De bescherming van de verkoper van roerende goederen door bet eigendomsvoorbehoud - Een rechtsvergelijkend overzicht.

Peter Callens

1. INLEIDING.

Wordt de verkoper van roerende goederen afdoende beschermd in het Belgische recht ? Kan zijn bescherming beter georganiseerd worden, zonder hierbij de tegengestelde belangen van anderen te ontdoen van hun -even legitieme - bestaande bescherming ? Dit zijn de vragen die in dit artikel een begin van antwoord krijgen door een/ onderzoek naar de grondslagen van de Belgische beschermingspolitiek te plaatsen naast de specifieke reglementeringen in de andere Ianden. Fundamenteel is het conflict tussen de verkoper en de chirograffaire schuldeisers. In de mate dat men aan de verkoper een grotere bescherming toekent dan aan de chirograffaire schuldeisers, vermindert men de al­gemene waarborg van deze laatsten (art. 7 en 8 Hyp. W.). De bescher­mende voordelen die onze wetgever toekent aan de verkoper van roerende goederen (roerend voorrecht van art. 20, 5o Hyp. W. ; revindicatie van roerende goederen die zonder tijdsbepaling verkocht werden ; ontbinding van de overeenkomst volgens art. 1654-1656 BW) vallen weg op het ogenblik waarop de vraag naar de bescherming het meest acuut wordt : het faillis­sement. Het Belgische beschermingsstelsel blijkt dus contradictoir, of op zijn minst precair te zijn ; het verschijnsel is echter helemaal niet onver­klaarbaar. De logica van dit systeem moet gezocht worden in art. 1583 BW. Wanneer de koper (de schuldenaar) een voorwerp koopt, wordt hij automatisch eigenaar. Het voorwerp gaat dus behoren tot de ge­meenschappelijke waarborg van de schuldeisers. De Belgische wetgever wil in de mate van het mogelijke de gelijkheid onder de schuldeisers bewaren, en weigert bijgevolg een bevoordeelde situatie aan de verkoper van roerende goederen in geval van faillissement : zijn wettelijke zeker­heden, zoals hoven opgesomd, vallen weg. Dit algemeen beginsel van art. 1583 wordt nu gecorrigeerd door art. 2279 BW. Alhoewel de koper eige­naar is van het gekochte roerende goed, dat dus tot het gemeenschap­pelijke pand behoort door de luttele wilsovereenstemming, blijft de uit­oefening van de zekerheden mogelijk in twee gevallen. Vooreerst wordt aanvaard, dat de exceptio non adimpleti contractus niet vervalt bij faillis­sement, en ten tweede blijft het revindicatierecht bestaan wanneer de goederen nog niet zijn afgeleverd in de magazijnen van de koper of van

99

diens commissionair (art. 568, lid 1 WvK). Het opzet van de gelijkheid onder de schuldeisers bij faillissement wordt dus niet gehandhaafd in deze twee gevallen. Hoe kan dit verklaard worden ? In het Belgische recht is het begrip «gemeenschappelijke waarborg» niet gegrondvest op de eigendom, maar op de schijn van eigendom. Deze schijn treedt maar in werking wanneer de koper goederen in zijn bezit heeft en zich ten overstaan van deze goederen als eigenaar gedraagt. De schijn van eigendom ligt vervat in art. 2279 BW en zorgt ervoor dat, zolang het bezit niet bestaat uit hoofde van de koper-schuldenaar, de verkoper over voldoende zekerheden blijft be­schikken, ten nadele van de chirograffaire schuldeisers. Belangrijk is echter voor het vervolg van ons betoog, de vaststelling dat wanneer de koper de gekochte zaak in zijn be zit heeft, de verkoper zijn traditionele bescherming verliest bij faillissement van de koper. Daarom hebben partijen een bijkomende bescherming gezocht in het eigen­domsvoorbehoud. Laten wij de uitwerking van deze techniek bestuderen in het Belgische, Franse, Nederlandse en ltaliaanse recht. Vooraleer het deel over het eigenlijke eigendomsvoorbehoud aan te snij­den, willen we de lezer kort herinneren aan het onderscheid in de wijzen van eigendomsoverdracht, zoals die bestaan in het N ederlandse en het Duitse recht enerzijds, en het Belgische en het Franse recht anderzijds. Art. 1583 BW geeft de regel van de Code Civil : door de koopovereen-komst wordt de koper eigenaar. . Het Nederlandse recht verschilt van het Belgische en het Franse recht door de gevolgen die de koopovereenkomst met zich meebrengt. «De koopovereenkomst (volgens het Nederlandse recht) is de overeenkomst waarbij de ene partij, de verkoper, zich verbindt een zaak te leveren en de andere partij, de koper, zich verbindt een prijs te betalen. De koopover-

