtrr) is et r 'cut€í ick, rBe des I l Isul iDes, 3; .l l rux€l los

?)

Druk. - Van kout } í rocd.9n Zus ,

.t- lll- -t-

Heer, niet hooveerdig wss mijn heft, noch Írotschwaren mijne oogen. (Ps. CXXX, I.,

ZALIGE CEIIACHTEilISVAII IVIJLEN ZIJNE DOORIUCHTIGE HOOOWEERDIOHEID

IOÈED|GÈDUN

JACOBUS BAXder lelgische eon$egatievan t Onbe.lekt llert vu Mlrir,

Titelvoerrnd Bisschop Yrn ldras,Apostolische Yicaris ran llliddrn-Mongoli0,

0flicler der loopoldsnrde.den 2fi ,runl 1t124d{:n 47 Doc. ,'868

ondcrDasloor t ' Scherprnhouv€l . . den:12ÁrO lt6/rIn de Corgrogstle vr! 'tODbovt. Hert v$h Srrla !or"rcd€D dcD ó Jull la{'Í lDostuurd€r vsE het lluls van Schont . den 25 Àuo.:18(i6Tot ApostollscbeD Provlcarls Ía! Mon0ollê t eDocmA deu 2't ldel 187'lNaar lloDgollè Y"rtrotlen .Tot

^llostollschcn ïtcAris oír Rliscbop van -{d IAs bcnormd doÍt 23 ocl. { 87l.

CJwlld tD ds l( .rk \ 'an sl-wan-dzo don C Junl 4976Oodvrucbtlg oycrl€dcn ts Sl-ylng-d1ê.

[k ben geheel de uwe, o glorierijke IvÍnagd llÍaria,en at q/at ik jreb behoort u toe. íH. Iloxlv.t

Zalig zijn de bermhertigen, wirnt ziJ zullen berm-hertigheid venrerven (Ill.rrts. V.7.)

Al wie huis of broedels of zusters of vader ofmoeder... om mijnen naanr zal ve uten hebben, hijzal honderdvoudig onttangen en het eeuwige ler'enbezitten. rMlrrrr. XIX,29.)

IÍijn Jesus, bermhertigheid : (I00 dag afl.;'Zoet Hertvan l\Íaria,wees mijn heil. (300 dag.afl.)

R. I . P.

coboren lo WeoldePrlsst.rr gerylld to Nochel.n

d n,L3Áug.rg?{

den 4 Jatt. '1895

Rouwbrief (links) en doodsprentje (rechts) van Bisschop Jacobus Bax

83

een ruil voor: zijn gronden voor die van de missiein S iwantse samen met het washuis om er zijn intekin te kunnen nemen. Bray stemde met het voorstelin. Omdat de missiepost niet over voldoendegronden beschikte voor de ruil, verkocht Bray eenveld dat toebehoorde aan de Heilige Kindsheid. InEulchesanhao, waar men pachtgronden bezat,bouwde hij een nieuw weeshuis van de HeiligeKindsheid dat bij Verbists aankomst meer dan 50kinderen telde. De christen te Siwantse installeerdezich in het washuis. Voor Verbist betekent dezeruil veel extra onkosten want de bouw van hetweeshuis is nog niet afbetaald en er moet inSiwantse een nieuw terrein aangekocht worden omer een washuis op te bouwen.

5. Het provicar iaat onder Verbist enSmorenburgVoor de aankomst van Verbist was het vicariaatMongolië opgedeeld in zes districten. Het telde8666 christenen en een overgrote meerderheidislamieten en niet-christenen. De apostolischevicaris verbleef in Siwantse waar ook een seminariemet 27 studenten gevestigd was. Er zijn negengrootseminaristen, allen (op twee na) novicen ofgeprofeste lazaristen, die bijgestaan worden doorcatechisten en vrome vrouwen. Er is een tekoÍaan priesters, scholen en geld. Op 15 november1867 stuurt Verbist een verslag van zi jnmissiegebied naar het Werk van de Hei l igeKindsheid te Parijs. Het verslag bestrijkt de periodetussen 15 augustus 1866 en 15 augustus 1867.Gedurende dat jaar werden er 1654 kinderengedoopt waarvan er iets meer dan een vierdeoverleefden. Er werden 65 kinderen toevertrouwdaan christelijke gezinnen. De missiepost telt 6weeshuizen die 305 wezen moeten herbergen. Hijbezit tevens 8 scholen: in de periode 1866-1867komen er 140 meisjes en slechts 7 jongens bij. Hetvicariaat telt 2 apotheken en 2 hoeven waarop 7kinderen verblijven. In de besproken periodeworden geen buitengewone onkosten (bouwen enrestaweren) gespendeerd. De gewone kosten lopenreeds hoog op: vooral de kinderen in de weeshuizenvragen veel geld (29.477 frank), naast dezuigelingen (6156 frank) en de dopelingen (400frank). Dat geeft een totaal van 36.003 frank. Deinkomsten bedragen slechts 15.087 frank voormeer dan de helft afkomstis uit de hoeven. Het

totaal levert een deficit op van 20.916 frank. Indecember 1867 bevinden zich l1 scheutisten(Théophile Verbist, Frans Vranck*, FerdinandHamer, Paul Splingaerd, Willem Meyer, MartinGuisset, Remi Verlinden, Jean-August Thys,Lambert Van Avezaath, Theodore Rutjes enAntoon Smorenburg; Aloïs Van Segvelt isoverleden) en 6 Chinese priesters (Lin Petrus,Tchang Matthias, Yao Bamabas, Tchao Petrus,Tchao Ignatius en Ho Laurentius) in het vicariaat.De omvang van het vicariaat is zo groot dat hetonmogelijk is voor Verbist om het helemaal tevisi teren: de verst verwij derdechristengemeenschappen bevinden zich op meerdan 300 mijl van Siwantse. Het liefst leidt hijgeestelijke retraites voor de vrouwen die deweeshuizen van het Werk van de Heilige Kindsheidbegeleiden. Onder de apostolische provicarisSmorenburg tel t Mongol ië in 1868, 8473katholieken en een ongekend veelvoud niet-christenen die bediend worden door l0missionarissen en 6 inlandse priesters verdeeld over13 kerken en 43 kapellen. Het seminarie, de scholenen colleges bloeien: het aantal leerlingen in hetseminarie is zelfs gevoelig gestegen tot 32. Deevangelisatie wordt op diverse plaatsen aangevatmaar nog niet specifiek voor de Mongolen die eennomadisch bestaan leiden en wier taal nog moetaangeleerd worden. Tevoren had men zich enkelgeconcentreerd op het Chinees.

6. Contacten met de "Propagation de la Foi"In januari 1867 schrijft Bax naar Louis Certes,thesaurier van het Oeuvre de la Propagation de laFoi te Parijs. Het zal de eerste briefvan een langereeks smeekbeden worden om financiële middelente verkrijgen voor het missiewerk in Mongolië. Indie eerste briefwijst Bax niet enkel op de spirituele,doch vooral ook op de materiële noden van hetimmense provicariaat. In naam van Verbist vraagtBax om een som geld om het provicariaat te kunnenonderhouden en om in augustus 1867 een derdekonvooi van minstens vier à vijfmissionarissen vanScheut naar Mongolië te kunnen zenden. Dezemissie kan enkel doorgaan indien de Administrationde la Propagation de la Foi de reisonkostenvergoedt: "Nous avons pleine confiance dans latendre sollicitude de l'Administration pour unejeune et naissante Congrégation qui porte le

84

fardeau de la plus rude et de la plus pauvre missiondu monde entier, mais qui représente de si bellesespérences pour I'avenir". Ook Verbist vraagt geld.In maart 1867 dringt Bax opnieuw aan bij het Werkvoor de Voortplanting van het Geloof. Ditmaalwenst hij zo vlug mogelijk antwoord, anders kande reis niet voorbereid worden en bovendien,Verbist zit in geldnood. De overste heeft geld benutvan de som van 22000 frank die hem pas inaugustus zal ïoegewezen worden. Drie dagen naBax schrijft Verbist een brief met dezelfde bedenaar hetzelfde adres. De eerste toelage van 50.000frank die ze in 1865 hadden gekregen was reedsvolledig opgebruikt aan reisonkosten, uitrusting,eerste nederzett ing, onderhoud van dezendelingen... Het is mogelijk dat Verbist moestwachten op zijn toelage omdat hU nog geen statusmissionis had kunnen voorleggen. Hijverontschuldigt zich meteen: "L'immense étenduedu Vicarat de Mongolie qui en rend I'administrationsi co0teuse et si difficile, ne me permet pas cetteannée-ci encore, Mr le Président, de répondre audésire que vous m'exprimez de recevoirun tableaud'emsemble de la situation de la Mission confiée àmes soins. Les lers mois de I'année employés àl'étude d'une langue bien difficile, d'autres àorganiser le départ des missionnaires pour lesdifférentes parties du Vicariat, ne m'ont permis nide parcourir le mission par moi-même, ni d'exigerencore des rapports complets et exacts de mesconfrères à peine parvenus à destination." In juniis er nog steeds geen geld. Er zit voor Bax nietsanders op dan de gewenste som van 20.000 frankte halveren.Daarvoor moet hij tevens het aantalvertrekkende missionarissen inkrimpen tot vijf.Bovendien had Bax zopas een bericht gekegenvan Verbist waarin hij vemam dat deze 40.000 frankgevraagd had aan het Werk voor de Voortplantingvan het Geloof. Om niet te willen profiterenbeperkte hij zijn gewenst bedrag tot 10.000 frank.In totaal vraagt Scheut dus 50.000 frank.September I 868. Scheut blijft steen en been klagenom subsidies te verkrijgen: Mongolië verteertmassa's geld. Ondanks dejaarlijkse subsidies vanhet Werk voor de Voortplanting van het Geloof ende inzameling van 45.000 frank door de scheutistenzelf, blijft de missie met een deficit achter. FransVranckx, inmiddels vicaris-generaal van deCongregatie: "Malheureusement si nous devons

continuer à marcher sur ce pied, nous courons uneruine certaine, il nous est tout-à-fait impossible detoucher encore au mince capital qui doit serviruniquement à l'entretien de notre Noviciat. (...)Lorsque la Mongolie nous fut confiée, il nous étaitimpossible de prévoir que cette malheureuseMission absorberai t des sommes aussiconsidérables." Een jaar later (1869) belooft hetWerk voor de Voortplanting van het Geloof40.000frank. De namen veranderen, de klachten blijven.Antoon Smorenburg neemt na het overlijden vanVerbist dienst fakkel van apostolisch provicaris inMongolië over. Het deficit denkt hij te beperkentot 7773,53 frank. Dit kunnen we opmaken uiteen rekening die waarschijnlijk van zijn hand is.De belangrijkste bronnen van inkomsten in hetmissiegebied zijn de subsidies van het Werk voorde Voortplanting van het Geloof en misintenties.De belangrijkste uitgaveposten zijn het personeelen het onderhoud van de gebouwen. Het deficitwerd te klein geraamd. Een rekening van 1868-1869 toont een tekort van 10.275,98 frank. Dit iskoÍ geschetst de toestand waarin Bax terechtkomtwanneer hi j in 1871 aangesteld wordt alsapostolisch vicaris van Mongolië.

IV. Bax en het Vicariaat Mongolië

1. Bax' benoemingIn apri l 1869 volgt Frans Vranckx de plotsoverleden overste van Scheut op. In Mongoliëwordt Verbist als apostolisch provicaris opgevolgddoor Antoon Smorenburg, een oud-lazarist metmissie-ervaring, die zijn geloften in de Congregatiehad afgelegd op 8 december 1867. HU wordt doorRome benoemd op 5 apri l 1869. Vranckx'aandringen bij kardinaal Alessandro Bamabo omSmorenburg de waardigheid van bisschop teverlenen, wordt genegeerd. Gelukkig maar, wantnog geen twee jaar later groeit er onenigheid.Smorenburg zal door zi jn nogal autori taireopvattingen heel wat spanningen veroozaken. Alsprovicaris meent hij geen rekening te moetenhouden met de mening van de missionarissen endat stoot op verzet. In 1870 vraagt Vranckx aande Congregatie voor de Voortplanting van hetgeloof om Smorenburg te mogen vervangen. DeS.C.P.F. antwoordt dat de bevoegde Congregatiedaarover moet oordelen. Toch mas Vranckx nu

Íeeds denken aan een opvolger. Rome verlangt eenlijstje met minstens drie kandidaten en hunkwaliteiten. Vranclo<' voorkeur gaat uit naar Bax:wanneer begin 1871 Vranckx verneemt datMongolië opnieuw onder toezicht van de lazaristendreigt te komen, wil hij Bax in de hoedanigheidvan provicaris en liever nog als vicaris naarMongolië zenden. Vranckx heeft een mooie redenom Smorenburg terug naar Europa te roepen: hijkan er rusten en zijn familie bezoeken, die hijgedurende 19 jaar niet gezien heeft. Gedurendedit verlof kan men ook de toestand met de S.C.P.F.overlopen. Smorenburg blijft echter overtuigd vanzijn gelijk. Uiteindelijk zal hij moeten inbinden. Methet excuus dat "een Belgische mijter niet past opeen Hollands hoofd" neemt hij ontslag alsprovicaris. Op 8 december 1870, btj het aflopenvan zijn tijdelijke geloften, verlaat hij deCongregatie van Scheut. In verband met ditontslag, schrijft Bax in zijn persoonlijke nota's datSmorenburg, wellicht met de beste bedoelingen,teveel innovaties wou doorvoeren in de missies,waaronder vele die niet op instemming kondenrekenen bij de confraters. Dezen kwamen hoelanger hoe meer in conflict met hun provicaris enze deden hun beklag bij de overste Vranckx.Vranckx roept Smorenburg terug naar Europa.Alvorens met Gerard Muiteman naar Europa tevertrekken, stelt Smorenburg Hamer aan alsprovicaris ad interim. Beiden vertrokken beginnovember 1869 vanuit Mongolië en arriveerdenop 19 januari in Europa. Tot in mei I 870 verbleefSmorenburg te Scheut waar Vranclor hem van zijn"progressieve" ideeën trachtte af te bÍengen.Smorenburg week niet tot in december 1870, detijd waarop zijn driejaarlijkse geloften verstreken.Op dat opgenblik vroeg hij in Rome zijn ontslagals provicaris van Mongolië. In een rapport vande Congregatie ter Voortplanting van het Geloofvan mei 1871 worden de vier kandidatenafgewogen. De eerste keuze valt op Jacob Bax,gevolgd door Ferdinand Hamer, Alphons Devosen Frans Vranckx. Over Bax wordt gezegd dat hijreeds grote verdiensten heeft als administrator enbehartiger van de materiële belangen van deCongregatie. Hij is bovendien een standvastig enbedachtzaam man. Ook niet onbelangrijk is dat hijwordt aanbevolen door de aartsbisschop vanMechelen, Mgr. Victor-August Deschamps. Bax

is geen onbekende voor Mgr. VictoÍ-AugustDeschamps. Hij prijst Bax bij Rome aan omwillevan zijn vele verdiensten en zijn neàerigheid. Opvoorstel van Vranclo< wordt Bax op 22 mei 1871benoemd tot provicaris van Mongolië. In augustuszou hij verhekken met een andere missionaris,Andreas Jansen, maar door vertragingen schepenze pas in op 20 augustus om op 30 okÍober 1871in Siwantse te arriveren. Drie jaar later, op 24september 1874, ontvangt hij van paus Piux IXeen breve waarin deze Bax verheft tot apostolischevicaris van Mongolië en bisschop van Adras. Hijwerd op 6 juni 1875 (de derde zondag naPinksteren) gewijd in het dorpje Tchang-kia-kou(nabij Siwantse) door Mgr. Aloysius de CastellazzoMoccagatta o.f m., de apostolische vicaris vanChansi, met assistentie van Ferdinand Hamer enMartin Guisset. Het hoeft geen betoog dat Baxerg blij is met deze functie: "... gratias quammaximas Sanctitati Suae referimus ..."

2. Het (pro) vicariaat Mongolië onder Bax(1871-1883)

2.1 TerritoriumAan de hand van twee uitgebreidevisitatieverslagen (1877 en 1880) die Bax naar deCongregatie voor Voortplanting van het Geloofstuurde, kunnen we ons een beeld scheppen vanhet provicariaat (tot 1874) en vicariaat Mongolië.Het vicariaat Mongolië wordt in het noordenbegrensd door Siberië, in het oosten door Leaotongen Mantsjoerije, in het zuiden door het vicariaatPetcheli, Chansi, Chensi en Kansou, in het westenblijven de grenzen voor twijfel vatbaar. Hetvicariaat Mongolië behoorde eertijds tot devicariaten Petcheli en Mantsjoerije, maar degrensgeschillen tussen beide behoren grotendeelstot het verleden. Ook de zuidelijke grens werd doorvreedzaam overleg vastgelegd: wat buiten de GroteMuur ligt, behoort tot Mongolië. Het betreft hiereen duidelijke en stabiele grens die nog niet erkendwerd door de Heilige Stoel. In het westen liggende zaken enigszins anders. Bax stelde ook hier voorom de Grote Chinese Muur als scheiding tegebruiken, maar in realiteit werd het de Barrièredes Pieux, een erg onstabiele grens die heel watuitzonderingen moet dulden: de apostolischevicaris van Mantsjoerije en Leaotou, Mgr.

86

Emmanuel Verolles, houdt bij voorbeeld vast aaneen christengemeenschap die geheel omslotenwordt door Mongools terrein. Het seminarie dater stond, werd inmiddels overgebracht naar degrote Mantsjoe-stad Moukden. Mede om die redenvraagt Bax aan Verolles, de apostolische vicarisvan Leaotong en Mantsjoerije, om zijn jurisdictieover die enclave over te maken aan Mongolië.Omdat Verolles de zaak negeeÍ, maakt Bax ze overaan de Heilige Stoel. Het betreft het plaatsjeSongchoutsoeitse, Onze-Lieve-Vrouw-van-de-Pijnen.

Bax heeft het ganse territorium officieus in driedelen verdeeld om het eenvoudiger te kunnenbesturen: een oostelijk-, een westelijk- en eencentraal deel. ln 1880 zullen dat vier delen wordenom een beter bestuur van de christenen mogelijkte maken.- Oostelijk deel: Het oostelijk deel is onderverdeeldin drie districten: Koant'ong met drie residenties,Hechoei met drie residenties en Jehol met alscentrum Laohoukeou.- Centraal deel: Het centraal deel is niet verderonderverdeeld in distr icten. Het bezit dehoofdresidentie te Siwantse.- Westelijk deel: Het westelijk deel is evenals hetoostelijk in drie districten verdeeld: Siingtse, Taihaien Heoupa. Ditdeel is qua aantal christenen, kerkenen christengemeenschappen het grootste deel.- Zuidelijk deel: Ook dit wordt onderverdeeld indrie grote districten: Atjirma, Santaoho en BoroBalghasou.

Aan het hoofd van elk deel staat een rector, i.e.iemand uit de anciens van de missionarissen, samenmet het aantal confraters dat noodzakelijk is inverhouding met de grootte van het deel. Dezeregeling maakt een efticiënte werking mogetijk.

2.2. De missionarissenIn 1877 telt het vicariaat 22 Europesemissionarissen, allen leden van de Congregatie vanhet Onbevlekt Hart van Maria. Hun aantal stijgtjaarlijks. Van de Europese missionarissen zijn erdrie die theologie gestudeerd hebben in het Collegevan de Congregatie voor de Voortplanting van hetGeloof en die er tot priester gewijd werden: JozefWilrvcx. Jeroom van Aertselaer en Hubert Otto.

Jan de Peuter, die ook in dat college studeerde,overleed vrij vroeg. In 1877 telde de missie ooknog vijf inlandse priesters en vier Chinese alumnidie hun theologiestudies achter de rug hebben endie nog in datzelfde jaar tot priester gewijd worden.Eind 1877 telt de missie dus 9 Chinese priesters.Buiten deze mensen telt Mongolië geen andereseculiere noch reguliere geestelijken of religieuzen.In 1880 bedienen de missionar issen 179missieposten. De missionarissen dienen elkecbristengemeenschap tenminste eenmaal per jaarte visiteren om er onderricht te geven, biechten afte nemen en de gelovigen te laten communiceren.Gezien de slechte en gevaarl i jke wegen iscommunicatie tussen de verschi l lendechristengemeenschappen niet eenvoudig. Deapostolische vicaris kan de meest afgelegenplaatsen slechts om de vijfjaar visiteren. Ook demissionarissen bezoeken die gemeenschappenslechts om de twee jaar. Elk jaar dienen zij eenstatus missionis van zowel de materiële als despirituele toestand van de christenen op te sturen.Bovendien communiceren ze tweemaandelijks perbrief met hun vicaris. Het onderhoud van eenmissionaris kost Bax handenvol geld. Sommigechristengemeenschappen bevinden zich op meerdan 150 km van de resident ies van demissionarissen. Deze heeft bijgevolg een paardnodig, een catechist die hem vergezelt en iemanddie de residentie bewaakt. Elke missionaris moetdus minstens twee mensen en twee paardenonderhouden. Bij een verre missie moeten degeloofsverkondiger en zijn catechist ergens kunnenovernachten en dat is ook niet gratis.. Om de talente studeren hebben de missionarissen een gÍotebehoefte aan handboeken. Bovendien heeft demissie nood aan gestudeerden die religieuzewerken in het Mongools en het Chinees kunnenvertalen. Onnodig te vermelden dat dit ook veelgeld kost...

De gewone missionarissen wonen per twee of driesamen zodat ze mekaar tot steun kunnen zijn. Elkechristelijke gemeenschap heeft tenminste driecatechisten die tegelijkenijd de sacrale plaatsenonderhouden. Rutjes vertelt hoe hij onder deMongolen woont: " 'k Heb U vroeger verzochtbij 't binnentreden door de Chinese deur het hoofdte buigen, maar wilt nu niet s.v.p. zo op handen en

voeten kruipen, maar toch bukken zo diep in uwvermogen is, niet alleen het hoofd maar geheel hetlichaam: de deur is slechts 3 voet hoog (i.e.lmeter). Binnen gekomen richt U niet op vooraleergij twee stappen gedaan hebt, want ge zoudt u nog't hoofd stoten aan 't dak, ofom duidelijk te zijn,de eigenlijke wand der tent is even hoog als dedeur, daarop beginnen de stokken, wier boveneindezich verenigen in een rad, 't welk dient voorvensterraam en schoorsteen tevens. Weest welvoorzichtig, het minste stootje aan wat ook,bezorgt u een regen van roet en 't is zeer moeilijkdit te voorkomen, want een rondje van tien voetmiddellijn en onder zo een laag dak, bevat onsaltaar, een kachel met toebehoorten, vier koffersmet kleren, een met vlees en een met andereeetwaren, ons beddegoed etc. 't Behoeft nietgezegd dat wij op de grond slapen en dat er geenmiddel is om de rubrieken te observeren voor 'tbidden van de Judica en de opheffrng van 't HeiligBloed. Ziedaar onze kerk. onze keuken, onzestr:deer- eet-receptie- en slaapkamer: tafels, stoelenzijn onbekend. Ik schrijf u op een boek tegen deknie en als ik moe wordt, plat op de grond. Maarhoe gaat het met de koude? De thermometer weesvoor enige dagen 36o onder nul. U ziet ik wind ergeen doekjes om, maar gelieft mij nu ook tegeloven als ik zeg dat wij heel tevreden zijn. InP.Hendriks heb ik een compagnon, die mij 't levenniet alleen dragelijk, maar ook genoeglijk maakt,en daarenboven hebben wij troost in onzeMongolen. In deze periode wordt Bax ookgeconfronteerd met een fenomeen dat hem laterveel kopzorgen zal geven: Scheut trektvoortdurend goede missionarissen uit Mongoliëterug opdat ze een andere functie in Scheut kunnenbekleden. De eerste keer valt dit voor met Edmondvan Hecke die door Vranckx gerevoceerd wordtom de taak van docent in het noviciaat te Scheutop te nemen. In december 1881 verlaat Van Heckede Mongoolse missie. Soms rljzen er emstigeproblemen met missionarissen. In 1881 is de maatvol: een van Bax' priesters, de Nederlander Paul-Piet Hendrilo< kan onmogelijk samenleven met zijnconfraters en ook zij zijn van mening dat Hendrikxbeter terug naar Europa zou geroepen worden. Ditgebeurt, sterk tegen de zin van Hendrikx die nogtot in 1883 in Rome pogingen onderneemt om ditvonnis ongedaan te maken. Uiteindelijk zal hij in

1883 de Congregatie verlaten. Ook met de niet-plichtsbewuste en eigenzinnige Remi Verlindenrijzen er problemen die uiteindelijk tot zijn demissieuit de Congregatie zullen leiden.

2.3 De christenenBax schat de totale Chinese bevolking op meerdan tien miljoen. De Mongoolse populatie bereiktvolgens hem net niet de vier miljoen. De Chinezenin de Mongoolse missie praten vlot Chinees, deMongolen Mongools. Als offrciële taal gebruikendeze laatsten het Mantsjoe en bij relaties tussenMongolen en Chinezen wordt nog een andere,gemeenschappelijke taal benut. De MongoolseChinezen die het verst verwijderd leven van desteden zijn eenvoudiger en minder verdorven("simpliciores inde et minus comrpti") dan deChinezen in de middelste provincies. Ze leiden eennomadisch bestaan, zijn minder gecultiveerd, maareenvoudig en gastvrij. De meesten zijn aanhangersvan het boeddhisme. Bax heeft wel wat sympathievoor hun natuurlijke levensstaat en de wij sheid diedaaruit voortvloeit. Hun leven is niet eenvoudig.Het droge klimaat maakt dat er wel minderbesmettelijke ziekten voorkomen dan in vochtigestreken, maar dat belet niet dat typhus en pokkennog vele slachtoffers eisen. De meestemissionarissen halen hier wel typhus op de hals,ma r ze zijn meer resistent dan de autochtonebevolking. Bax vindt het jammer dat er geenEuropese inentingsmiddelen voorhanden zijn; zezouden duizenden kindersterften aan de pokkenkunnen voorkomen. Het aantal christenen stugtenorm: van 9000 in 1 872, over I 1000 in 1877 naar13000 in 1880. Het aantal gemeenschappen steegvan I 877 tot 1880 met 40 (ongeveer 180 in totaal).Naast de 13000 christenen maken nog eens duizendcatechumenen hun opwachting. In 1883 telt Bax15200 christenen tegenover (vermoedt hij) veertienmiljoen ongelovigen. De bekeringen gebeurentraag en moeizaam: het nomadische karakter vande Mongolen maakt dat ze dikwijls hun geloofverl iezen door contacten met ongelovigen.Bovendien is de doorsnee Chinees vrij ongevoeligvoor religie omwille van zijn materialistische enutilitaristische instelling. Het merendeel van debekeerlingen zijn simpele, maar ervaren boeren diewij goed de kerkelijke voorschriften onderhouden.Onder hen bevinden zich toch ook nalatieen die

88

zich nog dikwijls bezondigen aan het "heidense"opiumroken. De gÍootste christengemeenschapbevindt zich te Siwantse, waar ook de apostolischeresidentie gevestigd is. De gemeenschap telt in1877 meer dan 1300 christenen.De missie heeft praktisch geen last van a-katholieken, schismatieken of ketters. Ook deRussisch-orthodoxe kerk bewerkt geenproselitisme. De pÍotestantse en anglicaansezendelingen uit het binnenland ondernemen actiesin Mongolië door de verkoop van protestantseliteratuur en door te prediken, maar als zebemerken dat hun acties nauwelijks resultatenopleveren, keren ze al snel huiswaarts. Vooral demohammedanen, confusionisten en boeddhistenzijn moeilijk te bekeren. Er worden in de missiediverse broederschappen opgericht om devolharding in het christelijk geloofte stimuleren.In de broederschappen worden ook leken gevormdom te preken voor ongelovigen. De missionarissenzelf roepen geregeld de gelovigen samen voorgeestelijke oefeningen en ze sporen hen aan omregelmatig gebruik te maken van de sacramenten.Ondanks alle inspanningen zijn veel Mongolenuiterst moeilijk te bekeren omwille van hun bandenmet het lamanisme en de shamanistische enboeddhistische praktijken.

2.4. Materiële voorzieningenHet vicariaat beschikt noch over een metropol itanenoch over een bisschoppelijke kerk, tenzij de enigekerk die daarvoor kan doorgaan: de parochiekerkvan Siwantse die ongeveer 1600 cbristenen dienten waarin de apostolische vicaris de pontificaliauitoefent op de belangrijkste feesten van hetjaar.Er staat in het vicariaat slechts één kerk in de echtebetekenis van het woord: de parochiekerk vanSiingtse (in Europese stijl). De overige sacralegebouwen die de christenen ook "kerken" noemenzijn of kapellen of oratoria. Daarvan staan er zoeen zeventigtal in Mongolië. Onder ecclesiaverstaat Bax de ruime, goed versierde tempels dieplechtig gewijd worden. De naam sacellum geefthij aan sacrale plaatsen die meer versierd en meergeschikt zijn voor de cultus dan de oratoria. Dekapellen bevinden zich nog in een privé-woning.Het Sacrament van de Eucharist ie wordtzorgvuldig bewaard om het te vrijwaren vanprofanatie of roof vanwege de arme christenen.

Op de meeste plaatsen wordt het niet continubewaard. Het dorp Siwantse herbergt eenbisschoppelijk seminarie waarin een twintigtalChinese alumni onder leiding van Europesepriesters en Chinese professoren studerennaargelang hun leeftijd en capaciteiten. Deseminariestudies worden in twee secties verdeeld.In de eerste sectie leren dejonge scholieren de basisvan de christelijke doctrine, de Chinese taal en eenaantal wetenschappen. Als ze die leerstof onderde knie hebben, worden de neofieten dieonbetwijfelbare tekens van een roeping vertonenin de tweede sectie ingewijd in de Latijnse taal,het canoniek recht en de theologie. Indien deroeping aanhoudt, worden ze ook toegelaten totde lagere wijdingen. De missie telt 25 jongens- enI 8 meisjesscholen die meestal verbonden zijn aande instellingen van het Werk van de HeiligeKindsheid. De Kindsheid beschikt in 1880 tevensover zeven instel l ingen waar ongeveer 800"heidense" wezen opgevangen worden door womeChinese maagden en weduwen die verenigd zijn incongregaties. Ze houden zich voomamelijk bezigmet de opvoeding van die kinderen. Dergelijkevrouwen zijn vrij talrijk voorhanden envergemakkelijken het missiewerk daar Europesemonialen niet erg gewenst zijn. De scholenverstrekken onderwijs aan een duizendtalleerlingen. Op sommige plaatsen worden dekatholieken gedwongen om school te lopen bijongelovige onderwijzers, met alle gevolgenvandien. De ratio studiorum is eenvoudig: in dezelagere scholen onderwijst men gebeden encatechismus, het Chinees en wetenschappen ombescheiden te leven ("studium scientiarum honestaevitae"). Alle residenties van de missionarissen,kerken, oratoria en instellingen van de HeiligeKindsheid, evenals enkele scholen behoren tot demissie. Deze bezit ook enkele huizen te Changhaidie verworven werden door de lazaristen met hetgeld dat de Chinese overheid hen betaald heeft alscompensatie voor het leed dat zij berokkend heeftaan vervolgde katholieken. Daamaast bezit demissie nog enkele gronden die de Chinese overheidna onderhandelingen met legaten heeft afgestaan.De missionarissen zelf hebben ook grondengehuurd ofgekregen van gelovigen. Deze wordenter beschikking gesteld van arme christenen encatechumenen die ze bewerken en slechts een klein

deel van de oogst moeten afstaan aan de missie.De middelen waaÍnee de missie blijft bestaan,komen hoofdzakelijk uit de subsidies van het Werkvoor de Voortplanting van het Geloof en van deHeili ge Kindsheid. Andere bronne n zljn aaknoezenvan Europese weldoeners, Europese misintentiesen intenties van Chinezen, opbrengsten uit degronden van de missie en de verhuur van huizen teChanghai en Tchangkiak'eou. De jaarlijkseinkomsten en uitgaven worden zo evenwichtigmogelijk uitgebalanceerd, maar dat lukt niet altijd.In 1878 start Frans Vranclo<, de superior-generaal,in de Belgische en Franse katholieke kranten eencampagle om de gelovigen van beide landen warmte maken voor het missiewerk van Scheut. Decampagne wordt een succes en hij verzamelt erveel geld mee. Vanaf dat ogenblik "les Directeursde la Propagation de la Foi se montrèrentreconnaissants en admettant pour la première foisen 1879 les Missions de Mongolie et du Kansouau partage des aumónes receuillis par elle". Diefinanciële injectie is meer dan welkom want inBelgië werd onderhrssen de nieuwe schoolwetgestemd waardoor het katholiek onderwijs geensubsidies van overheidswege meer kreeg.Bisdommen konden dus minder subsidies verlenenaan het missiewerk. Vranclo< zelf heeft hetmoeilijkom met zijn centen rond te komen want hij heeftzopas het seminarie laten vergroten en de grotedonors van Scheut spenderen hun geld nu lieveraan het onderwijs. Rome geeft blijkbaar gehooraan de bede want Vranckx zendt er dankbrievennaartoe.

2.5. Aspiraties van BarBax wil in 1879 starten met de druk van enkeleMongoolse boekjes maar Vranckx vindt dit eenoverhaaste beslissing. De scheutisten hebben hetMongools nog niet voldoende onder de knie omde betekenis van de woorden die ze gebruiken juistin te schatten. Omdat drukken eenkapitaalsintensieve ondememing is, kan men geenrisico's nemen en loont het de moeite om er evenmee te wachten. Om taalproblemen uit de weg teruimen zou een centraal instituut meer dan welkomzijn. Deze instel l ing zou ook degeloofsverkondiging qen magistraten en notabelenkunnen vereenvoudigen. Het grootste probleemvormt het gebrek aan materiële middelen, vooral

geld. Om effrciënter op te kunnen treden tegen desterke invloed van het lamanisme, zoekt Bax steunbij een religieuze orde, namelijk de cisterciënzers.In 1881 wi l Bax vruchtbare gronden terbeschikking stellen van de trappisten. Hij dient hetverzoek in bij de S.C.P.F. In april 1882 krijCt hUantwoord van de Belgische trappisten: zebeschikken niet over de capaciteiten om zich nognieuwe stichtingen te kunnen veroorloven. Hetgebrek aan personeel vormt hiervoor hetbelangrijkste obstakel: ze zijn nog maaÍ net in staatom hun eigen patrimonium te bewaren. Hetbehoort tot de bevoegdheden van een apostolischevicaris om nutteloze gronden en akkers te ruilenofte huren om met dat geld noodzakelijke uitgavenvan de missie te dekken. Bax heeft echter nogandere redenen om gronden te verpachten of teverhuren voor het welzijn van de missie omdat dezehoofdzakelijk uit christenen bestaat die leven opnieuwe en pas ontgonnen terreinen. Er moetendikwijls nieuwe gemeenschappen opgerichtworden en daarbij is het van belang dat dechristelijke families, in de mate van het mogelijke,samengebracht worden en dat er in hun middeneen gebedshuis of een kerk, een school en eenresidentie gebouwd worden. Men moet dusaaneensluitende gronden kunnen huren om dechristenen te concentreren. Deze wijze vansamenleven vormt trouwens een betere verdedigingtegen kwaadwi l l ige heidenen ("malevolospaganos"). Om dit te bekomen moet een centrumgebouwd worden waar de christenen kunnensamengebracht worden en waar aan elk gezin eenwoonplaats kan toegewezen worden tegen eenredelijke prijs voor hen die het kunnen betalen entegen een aalmoes voor de minder begoeden.Indien dat niet gebeurt, bouwt ieder waar hij wilop de pas vrijgekomen gronden en dat bemoeilijktde taak van de missionarissen. Bax vraagt detoelating om gronden te verhuren om dit "hogerdoel" te kunnen bereiken. De meeste van Bax'wensen worden ingewilligd en vermoedelijk in1887 laat hij een handleiding drukken waarin allebekomen faciliteiten worden opgesomd. Er is nogveel dat voor verbetering vatbaar is. In 1887 waaglhij aan de Congregatie voor de Voortplanting vanhet Geloofde mogelijkheid om Europese seculierepriesters in de missie op te mogen nemen en tebehouden. Hij vraagt de toelating om licenties te

verstrekken aan priesters titulo missionis dieMongolië verlaten om naar een andere missie tevertrekken of toe te t reden tot een anderecongregatie. Chinese missionarissen zouden, mitstoelating van de Congregatie voor de Voortplantingvan het Geloof en de superior-generaal van hunorde, probleemloos moeten kunnen toetreden totde Congregatie van Scheut. Bax verzoekt om eenvaste regeling inzake belastingen: onder het bestuurvan de lazaristen moesten de boeren 2%io van hunoogst afstaan aan de missie. Erzijn altijd christenendie dat tegen hun zin betalen en Bax wil die nietdwingen om te betalen. Om zi jn taak tevereenvoudigen, vraagt hij aan Rome dikwijlsfaciliteiten, dispensaties en andere regelingen.

2.6 De Chinese overheidIn 1876 ontvangt Bax een briefvan 82 christenenwaarin hij leest dat in de stad Kouldja mensenomwille van hun geloof in ballingschap gestuurdworden. Omdat deze mensen in geen jaar eenmissionaris gezien hebben, wil Bax helpen maargezien de slechte en gevaarlijke wegen moet hijpassen. De missie ontvangt niet de minste steunvan de burgerlijke overheid. Integendeel, dezeduldt zelfs inbreuken op de kerkelijke vrijheden.Christenen worden uit elke burgerlijke functie enwaardigheid geweerd. Een van de belangrrjkstehinderpalen voor de missionarissen vormen deplaatselijke en centrale Chinese overheid. Sommigemandarijnen vaardigen edicten uit tegen dechristelijke godsdienst en jutten het volk op tegengeloofsverkondigers. Om een einde te stellen aandeze intimidaties, doet Bax hoofdzakelijk eenberoep op de Franse diplomatie in Peking. Dezeonderneemt al het mogelijke om de missies voordie belemmerende praktijken te vrijwaren.

2.7 GeldzorgenEen jaar na zijn aankomst in Mongolië zit Baxopgescheept met een deficit van 15.000 frank. Hijbelooft dan de belangrijkste financiële donor vande Congregatie, het Oeuvre de la Propagation dela Foi te Parijs, zo spoedig mogelijk een mouw tepassen aan dit probleem. Bax wijt het tekortondermeer aan de kleinere bijdrage die hij gekregenheeft voor de per iode 1870-1871, gezien detoenmalige politieke troebelen in Europa (Frans-Duitse oorlog). Zijn grootste uitgavenposten zijn

in de allereerste plaats de bouw en het onderhoudvan de gebouwen (vooral de kerken en kapellen)en vervolgens de onkosten van de missionarissen.Bax is in 1873 bezig met de bouw van drie kerken,waarvan die te Siingtse ("de poort op Mongolië"),naar Europees model, het meeste geld opslorpt.De twee andere zijn kleiner en kunnen voltooidworden met een subsidie van 40.000 frank. Hetdefici t van 15.000 frank bl i j f t in 1875 nietongewijzigd bestaan. Ondanks alle inspanningenterzake, is het opgelopen tot 16.000 frank en in denabije toekomst ziet Bax niet meteen verbetering.Begin 1876 zal er weer een karavaan van driemissionarissen arriveren, wier reis elk afzonderl ij k3000 frank kost: "Vous comprenez, Messieurs,dans quelle proportion doivent nécessairementcroitre nos depenses, tandis que nos recettes restentce qu'elles étaient il y a dix ans". In 1876 daalt hetdeficit even om in 1877 weer 16.000 frank tebedragen. 1877 is om meer dan een reden eenfinancieel rampjaar. Het deficit is gestegen doorde hogere bestaanskosten: aanhoudende droogteveroorzaakt hongersnood en jaagt de prijzen voorvoedingswaren de hoogte in. Tot overmaat vanramp heeft een devaluatie van de Chinese munt desubsidie van 60.000 frank in reële termenteruggeschroefd tot 45.000 frank. Bovendien zijner op verschillende plaatsen bouwprojecten aan degang: de kerken van Siwantse, Ouhao, K'oulit'ouen andere. In 1883 komen daar nog twee kerkenbij in het oosten van Mongolië: Makiatse enK'oulit'ou.

3. VerwezenljkingenBax vangt dadelijk aan met de visitatie van zijnbisdom. Hij start in januan 1872 bij Verlinden inSik'eouwai en vertrekt tegen de paastijd terug naarSiwantse waar hij geveld wordt door tyfus, wathem bijna het leven kost. Daama visiteert hij hetdistrict Koantong, waar de priesters MaÍin Guisseten Jozef Wilrycx werkzaam zijn. Hij belooft heneen flinke subsidie om uit de nood te komen enom de christengemeenschap uit te kunnen breiden.In augustus 1872 vertrekt hij met Hamer vanuitSiwantse voor de visitatie van het oostelijk deelvan zijn missiegebied. In mei 1872 wacht Bax eenvan de gruwelijkste gebeurtenissen uit zijn carrière.Alphons Devos trok samen met Andreas Jansennaar Polikeou omwille van strubbelinsen met een

locale mandarijn . Toen ze daar aankwamen zagenze landbouwers van het dorp werken op hunvelden. De landbouwers vluchtten en keerden terugmet een bende bewapende mannen. Devos, dieniets kwaadaardigs vermoedde steeg af van zijnpaard en vroeg om meer uit leg. De bendeantwoordde met geweld en sloeg de missionarisneer met stokken. Gelukkig werd hij niet gedood,doch "slechts" gebonden de nederzetting van deboeren binnengedragen. Hij liep meer dan 35verwondingen op, waaronder zelfs enkele die eendodelijke afloop konden veroorzaken. Uiteindelijkkon een beroep gedaan worden op een plaatselijkeoverste om een einde te stel len aan dezeonmenselijke behandeling. Bax staat open voorgoede raad en advies. Wanneer Theodoor Rutjes,die het best de Mongoolse taal beheerst, en AndreasJansen terugkeren uit Taihai, de missie van deChinese priester Tchang Mattheus, oordelen zij datin die veelbelovende sheek met een goedwilligemandarijn best een Mongoolse missionaris zougeplaatst worden. Bax aarzelt niet om Jansen nogvoor Pasen 1873 naar Taihai te sturen omMongools te studeÍen. Rutjes concentreert zichverder op zijn missiepost te Siingtse. Het is eenvan de eerste verwezenlijkingen van Bax alsapostolisch provicaris. Vanuit Siingtse zal menproberen door te stoten naar de Mongolen in devlakÍe van Tchagar. In 1872 legt Bax de eerste steenvan de kerk. Hij benoemt er Andreas Jansen enEdouard Cuissart die onder leiding van RudesMongools beginnen te studeren. Tegenover meerafgelegen streken handelt Bax voorzichtiger. In1873 wil Remi Verlinden in Koukounor eenMongoolse missiepost oprichten omdat debevolking en zelfs de lama's er zeer ontvankelijkzijn. Bovendien zijn ze minder aftrankelijk van deChinese keizer en de aankoop van gronden zal metweinig moeilijkheden gepaard gaan. Verlindenvraagt de provicaris om met confrater AlfonsDevos zo spoedig mogelijk naaÍ Koukounor temogen vertrekken. Bax schrikt terug voor de gÍoteafstand tussen dit gebied en de moeder-missie enoordeelt het raadzamer zich te concentreren opOrtos, waar Islamieten veel schade hebbenberokkend. Bax wil van de verontruste engedesoriënteerde bevolking gebruik maken om hente bekeren. Het project van Koukounor wordt naarhet achterplan verschoven, de Mongoolse missie

geniet alle voorïang en belooft zelfs succesvol teworden, mede door de aankomst van twee nieuwemissionarissen uit Scheut, Jeroom Vàn Aertselaeren Paul-Piet Hendrikx. Vooral de NederlanderHendrilo< spreekt goed Mongools en Bax benoemthen onmiddellijk tot "apostels des Mongolen". Inseptember 1873 trekken ze naar Yaotsekeou (i.e.de Vier Putten) waar Rutjes zich intussen hadgevestigd. Een jaar later komt aan deze bloeiendepost een einde doordat een Mongoolse ambtenaarhen verbood zich in het gebied te vestigen. Allegeloofsbrieven en diplomatie ten spijt, slagen zeer niet in de overheid te overtuigen en keren zeterug naar de christenen van Siingtse. Alvorens demissionering van Ortos aan te pakken, dienen ernog twee belangrijke vragen van de baan geruimdte worden: hoever reikt Bax' jurisdictie en hoe moethet geheel gefurancierd worden? De uitgestrektheidvan de missie in het westen leidt hij afuit minstenstwee brieven: een brief aan Mgr. Ephisius Chiais,apostol isch vicaris van Chensi en een aanAlessandro Bamabo, prefect van de S.C.P.F. envan de Congregatie voor de Oosterse Ritus. Baxwil graag zo spoedig mogelijk de grenzen kennenom missionarissen te plaatsen. Ondanks het feitdat Mgr. Chiais waarschijnlijk niet geantwoordheeft, komt Bax vrij vlug te weten hoe groot deomvang van zijn missiegebied is, getuige bijvoorbeeld de Status Missionis uit 1877. Diegrenzen leerde hij niet steeds vreedzaam kennen.In 1874 kwam het tot strubbelingen met Mgr.Chiaisrond Ningt'iaoliang. In die stad werden 140 vande 200 christenen gedood door Islamieten, deanderen sloegen op de vlucht. De veertig dieterugkeerden naar hun dorp hebben sindsdien geenpriester meer gezien. Omdat er nog geenduidelijkheid bestaat omtrent de grenzen tussenChensi en Mongolië, kan Bax niets ondernemen.Midden 1874 vemeemt hij van Chiais dat hij vooréén jaar de jurisdict ie kreeg om voor dechristengemeenschap van Ningt'iaoliang te zorgen.Pas in 1876 staat Mgr. Chiais al zijnjurisdictie overOrtos af en wordt de Grote Chinese Muur als grenserkend. Ortos ligtbijna volledig op de rechteroevervan de Gele Rivier en bestaat uit zeven kleinekoninkrijken met aan het hoofd van ieder rijk eenprins, die schatplichtig is aan Peking. Een van hen,Wou-chen-ta, oefent een soort suprematie uit overde anderen. Ortos was voor een deel desolaat

92

gebied: alle lama's van de koninkrijken Otogh enHanggin zijn dood ofverhuisden door gebrek aanbestaansmiddelen. De twee koninkrijken tellengeen enkele lamaserie meer ... Het is net hieropdat Bax veel van zijn krachten zal richten. Aanmedewerking zal het hem in geen geval ontbreken:Verlinden wil vanuit Boro Balghasou een helemissie-actie opzetten en er worden drie huizen eneen kapel gebouwd. Samen met Alfons Devosverkent hij het westen van Ortos.

De komst van de missionarissen valt in goede aardebij de koningen die hen de toelating geven dechristelijke religie te prediken. De haast waarmeealles moet gebeuren, is niet voorbarig: Wou-chen-ta verandert van opvatt ingen en wordt dechristenen vijandig gezind, volgens Bax onderinvloed van zi jn mandari jn. Een van demissionarissen (Verlinden of Devos, het is nietduidelijk) wordt zelfs bedreigd. In Eleuths, hetgrootste van de zeven koninkrijken, hebben ze meersucces. Alachan, de regent van Eleuths, bezoektzelfSiingtse en nodigt de missionarissen uit om inzi jn koninkr i jk in vr i jheid te prediken. Baxinstalleert een missionaris in Fou-ma-fou, dehoofdstad van Eleuths, maar uiteindelijk zal demissionering er minder vlot verlopen dan in de restvan Ortos. Al naargelang de aard van de bevolking,past Bax zijn missiemethode aan. ln sommigestreken is het aangewezen eerst de notabelen tebekeren, door bij voorbeeld het onderwijs van dezonen van de mandarijnen in handen te kijgen omaldus de invloedrijke families te beihvloeden. Elders(b.v. in Othog) is men begonnen met de bekeringvan de armen. In 1875 vis i teert Bax de zesmissionarissen bij de nomadische Mongolen inOthog en hij is erg tevreden. Omdat deze nieuwemissie op een te grote afstand van het centrumSiwantse zou komen te liggen om gemakkelijkfinanciële steun te kijgen, moet er een nieuweprocuur opgericht worden. De keuze valt opKoeihoatch'eng, de meest westelij ke missiepostvan het v icar iaat. Koeihoatch'eng is eeneconomisch welvarende stad waar reeds eenchristengemeenschap aanwezig is die onderhoudendient te worden. De stad is bovendien gelegen ineen grensgebied waar de missionar isseneenvoudiger aan geld en waren kunnen komen. Eerde nieuwe procuur er komt, moeten nog vele

hinderpalen uit de weg geruimd worden: PaoYuengschen, de gouverneur van Chansi waartoede stad behoort, vaardigde in 1873 een edict uittegen de Katholieke Kerk. Als gevolg daawan werdeen hele lastercampagne tegen de christenenopgezet. Dat edict van de gouverneuÍ wastegengesteld aan de verdragen van 1842, 1858 en1860 van China met de Verbondenen. De Chineseoverheid liet oogluikend schendingen toe omdatze met lede ogen toekeek hoe Europesemissionarissen het binnenland binnendrongen.Louis De Geoftoy, de Franse diplomaat te Peking,is de enige die Bax kan helpen. Bax gaat zeeÍdiplomatisch tewerk: hij schrijft geen officiëlebeschuldiging en brengt enkel De Geoffroy tePeking op de hoogte.