-· eenkomst brengt dus de plicht tot levering en tot betaling met zich mee. (1)». In het Duitse recht doet het koopcontract (Kauf-Verkauf) slechts weder­zijdse verplichtingen ontstaan en laat de eigendom aan de verkoper. «Der Kaufvertrag ist nichts anderes als das Rechtsgeschaft, welches die Par­teipflichten zur Vomhame dieser Uebertragungsakte begriindet. Die Herr­schaftslage am Kaufobjekt wird durch den Kaufabschluss nicht veran­dert ; dies geschieht erst vermoge des Vollzugsgeschafts (der iiber­eignung, der Abtretung). Ein Gegenstand sei «Verkauft», heisst, also zunachts nur, dass der Verkaufer verplichtet ist, dem Kaufer die Sache zu iibergeben und das Eigentum an der Sache zu verschaffen. Auch wenn der Kaufer den Gegenstand schon bezahlt haben sollte, bedarf es doch noch des Besitzwechsels sowie der Uebereignung, urn ihn zum neuen Eigen­tiimer zu machen.» (2) Men kan de overdracht analyseren als volgt :door

(1) PITLO, A., Het Verbintenissenrecht, Haarlem, 1964, p. 314. (2) ESSER, J., Schuldrecht, Band II, Besonderes Teil, Karlsruhe, 1971, p.3.

100

het koopcontract heeft de koper een persoonlijk recht op de eigendoms­overdracht van de zaak, maar de eigenlijke overdracht gebeurt slechts door twee afzonderlijke operaties, die dan ook veelal gescheiden in werking treden. Enerzijds is er de afgifte, de levering (Uebergabe), die de koper in het bezit stelt van de zaak. Anderzijds is er de eigenlijke wil die de eigendomsoverdracht tot werkelijkheid maakt (Einigung), het is de ge­wilde levering (dingliches Erfiillungsgeschaft). « Uebergabe» aileen reali­seert de eigendomsoverdracht niet, zolang de «Einigung» er niet bij is. Dit is het geval bij verkoop met eigendomsvoorbehoud (3).

2. HET EIGENDOMSVOORBEHOUD

Het eigendomsvoorbehoud is de overeenkomst waarbij de verkoper (op afbetaling) zich de eigendom van de verkochte zaak voorbehoudt tot de volledige betaling van de koopprijs door de koper, aan wie de zaak al afgeleverd werd. De eigendomsoverdracht gaat slechts door bij de beta­ling van de laatste schijf, hoewel de levering reeds gebeurd is en de koper op afbetaling het effectieve bezit heeft.