Terug uit Peking, gesterkt met de hoop die DeGeoffroy hem gai ondemeemt de monseigneur inmaart-april 1873 een lange reis naar Taihai, Heoupaen Koeihoatch'eng. Tijdens deze reis installeert hijde paters Cuissart en Jansen op hun respectieveposten opdat ze er zich beter zouden kunnentoeleggen op het Mongools. Cuissart wordtgeinstalleerd te Che-pa-eul-tgé en Bax profiteeÍervan om Heoupa te visiteren. Jansen blijft in debelangri jkste gemeenschap van Taihai . Hetbelangrijkste doel van de reis blijft echter deoprichting van een residentie en een weeshuis inKoeihoatch'eng, de Blauwe Stad: "Plein deconfiance dans la protection divine, nous nousmimes en route, le P.Tchang et moi, le premier jour

du mois de Marie, après avoir vivement prié cettetendre Mère de nous guider pendant le voyage etde bénir les effoÍs que nous allions faire pourétendre le règne de son Fils". Bax laat de Chinesepriester Tchang een br ief bezorgen bi j degouverneur. Het document is zeer beleefdopgesteld en Bax beroept zich enkel op de offrciëleverdragen. De Chinese autoriteiten behandeldenBax' vraag ongemeen snel: de ongelovigen moetenalle geldsommen die ze onrechtmatig van dechristenen geëist hadden, terugbetalen. Daarnastuurt Bax een catechist op onderzoek uit: waarzullen de missionarissen zich vestigen? De keuzevalt op een oud gasthof dat de missionarissenverwerven van een stel handelaars die het te koopaanboden. Het zou toch nog een tijdje duren eeral le gemoederen tot bedaren kwamen. De

ongelovigen, vemederd door het verlies van hunproces tegen de christenen, trachten rellen uit telokken: 's zondags na de mis staat er een gansebende te roepen en te schreeuwen voor het huiswaar Bax logeert. De Chinese catechist die weettot welke daden zijn verbouwereerde landgenotenin staat zi jn jegens vreemdelingen, stuurtonmiddell i jk een bode naar de plaatsel i jkegouvemeur om hem op de hoogte te brengen vanhet nakende onheil. Deze laatste aarzelt niet enstuurt onmiddell i jk een garde naar deherrieschoppers. De hele scène verandert: zes vande opgepakte oproerkraaiers werpen zichverontschuldigend aan de voeten van deordehandhavers en van Mgr. Bax, die hen gratiewil verlenen maar die in feite machteloos staatomdat dit tot de bevoegdheden van de gouvemeurbehoort. Uiteindelijk kan Bax toch interveniërenen de oproermakers krijgen gratie op voorwaardedat ze er zich contractueel toe verbinden zich nooitmeer tot dergelijke feiten te lenen. Tevreden keertBax met Tchang Matthias terug naar Taihai. InTaihai vindt hij Jansen ziek terug. Hij blijft er omJansen te verzorgen en niet veel later ontvangt hijslechte t i jdingen uit de Blauwe Stad. Degouvemeur heeft de handelaars die het gasthofaande missionarissen verhuurden in de gevangenisgeworpen. Bovendien heeft hij vervolgingenverordend tegen de christenen en allen die Baxenigszins geholpen hadden met de verwerving vanhet huis. De gouvemeur wil het huis terug en Bax... weigert. Hij zendt Rutjes en nog een missionarismet het Verdrag van Peking op zak naar degouverneuÍ. De gouverneur weigert hen teontvangen. De missie in de Blauwe Stad opgevenstaat echter niet in het woordenboek van Bax,daarvoor is de stad te belangrijk (er was bijvoorbeeld een bloeiende handel met de Chinezen).het aantal missionarissen te sterk toegenomen enbovendien wonen er reeds enkele christelijkefamilies en catechumenen. In de Blauwe Stad komtop een gegeven ogenblik een gebouw vrij, mooigelegen en niet duur. Vanaf dat ogenblik dat denotabelen van de stad de intenties van Baxvernemen, gÍran ze tot de actie over. Overal stokenze onrust en Bax laat zijn plannen even rusten omde christenen niet teveel problemen te bezorgen.Bax weet van geen toegeven en vertrouwt de zaaktoe aan Verlinden en Devos. Bax geeft hen op 4

februari 1874 een vrijgeleide en beide trekken naarde Blauwe Stad. In april ontvangt Bax eenuitgebreid reisverhaal van de beide rtrannen. Halfaugustus ontvangen ze te Liu-kuei-wan eenbemoedigend antwoord. Door de armoede en deverslagenheid denken de beide missionarissen dathet niet zvtaar zal vallen om de Mongolen tot hetlicht van het evangelie te brengen, maar hoe zullenze zich vergissen! Spoedig ondervinden ze dat deMongolen erg gehecht zijn aan het lamanisme endat ook de verniet igde lamaseri jen snelheropgebouwd worden. De belangri jkstehinderpaal vormt de angst van de bevolking voorrepressies van de lokale overheid. Devos enVerlinden vragen dringend helpers en subsidies omde kleine gemeenschappen die ze tochverwezenlijkt hebben, te onderhouden. Ze denkeneÍaan om terug te keren naar Siwantse om Bax teovertuigen van de noodzaak van deze l,,ree zaken.Dat gebeurt ook daadwerkelijk en op 30 augushrs1874 verlaat de karavaan -ze hebben zesMongoolse catechumenen meegenomen als bewijsvan hun succes in Ortos- vanuit Liu-kuei-wan naarSiwantse. Niet lang daama wordt Verlinden zieken Devos en de catechumenen trekken alleenverder.

De reis naar Siwantse is niet tevergeefs. Bax steltalles in het werk om in Koeihoatch'eng een procuuÍte stichten en dient klacht in te Peking (de vorigepoging in 1873 was mislukt door de vijandigehouding van de gouvemeur van de Blauwe Stad)opnieuw langs De Geoftoy. De diplomaat krijgtgauw antwoord van prins Kung en hij zendt hetnaar Bax: de gronden die aangekocht werden doorde missionarissen betreffen levensnoodzakelijkegronden voor de Mongolen waarop zij hun kuddenlaten grazen. Bovendien bestaat er een Chinese wetuit het achtste regeringsj aar van keizer Ch'ienJung(i.e. 17 43'l die zelfs aan de Chinezen verbiedtdergelijke gronden de kopen zonder specialeautorisatie. Er is nog een andere reden: deMongolen zijn aanhangers van de leer van Fo (=oude benaming voorde Boeddha) en de christelijkeaanwezigheid, die er een kerk wil bouwen, zal veelproblemen oproepen. Om die reden verzoeken deinwoners van de Blauwe Stad de TsungJi-yamenom met de andere naties overeen te komen dechristenen uit de stad te weÍen. Wat de huursom

94

betreft: de mandarijn zal het volle bedrag aan demissionarissen terugbetalen. Aldus het schrijvenvan prins Kung. In een lange briefaan de Fransediplomaat weerlegt Bax al le leugens: demissionarissen hebben geen gronden gehuurdwaarop Mongolen hun kudden laten grazen (zehebben een gebouw gehuurd); ze kunnen welvreedzaam samenleven met de Mongolen; hetbetreft inderdaad een Chinese stad en daarommogen ze er zich vestigen, net zoals in elke anderestad van het Rijk; ze willen de stad niet innemen,enkel in vrede er wonen; de vrees onder debevolking is overtrokken, de overheid zelf is erverantwoordelijk voor, de TsungJi-yamen werdniet gewaarschuwd door de inwoners van de stadmaar door enkele invloedrijke notabelen. Bax gaattenslotte niet in op het voorstel om het huurcontractongedaan te maken. Een onvoorziene gebeurtenisbrengt de oprichting van de missiepost in eenstroomversnelling. Wanneer Bax het overlijdenverneemt van de gouverneur, besluit hij Rutjes enHendrikx naar Koeihoatch'eng te zenden om hetoude gasthof te bewonen. Hij noteert: "M.Rutjesqui parle couramment le Mongol et le Chinois etqui joint une grande moderation de caractère àbeaucoup de prudence, est I'homme qui convientparfaitement pour ce poste délicat. Si, comme jeI'espère, MM.Devos et Verlinden, insistent pourdemander du renfort, je me propose de leur envoyerM.Cuissart qui est actuellement à Heoupa etM.Hendrikx, deux hommes intrépides et rompusà toutes les fatigues." Op 15 augustus 1874 zendthij Rutjes, priester te Siingtse, naar de Blauwe Stad.Intussen verkent Devos met zijn zes catechumenennoordoostelijk Ortos. Over hun bezoek aanSiwantse is geen document bekend. Hij schrijft aanBax dat dit deel van Ortos wel eens een vruchtbaargebied zor kunnen zi jn voor degeloofsverkondiging, zowel lama's als mandarijnenwerken niet tegen. Devos heeft een acht- à tientalmissionarissen nodig om zijn werk aan te kunnenvatten. Daar wil Bax toch even mee wachten: nalang beraad besluit hij niet tot de actie over te gaanomdat een tweede expeditie in die afgelegengebieden te veel offers vergt. Hij is zich nochtansbewust van het belang van deze operatie, maar hetis beter er nog even mee te wachten. Uiteindelijkwil hij vijf missionarissen naar OÍtos stuÍen:Alphons Devos, Edouard Cuissart, Paul-Piet

Hendrickx, Jean-Baptist Steenackers en AndreasJansen. Toch zal de expeditie niet doorgaan,wegens de moeilijkheden waarin Verlinden verstriktraakte. Verlinden kreeg eind 1874 bezoek vanenkele hoge functionarissen die hem verzochtenhet veld te ruimen. Zich beroepend op zijnprivileges, antwoordde hij enkel te willen wijkenvoor geweld. Dat laatste bleefniet uit en een aantalchristenen werden geketend in de gevangenisgeworpen of verbannen. Om uit de impasse teraken vraagt Bax 1000 à 2000 ha. grond te hurenvan de koning van Heoupa voor zijn chÍistenen.Verl indens Ningt ' iaol iang werd bovendiengeteisterd door de hetze van de plaatselijkegerechtsdienaars tegen Europeanen en christenenin het bijzonder. De tweede karavaan naar Ortoswordt een mislukking, maar in Koeihoatch'eng isin 1875 alles in orde. Bax had gedurende deze helegeschiedenis toch nog de kans gezien om een vanzijn oude dromen te verwezenlijken: een bezoekaan het graf van zijn vriend en overste TheophielVerbist. In maart 1874 trekt hij naar Jehol en op 1april arriveert hij te Laohoukeou waar hij dadelijkde laatste rustplaats van Verbist bezoekt. Hij zalalles in het werk stellen om de gehavende tombeen de kerk te restaureren. Hij wil vervolgensgÍonden huren om de situatie van de christenenvan deze gemeenschap wat te verbeteren maar datloopt niet van een leien dakje. De eigenaarpretendeert steeds hogere bieders gevonden tehebben maar, zoals reeds eerder mocht blijken,"onmogelijk" is een krenkend woord voor Bax.Hij zet alles in het werk om de gronden toch tekunnen pachten om ze aan de missie te schenken.Eens te meer valt Bax ziek. Dit keer is hetdysenterie...

In Laohoukeou bereikt hem het nieuws dat deMongoolse missie een verloren zaak dreigt teworden. Hendrickx heeft zich bi j Rutjesgestationeerd om samen met hem deze missie teverzorgen en ze hebben reeds enkele proselietengemaakt wanneeÍ de plaatselijke mandarijn,opgejut door valse beschuldigingen, al lemissionarissen wil verdrijven uit zijn gebied. Dezeverordening was dermate krachtig dat allemissionarissen, ondanks hun paspoorten engarantiebewijzen,'s nachts moesten wegvluchten,zonder have ofsoed. Hendriclot richt zich tot Bax

95

die weerom een beroep moet doen op de Franseambassade in Peking. Samen met Hamer vertrekthij op 15 mei 1874 naar Peking waar ze dadelijkontvangen worden door De Geoftoy. Hij geeft henniet veel hoop, gezien de gespannen verhoudingentussen Frankrijk en China. Uitgeput door de reisen de hitte wordt Bax ziek... Er komt toch nogeen beetje goed nieuws uit Europa: in Pekingarriveren twee nieuwe missionarissen: Jan-BaptistSteenackers en Heliodoor Devos. De Mongoolsemissie wordt even op de lange baan geschoven.Van februari tot maart 1876 bezoekt Bax hetoostelijk deel van zijn bisdom, 150 mijl (ongeveer250 km) van Siwantse verwijderd. In maartarriveert hij samen met Rutjes bij Jansen die zeerverheugd is over hun bezoek. Jansen leidtAdjivimaen Rutjes getuigt: "Wat het tijdelijke aangaal, hljheeft het armoedigste leven van ons allen". Hetmaterieel armste, maar zeker niet het geestelijkarmste: in de lente van 1876 ontvangt hij eendelegatie van T'a-pan-yao-tse om Jansen uit tenodigen om bij hen te komen wonen. Hij heeft nogniet veel gedoopten, maar wel meer dan 100catechumenen. Op 23 december 1876 zou Bax drieChinese priesters wijden te Siwantse, waarvan ereen, Jacobus Lou, naar Jansen zou gezondenworden om hem bij te staan in zijn zware taak.Aan het gebrek aan missionarissen in Ortos, bijDevos, kon niet zo snel een mouw gepast worden,ondanks herhaalde smeekbeden van Devos. In1876 zijn de problemen met Mgr.Chiais vollediguit de weg geruimd: de provincie Kansou valt nuonder de jurisdictie van Bax. Vranckx is de eerstedie het nieuws vemeemt en brengt verheugd hetnieuws over aan Bax. Er komen nog meer heuglijketijdingen. Kardinaal Alessandro Franchi, prefectvan de S.C.PF. vraagt Bax of hij de administratievan Kansou en West-Tartarië kan ovememen. Bax'antwoord is positief, maar hij dringt eÍop aan datvan deze regio een apaÍ vicariaat (ofminstens eenprovicariaat) zou kunnen gemaakt worden. Hetbetreft hier tÍouwens een absolute noodzaak. Deadministratie van een bisdom dat zich uitstrekt vanMandchouri je tot Tibet door één vicaris isonmogelijk. In 1875 had Bax een halfjaar nodigom Ortos te visiteren, laat staan heel het bisdom.Vranckx is van oordeel dat men aan dat nieuwebisdom ook Ortos, waar sinds kort een heleboelchristengemeenschappen ontstaan zijn, moet

toevoegen. Als de S.C.P.F. de nieuwe missie aanScheut wil toekennen, moet ze tevens zo snelmogelijk de raden van het Weik voor deVoortplanting van het Geloof en de HeiligeKindsheid verwiuigen opdat deze subsidies zoudenkunnen reserveren voor 1877. Vranckx heeft ookreeds een kandidaat voor dit nieuwe (pro)vicariaatin petto. Of deze kandidaat in petto FerdinandHamer is weten we niet, hij draagt in elk geval devoorkeur weg van Mgr. Bax. Hoe het ook zij, eindjuli 1878 arriveert vanuit Scheut een onverwachttelegram in Siwantse: "Hamer bisschop vanKansou". Rome had deze beslissing genomen op2l juni 1878 en op 17 oktober 1878 wordt HameÍtot bisschop gewijd. Eind november vertrekt hijmet Albert Gueluy, Andreas Jansen, Lieven VanOstade en de Chinese priester Tou naar zijnvicariaat. Door de bisschopswijding van Hamer valtde algemene bijeenkomst van de confraters teSiwantse, gepland in september 1878, in het water.Hamer wordt in Koantong opgevolgd doorconfrater Hendrik Janssen van Son. Mgr. Hamerwordt in zijn bisdom reeds bij de aanvanggeconfronteerd met een enorme hongersnood engeld kri jgt hi j niet van het Werk voor deVoortplanting van het Geloof en de HeiligeKindsheid. Vranckx vindt er niet beter op dan eenaantal Duitse kranten aan te schrijven om op diemanier fondsen te bekomen. Hij slaagt erin heelwat geld voor de Chinese missie te vergaÍen,waarvan ook een deel bestemd is voor het gebiedvan Bax. Deze besteedt het geld aan de bouw vaneen weeshuis in Ortos.

Bax is weinig opgezet met het bericht uit Scheutwaarin hem twee missionarissen teÍug gevraagdworden om theologie te doceren in Scheut. Tot opdit ogenblik werden postulanten voor hun studiesin de godgeleerdheid naar de universiteit vanLeuven gestuurd, maar omdat daar de cursussenfundamentele theologie geschrapt werden, moethet moederhuis deze leemte oprullen. Dat gebeurtook daadwerkelijk vanafoktober I 877 maar omdatde professoren Constant Hagaerts en Petrus deBoeck niet voldoen, moeten er nieuwe docentengezocht worden. De wijding van Hamer maakt desituatie er niet gemakkelijker op: er kunnen nuhelemaal geen missionarissen meer gemist wordenin Mongolië. Na vele beraadslagingen komt het

volgende uit de bus: Vranckx zal zich tijdelijkmoeten tevreden stellen met slechts één professor:Theodoor Ottens die op zijn post te Heoupavervangen zal worden door Jozef Wilrycx, wienspost te Ouhao tijdelijk opgeheven wordt. OokHamer, geconfronteerd met de immense omvangvan zijn vicariaat, smeekt Bax om missionarissen.Deze kan er slechts twee missen: Jan-BaptisteSteeneman en Walter Kissels. In de Blauwe Stadheeft Bax in oktober 1880 een vergadering om deresultaten van de provinciale synode bekend temaken en om voorbereidselen te treffen in verbandmet de missie van Ortos. Zijn aanwezig: AlphonsDevos, Jeroom van Aertselaer, Daniel-Bemard vanKoot, Hubert Otto, de Chinese priester JacobusLou en André Zijlmans. Er wordt besloten eennormaalschool op te richten in de Blauwe Stadonder leiding van Van Aertselaer, die daarvoorontlast wordt van zij n opdracht in Boro-Balghasou.Hij wordt er vervangen door confrater LouisRoofthooft. Met de missionarissen van deOrtosmissie wil Bax een afzonderlijke vergaderingbeleggen omdat zij grote nood hebben aan mensenen geld.

4. Verdeling van het vicariaat MongoliëPlannen om het immense vicariaat te verdelen zijnal ouder. In 1878 was Oost-Mongolië alafgescheurd. In 1880 is de OÍosmissie voldoendeontwikkeld om als zelfstandig geheel te kunnenfunctioneren maar de opdeling wordt verhinderddoor bevoegdheidsgeschillen inzake de verdelingen door communicatiemoeilijkheden tussen Scheuten Mongolië. Een jaar later komt decorrespondentie terug op gang. Bax wil Ortos enEleuths samenvoegen met de koninkrijken Orat enMoramingan. Vranckx heeft geen bezwaar rnaarvindt het wenselijk dat het koninkrijk Kalkas erook aan moet toegevoegd worden omdat daar noggeen missionarissen hebben gewerkt. Vranckx enBax denken beiden aanAlphons Devos als nieuweprovicaris. Doorproblemen met de afbakening vande grenzen van het nieuw op te richten provicariaatsleept de kwestie aan. In 1883 veÍgadeÉ Bax metzijn missionarissen over de verdeling van hetvicariaat Mongolië te P'inglo. Op die bijeenkomstworden ook de toestand van het Bisdom en deCongregatie besproken. De bisschoppen Hamer enBax drukken hun stempel op de beslissingen van

de conferentie en inzake de verdeling van hetvicariaat krijgt Rome in mei 1883 een voorstel.Mongolië zal opgesplitst worden in driê vicariaten:Centraal-Mongolië waar Jaak Bax blij ft, ZuidwesfMongolië (Ortos) dat Alphons Devos alsapostolisch vicaris zal krijgen en Theodoor Rutjeszal die functie waarnemen in Oost-Mongolië.Vranckx sluit zich aan bij dit voorstel en ook inRome valt het in goede aarde: het voorstel wordtop 1l december 1883 door paus Leo XII Ibekachtigd. Op 18 mei worden Rutjes en Devoste Tchangkiak'eou door Bax bisschop gewijd metassistentie van Albert Gueluy en Jozef Wilrycx.

V. Bax en het vicariaat Centraal-Mongolie(1883-189s)

l. Het vicariaat Centraal-Mongolië onder Bax(r8$-189s)

1.1 TerritoriumBax beheert het centrale deel van het vicariaatMongolië dat in 1883 in drie vicariaten werdopgesplitst. Hij is ruim tevreden met zijn deel dathij solied tracht uit te bouwen. Centraal-Mongoliëgrenst in het zuiden aan de Grote Chinese Muur,in het oosten aan het nieuwe vicariaat Oost-Mongolië, in het noorden aan Siberië en in hetwesten aan West-Tartarië, dit is het vicariaatZuidwest-Mongolië. De streek die Thoumettsouangenoemd wordt, vomt de grens tussen Centraal-Mongolië en Zuidwest-Mongolië. Vermits Mgr.Alphons Devos van Zuidwest-Mongolië nog nietkan beschikken over een residentiestad in zijnbisdom, heeft Bax hem een deel Thoumettsouangegeven om beter in de noden van de christenen tekunnen voorzien.

1.2 De missionarissenIn 1886 bevinden er zich in Cenhaal-Mongolië 14Europese missionarissen en 3 Chinese priesters.Van Aertselaer wenste dat voor de Chinesepriesters en beste seminaristen een afzonderlijkecongregatie zou opgericht worden, waarvoor hijzich bereid verklaarde terug naaÍ Mongolië te kerenen er het bestuur van op te nemen. Bax is vanmening dat het beter is de capabele priesters toe telaten tot de eigen Congregatie in plaats van steedsmaar weer op te splitsen. De statuten vormen

daarvoor geen obstakel, enkel de toestemming vande algemene overste is vereist. Overigens, dit ishet normale procédé in andere orden encongregaties. Wanneer de Chinese priesters dantoch een bijzonder bestuur blijken nodig te hebben,kan de apostol ische vicar is een l id van deCongregatie afuaardigen om zorg te dragen voorde Chinese priesters. Bax' visie zal het halen. Baxis eerder te vinden voor de oprichting van eenafzonderlijke instelling voor religieuze vrouwen,waarin deze kunnen samenleven onder een aparteregel. Het betreft hier voomamelijk maagden dieniet huwen omdat ze maagdelijk wensen te blijvenen die door familie en aanverwanten aan hun lotwerden overgelaten. Bax herhaalt bovendiennogmaals zijn wens om de trappistenorde teinstalleren in zijn bisdom. Bax is tevreden over zijnmissionar issen. Hubert Otto is z i jn bestemissionaris, hoewel hij weinig besluitvaardig is.Toch spant hi1 zich zeer goed in, spreekt goedChinees en heeft hi j een goede inborst . DeNederlander van Italiaanse afkomst. Jan Cheula.zorgt voor meer problemen in zijn missiepost. Baxheeft hem omwille van zijn moeilijk karakter naarSiwantse geroepen, maar hij moet na verloop vantijd toch de missiepost verlaten. Cheula zaluiteindelijk uit de Congregatie treden. Over deandeÍe priesters kan Bax niet klagen.

1.3 De christenenOver het aantal christenen mag Bax niet klagen: in1886 heeft hij er in Centraal-Mongolië meer danin gans Mongolië toen hij er in 1872 arriveerde.Mongolië telt 9386 christenen, de catechumenenniet meegerekend. De christenen veÍoeven niet inideale omstandigheden: ze leven bijna allenverspreid tussen ongelovigen en dit in kleine, veruit elkaar liggende gemeenschappen, vermits zezich hoofdzakelijk bezighouden met landbouw, zijnhet hoofdzakelijk simpele, vredelievende mensen,die zonder problemen samenleven met deongelovigen. Nu het bisdom "gekrompen" is,kunnen de gemeenschappen frequenter bezochtworden door een missionaris, met alle voordelenvandien: ze krijgen beter onderricht, ze ontvangenvaker de sacramenten, ze laten vlugger hun Chinesegeaardheid vallen ... Gedurende de verschillendeoorlogen tussen China en de Verbondenen, laaitde haat van de mandarijnen jegens de christenen

weer op, maar tot openlijke vervolgingen is hetgelukkig niet gekomen. Nu die twisten voorbij zijn,z i jn de verwacht ingen weer groot voor delangzaam groeiende missie. Ook het samenlevenmet de ongelovigen is vereenvoudigd. Hetchristendom dwingt allengs meer respect afen hetwordt minder gewantrouwd dan vroeger, toen heteerder gezien werd als een of andere geheime engevaarl i jke sekte. De chr istenen en hunmissionarissen krijgen meer respect en achting enworden zelfs ter hulp geroepen om geschillentussen ongelovigen onderling te beslechten. InI 886 leven er in Centraal-Mongol ië 93 86christenen en 805 catechumenen, verspreid over95 gemeenschappen. In de acht instellingen vanhet Werk van de Heilige Kindsheid, worden nogeens 782 "heidense" kinderen opgevangen.

1.4 Materiële voorzieningenFinancieel hoeft de missie zich geen zorgen meerte maken. De schulden werden weggewerkt en Baxis er zelfs in geslaagd een kleine reserve aan teleggen die benut kan worden in noodgevallen ofwanneer de subsidies niet tijdig arriveren. Geld ismeer dan nodig, o.a. voor de afuerking van dekerk van Siingtse, naar Europees model. Aan diekerk wordt nu al meer dan l0 jaar gewerkt, maarze moet voor een gedeelte herbouwd wordenomdat het hout dat bij de bouw gebruikt werd tezwak is, waardoor een gedeelte van de kerk isingestort. Centraal-Mongolië telt in 1886, naastSiingtse, nog 42 andere kerken, kapellen enoratoria. Het Werk van de Heilige Kindsheid heefteen eigen administratie. Het bewaart ongeveer 800meisjes en een zeventigtal maagden en weduwendie hen verzorgen. Financieel heeft het Werkoverschotten die in reserve worden gehouden enwaarop kleine interesten gewonnen worden. Baxheeft een procurator-generaal aangesteld die allefinanciën bijhoudt in een register dat ook de nodigetoelichtingen bevat omtrent inkomsten en uitgaven.De missie heeft ook wat onroerende goederen diein de loop der tijden geschonken werden doorchristenen ofdie gehuurd werden door de missie.ln Changhai beschikt de missie nog steeds overeen huis dat destijds door de Chinese overheid aande lazaristen werd geschonken, ter compensatievan de schade die de christelijke godsdienst heeftgeleden in tijden van vervolging. De woning brengt

98

jaarlijks ongeveer 2500 frank op. De andereonroerende goederen zijn hoofdzakelijk grondendie in Mongolië erg goedkoop zijn. Ze zijn voorde missie van groot nut omdat ze bewerkt kunnenworden door de armen om ervan te leven. Als pachtstaan ze soms een deel van de oogst af aan demissie. Als alle inkomsten uit de gronden in geldworden omgezet, bereikÍ die som nauwelijks 6000frank. Samen met de subsidies van het Werk voorde Voortplanting van het Geloof (29000 frank in1886) moet dit geld heel wat kunnen onderhouden:14 Europese missionarissen, 3 inlandse priesters,een seminarie met 56 leerlingen en hun professoren,het onderhoud van 43 kerken, kapellen en oratoriaen van 9 residenties en van nog een aantal scholen.Er wordt sober en zuinig geleefd. De missie telttenslotte nog 29 jongensscholen en l2meisjesscholen. Bijna alle scholen worden verzorgddoor het Werk van de Heilige Kindsheid. De HeiligeKindsheid verzoÍgt ook enkele weeshuizen endaarmee rijzen in | 884 problemen. De lazaristenhoffen reeds de regeling dat een missionaris steedsvergezeld moest zijn van een catechist, vooraleereen weeshuis te betreden. De scheutisten namendie regeling over doch ze wordt niet steedsopgevolgd. Kardinaal Bamabo wijst erop dat deregeling in acht moet genomen worden omproblemen te voorkomen. In China is hetgebruikelijk dat één man alleen nooit dergelijkweeshuis dat geleid wordt door vrouwen betreedt.In maart 1889 mogen ook de Dames de I'AdorationPerpetuelle de Salazar in Centraal-Mongolië hundiensten aanbieden. Deze organisatie houdt zichbezig met de produktie van ornamenten voorkerken en kapellen met als enig doel de eredienstvan het Heilig Sacrament en de verbreiding van decultus ervan. In ruil voor hun werk verlangen zedat er maandelijks een uuÍ Gedurige Aanbiddingzou georganiseerd worden. Van AeÍselaer kan Baxovertuigen van hun nut en ze mogen hun werkvelduitbreiden tot Centraal-Mongolië.

1.5 "Modus missionandi"De Congregatie voor de Voortplanting van hetGeloof moet zich uitspreken over de wijze waaropde missionarissen moeten te werk gaan in hunpogingen om de bevolking tot het christelijk geloofte bewegen. Onder de missionarissen zelf zljn demeningen verdeeld. De ene groep meent dat de

opvoeding moet primeren boven missionering,zeker in het beginstadium. Men moet beginnen methet onderricht van de jeugd en de opvoeding vande volwassenen opdat de autochtone levenswijzegeleidelijk kan omgebogen worden naar dechristelijke. Pas na enkele jaren mag dan hetbekeringswerk aangevat worden, maar de bouwvan scholen, seminaries enz. primeert. De anderegroep, hoewel ze volmondig de noodzaak vanjongeren- en volwassenenonderricht beaamt, is vanmening dat indien een missie reeds over eenseminarie beschikt, zoals in Centaal-Mongolië hetgeval is, de inspanningen evenwichtig moetenverdeeld worden, deels over onderricht en deelsover bekeringswerk. Ze onderkennen een gÍootgevaar in het uitstellen van het bekeringswerkomdat missionarissen arriveren met een bezielendebekeringsijver die niet mag bekoelen. Ze menenbovendien dat de bekering uiteindelijk op veleplaatsen in gebreke zal blijven en slechts met gÍotemoeite zal verlopen. De bekeringsijver moetimmers voortdurend gevoed worden. Het feit datin Mongolië de gronden goedkoop zijn, maakt datde Mongoolse missie in vele opzichten verschiltvan de rest van het Chinese Keizerrijk. VeleChinezen worden door armoede en hongergedwongen te migreÍen vanuit Centraal-China naarMongolië om er de spotgoedkope gronden teontginnen en te bebouwen. De manier om tussenvluchtelingen het geloofte verkondigen is andersdan de bekering van meer landinwaarts gelegenmissieposten. Ook daaromtrent bestaat discussieonder de missionarissen en zal de knoop moetendoorgehakt worden door de S.C.P.F. Intussengebeurt het nog steeds als volgt: de arme enbehoeftige vluchtelingen zoeken meestal eenmissionaris op in christelijke vestigingen om hunnood te klagen en om materiële steun. De priestermaakt van deze gelegenheid gebruik en richt tothen enkele godvruchtige woorden waarmee hij henduidelijk maakt dat ze zich meeÍ moetenbekommeren om hun geestelijk dan om hunmaterieel welzijn en waarbij hij hen aanspoort zichte bekeren tot het katholiek geloof. De meestenbeloven christen te worden en wensen verderonderricht te worden, als ze intussen maar ietskrijgen om van te leven. De missionaris zoekt voorhen een onderkomen, geeft hun zaaigtaan en eenstuk grond. Hij zorgt ook voor werkhrigen en laat

99

hen in de zomer werken. In de winter geeft hijgodsdienstig onderricht door hen gebeden en decatechismus aan te leren. Na twee jaar kunnen zedan gedoopt worden. Na verloop van tijd kijgenvelen zelfs meer aandacht voor het geestelijke danvoor het tijdelijke. Natuurlijk zijn er ook veel diede goedhart igheid van de missionar issenmisbruiken en die de steun van de missie vroeg oflaat ontvluchten, maar de meesten volharden in hungeloof. Op deze wrjze worden in de missie velebekeringen bewerkt en toch zijn er missionarissendie deze methode afkeuren met als excuus dat zeniet apostolisch is en dat ze te veel kost. Bovendienis het niet opportuun dat ongelovigen met materiëlemiddelen naar het geloof gelokt worden. Hetgeloofmoet volgens hen ontstaan door uitstralingen dus door f requente prediking van deEvangelische Waarheid. Bax is wel te vinden voorde toegepaste methode, ondanks het feit dat zeveel kost want al de opbrengsten uit de akkers gaannaar het onderhoud van de christenen.

2. De StatutenkwestieVranckx ondemam reeds in 1872 pogingen om eenkleine hervorming door te voeren om hetpersoneelsgebrek in Scheut op te lossen. De eersteechte stappen worden gezet door Bax. Opaandringen van Vranckx en na een gunstig adviesvan Mgr. Petrus-Lambertus Goossens, deMechelse aaÍsbisschop, belegt hij met Hamer eenvergadering te P'inglo. De vergadering op 26 juli1883 te P' inglo met Bax, Hamer en achtafgevaardigden van de missionarissen heeft nietalleen tot doel het vicariaat Mongolië op te splitsen,maar ook om de statuten aan te passen. De tweebisschoppen drukken hun stempel op dit laatstedoor de nadruk te leggen op een stevige vormingvan toekomst ige missionar issen en op eenefficiëntere werking van het algemeen beshrur. Op31 juli wordt het nieuwe voorontwerp ondertekenddoor alle aanwezigen. De veranderingen betroffenvooral het bestuur: de algemene overste van deCongregatie dient in de toekomst bijgestaan teworden door een econoom en door tweeraadgevende assistenten. De provinciaals moetenmeer bevoegdheden krijgen en de bisschoppenwensen zelfdat ambtverderuit te oefenen. Delicatepunten voor Bax zijn de geloften, de uitoefeningvan de macht van de generale overste die rekening

moet houden met de assistenten en de macht vandeze overste om eigenmacht ig (mits enkelebeperkingen) de provinciale oversten te kiezen.Alles geschiedt naar wens en in januari 1884worden twee assistenten-generaal verkozen nadatVranckx herhaaldelijk heeft aangedrongen: AlbertGueluy en Alphons Devos die aanvankelijk nietdoor kardinaal Simeoni van de S.C.P.F. erkendworden. Devos wordt echter benoemd alsapostolisch vicaris van Zuidwest-Mongolië enVranckx, boos omdat hij weer geen assistentenkrijgt, stuuÍ zijn opmerkingen over de nieuwestatuten naar Mongolië. In mei 1884, net na debisschopswijding van Devos, plegen Bax, Gueluy,Devos, Rutjes en Van Aertselaer overleg inSiwantse. Ze bespreken de eisen van Vranckx endienen hem op 7 mei I 884 van antwoord: de eerstestatuten moeten herzien worden omdaÍ zeverouderd zijn en omdat ze niet meer stroken metde huidige noden aan duidel i jkheid enoverzichtelijkheid. Nogmaals bevestigen ze hunpositie: de missieoversten moeten alle steun krijgenvan een goed functionerend algemeen bestuur. OpI juni richten ze zich naar de Congregatie voor deVooÍplanting van het Geloofopdat deze leden vande Congregatie zou aanstellen in samenspraak metDevos en Gueluy om nieuwe statuten op te stellen.De brieven worden door iedereen ondertekend,behalve door Bax, die het met een ons onbekendpunt niet eens is. Dit punt is waarschijnlijk nietartikel 23, hoewel daar in deze periode veel rondte doen is. In dit artikel wordt de keuze van deassistenten omschreven: "Assistentes Generaleseligendi sunt a sodalibus jus suftagii habentibusistius domus in qua Superior Generalis sedem suamhabet" (i.e. de assistenten worden verkozen doorconfraters met stemrecht en van hetzelfde huiswaarin de algemene overste gevestigd is). Dezeregeling werd na rijp beraad genomen dooÍ Verbist,Verlinden, Van Segvelt, Vranckx, Hamer en Baxen nu zouden de beide laatsten dit stemrecht willenuitbreiden tot alle confraters van de congregatie.Vranckx wijst echter op de gevaren die daarinschuilen: niet alleen kan iedereen zich dan latenverkiezen om terug naar Europa te keren, maarwat een chaos wordt het niet als alle confraterszich om de vijfjaar over deze kwestie moetenbuigen? In februari 1884 buigen Frans Vranckx,Adolf Van Hecke, Theodoor Ottens en Constant

100

Hagaerts zich over de voorstellen van Bax tenaanzien van de wijziging van de artikels 23, 28 en31 van de statuten. Bij Bax' mening over artikel23 hebben we reeds stilgestaan. Wat artikel 28betreft: na de afschaffing van de colleges theologiein Leuven, genieten de jonge scheutisten gratisonderkomen in Scheut. Andere zaken, zoals dewasonkosten en de boeken, dienen ze zelf tebekostigen tot aan hun priesterwijding. Vranckxwil dat deze regeling gehandhaafd blijft omdatScheut niet capabel is om meer geld te spenderenaan haar studenten en dus wordt Bax' voorstel omalle onkosten te dekken weggevaagd. En watartikel 31 betreft: Bax zou willen dat iemand diede Congregatie wil verlaten, dat twee jaar voorafaan de generale overste moet melden. Maar watdan met iemand die dadelijk na het verstrijken vanzijn geloften, de Congregatie wil verlaten? Het isbeter dat de confraters die hun geloften niet willenvemieuwen dat zouden melden aan hun superior.Simeoni kiest de zijde van Scheut en laat Vranckxdoorschemeren dat het goed is dat Devos enGueluy deelnemen aan de herziening van destatuten, want hun bijdrage is noodzakelijk voorde definitieve aanvaarding van enkele moeilijkepunten. Devos en Gueluy arriveren te Scheut op24 augustus 1884 en samen met Vranckx brengenze enkele correcties aan de statuten aan. Dedefinitieve teksten worden gedrukt en naar Romegezonden. Van Aertselaer wordt tegen de zin vanBax tot algemeen assistent benoemd. Devos isinmiddels naar zijn vicariaat teruggekeerd. In Romevallen de nieuwe statuten in goede aarde. In april1886 is het rapport van Pietro-Saverio-Cazenave,pÍocurator-generaal van de Vreemde Missie teRome, klaar: de statuten zijn juridisch precieserdan de vorige en bovendien zijn ze meer aangepastaan de noden en doelstellingen van de betrokkenCongregatie. Cazenave geeft enkele voorbeelden:artikel 12 erkent naast de superior-generaal ooknog provinciale oversten die een aantalgemeenschappen in eenzelfde regio leiden. Denieuwe statuten vullen dit aan door te vermeldendat elk vicariaat of provicariaat een dergelijkeprovincie vormt. AÍikel 23 vermeldt enkel dat desuperior-generaal de locale en provinciale overstenaanstelt, ook in de missies. In theorie kan het dusvoorkomen dat een missiegebied twee overstenheeft: de aoostolisch vicaris. benoemd door de

Heilige Stoel en de provinciaal, benoemd door desuperior-generaal. De nieuwe statuten vangen ditheet hangijzer op door te bepalen dat deapostolische vicaris tevens de provinciaal is.Cazenave besluit dat de statuten tijdelijk in werkingmogen komen. De definitieve versie zal echter nogeven op zich laten wachten. Wat er ook van zij,Bax is blij met deze gang van zaken omdat ze rustin de missies zal brengen. Er rijzen intussen ookproblemen met Vranckx. De grieven jegensVranckx dateren reeds van 1883, wanneer enkeleprofessoren en missionarissen hun beklag over deoverste doen bij Bax en Hamer. Dezen sturenDevos naar Scheutveld in de functie van generaal-overste van de missies. Op dat ogenblik wordtDevos benoemd als apostolische vicaris van West-Mongolië. Hamer, Bax, en ook Rutjes vinden datDevos naar Scheut moet trekken voor eenonderzoek. Reeds in augustus 1884 was Devos inRome met klachten tegen Vranckx en over destatuten. In Rome tracht Devos de partijen teverzoenen. Tevergeefs. In februari 1889 keert hijterug naar zijn bisdom. Vranckx keert terug naarScheut, de problemen blijven. Hij verlangt echterdat Devos zou terugkeren naar Scheut om hem bijte staan in zijn strijd tegen twee professoren vanhet novicenhuis die hun vemieuwde leer uitdragenin Scheut en in de missies. Ze willen de nieuwestatuten zo veel mogelijk veranderen opdat de oudegarde de Congregatie zou verlaten. Hamer schrijftin kachtige termen naar Scheut: "La réforme, telleque I'entend les ures ambitieuses de son auteursera l'anarchie dans les missions, et la dominationet le favoritisme à Scheut. Si la réforme est adoptée,je donnerai ma démission d'Evêque et je me mettraià la disposit ion de la Propagande!" Drieapostolische vicarissen van de vier, keren zich tegende hervorming. Ook Remy Verlinden maakt zichintussen zorgen, zelfs nadat hij uit de Congregatiegetreden was en als priester benoemd was teDuisburg (bij Brussel). Hij herinnert zich nog dewoorden van kardinaal Sterckx gericht tot Verbist,waarin deze geen al te grote strengheid van deCongregatie eiste. Verlinden knoopt meteen depersoon van Vranckx aan de statuten: eenintelligent en capabel man, maar voor wie destatuten eerder dode letter bleven en die ook despirihrele leiding over de Congregatie niet aankon.Ook Gueluy en Devos gaan niet akkoord met

l0 l

Vranckx die een boodschap gestuurd had naarkardinaal Simeoni. Simeoni wenste Van Aertselaerterug in Europa en Vranckx antwoordde hem datVan Aertselaer in geen geval naar Europa zouwillen terugkeren en dat hij zelfs zijn geloften nietwenste te vemieuwen. Volgens Devos en Gueluy,Vranckx' assistenten, ging de oveÍste hier zijnboekje te buiten en had hij eerst zijn assistentenmoeten raadplegen, alvorens de kardinaal vanantwoord te dienen. Edmond Van Hecke enTheodoor Ottens sturen aan op het ontslag vanVranckx. Wanneer deze mare Bax bereikÍ, schrijfthij zo gauw als mogelijk is naar Hamer dat, naarhet advies van het aartsbisdom Mechelen, hetnoodzakelijk is dat de twee apostolische vicarissen(Bax en Hamer ...) een oordeel moeten vormenover deze zaak, wat ook daadwerkelijk gebeurtop de ontrnoeting te P'inglo op 26 juli 1883.

Op 24 juni 1 886 verlaat Vranckx de Congregatie.Devos en Gueluy dringen er te Rome op aan omVanAertselaer in de plaats van Devos -die intussenals apostolisch vicaris is benoemd- aan te stellenals assistent. Bax' aandringen bij Simeoni vermagniets en hij moet Van Aertselaer terugoepen uitMongolië. In het seminarie van Siwantse wordthij opgevolgd door Petrus de Boeck. Edmond VanHecke wordt benoemd tot directeur van het huisvan Scheut met Van Aertselaer en Gueluy alsgedelegeerden. De iure is de leiding van het huisin handen van kardinaal Goossens, die meteen eenlijst met alle materiële goederen van de Congregatielaat opstellen. De Congregatie ter Voortplantingvan het Geloofzal zich buigen over de benoemingvan een nieuw algemeen bestuur. Dat wordt op I Ijanuari 1888 voorlopig en in mei 1888 definitiefbenoemd. Er worden tevens aangepasteConsti tut ies -de nieuwe benaming voor deStatuten- ad experimentum aanvaard. Deconstituties worden met weinig enthousiasmebehandeld op de algemene raadsvergadering in demissies. Bax en Van Hecke delen de mening dat deconstihrties aanvaard dienen te worden, ook al gaatmen niet akkoord met alle punten, maar Rome wilhet nu eenmaal zo. Ook Van Aertselaer zal er zichmoeten bij neerleggen. Men kan niet verwachtendat elke missionaris de constituties zal toejuichen,maar dat komt wel geleidelijk. Aan de algemenevergadering van Eulchesanhao van 20 mei tot 24

juni 1887 nemen t ien confraters deel: VanAertselaer en Gueluy voor Scheut, Otto en VanKoot voor Centraal-Mongolië, Evarist de Boecken Meyer voor Oost-Mongolië, Bermyn en VanReusel voor Zuidwest-Mongolië en Van Hecke enVan Ostade voor Kansou; met andere woorden:de apostolische vicarissen werden er buitengehouden. Op de vergadering worden de stemmengeteld die moeten besl issen over de nieuweconsti tut ies: 21 non placet, 25 placet en 4onthoudingen. De tweederde meerderheid dievereist is voor de goedkeuring ontbreekt. InEulchesanhao worden enkele veranderingenaangebracht aan de constituties die aan Romeworden voorgesteld. De algemene vergaderingverkiest Van Aertselaer als superior-generaal metdrie raadsleden: Gueluy, Van Hecke en Van Sante.Aftvachten wat Rome wil ...

Een belangrijk punt in de constitutiestrijd vormende geloften: Van Aertselaer had reeds in 1886aangedrongen op een hervorming van de statuteninzake de tijdelijke en eeuwige geloften. De nietverplichte eeuwige geloften worden niet afgelegden de tijdelijke worden niet hernieuwd om de driejaar. Hij pleit voor een afschaffing van de tijdelijkegeloften en wil enkel geloften in perpetuum, tenzijde generale ofde provinciale overste een bezwaarmaakt of de missionaris zelf ze wil uitstellen metvijf of tien jaar. Hiermee anticipeert hij veleproblemen die Bax kri jgt met degeloftenvemieuwingen van zijn missionarissen. Baxbeschuldigt Van Aertselaer en Scheut ervan zoveelverwarring te zaaien in de missies, doordat ze hungeloften niet vemieuwen. Van Aertselaer ontkentdit. Van Aertselaer dringt in 1888 weerom aan opeen definitieve versie van de constituties opdat erbij zijn missionarissen geen verwarring meeÍ zouheersen omtrent de vemieuwing van hun geloften.Bax zelf is van mening dat een l id van decongregatie eerst voor tienjaar zijn geloften moetafleggen en daarna voor eeuwig. Een oplossingdringt zich meer en meer op want de problemenbereiken nu ook het, overigens bloeiende noviciaat.De novicen kennen de problematiek en de namenvan de beide partijen. De sfeer is vene van ideaal.Van Aertselaer wijt de tweedracht o.a. aan brievenvanuit Siwantse naar het noviciaat die meldingmaken van de moeil i ikheden in de missies.