A. Belgie

Wat het Belgisch recht betreft wijkt dit eigendomsvoorbehoud af van artikel 1583 B. W., hetwelk een suppletieve regel is, zodat partijen ervan kunnen afwijken (4). Dit alles betekent niet dat de koper naar Belgisch recht te allen tijde zal blootstaan aan h~peisrecht van de verkoper-eige­naar : zijn bezit is namelijk gefundeerd op het koopcontract, en de koper wordt dus beschermd door artikel 2279 B. W .. Over de juridische aard van het eigendomsvoorbehoud bestonden er in Belgie verschillende meningen. Het Hof van Beroep van Brussel had een geval van eigendomsvoorbehoud uitgelegd als een verkoop onder op­schortende voorwaarde wat betreft de eigendomsoverdracht. Deze voor­waarde zou dan de volledige betaling van de prijs zijn (5). Procureur-Gene­raal LECLERCQ weerlegde deze zienswijze. Vooreerst gaat het erom precies de draagwijdte te kennen van een opschortende voorwaarde. Ze laat de verkoop afhangen van een toekomstig onzeker feit. Dit betekent dat zolang de voorwaarde niet gerealiseerd is, er geen (wederzijdse) ver­plichting bestaat. «L' obligation conditionnelle qui ne peut pas donner lieu a une execution forcee, ne comporte pas davantage une execution volon­taire. Et cela pour Ia me me raison : tout payement suppose une dette, et il n'y a pas encore de dette.» (6). Men is echterverplicht vast te stellen dat in

(3) MAON, P., Syllabus histoire du droit prive, Namen, p. 76. (4) DE PAGE, H., Traite elementaire de Droit Civil beige, Brussel, 3e uitgave, IV, nr. 277. (5) Brussel, 11 januari 1929, Pas., 1929, II, 123. (6) PLANIOL, M., Traite elementaire de droit civilfran~ais, Parijs, 1920-1921, II, nr. 375. LECLERCQ, P., Advies bij Cass., 9 februari 1933, Pas., 1933, I, 103.

101

bet betwiste geval de levering plaatsgevonden beeft evenals de betaling van een deel van de som. Met bet oog op de opscbortende voorwaarde was bet niettemin onmogelijk de zaak te leveren en een deel van de prijs te betalen als uitvoering van bet contract. Bovendien noteert LECLERCQ een tweede incoberentie. Indien de verkoop onder opscbortende voor­waarde aangegaan is, dan bestaat er voor de koper nog geen verplicbting de prijs te betalen. Welnu, in dat geval is de voorwaarde uitgerekend de betaling van de prijs. Het is dus een contradictio in terminis :bet contract ontstaat pas door de uitvoering van de verbintenis van de koper, maar deze kan zijn verbintenis niet uitvoeren want bet contract bestaat nog niet. Een tweede zaak die op dezelfde datum aan bet oordeel van bet Hof van Cassatie werd voorgelegd, was enigszins verscbillend. Daar werd bet eigendomsvoorbeboud niet uitgelegd als opscbortende voorwaarde, maar als een opscbortende clausule wat de overdracbt betreft (clause sus­pensive du transfert). Volgens LECLERCQ beeft deze formulering de redeneringsfout van bet eerste geval vermeden. Het grote probleem bij bet eigendomsvoorbeboud is de tegenstelbaarbeid ervan aan derden. Onder partijen is bet eigendomsvoorbeboud volstrekt geldig, daar bet binnen de perken van de contractuele vrijbeid blijft : «La clause par laquelle les parties conviennent de retarder le transfert de Ia propriete n'a rien d'illicite ; ( ... ) elles sont libres de subordonnerce transfert al'arrivee d'un terme.» (7). De derde-bezitter te goeder trouw, aan wie de koper bet voorwerp ver­kocbt beeft zonder zelf de volledige prijs betaald te bebben, wordt veron­dersteld eigenaar te zijn op grond van bet feitelijk bezit, verwoord in artikel 2279 BW. Met betrekking tot de tegenstelbaarbeid aan de scbuldeisers van de koper wordt een beroep gedaan op de wisselwerking tussen de teksten van artike12279 B.W. en artikel20, 5o Hyp.W. Artikel2279 B.W. verzekert de scbijn dat de koper eigenaar is van de zaak op grond van zijn bezit. De scbuldeisers moeten daarop kunnen vertrouwen en kunnen dus geen rekening bouden met bet beding van eigendomsvoorbeboud dat bestaat tussen de partijen. Anderzijds bestaat bet doel van bet eigendomsvoorbe­boud hierin dat de verkoper zijn eigendom kan terugeisen wanneer de koper niet voldoet aan de verplicbting ; dit is de prijs betalen. De-ze werkwijze boudt een uitbreiding in van de mogelijkbeden die door ar~ tikel 20, 5° Hyp. W. worden geboden. Welnu, deze tekst is van openbare orde en de partijen mogen dus niet er van afwijken (8). Bijge­volg is bet eigendomsvoorbeboud niet tegenstelbaar aarrde·-se-buldeisers van de koper (9) ; dit wil zeggen dat er samenloop bestaat tussen de

(7) Cass., 9 februari 1933, Pas., 1933, I, 103. (8) Cass., 9 februari 1933, Pas., 1933, I, 103. (9) DE BEURS, P., Overzicht van het Burgerlijk Recht, Tumhout, 1969, p. 499.

102

verkoper en (een) andere schuldeiser(s). Deze samenloop komt ·voor bij faillissement, maar ook in andere situaties, zoals in geval van beslag­legging door een andere schuldeiser, het conflict met de huurder aan wie de koper het goed verhuurd heeft, het conflict met een schuldeiser­pandhouder aan wie het voorwerp in pand gegeven werd (10). Deze houding van niettegenstelbaarheid aan derden wordt ook vol­gehouden in meer recente rechtspraak (11), maar niet zonder kritiek, waarbij verwezen wordt naar de ervaring in andere Ianden (12). Een bijzondere vorm van verkoop op afbetaling met eigendomsvoorbe­houd is de huurkoop. Deze strekt ertoe een nog grotere zekerheid te geven aan de verkoper door het eigendomsvoorbehoud ook tegenstelbaar te maken aan aile derden. In de huurkoop is de verkoper immers strikt genomen geen verkoper, maar verhuurder, die eigenaar blijft van de zaak, niet op grand van een clausule van eigendomsvoorbehoud, maar op grand van een huurovereenkomst. In die huurovereenkomst wordt dan bedon­gen dat de «huurder» hetzij automatisch eigenaar wordt van de zaak door de laatste schijft te betalen, hetzij geniet van een koopbelofte, waarbij de huurder eigenaar kan worden door het betalen van een supplementaire som. Het hele probleem Iigt in de vraag of de «Verhuurder» gerechtigd is deze techniek aan te wenden om zijn eigendomsvoorbehoud tegenstelbaar te maken aan derden en bovendien om de verschillende huurgelden te kunnen behouden bij eventuele ontbinding (13). Het is namelijk zo dat artikel 20,5° van de Hyp. w. van open bare orde is ten aanzien van de verkoper, maar niet ten aanzien van anderen, zoals in het bijzonder de verhuurder (14). Uit te maken valt of het om een werkelijke huur gevolgd door een koop gaat, dan wei om een gesimu­leerde koop onder de vorm van een huur. Onze Belgische rechtspraak interpreteert de huurkoop in de meeste gevallen als een koop op afbeta­ling. Slechts wanneer beslissende elementen aangetroffen worden waaruit kan afgeleid worden dat het om een werkelijke huur gaat, zal deze als dusdanig aanvaard worden (15). Bij een groat deel van de ge­vallen blijkt overigens dat de houder de periodieke betalingen niet doet om het genot van de zaak te vergoeden, maar om het eigendomsn~cht te verwerven. «De 'huurtermijnen' zijn in verhouding tot het genot veel te hoog (gewoonlijk vindt de betaling plaats in een betrekkelijk korte tijd), zij zijn aanzienlijk boger dan de renten van de prijs van de zaak. » De