Omgekeerd begint ook Van Aertselaer geregeld inzijn brieven naar Mongolië te spreken over devemieuwing van de geloften op de oude statuten,maar als er nieuwe komen, op de nieuweconstituties. De experimentele constituties wordenper 26 september 1888 tien jaar van kracht. Degeloftenkwestie (art.5) is opgelost: "Degenen diein de Congregatie willen blijven, kunnen geloftenvoor l0 jaar af leggen". Art ikel 15 bl i j f tongewijzigd:" De religieuze overste zal, inalgemene regel, iemand anders zijn dan deapostolische vicaris; indien echter, in een ofandergeval, het welzijn van de Missie of van deCongregatie het vereist, kan de apostolische vicarisook religieuze overste zijn, echter alleen nadat hijde toelating van de Propaganda gevraagd heeft".De "scheiding van machten" die na de dood vanVerbist een werkelijkheid was, wordt nu officieelbekachtigd. Nochtans blijven Bax en Hamer detaken van religieuze overste in hun bisdombehartigen. Mgr. Bax weigert Gustaaf Teirlinck,de provinciale overste voor zijn vicariaat, teaanvaarden. De moeilijkheden omtrent deontdubbeling van de macht, zullen een hele tij d hettienjarig experiment bemoeilijken, waardoor demissionarissen zich niet happig tonen om huneeuwige geloften af te leggen. Wanneer dealgemene overste Van Aertselaer dit alles in Kongoverneemt, schrijft hij zijn ontslagbrief naar deconfraters in Scheut, maar dezen weigeren de briefdoor te zenden naar Rome. Ergens begint Bax tevermoeden dat hij een verloren strijd voert en datde provinciaal er hoe dan ook moet komen. Omproblemen te vermijden moet Van Aertselaer zijnprovinciaals duidelijk maken wat de limiet is vande jurisdictie van een provinciaal. Bax herinnertde algemene oveÍste eraan dat die jurisdictiebeperkt is tot het houden van toezicht op hetnaleven van de constituties, de ordonnanties envoorschriften uit Europa. Er zullen sowieso nogproblemen rijzen omtrent de interpretatie van dieconsti tut ies. Bax noemt bi j voorbeeld detoegevoegde noot var artikel 99. Bax vraagt zichaf wie die superior is in de missies: de provinciaalof de apostolische vicaris? Uit artikel 100 blijktzelfs dat de apostolische vicaris niet kan beschikkenover de subsidies en aalmoezen uit Europa! Deprovinciaal moet regelmatig zijn provincie visiterenmaar neemt hii dan niet de taak over van de

bisschop? Bax voelt zich beledigd: hij wijst eropdat hij al meer dan zeventien jaar zijn bisdom leidten dat hij daarbij geen provinciaal nodig heeft (noot53). De enige oplossing volgens Bax en volgensde meeste van zijn missionarissen (zegt hij zelfl isdat Bax de administratie over het bisdom houdt,d.w.z. de zaken van de missie leidt en verzorgt;met behulp van een raad, gekozen door Bax uit deEuropese missionarissen en zoals voorgeschevenis door Rome. De algemene overste mag dan eenprovinciaal met zijn raad benoemen voor de zakenmet behekking tot de leden van de Congregatieen dat gedurende tien jaar. Daarna zal een balansopgemaakt worden. Einde 1889 bereikt de kwestievan de constituties een belangrijk hoogtepuntwanneer een hele brievenstroom op gang komt vanhet theologicum van Leuven, het noviciaat enenkele confraters naar aanleiding van de circulairevan Van Aertselaer die het verplichtend karaktervan de constituties nog eens beklemtoont. Demeeste missionarissen dreigen ermee hun geloftenniet meer te hemieuwen. Bax insisteert bij VanAertselaer om de Romeinse oplossing teaanvaarden: de nieuwe constituties gedurende tienjaar laten gelden en daama een bilan maken. Inmaart 1890 drukt de algemene overste, JeroomVan AeÍselaer, de scheiding vaa de functies door,door overal provinciale oversten te benoemen. Opde waag van Bax waaÍom de twee machten nietmeer verenigd te laten in één hand, namelijk dievan de apostolische vicaris, antwoordt VanAertselaer dat dit niet zozeer zijn persoonlijkeopvatting is, dan wel die van Rome. Bovendienvindt hij het algemeen bestuur van de Congregatieerg moeilijk met apostolische vicarissen alsprovincialen. Van Aertselaer heeft besloten voorCentraal-Mongolië Gustaaf Teirlinck aan te stellenals provinciaal overste, met als assistenten EdouardCuissart en Petrus de Boeck. Bax en Hamerverzetten zich en het dreigt tot een scheuring tekomen tussen Scheul en de missionarissen.

Bax maakt praktische bezwaren tegen eenprovinciale overste om zich te verdedigen tegende generale overste. Een provinciaal is in de missiesoverbodig gezien de grote afstand tussen demissionarissen en de superior: men moet dus eenonderscheid leren maken tussen de letter en degeest van de constituties in de praktijk van de

103

missies. Met deze woorden onderschept hij depoging van de overste Van Aertselaer om eenprovinciaal aan te stellen om de geloften af tenemen in Mongolië. Bax zelf vernieuwt zijnvij{aarlijke geloften op de oude statuten. Bax hechteen groot belang aan de ondergeschiktheid van deuitoefening van de macht van de algemene oversteaan assistenten en aan het feit dat de algemeneoverste niet onbeperkt provinciaals mag kiezen.Wat voor Bax essentiële punten zijn, treft volgensVan Aertselaer niet de kem van de Congregatie.Wat betreft de verkiezing van de provinciaalshebben Van Aertselaer en de centrale raad er zelfop aangedrongen dat de oude regeling zou blijvenbestaan, namel i jk dat men de apostol ischevicarissen erbij zou betrekken. Enkel Rome heefthet anders gewild. Ook Van Aertselaer verwonderter zich over dat Rome zo weinig rekening heeftgehouden met wat voorgesteld werd teEulchesanhao maar: op die vergadering werdenslechts voorstellen gedaan en werd er ook beslotenzich neer te leggen bij een definitieve uitspraak vanRome. Bovendien, en dat weet Bax toch ook, heeftde S.C.P.F. zich steeds het recht voorbehouden omwijzigingen toe te brengen aan de constituties. Watnogmaals de provinciaal betreft: deze mag zichenkel in laten met zaken die de Congregat ieaanbelangen: de observantie over de regels en degeloften. Dat schaadt de bisschop niet, integendeel,het consolideert zijn macht. Trouwens, als deprovinciaal moet waken over de regels, de geloftenen de ordonnanties van de apostolische vicaris,heeft de apostolische vicaris het recht en zelfs deplicht om de provinciaal te controleren. En dusvraagt VanAertselaer drie namen aan Bax die voordie taak in aanmerking zouden komen. Hij zal nogeven moeten wachten...

Albert Gueluy, vice-superior, heeft vanzelfsprekendde zijde van Van Aertselaer gekozen. Gueluy wilwel rekening houden met Bax' (schijn)argumentdat de afstand tussen Taihai waar de provinciaalzetelt en Siwantse te groot is maar anderzijds kentBax de missionar issen onvoldoende die deprovinciaal hem aanbiedt om zijn missieposten tebedienen. Gueluy weet beter en voegt er aan toedat Bax er niet voor hoeft te vrezen dat deprovinciaal de ganse administratie van het bisdomzal opslorpen. Dat belet Bax nog steeds niet om

missionarissen met problemen tot bij hem te latenkomen in plaats van ze naar de provinciaal te sturenen daarvoor verzint hij allerlei verontschuldigingen.Ook in Petrus de Boeck, een van zijn oudstepriesters, vindt Bax een geduchte tegenstander. DeBoeck is niet mals met zijn aantekeningen op debrieven van Bax. Zo kritiseert hij een aantalbenoemingen van Bax en diens huiver voor deopricht ing van een vormingshuis waarin deprovinciaal de functie van procureur kan vervullenen de bouw van colleges te Siingtse en Siwantse.Uiteindelijk zal er toch een vormingshuis komen.Bax opteert voor het systeem van de jezui'eten dieheel wat minder problemen hebben met deverhoudingen tussen de oversten in hunmissiegebieden. Vooral na een onderhoud met Mgr.Henr icus Bul té S.J. is h i j enthousiast : deapostolische vicaris is de absolute overste, zowelover de tijdelijke als over het geestelijke. Deoverste van de regulieren en de goederen van deSociëtei t is een raadgever en helper van debisschop. Van Aertselaer kan zich niet vinden inBax' opvattingen. Indien de Congregatie er andershad uitgezien, zoals b.v. het Amerikaans Collegete Leuven ofde Missions Etrangères te Parijs, danzou hij volmondig kunnen akkoord gaan met Baxmaar de zaken liggen nu eenmaal anders. Ook eenander voorstel van Bax vangt bot: hij wil deprovinciaal in de bisschoppelijke raad opnemenvoor zaken m.b.t. de Congregatie. Aldus kan deprovinciaal zijn invloed laten gelden en kent hijzowel de tijdelijke als de geestelijke toestand vanzijn vicariaat en kan hij nog het een en andermeedelen aan de generale overste. In feite was ditberoep op Mgr. Bulté een schijnargument, wantook Bulté moest inbinden in zijn eigen orde: ookde jezui'eten hadden een scheiding van machtenbeslist in hun missies. Op 6 juli 1893 stuuÍ Baxeen brief met tien artikelen over de relatie tussende provinciale overste en de apostolische vicarisnaar Scheut en Rome. Daarin verdedigt hij dat deapostolische vicaris, samen met zijn raad, hettijdelijke en het geestelijke bestuur over de missiewaameemt, dat de provinciale overste met zijnassistenten moet toezien op de naleving van deconstituties en op het geestelijk welztjn van deleden van de Congregatie en dat de provinciaalstemgerechtigd is in de raad van de apostolischevicaris. Gueluy kan zich vinden in Bax' voorstel

t04

om naast de gewone vergadering van de bisschopen de provinciaal, jaarl i jks een gemengderaadsvergadering tussen beide te organiseren. Bax'programma wordt afgewezen. De S.C.P.F. hakt deknoop door ten voordele van de algemene oversteen ... Roma locuta, causa finita. Bax en Hamermoeten met veel tegenzin een provinciale overstenaast zich dulden. Vooral Hamer vindt hetondraaglijk en vraagt herhaaldelijk zijn ontslag dathij niet krijgt. Bax is minder strijdlustig: zijn hogeleeftijd en ziekte laten geen felle acties meeÍ toe.Bax sterft op 4 januari 1895 maar Hamer zet destrijd verder. Vanaf 1896 vermindeÍ de oppositie,vooral door het feit dat dejonge confraters in aantaltoenemen. Bax' weerstand was het laatste jaarreeds afgenomen. Na een bezoek aan Het"ouwawaar de nieuwe provinciaal, Amand Heirman, eenresidentie gebouwd heeft, keert hij tevreden terugnaar Siwantse. Geen spoor van afgunst: deresidentie is mooi en comfortabel en men is er netbegonnen met de bouw van een keÍk, naar gÍootteen voÍn bijna die van Siingtse. Bax lijkt ooktevreden te zi jn met de regel ing dat denieuwkomers daar eerst een opleiding krijgen. Baxschijnt na verloop van tijd zelfs in vrede te levenmet zijn provinciaal, wat niet wegneemt dat dewrevel jegens Scheut blijft bestaan. Vanaf 1893kiest de Propaganda part i j voor de tweebisschoppen, wegens de ambtswissel: kardinaalMieczyslaw Halka Leodochowski, de nieuweprefect en de nieuwe secretaris, Mgr. PasqualeRaffaele Ciasca. Een wissel van zowel de prefectals de secretaris dus, met alle gevolgen vandienvoor wat betreft de dossierkennis. Hij vraagt aanScheut om Bax en Hamer tot provinciale overstente benoemen. Het antwoord is neeatief.

NabeschouwingDe statutenkwestie is niet steeds proper verlopen.Bax werd o.a. verweten dat hij zijn willetje steedsmoest doordrijven ten koste van het welzijn vande Congregatie. Men beschuldigt hem ervan in hetgeheim brieven naaÍ Rome te sturen waarin hij hettegendeel beweert van wat hij schrijft naar deonderhandelaar Van Aertselaer. Bax' houding istrouwens ook niet steeds de middenweg geweest,ondanks het feit dat hij daarvan steeds getuigenisaflegt: "Je voulais la prudence, la patience et lamodération ..." Bax heeft steeds gÍoot belang

gehecht aan de uitspraken van Rome in moeilijkekwesties, maar hij vertelde Simeoni toch ook nietsteeds de volle waarheid. Van Aertselaer speelt hetspel hard. Hij vertelt Van den Branden de Reeth,titulaire bisschop van Erithrea, dat Bax en Hamer-hij vermeldt deze namen niet maar het is duidelijkdat hij hen viseert- valse rapporten die eenvertekenend beeld van de situatie ophangen naarRome hebben gestuurd. Hij waarschuwt debisschop: het gaat vooral om het ongenoegen vantwee apostolische vicarissen die de kracht vormenvan een klein groepje opposanten die om de eenofandere reden ontevreden zijn maar die niet echtweten wat ze willen. Van Aertselaer zendt ook depriester Jean-Baptist Steenackers niet terug naarde missies in 1891. Steenackers verzet zich tegende constituties en zou wel eens herrie kunnenbeginnen te schoppen vanuit het verre Mongolië...Het geval Steenackers is boeiend omdat het getuigtvan de touwtrekkerij van beide partijen. Indien dePropaganda toegeeft aan de wens van dezemissionaris, zou ze daaÍmee haar afl<eer van denieuwe constituties te kennen geven. Steenackersmag niet terug naar Mongolië, wat allicht beterwas geweest voor Van Aertselaer, want nuverspreidt hij zijn gedachten onder de studenten...Bax zal Steenackers blijven op de hoogte brengenvan zijn theorieën: " (...) vous voyez bien que leplan de Scheut est d'avoir tous sous ses mains;absorber tout pour ne rien laisser aux Evêques".De verbindingen tussen Scheut en Bax verlopengedurende de kwestie steeds stroever en stÍoever.De relatie met Van Aertselaer, waarmee Bax in hetbegin zeer verhouwelijk omging, bekoelt totaal enontaardt in holle beleefdheidsformules. Baxcorrespondeert regelmatig met Scheut maar hetomgekeerde is minder waar. Dat kon af en toe totproblemen leiden: zo heeft Bax nooit oÍficieelvemomen van Scheut dat in september 1891 driemissionarissen waren ingescheept in Marseille voorMongolië. Hoe zouden die drie ooit hun weggevonden hebben naar Siwantse...

3. VerwezenlijkingenOver financiën hoeft Bax zich geen zorgen meerte maken na de opdeling van vicariaat Mongolië.Anderen kunnen zelfs een beroep doen op Bax omte voorzien in hun financiële noden: Alphons Devosdie zopas vicaris werd van Zuidwest-Mongolië,

105

moet van nul beginnen en gaat een lening aan bijBax om gronden te huren en te bebouwen, om hetpersoneel te betalen enz... Tegelijkertijd kan ookJan-Baptist Steenackers, de rechterhand vanDevos, een som lenen om een stuk grond te huren.Bax schrijft daarop naar het Werk voor deVoortplanting van het Geloof en de HeiligeKindsheid om de subsidies voor Mongolië in driedelen te splitsen, zodat elk vicariaat afzonderlijksubsidies kan optrekken. Kardinaal Simeoni raadtBax aan ook het geld dat nog in Changhaigedeponeerd is, te verdelen tussen Cenhaal- enZuidwest-Mongolië, opdat Devos beter van startkan gaan. Tijdens een visitatie van zijn bisdom,houdt Devos begin mei 1885 even halt bij Bax.Daar is de stemming eerder bedrukt want JeroomVan Aertselaer, directeur van het seminarie teSiwantse, pakt er zijn koffers om terug naar Europate keren, fel tegen zijn zín en ook tegen die vanBax, die hiermee een van zijn beste krachtenverliest. Beiden zullen nog lang in conespondentieblijven met elkaar. Voor het overige gaat alles goed.In november | 885 krijgt Bax er drie nieuwemissionarissen bij: Edmond Rubbens, GustaafTeirlinck en Louis Verstrepen. In december 1885hebben de missionarissen een Íetraite metgeestelijke oefening achter de rug. Bax heeft eenordo diei opgelegd die het gebedsleven regelt endie sterke overeenkomsten vertoont met die vanScheut. Ze wordt door iedereen opgevolgd. VanuitHeoupa arriveren betere tijdingen. Na een aantalrellen tegen christenen werd een proces ingestelden dat werd uitgesproken ten gunste van dechristenen onder leiding van de paters PaulWariginaire en Daniël-Bernard van Koot. Demandarijn heeft de herrieschoppers gestraft en hijzal een kao-se geven om de vrijheid van godsdienstaf te kondigen. Hierop wil Van Koot zo snelmogeli jk de residentie te Koeihoatch'engopbouwen en ook de missie van Thoumettsouanhervatten. Hij vraagt aan Bax twee missionarissendie hi j niet meteen ter beschikking heeft.Geli jkaardige problemen doen zich voor inThaitong, maar ook hier wordt gauw al lesopgelost. Met Pasen 1886 keert Mgr. Devos terugnaar Bax te Siwantse om zich samen met hem naarde Synode te Peking te begeven. Bax twijfelt eraanof hij wel zou meegaan omdat hij weer te lijdenheeft van zijn zwakke gezondheid. Uiteindelijk zal

hij toch ook aanwezig zijn. Na de vergadering moetDevos naar Brussel vertrekken omdat men hemverkozen heeft tot assistent van de algemeneoverste. Bax wacht weerom een verontwaardigingwant Albert Gueluy, andermaal een van zijnmissionarissen, moet mee. Ook hij is verkozen totassistent. Alvorens in Peking te arriveren, verblijvenbeiden. Bax en Devos. in Tientsin waar hen totovermaat van ramp een onaardige verrassingwacht. In 1884 opende Li-houng{chang, vice-koning van Tche-l i , een marineschool waarEuropese cultuur en wetenschap werd aangeleerd.De school trok en trekt veel leerlingen omdat hetverstrekte onderwijs gratis is en omdat de vice-koning een retributiesom aan de ouders betaalt diehun kinderen naar zijn school stuurden. Bovendienwordt de afgestudeerden een mooie baan beloofd...Het probleem voor Bax ligt niet in het feit dat deschool zo populair is, maar wel dat de overgrotemeerderheid van de docenten protestant zijn.Omdat de afgestudeerden belangri jkemaatschappelijke functies zullen mogen bekleden,n;Jlen ze, zo ze al niet atheïst zijn, in elk gevalvijandig staan tegenover de katholieken. In 1886wil de school uitbreiden tot een universiteit! Baxis dan ook zeer ongerust over de situatie want deschool zal daardoor enkel aan belang winnen. Hetprobleem was reeds ter sprake gekomen op desynode van 10 mei tot l juni 1886 waar Mgr.H.Bulté S.J. de kwestie van de bekering vanongelovigen poneerde. Er werden verschillendeoplossingen gesuggereerd maar één ervan klonkhet meest oveÍtuigend gezien de omstandigheden:de bekering van de hogere klassen brj de Chinezen.Zijn voorstel luidde om daarvoor scholen teopenen. De oprichting van scholen met eigendocenten zou inderdaad de protestantse invloedvan de marineschool te Tientsin en de school vanPeking kunnen indijken. Alle energie moet dan ookbesteed worden aan Tientsin: de protestantenhebben er reeds twintig missionarissen, ze hebbener voor Chinezen een groot en een klein seminariegeopend en ze hebben er een kerk ingewijd. Device-koning is er van plan een intemaat te bouwendat 1000 tot 2000 leerlingen kan opvangen. Dejezuïeten doen verwoede pogingen om deuniversiteit binnen te dringen en om eÍ eengelijkwaardige school op te richten maar eÍ steltzich een administratief orobleem: Tientsin valt

onder de jurisdictie van de paters lazaristen vanPeking en zlj zljn erg gehecht aan hun autoriteitover Peking omd at ze er bijzonder actief zijn. Baxvreest dat de jezuïeten geen toelating van delazaristen zullen krijgen omdat ze vÍezen dat zePeking uit handen zullen verliezen. Mgr. Bulté zagdit tijdig in en wou eenheid en de verhouding binnende missie niet opofferen aan zljn plan, maar deandere synodevaders oordeelden er na de synodeanders over: de zaken moeten aan Romeovergelaten worden omdat het hier geen locaal ofpersoonlijk probleem betreft. Omdat Bax de oudsteis van de groep moet hij de zaken regelen voorScheut. Dat ligt niet zo eenvoudig omdat hij delazaristen niet wil kwetsen: ze zijn erg verdienstelijken het zijn buren waaraan Scheut veel te dankenheeft. Bax vraagt Van Aertselaer om contact op tenemen met Simeoni. Voor het overige mag VanAertselaer ermet niemand over spreken, tenzij metEdmond Van Hecke. Bax blijft nog even met Devosin Tient-sin om daama naar Peking te reizen voorde synode. Naast een instelling voor hogeronderwijs te Tientsin, zou ook een centraal collegein het eigen bisdom meer dan welkom zijn. Derichtlijnen van de synodes die in 1886 werdenuitgegeven, moedigen de oprichting van dergelijkeinstellingen ten zeerste aan om er catechisten,predikers en onderwijzers te vormen die van gtootnut zijn voor de missie. Het zou een aparteinstelling naast het seminarie moeten worden, maarvoorlopig heeft Bax nog gebrek aan geld en aanmedewerkers en wil hij zijn missionarissen er nietvoor gebruiken omdat de missie er erg onder zoulijden. Die missie stelt het overigens niet slecht.De vooruitgang die geboekt wordt , gaatlangzaam,maar het is vooruitgang. Het aantal christenenbedraagt nu (1887) 10.243 en nog eens 850geloofsleerlingen wachten op het doopsel. InSiwantse werd de bouw van de centrale kerk, dienu toch al enkele jaren aansleept, beëindigd. Hetgeheel heeft 80.000 frank gekost. In 1887 wordteen aanvang genomen met de missie in hetbelangrijke deel Thoumettsouan, waarvan dehoofdplaats Koeihoatch'eng heet. In deze stadbeschikt de missie reeds oveÍ een huis en een kleinechÍistengemeenschap. Protestanten, die zichnoÍnaal nergens vestigen in deze gebieden, hebbeneen zeven- ofachttal predikanten gevestigd in dezeBlauwe Stad. ln Siwantse saat alles voorheffeliik.

Het seminarie vertoont er meer de trekken van eenfervent noviciaat dan van een seminarie. In 1885neemt Petrus de Boeck de leiding van het seminarieover van Jeroom Van AeÍselaer. In datzelfde jaarnog tÍacht Bax hem over te plaatsen omdat hetsedentaire leven niets voor De Boeck is. Hij zalhet seminarie echter nog leiden tot in 1898. Deleerlingen studeren twee jaar Chinees, vier jaarlatijn en rekenkunde en vervolmaking van hetChinees. Daarop volgen nog eens eenjaar filosofieen drie jaar theologie, moraal, Heilige Schrift enkerkelijk recht. In 1886 telt het seminarie 49leerlingen van wie er in 1894 reeds negen totpriester gewijd werden. Bax is meer dan tevredenover zijn directeur De Boeck en zijn ferventestudenten.

Om de christenen beter te organiseren, wil Baxeind 1887 werk maken van de oprichting van eenaantal broederschappen en congregaties. Volgenshet kerkelijk recht mag in missiegebieden deapostolische vicaris daar vrij over beslissen maarhij moet er dan ook over waken dat de regels enhet doel van de organisatie ongeschonden bewaardblijven. Bax legt Rome een lijst voor van 15opgerichte of nog op te richten organisaties. Totde bestaande behoren o.m. de broederschappen vanhet Heilig Hart van Jezus, van het Heilig HaÍ vanMaria, van het Scapulier van de Berg Karmel, vande Rozenkrans van Maria Onbevlekt Ontvangene.a. De Broederschap van de Levende Rozenkrans,de Sodaliteit van de Zeven Smarten van Maria ende Broederschap van hetApostolaat van het Gebedbestaan nog niet. Met de oprichting van deCongregatie van de Heilige Maagd Maria vooralumni, jongens en meisjes, mannen en vrouwenwordt voorzichtig een aanvang genomen("prudenter erigenda"). Het jaar 1887 is nog ommeer redenen een vruchtbaar jaar. Bax heeft opverschi l lende missieposten enkele van zi jnmissionarissen geplaatst. Daniël-Bemard Van Kootwordt directeur te Taihai over het nieuwe districtTaihai Koeihoatch'eng. Louis Verstrepen wordtgestationeerd in Shangoets; César de Brabander,Gustaaf Teirlinck en de nieuwe Chinese priesterJohannes Li'ng zitten in Koeihoatch'eng; HubertOtto wordt priester benoemd in Siingtse; AndréZijlmans en Petrus Dierckx verblijven te Heoupa.De missie heeft geen schulden en er zijn geen

t07

conflicten. Ook in 1888 heeft men geen reden totklagen. In april zet Bax zich op weg om een aantalplaatsen te visiteren: Sing-hoe{schung, Louikou,Siingtse, Eulchesanhao, Sapeul, Tahai, Kuei-hoa-ch'eng, Ehr-she-tiaze, Chabemour, Heoupa en eenaantal andere plaatsen. Gustaaf Teirlinck begonvanaf november 1887 de vlakte van Thoumet temissioneren. De zeven protestantse domineesvormen geen hinderpaal. Samen met twee gezellenslaagt hij erin in vijftien dorpen 300 catechumenente vormen. Ook Paul Wariginaire stelt het goed. InKaokiangtse heeft hij veel catechumenen waarvaner een deel de hoeve van de Congregatie te Siing-koe-Tsekung bewerkt. In Louikou heeft EdouardCuissart 32 dorpen van catechumenen met Pasen.Siingtse is een grote bron van bekeringen:Alexandre Clerbaux beëindigt er in 1 888 de bouwvan de kerk en tegelijkertijd werkt hij nog aan dekerk en de residentie te Sapeul, gelegen tussenEulchesanhao en Taihai. Het is een nieuwe, kleinechristengemeenschap die reeds 150 leden telt.Edmond Rubbens leidt Eulchesanhao dat ook veelcatechumenen telt en vooral: 200 kinderen in deinstelling van de Heilige Kindsheid. Rubbens bouwtaan een nieuwe kerk. Louis Verstrepen inIranghoeti heeft van de dorre grasvlakte aldaar eenbloeiende gemeenschap met 500 christenengemaakt. Fan Paulus, de nieuwe Chinese priester,wordt benoemd in Taosikou onder leiding vanHubert Otto. De Chinese priester Tchao in Siingtsebij Clerbaux vraagt om op rust te gaan. Piet Smetvertrekt met drie leerlingen naar Taihai. Paul DeBrabandere wordt verplaatst van Koeihoatch'engnaar Sing-hoe-tscheung, een plaats van Cuissart.Joachim Zijlmans vraagt een verplaatsing naarGouba, maar Bax wil hem in Eulchesanhao.Verstrepen zal naar Gouba gaan en Smet vervoegtVan Koot in Taihai. Rubbens vertrekt naar Sapeul.Op 6 juli 1888 arriveert Bax terug in Siwantse vaneen visitatie van het westelijk deel van zijn bisdom,die 110 dagen in beslag nam. Deze reis door hetwesten van zijn vicariaat, maakt dat Bax nu ganszijn bisdom gevisiteerd heeft. Zijn vicariaat stelthet goed, er werd vooral veel bijgebouwd inCentraal-Mongolië. Alleen in Siingtse al, wordenzeven kerken en kapellen gebouwd. Eind 1888wordt het vicariaat getroffen door een cholera-epidemie, veroorzaakt door het warme weer. Deziekte eistveel christelijke slachtoffers. In Siwantse

valt Bax' raadsman Clerbaux weg. Hij wordt terugnaar Scheut geroepen om benoemd te worden alsrector van het studiehuis van het theólogicum teLeuven. In I 889 wordt hij ook hoofdredacteur vanhet tijdschrift Missions en Chine et au Congo.Clerbaux wordt vervangen door Daniël-BemardVan Koot. Bax is minder tevreden over de gangvan zaken in Scheut. Samen met Mgr. Hamer is hijerop tegen dat Van Aertselaer vanuit Scheutstudenten naar Leuven stuurt. In de eerste plaatsis het duurder, in de tweede plaats is het slechter"pour I'unité d'esprit" en ten derde zou het dereputatie van Scheut wel eens kunnen schaden.Bovendien biedt Scheut meerontspanningsmogeli jkheden en is het veelpersoonlijker. Van Aertselaer zal toch zíjn zindoordri jven, net als bi j de kwestie van deverblijfsonkosten: Bax was er fel op tegen datnieuwkomers 500 frank verblijfsonkosten diendente betalen. Zo trekt men toch geen roepingen aan!Van Aertselaer troost Bax door te stellen dat diesom de gift vervangt die voorheen vereist was. Dealgemene overste tllt niet zo zttaar aan het verliesvan roepingen: de betalers laten nu zien dat ze ietsover hebben voor de missies en dat zal hun sterken!Het 25-jarig jubileum van het bestaan van Scheutin 1889 wordt ook in Mongolië uitgebreid gevierdmet een schitterend feest: een plechtig gezongenmis, een Te Deum, een feest ... Hamer en Rutjesassisteren. Bax vermoedde dat het jubileum nieterg feestelijk zou verlopen. Daarom verbood hijop de algemene retraite die aan hetjubileum voorafging over de constituties te praten. Op de retraitewerden enkel de synode van Peking voorgelezenen niet de nieuwe consti tut ies, wat bi j velemissionarissen vragen deed ruzen omtrent devemieuwing van hun geloften. Bax krijgt trouwenseen ni jpend tekort aan missionarissen. VanAertselaer haalt de beste missionarissen (althansvolgens Bax) uit Centraal-Mongolië weg en geeftafen toe mensen in de plaats: zwakkeren! Bax geefthet voorbeeld van JozefDobbe die slechts capabelis om voor kleine gemeenschappen te staan. Ookeen van zijn beste krachten, Hubert Otto, moetgaan. VanAertselaer had Otto in zijn hoofd om alsvicaris van Kansou benoemd te worden. Hij vraagtnaar Bax' mening: Otto is een excellent missionarismaar hij heeft zelfgoede leiding nodig. Dit laatstedoet Bax vermoeden dat het de reden is van ziin

r08

benoeming als bisschop: die leiding zou VanAertselaer immers geven door middel van zijnprovinciaal ...Als excuus om geen missionanssen meer naarCentraal-Mongolië te sturen, haalt Van Aertselaeraan dat er te veel onenigheden bestaan tussen demissionarissen. Bax ontkent dit heftig: nergensbestaat er zo een eenheid tussen de missionarissenen hun apostolische vicaris. Dat er inzljnvicariaattwee missionarissen, Piet Dierckx en LouisVerstrepen, zijn die vrij van geloften willen zijn,heeft daar niets mee te maken. De beiden wensenenkel niet betrokken te worden in de discussiestussen Scheut en Mongolië. Bax is nu erg bars: hijeist dat Van Aertselaer twee of drie missionarissenzal sturen opdat de missie niet zou verwateÍen.Bovendien beschuldigt Bax de oveÍste zowat vanwanbeheer: Van Aertselaer heeft de twee Chinesepriesters van Bax, Petrus en Fan Paulus, ongeschiktverklaard. Bax stelt voor om even naar de Euronesemissionarissen te kijken: hoeveel zwakken vangeest zitten daar niet tussen: Dobbe, Rubbens.Teirlinck, Wariginaire ... Nog eens drie goedeleerlingen werden door de rechterhand van VanAertselaer in Mongolië, Petrus de Boeck uit hetseminarie gezet ... De sfeer is erg gespannen. Teldaar nog eens twee jaar ( l89l - 1892) hongersnoodbij . . .

4, Bax' overlijdenBax' zwakke gezondheid werd hem uiteindelijkfataal. In november 1894 werd hij in Siingtsegetroffen door meningitis en dit keer slaagde hij erniet meer in om nog te been te raken. MonseigneurHamer spoedde zich naar Bax om hem de LaatsteSacramenten toe te dienen. De plotse dood vanBax moet nogal wat indruk gemaakt hebben opHamer, want terug in zijn bisdom beschouwde hijde dood van zijn confrater als een waarschuwingvoor zichzelf. Bax overleed in stilte op 4 januari1895 "avec le sourire aux lèvres". Om de christenende gelegenheid te geven hem voor de laatste keerte begroeten, werd hij enkele dagen in de kerk vanSiingtse opgebaard. De missionarissen vanCentraal-Mongolië verkiezen Van Aertselaer alshun nieuwe apostolische vicaris. Rome stemt metdeze wens in en op 28 april 1896 ontvangt Scheuteen telegÉm vanuit Rome met de mededeling datJeroom Van Aertselaer benoemd wordt als

apostolische vicaris van Centraal-Moneolië. Deoppositie vanuit Centraal-Mongolië -werd

nuvoorgoed gestaakt...

Na het overlijden van Bax rijst er nog een .,duur"probleem. Omdat het systeem van de VZW nogonbestaande was op het einde van de negentiendeeeuw, werden de bezittingen van de Congregatieten persoonlijken titel gevoerd. Op die manierwerden heel wat onroerende goederen op naamvan Bax gezet. Ondanks een herhaald aandringenvan Hamer, wenste Bax deze goederen niet opnaam van een ander lid van de Congregatie tezetten, zelfs niet op het einde van zijn leven. Dithad tot kwalijk gevolg dat alle goederen ..in hetbezit" van Mgr. Bax na zijn overlijden naar zijnbroer Matthias gingen, die hij als universeelerfgenaam had aangesteld! De Scheutistenslaagden erin om met behulp van Frangois Vrancloreen deel van de gronden terug te kopen voor 2000frank in juli 1895. Zeven jaar later, wanneer ookMatthias Bax overlijdt, staan diens vier kinderenversteld over het feit dat hun vader nog zoveelonroerende goederen bezit. Blijkbaar heeft hij hener niet van op de hoogte willen brengen. Ze nemencontact op met Scheut en er wordt opnieuw eenregeling getroffen. Scheut koopt de nog resterendegronden voor bijna 9500 frank.

EpiloogHet nawoord van een biografie is ongetwijfeld hetprecairste en delicaatste onderdeel, tenminste alsmen in dat naschrift een algemeen beeld wilophangen van de bestudeerde persoon. En alspreken de bronnen klare taal, dan nog rest de lraagof zij "ware" taal weergeven. Wat schrijft men,indien het oordeel van de historicus minder fraaiuitvalt tegenover iemand die zich niet meer kanverdedigen en die het slachtoffer is geworden vande generaties na hem? Doch laten we naar bestveffnogen een poging ondememen om de dieperedrijfreren van Monseigneur Bax' handelen blootte leggen. Jacobus Bax (1824-1895) isonbetwistbaar een kind van zi jn t i jd. Denegentiende eeuw is voor het geloof eenvoorspoedige tijd, ondanks het feit dat de Kerkveel te verduren krijgt: vrijmetselarij enmodemisme, de ondergang van de Kerkelijke Staat,de sociale kwestie, de Kulturkamf, enz. Toch wordt

109

hier de kiem gelegd voor wat men in de eerste helftvan de twintigste eeuw het "Rijke Roomse leven"is gaan noemen. De negentiende eeuw wordt ookgekenmerkt door een vemieuwd missionair elan,op gang gebracht doorpaus Gregorius XVI ( l83l -1846) die daarvoor Prefect van de Congregatievoor de VooÍplanting van het Geloofwas. Tal vanCongregat ies worden opgericht om aan demissionaire geest van de tijd te beantwoorden:Picpussen ( l805), Assumptionisten ( 1845),Salesianen (1855), Scheut isten (1862), Wit tePaters ( 1868), Salvatorianen (1881) en vele andere.Bax beantwoordt dan ook aan het profiel dat menvan een priester uit deze tijd verwacht: bezield,idealistisch en ijverig. Bax is een van de ontelbarezonen die Vlaanderen in deze periode heeftuitgezonden...

De jonge BaxAan idealisme heeft het Bax nooit ontbroken,integendeel. Voeg daarbij nog een flinke dosisintelligentie en je kijgt de ambitieuze jongeman

die Bax zal blijven kenmerken tot op het einde vanzijn dagen. Als jongeling gaat hij naar de schoolvan de jezui'eten in Turnhout en behaalt goederesultaten, dezelfde trend zet zich door op hetseminarie. Bovendien kdjgt htj als onderpastoorde rijke parochie Scherpenleuvel toegewezen. Erwacht hem een interessante toekomst, doch hij ziethet allemaal veel groter. Is het daarom dat hij naarde missies wil? Is zijn ambitie verantwoordelijkvoor het k leine conf l ict met de pastoor vanScherpenheuvel? Wat er ook van zi j :Scherpenheuvel wordt op een bepaald ogenblik teklein voor Bax. Hij wil zijn carrière eldersuitbouwen en hoe kan dat beter dan in een nieuwop te richten congregatie. Wat Scherpenheuvel nietkan bieden, zoekt Bax in de missie. Voor eenboerenzoon ui t de negent iende eeuw is dekerkelijke weg een belangrijke om sociale promotiete maken, en van die weg maakt Bax gebruik,zonder zijn afkomst te willen verbergen. Hij mistwel de diplomatische gaven van Verbist en ookdiens meer aristocratische manieren. Bax schippertook tussen de Chinese overheid, de overste vande Congregatie en Rome, maar op een meer non-chalante manier dan Verbist. Bax' brieven moetende geadresseerde steeds in een bepaalde richting -zijn richting!- duwen en daarin treedt hij vrij

compromisloos op. De boerenzoon: honkvast,onverzettelijk en recht door zee. Zo moest en zouer, wanneer hi j later in Mongol ië z i t , inKoeihoatch'eng een residentie gebouwd worden.Zowel vastberadenheid als zelfzekerheid hebbenBax en Verbist gemeen.

Bax krijgt de leiding over het noviciaatTot 1871 verblijft Bax in België. In 1 865 moet hijde belangen van de Congregatie in België ter hartenemen en krijgt hij tevens de leiding over hetnoviciaat, taken waaraan hi j z ich met grotetoewijding op toelegt. Bax kan met iedereen goedoverweg. In de eerste plaats misschien wel metFrans Vranckx' . ze zi jn leeft i j dsgenoten,jeugdvrienden en klasgenoten op het seminarie.Ook de vriendschap met Théoph ile Verbist en RemiVerlinden is optimaal. Toch ligt in deze periode alde kiem voor een verkoelde relatie met enkelen:wanneer vijf van zijn vrienden in 1865 optrekkennaar Mongolië blijven Bax en Verlinden achter metgrote verantwoordelijkheden. Wat Bax zich vooralaantrekt is dat de banden met ztjn andere vriendenin de missies afkoelen: brieven zijn zes maandenonderweg, Verbist keert niet meer terug naarBelgiëen Bax mag niet naar Mongol ië, er is eenpersonee ls tekort , het geld raakt op. Dezeproblemen veruitwendingen zich al gauw doordatBax veel ziek is.

Bax in MongoliëIn 1871 mag Bax eindet i jk naar Mongol iëvertrekken maar de voeling met Vranckx isverloren, zeker wanneer deze naar Scheut moetterugkeren in de hoedanigheid van algemeneoverste. Niet alleen de voeling is weg, erger nog,Bax verliest zijn vertrouwen in Vranclo< en er gtoeiteen sterk wantrouwen om verschillende redenen:de missie groeit sterker dan hij geld krijgt -bouwvan kerken, kapellen en residenties, evangelisatievan de nomadische Mongolen v anaf 1874,opleidingvan missionarissen, enz-, hij is regelmatigziek en heeft het gevoel dat hij niet meer mee kanvanafhet ogenblik dat hij zijn brieven moet latenschrijven, hij is geen geleerde en hij krijgt datverwijt ook te hoÍen van Rome, hij Íaakt steedsmeer in conflict met Vranckx rond allerlei kleinegeschillen, b.v. grensafbakening van de drievicariaten, verzet tegen Vranckx' plannen om een

l l0

studiehuis in Leuven op te richten e.a. Bax raaktstilaan verbitterd en Vranckx geisoleerd. Bax laathet zelfs niet na valse geruchten en beschuldigingente verspreiden over Vranckx. Of hij laat zeverspreiden door zijn getrouwste missionarissen,zoals Steenackers en Verlinden. De banden metVan Aertselaer -zijn beste missionaris- worden deste sterker. Bax zal b.v. vertrouwelijker brievenschrijven naar Van Aertselaer dan naar Vranclorwaarvan hij helemaal vewreemdt. Ook de goederelaties met Van Aertselaer komen op de helling.VanAertselaer is Bax'meest geliefde missionaris -Bax aanzag Van Aertselaer als zijn opvolger alsapostolische vicaris- en hij moet erg getroffengeweest zijn wanneer Van Aertselaer verkozenwordt als opvolger van Vranclo<. De beide vriendenvan weleer groeien volledig uit elkaar, medeomwille van het feit dat Bax het intellectueel nietkan halen van Van Aertselaer. Bax speelt het harden een beetje vals, maar Van Aertselaer is eengeduchte tegenspeler die Bax doorziet. Bax wilzijn superior Van Aertselaer ondermijnen doorandere brieven naar Rome te sturen dan naar zijnoverste, Bax speelt m.a.w. hetzelfde spel met VanAertselaer als met Vranckx. Vranckx was datbetreft zwakker en hij nam ontslag. De druk opVan Aertselaer wordt zo groot dat hij op eengegeven ogenblik ook zijn ontslag wil geven, maarzover komt het gelukkig niet. De kansen keren: inRome haalt Van Aertselaers visie het dankzijkardinaal Camillo Mazzella, de voorzitter van dedoctrinaire commissie die in opdracht van dePropaganda de constituties moest bestuderen.Uiteindelijk kan Van Aertselaer dan ook als tweedestichter van Scheut beschouwd worden. Bax'aandeel en houding in de "Statutenkwestie" moetgerelateerd worden aan het primerend belang vande vooruitgang van de missie. Hier speelt denegatieve factor van Bax' ambitie. Als apostolischevicaris is hij erg gesteld op zijn macht. Alles wil hijonder controle hebben en niets mag aan zijnbeslissingsbevoegdheid ontsnappen. Hij is errotsvast van over igd dat zijn handelswijze enopvattingen dejuiste zijn. De door hem bewerkte,uitstekende resultaten vormen hetbewijs voor zijngoede politiek. Het feit dat hij verschrikkelijk hardheeft moeten werken om de bereikte resultaten tekunnen bekomen, heeft hem misschien wat hardersemaakt ten aanzien van ziin omstaanders.

Constant geld- en personeelsgebrek hebbensowieso invloed op iemands ingesteldheid. Deboerenzoon komt ook naar boven in het primaatvan de praxis. Bax heeft een groot organisatorischtalent en dit zowel geestelijk als materieel. Hijbesteedt evenveel aandacht aan de geestelijkeontwikkeling -broederschappen. missionarissen,missiemethoden- als aan de materiële verbetering-kerken, residenties, weeshuizen- van hetapostolisch vicariaat. Op het financiële tenein doethij zijn uiterste best om de balans positiefte latenoverhellen, waarin hij ook slaagt. Zijn ijver diesluimert op zijn idealisme, maakt dat hij zijnvicariaat in 1883 in drie delen kan opsplitsen, metin elk deel een deftig uitgebouwde structuur vanbloeiende christengemeenschappen. Het kan nietanders dan dat zljn irlzet en resultaten moestenafstralen op zijn missionarissen. Bax stelt groteeisen aan zijn missionarissen en hij vergt veel vanhun uithoudingsvermogen. Geregeld moeten zijnmissionarissen van gemeenschap verwisselen endaarbij is de voorkeur van de missionaris van geenbelang. De mobiliteit dient de missie in zijn geheelen dit is het enige dat telt. Toch ligt het overlijdenvan een gewaardeerde missionaris hem nauw aanhet hart. De familie van de overledene kan rekenenop een uitgebreide brief waarin Bax zijn waarderingte kennen geeft voor hun missionaris. Er is eenverschil tussen de Bax onderVerbist en na Verbist,wanneer hij naar China vertrekt. Voor Verbist isde latere Monseigneur minder autoritair, hijonderdrukt zijn ambitie, maar is zich desalnietteminbewust van zijn kwaliteiten. Hij leidt samen metVerlinden het noviciaat en het huis en verzorgt delogistieke steun aan zijn overste en zijn confratersin Mongolië. Bovendien krijgt hij heel watonroerende goederen van Scheut op zijn naam. NaVerbist wordt Bax veel mondiger en zelfstandigeralsof hij voelt dat hij nu als medestichter het werkvan Verbist op zijn schouders moet nemen, alsofhij zich nu geroepen voelt de resultaten van zljnoverleden oveÍste nog te overtreffen. Gaandewegzal hi j een eigen stempel drukken op decongregatie, wanneeÍ hij ongeremd zijn plannenwil realiseren. Wellicht omdat hij zich geroepenvoelt de taken van Verbist gedeeltelijk over tenemen, wenst hij ook steeds nauwgezet ingelichtte worden over het verloop van de missioneringvan Belgisch Kongo, hoewel hij er zich niet in

t1t

nengt. In wat volgt , gaan we deze

)ersoonlUkheidswissel meer gedetailleerd na.

Jcheut na Bax' overlijden

De dood van Bax betekende eerder een verlichting

lan een verlies. Het verslag in de annales van

Scheut geeft een heel andere kijk op Bax dan de

tofprijzingen op zijn doodsprentje en het In

Memoriam dat verscheen in het tijdschrift van

Scheut, Missien in China en Congo.

[n de annales van Scheut uit I 895 heet het dat Bax

een grote hinderpaal vormde in de ontwikkeling

van de Congregatie, en wel omwille van de

problemen die hij veroorzaakte naar aanleiding van

de constituties, ad experimantum. Het verslag,

waarover de opstellers het unaniem eens zijn, geeft

een hele l i js t voorbeelden van de slechte

samenwerking van Mgr.Bax met de Congregatie:

hij wenste niet deel te nemen aan de verkiezing

van een provinciaal, hij wilde in zijn vicariaat geen

huis afstaan voor een centrale instelling voor de

noden van de Congregat ie, hi j nam jonge

missionarissen dadelijk in zijn vicariaat op zonder

hen eenjaar opleiding bij de provinciaal te gunnen'

hij spoorde zijn missionarissen niet aan om hun

geloften te vemieuwen, hij ontmoedigde hen zelfs'

Tot slot

De meerderheid van Bax' missionarissen schaart

zich in de beginperiode achter hun apostolische

vicaris. Dat aantal vermindert gestaag vanaf ca'

1885: er worden niet alleen minder missionarissen

naar Bax gezonden, maar zij die arriveren zijn allen

nieuw enjong. Bovendien, zoals we tussen de lijnen

kunnen opmaken, wordt in Scheut voorzichtig en

weloverwogen gehandeld in verband met het shlren

van nieuwe geloofspredikers naar Bax'

Vanaf 1890 bloedt Bax dood: hij verliest de

meerdeÍheid achter zich. Dat is duidelijk meetbaar

aan de hand van het aantal nieuwe geloften dat

wordt afgelegd. Bovendien ligt Bax vaak ziek te

bed. Bax' ambitie mogen we niet steeds vermengen

met zuivere machtswellust, alhoewel de grens vaak

onduidelijk is. De autoriteit staat centraal: "J'airorriours tenu à l'autorité établie et i'espère tenir

ferme à ce grand principe jusqu'à la tln de ma vre'-,schrijft hij aan zijn overste.

Hij verzet zich tegen de democratischebesluitvorming: "Ce n'est pas ce système qui a faitles administrations fortes et durables", merkt hijop. Dat Bax erg gesteld was op zijn autoriteit'betekent dat hij vrij dictatoriaal te werk ging inzijn missiegebied. De primordiale idee van devooruitgang van de missie maakte dat hij zich ergmoeide met zijn omstaanders. Bax was dan ookvaak onderweg om visitaties uit te voeren en datondanks zijn erg zwakke gezondheid.

Geregeld vinden we Bax elders in het bisdom danin de twee centra: Siwantse en Siingtse en geregeldook vinden we hem er ziek te bed. Om dezelfdereden heeft hij een enolrne coÍrespondentie opgezetdie veel uitgebreide verslagen bevat.Vanzelfsprekend volgt hieruit dat Bax ook een ergwantrouwende persoonlijkheid was, Cor meumvigilat luidde zijn bisschopsleuze' Het duidelijkstwordt dit ook geïllusÍeerd door de erfenisperikelenna zijn dood, wat door de Congregatie als eennatrappen wordt aangevoeld. Samenvattend: Bax,de ijverige maar koppige landbouwerszoon uitWeelde.

door Fons van Asten (f)

Wij schrijven de jaren na de eerste wereldoorlogI 914- 191 8. Het afmattende werk vanziekenverzorging door de Gasthuiszusters, watveel van hun gezondheid en krachten vergde, ende angst voor het vooÍbestaan in de Gasthuizendoor de merkelijke vooruitgang van desocialistische anti-godsdienstige beweging, noopteom uit te zien naat een alternatief. In 1924 va|leEerwaarde Moeder Overste, Zuster JosephaGeerts, van het Gasthuis te Turnhout, na rijpoverleg met de oudere zusteÍs en de geestelijkeoverheid, het plan op een eigen bijhuis te stichtenop de rustige buiten. Een enige gelegenheid daartoewerd hun geboden door E.H.Frans Van Mechelen,pastoor te Ravels, die tegen zeer geringevoorwaarden het volgende wilde afstaan:- een huis met tuin aan de Dorpsstraat nr.l04 datzijn eigendom was en enige tijd had gediend alsvakschool, waarvan de lessen bij gebrek aanleerlingen waren opgeschort.- een stuk land op het gehucht "Klein Ravels"voorbestemd om als proefoeld te dienen voor dezevakschool.

Het toeval wil dat in deze periode E.H.Vetsuypens,pastoor van St.-Remigius te Molenbeek-Brusselen promotoÍ van het "Werk van de Berg Tabor" inonze streek op zoek was om in het hartje van deKempen een tehuis op te richten voor zwakkekinderen. Onderhandelingen werden gevoerd enmeteen was de oplossing gevonden. Het bijhuisvan de Gasthuiszusters te Ravels, zou, naast hetopknappen van vermoeide zusteÍs. eenOpenluchtschool worden voor zwakke meisjes van3 tot 14 jaar. De naam was ook geen probleem:"Onze Lieve Vrouw van de Kempen" met haarpatroonfeest "Maria Middelares aller Genade" ende tweede beschermer zou worden de "HeiligeKleine Theresia van het Kindje van Lisieux".Duidelijke afspraken werden gemaakÍ:- Het huis bleef eigendom van de Zusters en zoubestuurd worden door de Ziekenverpleegsters vanhet Gasthuis te Tumhout, onder de wettelijke titeltoebehorend aan: "De Vereniging der Parochiale

Werken der Dekenij Tumhout".- De heer pastoor van St.-Remigius mocht hettehuis beschouwen als een afdeling van de "BergTabor", waarvoor hij van zijnentwege zou trachtenkinderen te sturen. zonder dat de Zusters moestentussenkomen in het ereloon van de dokter.

Op 5 oktober 1924 kreeg Eerwaarde MoederJosepha bij een bezoek van de geestelijke Overheid,van Zijn Em. Kardinaal Mercier en Mgr. Van Roeyde volle goedkeuring en tot aanmoediging eengeldelijke steun van 500 frank en een brief vanaanbeveling om giften in te zamelen. Nu kon menaan het werk gaan.

De groeiAan het bestaande woonhuis moest veel veranderdworden, om het dienstig te maken als opvang voorde zwakke kinderen. Daar er geen geld voorhandenwas bleef er niets anders over dan een beroep tedoen op edelmoedigheid. In de plaatselijkeweekbladen werden enige artikels aangaande denieuwe stichting opgenomen, geldinzamelingenwerden voorbereid door een preek in de beideparochiekerken, en samen met enkele bereidwilligejuffrouwen begon men eind oktober 1924 metbedeltochten, eerst te Turnhout, dan in deomliggende dorpen, verder in de dorpen van deprovincie Antwerpen en een deel van Brabant.Intussen werd er te Ravels druk gewerkt: de zusterstrokken aan het schilderen, behangen, afbreken,bijbouwen en opkalefateren. Zij werden hierbij flinkbijgestaan door vele bereidwillige handen. Dat hunwerk de goedkeuring wegdroeg van de Heer bleekalras, want er kwam nog uitbreiding. E.H.LouisNuyens, gewezen pastoor van Oxelaer, die in dietijd verbleef te Tumhout, schonk, onder vorm vaneen notariële verkoop op 20 november 1924 eenperceel opgebroken bosgrond, palende aan hetproetoeld op Klein Ravels. Dinsdag14 april1925,tweede paasdag, was de grote dag: drie zusters,Zuster Maria Dierckx, Zuster Bernarda Dierckxen Zuster Francisca Eelen gingen zich voorgoedte Ravels vestigen en troffen de laatste schikkingenvoor de komst van de eerste kinderen.

l l3

Itolre.Damc de h Érmplne á RaêuêlsJêz-TurlhotllF i.i. E .lu Monr TÀllcr

, Skllon d. lrllellé dèbrl6Dir .c i 'on: ScuG Ho.piÈl iè ' .s dc T! í rhoul .

Àu Fà?r dêr sàplnlèrêr

L'Héllothéraplc àu soÍarlsm.

Op 4 mei 1925 werden dan de eerste 4 kinderen,vier meisjes uit Tumhout opgenomen. De medischebegeleiding werd in het begin waargenomen doordokter Van Laethem en later door de geneesherenvan Tumhout en Weelde. De nieuwe stichting keegde wind in de zeilen en verwierf nog meeÍeigendommen:- op 5 november 1925 schonk E.H.Nuyens op KleinRavels een woonhuis met landbouwland, bos enboomgaard tesamen 2 hectare groot- op 15 juli 1927 kocht pastoor Van Mechelen opKlein Ravels een stuk brem- en heidegrond van deC.O.O. van Ravels en schonk dat aan de Zusters.De hoop werd uitgedrukt dat in de bestaandebossen van Klein Ravels er wel eens eenSanatorium zou komen voor de kinderen met alsnaam: "Stichting Pastoor Nuyens". Zover is hetechter nooit gekomen. Wel werd ter plaatse eenprachtige grot van O.L.Vrouw van Lourdesopgericht, die in mei 1927 plechtig werd ingewijden ingehuldigd door kanunnik Jansen, pastoor-deken van Turnhout. Naast het groen op Klein-Ravels was er ook veel woestenij en het is dank zijde noeste arbeid van boeren van Tumhout dat ditin de wintermaanden van 1926 en 1927 werdontgonnen. Met veel moeite werd van dezewildernis een kleine oase gemaakt van groen waarde rust overheerste en waar bovendien allegroenten gewonnen werden voor het dagelijksgebruik in het tehuis.

Maar niet alleen groeide de nieuwe stichting inoppervlakte, ook het aantal kinderen steeg, zodataan het eerste tehuis dringend vernieuwingenmoesten gedaan worden. In 1926 werd een kleinekeuken ingericht en een bestaand zaaltje werd in1928 omgebouwd tot enkele klaslokalen. Op I april1928, nog geen drie jaar na de start, verbleven 9zusters in het tehuis en het aantal kinderen wasgestegen tot 3 12. De kleine kapel werd hetzelfdejaar in gebruik genomen. In 1930 werd de oudeschool afgebroken en een nieuw tehuisopgebouwd. Alles werd betaald met het geld datintussen bijeengebedeld was. In 1932 kwam degrote eetzaal klaar. Plaatsgebrek voor voldoendespeelruimte voor het steeds groeiende aantalkinderen, deed de zusters opnieuw uitzien naaruitbreiding, die gevonden werd in een bebostterrein op Tumhouts grondgebied, gelegen bij het

Ravels Kamp. Het was 6 hectare groot en werd in1934 aangekocht en ingericht als buitenpark metallerlei speel- en oefentoestellen, het krèeg de naam"Grote Kinderlust". Niet alleen buitenterreinen,maar ook de bestaande behuizing dreigde in dekortst mogelijke t|d weer problemen te zullenopleveren. Was er nog uitbreiding mogelijk? Op 8juni 1936 werd een boerderij en tuin van Van Loondie grensde oan het bestaande huis aangekocht methet oog op uitbreiding. Ook werd een mooie dreefals rustige toegang tot de "Grote Kinderlust"eigendom.

De oorlogsjaren 40-45 gingen ook voor "OnzeLieve Vrouw der Kempen" niet ongemerkt voorbij .De gebouwen werden door de Duitsers in beslaggenomen en de Zusters en kinderen namen dantijdelijk hun intrek in "Emmaus" te Weelde. Deverbinding met Turnhout bestond niet meer, omdatde brug over het kanaal vemietigd was. In 1946werd aangesloten bij het Nationaal Werk vanKinderwelzijn en veranderde de benaming vanPreventorium in "kinderkolonie". Dat het werkdoor de Heer begunstigd werd, bleek ook nu noguit de steeds stijgende groei. In 1950 werd in deO.L.Vrouwestraat een huis aangekocht als woningvoor de E.H.aalmoezenier. In 1958 werd doorMinister Meyers de eerste steen gelegd voor denieuwe bouw die werd opgericht op de plaats vande boerderij Van Loon. Het eenvoudige woonhuisvan 1924 werd geleidel i jk een grootgebouwencomplex met een diepte van 1 l0 meteren een voorgevel van 80 meter. De nieuwe bouwomvatte 5 paviljoenen, waarvan telkens 20 kleuterseen eethoek, een speelhoek, een klas, een slaapzaal,sani ta i re voorzieningen en een eigenbuitenspeelplein bezitten. In 1967 werden degronden "Bovenheide" als buiten-sluitstuk bij dezepaviljoenen aangekocht en omgedoopt in "KleineKinderlust" terwij l aan de bestaande oudegebouwen in 1968 de nodige veranderingenwerden aangebracht door het plaatsen van eenverdieping.

In 1977 was er groot feest in de "Kinderkolonie".Enkele zusters werden er speciaal gevierd voor hunlange, verdienstelijke inzet, voor enkelen was datal meer dan 50 jaar. Dit waren: Zuster OversteRaphaella Dierckx, en de Zusters Michaella Eelen,

Tharcisia De Volder en Josepha Jacobs. Tevensmocht men er zich over verheugen dat gedurendedeze periode, van 52 jaar, reeds 23000 verzwaktekinderen terug fit waren geworden dank zij debeste zorgen van de zusters en het personeel. Totslot nog een woordje over de permanentebegeleiding van deze kinderen. Die wordtmomenteel ter harte genomen door 18 zusters, 20kinderverzorgsters en 10 mensen voor hetalgemeen onderhoud. Er wordt volledig lageronderwijs gegeven waarvoor 4 onderwijzeresseninstaan. Er zijn ook 3 kleuterleidsters en eenbestuurster zonder klas. De kinderen wordenmedisch gevolgd door een kinderspecialist, metwekelijks een onderzoek voor de kleinsten.

Bovendien bestaat er Íechtstreeks contact met hetSt.Elisabethziekenhuis te Turnhout.1980 is weer een mijlpaal in dit tehuis. Vanaf Ijanuari draagt ze de naam "KinderopvangCentrum". Deze wijziging bracht tevens eenverandering mee in het leven in het tehuis. Was bijde aanvang het verblijf gesteld op drie maanden,dan is thans de verblijfsduur onbeperkt en iederkind in nood kan onmiddellijk opgenomen worden.Dit tehuis heeft in het verleden buitengewoneresultaten geboekt en bewijst ook heden ten dagenog altijd zijn onmisbaarheid. Er wordt geenonderscheid gemaakt in rang of stand, afkomst ofgezindheid, want een kind blijft voor de Zusters inde eerste plaats een kind.

Het prcventoium in de Onze-Lieve-Vrouwstraatte Ravels verdween op het einde van de 20steeeuw. Op dezelfde plaats bouwde men hel Home

(Rasthuis) Onze-Lieve-Vrouw van de Kempen.

117

Onzt. L,eve. Vrouw van De KempenOpenluchr-school voor zwakke

119

door Els De Kinderen

In oude archieven zi jn geen gegevensteruggevonden over de oprichting en de werkingvan een brouwerij te Ravels. Dit is welverwonderlijk; zeker als we bedenken dat dit nietzomaar een onbeduidend bedrijf was.

Het "Speciaal Ravels Bier" kende in de streek eenzekere vermaardheid. Kenners oordeelden dat hetzeer goed van smaak was. Niet enkel in onzedorpsherbergen, maar ook in de belangrijkste café'sop de Tumhoutse markÍ hingen uithangborden van"Speciaal Ravels Bier". De brouwerij kwamlangzaam tot ontplooiing in de jaren rond deeeuwwisseling, om dan in het begin van deze eeuween grote bloei te kennen.

Hebben we oveÍ de brouwerij weinigbijzonderheden te melden, dan is daar depersoonlijkheid van de brouwer, Adriaan Janssen,die wel stof oplevert voor enkele bijkomenderegels. Van moederszijde was hij verwant met defamilie Michielsen, die te Ravels uitgebreidelanderijen en huizen in eigendom had. Door erfenisin het bezit ervan gekomen, was Adriaan Janssendan ook zeer welstellend en dat liet hij duidelijk

merken.

Op stap was hij meer dan thuis, en inderdaad, hetwas al goud wat er schitterde aan handen en tanden,terwij I horlogekettingen en aanverwante dingen hetgeheel vervolmaakten. Derwijze uitgedost nam hijbijna dagelljks de tram naar Turnhout om er "demarkt te doen". Hij moest immers zijn bier eerbewijzen!

Wellicht was Adriaan Janssen een bekwamebrouwmeester, gezien de faam van zijn bier. Omde stielte leren was hij in zijnjongejaren in de leergegaan bij brouwerij "Oranjeboom" te Dommelenin Nederland. Aanvankelijk marcheerden de zakente Ravels uitstekend. Om en rond de brouwerij washet steeds een drukte van belang: vaklui enbrouwersgasten trachtten orde op zaken te stellen;

gerammel van tonnen, getrappel van paarden engehobbel van karren wanelden door elkaar. Erheerste letterlijk leven in de brouwerij en in hetbrouwershuis niet minder.

De grote ruimten van het huis leenden zich totonthaal van vele mensen, en dat was nodig, geziende talrijke meiden en knechten die er hun plaatsaan tafel innamen. De belangrijkste grondstoffenwerden per zak van vijftig kg aangeschaft. Hetbrouwershuis en de brouwerij waren schilderachtiggelegen in het centrum van het dorp aan hetkruispunt van de Grote Baan en de weg Gilseinde-Ravels Kamp. Het geheel was mooi onderhouden,een sieraad voor het dorp.

Omwille van zijn welstand meende de brouwer ookwerkelijk dat hij met aanzien diende behandeld teworden, en pastoor Van Mechelen was het daarwel mee eens. Bijgevolg handelde Adriaan Janssenbij gelegenheid als een echte burgemeester. Hijpresteerde het een pompierskorps op te richtenwaawoor hij keurige uniformen en bijbehorendesabels bestelde. Dit alles echter voor rekening vande gemeente, die achteraf kon betalen.

Tijdens de eerste wereldoorlog stonden aan degrenzen van het dorp wachten opgesteld. Opgeregelde tijdstippen achtte Adriaan Janssen hetnodig deze te inspekteÍen. Dan nam hij zijn mooistepaard uit de stal en weg was mijnheer de brouwer

De overdreven grote sier die hij tentoonspreiddeis uiteindelijk zijn ondergang geworden. Een lesvoor allen die menen dat geld het hoogste bezit isop aarde, en daarbij vergeten aan het werkelijk

waardevolle aandacht te schenken.

De Ravelse stoombrouwerij "De Wijngaard" van Adriaan Janssen

door Henri Maes

In 1954 publiceerde Pater Henri Maes "De

geschiedenis van LYeelde" als verhandelingvoorgelegd bij het einde van het Tweede JaarLetterkundige Afdeling van de MiddelbareNormaalschool. Hel manuscript was de eerslegeschiedkundige schets van het dorp en werd dooreen hele generatie shtdenten als bron gebruikt.We nemen de tekst hier integraal op.

Een geschiedenis van Weelde schrijven is niet zogemakkelijk, ten eerste: omdat er totnogtoe weiniggepubliceerd werd over ons dorp, en ten tweede:omdat een aantal documenten blijken verloren tezijn gegaan,bij de torenbrand in 1841. Ook is diegeschiedenis tamelijk ingewikkeld, wegens haarinnig verband met die van Ravels en Poppel, welkeeertijds tot de ene "Vrijheid Weelde" behoorden.Daarom is mijn doel ook niet van volledig te zijn.Dat zou te veel tijd en opzoekingen vetgen, wat

mij niet mogelijk is wegens mijn aanstaande afreisnaar Congo. Wel had ik in deze studie graag eensynthese gemaakt van wat tot hiertoe verscheenen van de documenten die het laatste jaar werdenontcijferd. Zo zot deze studie reeds een bijdragekunnen vormen voor een meer omvangrijke studie,welke mijn geëerde vriend, Dr.L.Van Baelen,zinnens is samen te stellen.

Ik reken het dan ook tot mijn plicht, hier eendankwoordje te schrijven voor Dr.Van Baelen, dieme enkele documenten uit het rijksarchief vanAntwerpen, door hem gecopieerd, liet afschrijven.Tevens mijn beste dank aan de Heer R.Peeters,stadsarchivar is van Turnhout, die me zobereidwillig zijn archiefliet inzien en me de copievan een oorspÍonkelijk document bezorgde. Ookwil ik hier niet vergeten de Heren J.Verhaeren enK.Van der Voort, mijn vrienden, onderwijzers teWeelde, die me het resultaat van hun eigen arbeidlieten benutten, en thans zo berei dwill ig meewerken

t2l

met Dr.Van Baelen. Hun allen, alsook al die andere"goede lieden, ingezetenen van de VrijheydtWeelde" die me op de ene of andere manierbijstonden bied ik hierbij mijn oprechte dank.

Ziehier hoe we deze studie kunnen indelen.A. Een kort historisch overzicht van de VrijheidWeelde. Hierin behandelen we achtereenvolgensna een korte bepaling van de ligging en detoponymie, hoofdzakelijk naar chronologischevolgorde:1. Oudste geschiedenis: namelijk voorhistorie enprae-romeinse vondsten2. De Heerlijkheid3. De Vrijheid Weelde (1296-1540)4. Wel en wee in de 16e en 17e eeuw (1540-1648)5. Het Ancien régime (1648-1792)6. Van de Franse revolutie tot op onze dagen7. Het geestelijk bestuur

B. Dan volgen enkele speciale aspecten vanWeelde, namelijkl. De geschiedenis der Sint Janskapel2. De geschiedenis van de H.Nikolaus Poppelius,Martelaar (1572)3. De Gilden en andere instellingen

C. Tenslotte volgen in bij lage de copieën van enkeledocumenten

Daar deze studie bedoelt watnieuws bij te brengen'aan de hand namelijk van nieuwe. tohogtoe weiniggekende of onuitgegeven documenten, zal ik hettweede deel van mijn studie, dat meestal steunt opreeds uitgegeven publicaties, enigszins inkorten.De lezer kan immers gemakkelijk zijn toevluchtnemen tot die publicaties zelf, namelijk:a) De Meyer (E.P.Petrus Baptista O.F.M.): DeKapelanie van Sint Jan Baptista te Weelde-Straat(Uitgave 1951)b)Aug. Van Eyndhoven. De H.Nicolaas Jansen vanWeelde, bi jgenaamd Poppelius (Turnhout:J.Splichal: 1900)c) id. : De H.Nicolaas Poppelius: zijn naam engeboorteplaats (Taxandria: 1904, p'17 4-191:Splichal: Tumhout)

Tononvmie en lissinsDe naam "Weelde". Volgens Stan Leurs zou de

naam komen van het Duitse "Wald = woud", omdathet een woudstreek is. Maar de meest aangenomenverklaring is die van Camoy, L.Stroobant enFl.Prims, e.a. Ziehier wat Camoy schrijft: "il estplus probable et bien aisé de reconsti tuer:"welithja" = aux sources (= welle). En Fl.Prims:"Ter Welde" schijnt te verwijzen naar de wellen ofbronnen van het Maasgebied. Inderdaad hebt gein Weelde de bronnen van de Aa, die in Nederlanduitmondt in de Maas.

LigginpWeelde is een ge meente van 3724 ha oppervlakte,met 2400 inwoners. Het ligt in het uiterste Noordenvan de Provincie Antwerpen, tegen de Nederlandsegrens, namelijk: ten N. Baarle-Nassau en Poppel,ten O. Hooge Mierde, ten Z. Ravels en Turnhout,ten W.Turnhout en Baarle-Nassau. Door zijngrondgebied liep eertijds de oude heirbaan: Brussel- 's Hertogenbosch. Juist wegens zijn ligging tegenhet huidige Nederland zal zijn geschiedenis nauwverband houden met plaatsen en gebeuÍenissenuit Nederland. Denk aan de rivaliteit tussenHoeksen en Kabeljauwen in de l4e en 15e eeuw.Zo behoorde Weelde, volgens Gramaye, tot 1479bij het "kwartier" van Oisterwijk, meierij 'sHertogenbosch, waarna het overging tot het"kwartier" van Tumhout, liggende in het "district"Antwerpen. Eveneens behoort het op geestelijkgebied tot de dekenij Hilvarenbeek. Later in de16e eeuw zal het onrustige tijden beleven door deinvallen van Maarten van Rossum met zijn bendenen de geuzen van Bergen-oP-Zoom.

Verder zien we in de 17e eeuw Weeldeachtereenvolgens overgaan aan twee beroemdeNederlandse families: in 1649 aan Amalia vanSolms, weduwe van prins Frederik Hendrik vanOranje, en kort daama aan de familie de Knuyt"Ridder, Heer van Oud en Nieuw Vosmeer". ZelfsConstantijn Huygens (1596-1687) de bekendeNederlandse dichter, spreekt in zijn "Jeugd" doorhem zelfgeschreven, over zijn voorouders die vanWeelde afkomstig waren. Zijn grootouders langsmoeders kant, Christiaan Bax en Geertrui Back"bewoonden in het dorp Weelde dicht bij de kerkeen kasteel met gtacht omringd, waarvan tot opheden de sporen bestaan" . Latpr zal er een heelgeschil oprijzen tussen Weelde en Bedaf over het

gebruik der gemeentegonden. Dit alles bewijst hoenauw onze geschiedenis bepaald werd door die vanNederland.

Weelde bestaat uit drie goed onderscheiden delen:-Het Kerkeind: de dorpskom rond Sint-Michielskerk,-De Straat: rond Sint-Janskapel, langs de grotebaan,

-Weelde-Statie: op een uur van de dorpskom.

De namen van enkele gehuchten, dieovereenstemmen met die van vroeger zijn hetMoleneind, het Hondseind (vroegerHoenderseind), de Noord- en Zuidheikant, de Heg,het Schoot, de Overheide, de Meir, het Lit, hetLaar, de Dijk, de Singel, de Leemputten, deElzenstraat, enz.

Langs alle kanten ligt Weelde omsloten door heide,met dennebossen en vennen, en middenin liggende oudere akkergronden en hetbewoonde gedeeltevan het dorp. Door het dorp vloei t de Aanoordwaarts en mondt in Nederland uit in de Maas:ze is 4 meter breed en tamelijk visrijk. Zowel inhet oosten als in het westen liggen er verschillendevennen: o.a. het Platven, den Bogaard, hetWeymeer, het Eindgoor, het Litven, het Lankven,het Groot Water, het Krom Busseltje, de Tommel,het Speeksel, enz. Over die ligging van Weeldeschr i j f t Gramaye in 1608 reeds zeer naïef :"sommige (mensen in Weelde) zijn 94, ander 104jaar oud en nog ouder: dit moet niet verwonderen,want de ligging van het dorp en de inrichting vande woningen zijn uiterst gunstig om de inwonerseen hoge ouderdom te laten bereiken." Dit rustigeboerendorpje, dat eertijds de beroemde "VrijheidWeelde" was, zullen we thans volgen in zijngeschiedenis.

A. Historisch overzicht van de Vrijheid

Weelde

I Oudste Geschiedenis

I. Voorhistorie en Romeins Tijdvak:Aan de Hoogeindse Bergen (landduinen) in Weeldewerd een groot aantal voorwerpen gevonden in

gehouwen silex (punten, messen, wiggen). VolgensJ.Stroobant zou het Tardenees tuig zijn uit hetlaatste tijdvak. Verder ontdekte men bij hetLankven in Weelde vier Belgisch-Romeinse tumuli,waarin een voorromeinse rituele urne werdaangetroffen: "Elles établissent la présence depeuplades dans la campine belge à une époqueprobablement antérieure à I'invasion romaine".

Il. Oude overleveringen:Een volksoverlevering verhaalt dat er, reeds langgeleden, een moeras was op 't Schooiten bij deAa. De pr imit ieve bewoners woonden inplaggenhutten gebouwd op palen, die zij in dedrassige grond dreven. Ze leefden er van visvangst.Dit zou de oudste bevolking geweest zijn van onsdorp. Daarom spreekt die overlevering van denHeer van Tulder, die op 't Schooiten woonde endaar uitgestrekte landerijen bezat met vlas, rogge,enz. en grote kudden schapen. Het waswaarschijnlijk een groot herenboer: van de oudeherenhoeve op Tulder blijven er nog sporen over.Verder verhaalt nog een legende, aangehaald doorL.Stroobant in zijn "Légendes de Weelde" dat erop diens landgoed een moeras was langs de Aagelegen. Daarin is een "wiel", waarvan volgens delegende de diepte niet te peilen is. Vroeger zoudaarin een kerk verzonken zijn. Met Kerstmis oml2 uur 's nachts beginnen er de klokken te luiden.Behalve die legende over de klok van "denBogaert", werden door dezelfde schrijver nogandere legenden aangehaald, o.a. over deHeksensabbat aan de Hegse brug, over deduivelshoek, de Schuttersboom (oude galg), despinsters aan 't Groot Water, enz.

IL De Heerlijkheid

I. Weelde-Ravels-Poppel.Oudtijds vormde Weelde één geheel met Ravelsen Poppel , zoals Gramaye (1580-1635), degeschiedschrijver van Albrecht en Isabella getuigtin zijn "Antiquitates Brabantiae": "Een drietaldorpen zal ik in een enkele verhandel ingsamenvoegen, omdat zij één zijn in gerechts- enbestuurszaken. Ravelshof, zoals men in de oudetijden zegde, nu met weglating van de uitgang:Ravels, hangt voor geestelijke zaken afvan de abdijvan Tongerlo bij gift van de bisschop en, bij

lz)

vergunning van de koning ook voor wereldlUkezaken (tienden), sinds de band van haar vereniging(met de andere dorpen) gebroken is. Reeds in hetjaar 1559 had die scheiding plaats. Poppel, dat meeraan de oude gewoonten gehecht is, blijft nogaflrangen van de schepenbank van Weelde en staatgeestelijk onder Tongerlo. Weelde, krijgt eenzielverzorger (pastoor) van de abt van Averbode,die de tienden ontvangt welke eertijds geïndwerden door Margareta, vrouw van de plaats, doorArnoldus Steencop haar vader, door HenricusWerthusen zrjn zoon in het jaar 1260, de laatstebezitter, en door hun voorouders die de kerkhadden toegewijd aan de aartsengel MichaëI,omdat zij geboortig waren van Brussel, waar mendezelfde patroon heeft ".

Hieruit blijkt dat de drie bovengenoemde dorpen,hoewel gescheiden voor het geestelijk bestuur(Ravels en Poppel afhankelijk van Tongerlo,Weelde van Averbode), verbonden waren voor hetwereldl i jk bestuuÍ. Poppel hing af van deschepenbank van Weelde zowel voor de hoge alsvoor de middelbare en lage jurisdictie (tot 1655),Ravels enkel voor de hoge jurisdictie, en dit totheï jaar 1630 zoals blijkt uit de oude bri efu issel ingnagegaan door Com.Ruts. Dus niet tot 1559 zoalsGramaye, die nog wel op onnauwkeurighedenbetrapt woÍdt, ten onrechte beweert.

II. De Heren van Weelde.Hier vindt men dan de oudste heren vemoemd.nameli jk Arnoldus Steencop, zi jn dochterMargareta, zijn schoonzoon Henricus Werthusen.Hun voorouders afkomstig van Brussel, haddenhet'Jus patronatus" over de Sint-Michielskerk,door hen gesticht. Deze kerk moet er reeds voor1260 gestaan hebben, vermits de jongste dervermelde heren, Henricus Werthusen, in 1260 reedshet jus patronatus met recht op de tienden enbenoeming overdraagt aan de abt van Averbode.Fl. Prims zegÍ zelfs in zijn Album PastorumCampiniae: "De patroonschap van Sint Michieldoet denken aan een stichting van de aanvang der10e eeuw, en aan een 'lrije kerk". Het oude Weeldeis ontstaan rond het kasteel der Heren, dat stondop de plaats van de huidige Sint Michiels pastorij.De grachten van dit kasteel, ongeveeÍ 6 meterbreed, zijn thans nog zichtbaar en heten "de

burcht". Een ander kasteel moet zich bevondenhebben in de "Singel", op een paar honderd metervan de kerk. Gramaye spreekt immèrs duidelijkvan twee versterkte kastelen, in zijn tijd (1608)reeds gesloopt, en van de twee heren der plaats,beiden van dezelfde familie. Hij zegt: "ln het anderedorp (Weelde) bewonderde men twee versterktekastelen, gelegen achter de kerk en toebehorendaan de twee broeders Werix en Gerardus. Dedubbele gracht bestaat nog en ouderlingen hebbende grondvesten zien opgraven. Maar zij zijn nuverwoest met verlies van bijna alle voorrechten,toen de partijtwisten tussen de Hoeksen en deKabeljauwen zich ook bij de Brabanders begonnenuit te breiden".

Wellicht als gevolg van de partijtwisten in Hollandontstaan tussen Hoeksen (conservatieven) enkabeljauwen (vooruitstrevenden), twisten die I 50jaar duurden (vanaf 1345-1492), geraakten ookdie heren onderling in twist en hebben elkanderuitgemoord. Later vindt men geen andere namenvan heren vermeld. Wel moet er in de 14e eeuween familie de Bie gewoond hebben op het kasteel,wier naam voorkomt in "le Livre des Feudatairesde Jean III, duc de Brabant". Johannes de Bie, laterzijn dochter Katharina en haar man GhiselbertusBack, hadden tussen l3l2 en 1365 te Weelde inpacht: tienden, grond, een windmolen en eenwatermolen. In 1365 maakte Katharina haartienden over aan Tongerlo. Die Ghiselbertus Backwas wellicht een vooroudervan de bovenvermeldeGeertrui Back, Constantijn Huygens' grootrnoeder,die 't kasteel van Weelde bewoonde.

IIL De Vrijheid Weelde

l. Ontstaan der Vrijheid.HeÍog Jan II van Brabant (1294-1312) maaktevan Weelde een Vrijheid (municipium) en schonkaan Weelde zijn eerste vrijheidsbrief, zoalsGramaye vermeldt: " Weelde ontving zijn eerstevrijheidsbrief van Hertog Jan, toen het aantalBaronnen en vrijheden die op de Raad moestenaangezocht worden, reeds bepaald was. Daaromis het dat men deze Vri jheid (Weelde) debeslissingen niet met de anderen ziet tekenen engoedkeuren. Dezelfde Hertog tenjare 1296, steldezijn mannen van Weelde, Poppel en Ravels, om

124

reden van de brug van Rovaert, vrij van alle last enherstel l ing aan de wallen van de stad 'sHertogenbosch". Hoewel ik niets afueet van hetnog bestaan van die eerste vrijheidsbriefofvan eencopie, is het toch waarschijnlijk dat Weeldeinderdaad zijn vrijheidsbrief kreeg van Jan II, ophet einde der l3e of begin l4e eeuw. Fl. Primszegt immers in zijn "Geschiedenis van Antwerpen"dat Jan II een stadspolitiek volgde om het gezagder burgerij te veÍsterken ten opzichte van hetoveral opkomende gemeen. Daarom ontvingen indien tij d Antwerpen, Leuven, Tienen en vele anderegemeenten hun vrijheidsbrieven.

Er bestaat wel een 16e eeuws afschrift van eenoorkonde van Jan II, in augustus 1307, waardoorde Weeldenaren worden vrijgesteld van de werkenaan de dijken van de meierij van 's Hertogenboschen aan de vestingen van Antwerpen, op voorwaardedat zij de Rovaertse brug over de Aa, in 't gebiedder Vrijheid, onderhouden. Die brug was van grootbelang, omdat zij lag op de heirbaan Brussel- 'sHertogenbosch. Van 1298- 1314 werden de wallenvan Antwerpen uitgezet en de stad vergroot.Ziehier dit document ongeveer in zijn geheel: "Wy,Johan, byder gracien Godts, hertog van Lotringeende van Brabandt, doen condt ende laten weetendat ende alsoo veel ende menichfuldige twist endegeschil is geweest tussen onse goede lieden vanAntwerpen, s'Hertogenbossch, Tumhouth endeWeelde, door dien dat die van Weelde seggen wilde,dat sij huere Brabantsche schouden nyet te geldenen hadden, maer ongelt aenden grave vanVlaenderen behoorden te betalen ende woldenoyck seggen dat sy met onse steden van Antwerpenende s'Hertogenbossche ende vryheyt vanTumhoudt, noch de meyerye van dyeÍ nyet te doenen hadden, noch mosten gelden in die dycken endemoeringhen oft vestingen. Soe eest dat wy, naerypen rade van onsen lieven ende getrouwen vanCortenberch. om gemeynen oirboir ende vreede,hebben voor ons geroepen, die geseyde goedeluyden van Antwerpen ende den Bosch, Tumouthende Weelde, die haer hebben geset in ons seggen.Dat is dat voortaen gelijck van ouden tijden dievan Weelde, soe wel die binnen der vryheit woonenals inde gebeurte van Ravels ende Poppel, diegewoonlyk syn tot Weelde te rade ende te recht tecoÍrmen, sullen ende moeten blijven onder den

hertoch als lantsheere. Ende oft het quaem dattercryge oft velt geseth woÍdden tegen Vlaenderen,moeten voor den lants heere staen enden denstandtdaert van Brabant volgen. Ende al soo syvan oudts onderhouden de Rovers brugge endesyn nyet schuldich aende dycken vande meyeryevan Shertogenbossch, noch vestingen vande burchtvan Antwerpen te gelden. Is oyck ons segghen datdie vrydomme ende privilegie geoctroyeert endegegunt aen die van Tumhouth nyet mach zyn totachterdeel van die van Weelde. die heurevrydomme ten vollen sullen genieten. Ende inteecken van condtschap van alle dese geseydedingen, hebben wy aen dese brieve onsen segeldoen hangen. Gedaen inde stadt van Brussele inde maent van oochste anno 1307"

Wat ik echter in dit stuk niet kan thuiswijzen is deuitvlucht die de Weeldenaren zoeken in het feit datzrj "ongelt" (: 5shatting op onroerende goederen)aan de Graafvan Vlaanderen behoorden te betalen.Al zal uit een volgend document blijken dat Weeldein de tweede helft der 14e eeuw aan de graven vanVlaanderen moet hebben toebehoord, toch vind ikgeen enkele aanduiding, buiten bovenstaanddocument, dat zij ook voor 1307 enige verplichtingtegenover dit graafschap konden hebben, daar deHertog van Brabant hun natuurlijke "lantsheere"was, en hij hun slechts enkele jaren tevoren hunvrijheidsbrief had geschonken. Hier dient dusverder gezocht naar mogelijk verband tussenVlaanderen en Weelde. In het kader van hethertogdom Brabant was Weelde dus een Vrijheid,behorende, volgens Gramaye, tot het kwartier vanOisterwijk en het district 's HeÍogenbosch. Vanaf1479 zou het vallen onder het kwartier vanTurnhout, district Antwerpen, zoals Gramayevermeldt: " Van 's Hertogenbosch hingen zij af, enwel van het kwartier, als men zegt, van Oisterwijk.En eindelijk in hetjaar 1479 werd bevolen aan deschout van Oisterwijk in het vervolg geen karweienmeer op te leggen aan die van Weelde en Poppel(het blijkt dat die van Ravels toen reeds gescheidenwaren), omdat die met de Turnhouters bij hetdistrict Antwerpen zouden gevoegd worden".

Ook hier stel ik me de vraag, of Gramaye wel goedwas ingelicht. Immers, uit de studie van J.E.Janssen"Tumhout in het verleden en het heden". bliikt wel

t25

dat Weelde reeds in 1347 samen met negenomliggende dorpen tot het gebied van Tumhoutbehoorde, wat ook maar natuurlijk was, vermitshet veel dichter bij Tumhout lag dan bij Oisterwijk.Toch moet het kwartier Oisterwijk voorheen welzekere rechten gehad hebben op Weelde, vermitsde Weeldenaren eertijds moesten helpen aan dedijken van de meierij 's Hertogenbosch. Een dieperonderzoek over de indeling van het land in die tijdenkan misschien meer licht brengen.

II. De vroenten en gemene gronden.In 1331 verkocht Jan I I I (1312-1355), d iewaarschijnlijk in geldnood zatwegens zijn talrijkeoorlogen, veel heide- en woeste gronden aanWeelde, die misschien de oorsprong vormen dergemeente-eigendommen. Een vidimus van deze"aertbrief van Weelde en Poppel" verleend doorAlbrecht en Isabella op I februari 16 19, bevat eencopie van het authentieke stuk van Jan III (in 'tlatijn), en een confirmatie van dit stuk door Filipsde Goede op 28 juni lul49 (in 't Vlaams). Een copieop het origineel, berustend in het stadsarchiefvanTurnhout, werd me bezorgd door R.Peeters,stadsarchivaris en komt achteraan in bijlage. DeWeeldenaren die steeds "in paisible ende rT edelijckepossessie" waren geweest van "hunne vrointe endegemeijnte-gronden wilden den voorscrevenvercri jghbrief (van Jan II I) geeirne doenvernieuwen ofte immers daer van doendepescheren behoorelijcke brieven van vidimus,midts dien den denselven door lanckheijdt van tijdeende quaede bewaeringhe is bijnaer verrot endebedorven". Van de vidimus, gegeven door Filipsde Goede in 1449, waren "de segelen doord'innurie des tijdts afgecomen". Daarom vroegenzij bekachtiging van beide brieven doorAlbrechten Isabella. In deze briefdan van 1331 zegJ JanIII(ik vertaal), dat hij zijn gemeente- en woestegronden, gelegen binnen verder vermelde grenzenen die niet aftrangen van dejurisdictie van Tongerloofvan andere Heren, verkoopt aan de mensen vanzijn heerlijkheden Weelde en Poppel en aan hunerfgenamen, en dat voor de prij s van tien oudetomoyse ponden, en de jaarlijkse cijns van drieoude tornoyse solidi. Zij mogen twee geschiktemannen uitkiezen om die gronden te verdelen enhet gebruik ervan te regelen. Als vreemden hetwagen er met hun kudden of op een andere manier

gebruik van te maken, dan mag de rentmeesteÍ vanHerentals een warandemeester aanstellen, die opde vreemde dieren mag beslag leggen en een boeteeisen van twintig zwaÍe solidi ten voordele vande Hertog. Ook Filips de Goede geeft aan derentmeester van Turnhout macht "vosteren oftschutteren" aan te stellen, die vreemde lieden endieren aangetroffen op de vroente- engemeentegronden,mogen beboeten ten zijnenvoordele met een "pene van twintich schellingenswerten tomoyse".De bedoelde gronden warenmet palen afgebakend, een grens die liep vanGehulte naar Verschot, vandaar naar Dilre (tussenBaarle en Weelde), naar Lervisfort, naar Rovaert,naar Tuldel, en langs Mierdermere terug naaÍGehulte. Op die vroente- of gemeentegrondenkonden de Weeldenaren hun kudden weiden, turfsteken, hout sprokkelen, enz. Iets wat tot de laatstetij den is blijven voortbestaan. Later zullen ergeschillen oprijzen met Bedaf over het gebruik vandie vroentegronden. In verband met dievroentegronden, vermeldt Gramaye dat Weeldesinds hetjaar 1350 (dus van Jan III) het voorrechtbezat bomen te mogen planten op 80 voet afstandrond elke eigendom. Ik vermoed dat Gramaye zichhier vergist van datum, wat hem nog wel eensvoorvalt, vermits de octrooi van Filips de Goede100 jaar later op geen voorgaande privilegie vandie aard zinspeelt. Op 22 oktober 1453 schenktFilips de Goede aan de Weeldenaren een oktrooivoor het planten van bomen in de vroente- engemeente: "dat elck van onse goede luyden, binnenden palen van hunne vroenten en gemeyntengeseten, binne heure vroente ende gemeyntentachentich voeten verre ter selver gemeyntewaertsinne sal mogen setten ende poten alderhandeboomen: eicken ende andere. en de andere en diealdaer houden staende ende wassende af tehouwen, vertimmeren, breecken, vercoopen ofteandersints in sijnen oirboir besteden, ende anderewederom setten ende poten, also dicwijls endemeinich werve als hun dat zal gelieven ende goetduncken".

Verder vond ik nog in een studie van Jos Verhaerenuitgelegd hoe zij van het vruchtgebruik mochtengenieten, en de voorschriften daarmee verbonden.Ziehier enkele van die voorschriften:1) Op de wegen mochten allen eikelen rapen;

niemand mocht die afschudden op strafvan boete2) De vreemden op de vroentegronden wordenaangehouden.3) Vanaf de zondag na Sinksen mag men er turfsteken: a) de ploegers (vrije grondbezitters): ééndag (van zonsopgang tot zonsondergang), b) dekeuters (kleine pachten): een halve dag.4) Wie voor een ander turfsteekt moet een briefehebben5) Het "sanden" (: opmaken van gemeentewegen):a) de ploegers moeten helpen met gespan, en driemutsaards meebrengen, b) de keuters: moetenhelpen met hun schup6) Wie stenen bakt moet van iedere mout 100stenen afstaan ten behoeve van kerk of kapel7) Vlas mag niet gerootworden: a) langs de wegen,b) langs verpachte visvijvers, c) langs de Aa(waarschijnlijk wegens de vis).

Deze gegevens kunnen ons reeds enigszinsinlichten over de levenswijze in die tijden. Er waswel een zekere welstand in ons dorp. Gramaye zegtimmers: "Door de plaatselijke weverijen en debeschaafdheid van de inwoners waren deze dorpen(Weelde en Poppel) eertijds zeer beroemd". Degrondstof voor de weverijen werd geleverd doorde kudden schapen die weidden in de vroente, endoor de plaatselijke teelt van vlas die belangrijkmoet zijn geweest, gezien de reglementen op hetvlasroten hierboven. Enkele jaren geleden nogwerd het ven, genaamd "de Vlassloot" gedempt.De producten van hun weverijen konden zewellicht gemakkel ij k verkopen te Tumhout, dat eenbelangrijk centrum was voor de tijk. In verbanddaarmee zou ik kunnen spreken over de wekelijksevrijdagmarkt en de twee jaarmarkten te Weelde,die "sij supplianten van oude tijden binnen devoorseyde Vrijheydt hebben gehadt ... welckevoorseyde merckten bij vencheyde ... Hertogenvan Brabant sijn geconfirmeert geweest, endenamentlijk in den jaere vier hondert ende seven envijftig bij loffelijcker memorien Hertogen vanBourgoignen " Meer hierover verder (zie bijlageII gans het document).

III. Verdere ontwikkeling der Vrijheid.Daama treffen we voor 1407 een merkwaardigdocument aan, dat enige toelichting vraagt. Hetgeldt namelijk een overeenkomst van 2 mei 1407

waardoor Weelde en Resorten geruild wordentegen Dendermonde, en tevens de voorrechtenbevestigd worden die Weelde woeger'verkegenheeft zowel van Brabant als van de Graven vanVlaanderen. Ziehier de voomaamste bepalingen uitdit stuk. De Hertog van Brabant schrijft aldus:"ende wij, bij accoort van den tweeden meylestleden bij mangelinge tegen Dermonden hebbenverkregen de heerschappije van Weelde met synetoebehoorten ende resorten, welke dus lange aenden graefschappe van Vlaenderen heefttoebehoort". Daama volgt bevestiging van devoonechten der Weeldenaren: "dat wij uyt goedergonsten ende vrinschappe die wij tot hun draeghen,ende hebben gegeven ende geconsenteert endebevestight ende alsulcke privilegien, poincten endevryheden als sy van onse geseyde voorderen endevoorsaeten van saliger gedaghtenisse, ofte ook vande graven van Vlaenderen vercregen hebben, dieselve te houden, te hebben ende te gebruycken, dewelke wy hun voor ons, onse oirs endenaercomelingen, gelooven ende sweiren te houdenende doen houden vast ende sonder breecken teneeuwigen daghe ende des toirconde hebben wyonsen segel aan desen brief doen hangen (zievolledig document in bijlage).

Ik vermoed dus dat het hier gaat om een ruilingfussen de twee gebroeders Antoon van Brabant(1406-1415) en Jan zonder Vrees, Graaf vanVlaanderen (1405-1419). En ik stel me de toestandaldus voor. Na de dood van Jan III van Brabant(1355), die opgevolgd werd door zijn dochterJohanna en Wenzel van Luxemburg, ontketendede Graaf van Vlaanderen, Lodewijk van Male, eenopvolgingsoorlog, waarin Brabant verslagen werd.Door de vrede van Ath (4 juni 1357) gingen deheerlijkheid Mechelen en de stad Antwerpen metafhankelijkheden over aan Vlaanderen. Wellicht isWeelde mede overgegaan metAntwerpen. Slechtsin het begin der 15e eeuw kon Brabant, onder deBourgondiërs, opstaan uit zijn verval van na 1350.En in 1407 ontstond dan een overeenkomst tussende twee gebroeders (verdrag te Quesnois),waardoor Jan zonder Vrees zijn rechten opBrabant, Limburg en de stad Antwerpen afstondaan zijn broederAntoon. Wellicht houdt de ruilingWeelde-Dendermonde daarmee verband. Ze valtimmers voor in h eïzelfde iaar 1407 tussen dezelfde

127

heren, die er beiden maar baat bij konden hebbendat Weelde en Dendermonde elk tot hun natuurlijkelandsheer behoorden en niet tot het gebiedvan eenverafironende heer. Zo denk ik dan, voortgaandeop de gegevens van de algemene geschiedenis enop bovenvermeld document, dat Weelde van 1357ïoï 1407 van Vlaanderen aflring.

Ik schreef om uitleg hierover aan Dom. Gregoriusde Clercq, conservatoÍ van het stadsmuseum enbestuurslid van de oudheidkundige kring teDendermonde. Hij antwoordde mij, dat sinds deI 1e eeuw Dendermonde altijd Vlaams is geweest,en dat Jan zonder Vrees er op 22 April 1405 deeed aflegde als Heer van Dendermonde; dat hetoverigens onnatuurlijk schijnt dat een versterktestad als Dendermonde zou geruild worden voorenkele dorpen in de Kempen; en dat het wellichtgaat over landgoederen in of rond Dendermonde.De documenten van Dendermonde gingen te nietin de brand van het stadhuis in september 1914,zodat er daarover niets meer te vinden is. Maar uitwat er voordien gepubliceerd werd uit het archief,is er nergens spoor van een ruiling "Dendermonde-Weelde en Resorten". Verdere opzoekingen kunnenhier misschien meer klaarheid brengen, maar mijlijkt de ruiling tegen landgoederen in of rondDendermonde wel mogelijk. En alleszins moetWeelde in vroegeÍe tijden betrekkingen gehadhebben met Vlaanderen, aan wie het volgens hogervemoemde documenten "ongelt" moest betalen,en van wie het zekere voorrechten had, die deHeÍtogen van Brabant erkenden.

IV. De Schepenbank en het wereldliik bestuur.Vanafde 13e eeuw keeg langzamerhand elke stad,elke vrijheid een eigen schependom. Bestuurd engeoordeeld te worden door een eigen magistraatwerd beschouwd als een recht, ja als de grondslagvan elke nieuwe gemeente. Weelde, Poppel enRavels maken van ouds één schepenbank uit. In1296 gaf Hertog Jan II, Hertog van Brabant enLimburg zijn eerste vrijheden aan "al de mensen

van Weelde, Poppel en Ravels, die volgens oudegewoonte tot de vierschaar van Weelde behoren"(.. .more sol i to ad placitum apud Weldeconfluentes). Dus had Weelde toen reeds schepenenmet ten minste Íechtsmacht. Ook later in de l4een 15e eeuw is er spraak van schepenen vanWeelde, die verantwoordelijk zijn voor de giftendoor de gemeente gedaan, wat eÍ op wijst dat zeniet enkel meer rechters zijn, maar ook hun woordmeespreken in het bestuur.

De oudste brieven, welke giften vermelden aan dekerk ofaan de armen van Poppel gedaan, zijn alleopgesteld door "Scepen van de vrijheyt Weelde"bv. in 1384 door Godevaert die Wolff en JanCoppens; in 1403 door Willem Maes en Woutervan Trier; in I 429 door Jan Claes en Jan die Wolff,enz. Nadat Weelde in 1479 was overgegaan vanhet kwartier van Oisterwijk naar dat van Tumhout,gebeurde het wellicht soms dat de Tumhoutersmeenden zich te mogen mengen in deaangelegenheden van Weelde. Daarom bevestigtFilips de Schone, vader van Keizer Karel, in 1504het recht der Weeldenaren zich tot hun eigenschepenbank te wenden, die dienst deed alsdingbank onder voorzitterschap van de schout.Gramaye immers schrij ft: "Van een andere Hertog,eveneens Filippus genaamd (Filips de Schone,vader van Keizer Karel), kreeg het dorp in 1504het verbod dat niemand van de inwoners voor derechter of de warandemeester van Turnhout, ofvoor de stadhouder van Brabant mocht gedaagdworden, indien hij verkoos bij de schepenbank vanWeelde terecht te staan".

Zolang Weelde en Poppel verenigd bleven, verkoosde officier van de grondheer één schepenen teWeelde, en één te Poppel; elk der twee schepenenverkoos in zijn dorp de andere schepenen: die vanWeelde drie, die van Poppel twee, ondeÍ toezichtvan de offrcier. Dat was de vaste regel voor hetsameÊstel len van de zeven schepenen deÍgemeentebank. (Wordt vervolgd)

Tijdschrift 'De Drie Goddelijke Deugden'Afgiftekantoor: 2380 Ravelsl

Redactie, samenstelling en lay-out:Marc Vermeeren,

De MeeÍkens 10, 2382 Poppel

Verschijnt 3-InaandelijksVerantwoordelijke uitgever:Laurert Woestênburg,Beatrijs v. Nazarethln. 2, 2382 Poppel

128