(10) PIRET, R., Rapport sur Ia vente a temperament en droit beige, Brussel, 1956, p. 319. (11) Luik, 15juni 1967,J. Liege, 1967-68,161. Kh. Bergen, 13 oktober 1969, B.R.H., 1970, 314. Brussel, 6 april1971, Pas., 1971, II, 221. (12) VAN OMMESLAGHE, P., R.C.J.B., 1975 p. 504. VAN DEN BERGH, J., Ajbetalingsovereenkomsten-Koop, Brussel, 1960, p. 495. (13) MAZEAUD, H., L. en J., Le~ons de droit civil, Parijs, 1968, Ill, nr. 923. (14) DE PAGE, H., o.c., IV, nr. 278. (15) Cass., 23 mei 1946, Pas., 1946, I, 204.

103

partijen scheppen intultief een regeling die correspondeert met de koopovereenkomst (16). Wanneer het huurtermijnen dus aanzienlijk bo­ger liggen dan de vergoeding voor het genot van de zaak, hebben we te doen met een koop (18). Krachtens artikel30 van de wet van 9 juli 1957 bestaat de mogelijkheid om een centrale registratiedienst in het Ieven te roepen en dit bij koninklijk besluit, met het doel de clausules van eigendomsvoorbehoud tegenstel­baar te maken aan derden. Laten wij overigens vermelden dat dit project niet gerealiseerd is en bovendien wordt het nut ervan niet unaniem aan­vaard. DE PAGE vindt dat de wetgever aldus enerzijds zonder reden aan de verkoper van roerende goederen een recht zou geven dat de rechten van alle andere schuldeisers primeert, en anderzijds een dualiteit zou schep­pen tussen de verkopers die vallen onder de wet van 9 juli 1957 en deze die er niet onder vallen en van wie het eigendomsvoorbehoud dus niet tegen­stelbaar is (18).

B. Frankrijk

Vooreerst dient vermeld te worden dat ook hier de verkoop op afbetaling met eigendomsvoorbehoud niet aileen voorkomt onder deze uitdruk­kelijke vorm. De huurkoop («location-vente») en de huur met koopbelofte zijn veelal manieren om een verkoop op atbetaling af te sluiten en om bovendien de verkoper een sterkere positie te geven : hij blijft als verko­per eigenaar tot de volledige som betaald is, en bij een gebeurlijke ontbin­ding heeft de eigenaar de ontvangen sommen niet terug te geven, aange­zien deze deel uitmaken van de huurprijs ; het gaat niet om een koopsom. Het is een feit, net als in het Belgische recht, dat de rechter niet gehouden is door de kwalificatie die door partijen gegeven is aan de overeenkomst : de rechter moet in elke individuele overeenkomst nagaan welke de ge­meenschapp~lijke bedoeling van de contracterende partijen geweest is, veeleer dan zich aan de letterlijke zin van de woorden te houden (art. 1156 C.C.). Meestal wordt trouwens de huur als onbestaande beschouwd, maar aanziet men de operatie als een verkoop op afbetaling met eigen-domsvoorbehoud (19). ·· Welke is nude juridische aard van dergelijke overeenkomst? In tegen­stelling tot de Belgische interpretatie beschouwt de Franse rechtsleer, net als de rechtspraak trouwens, de verkoop met eigendomsvoorbehoud als een verkoop waarbij de eigendomsoverdracht afbankelijk is van de op­schortende voor\vaarde dat de prijs voll~dig betaald wordt. In Belgie spreekt men, zoals gezien, van een gewone verkoop met termijn wat

(16) PITLO, A., o.c., p. 356-357. (17) PIRET, R., Noot onder Cass., 23 mei 1946, J.T., 1946, p. 421. Luik, 23 juni 1970, J.T., 1971, 60. (18) DE PAGE, H., o.c., IV, nr. 277. (19) Cass. Fr., 17 juli 1895, D.P., 1896, I, 57.

J

104

betreft de betaling van de prijs en de eigendomsoverdracbt (20). Men moet toegeven dat op bet ogenblik van de overeenkomst de betaling van de prijs een toekomstig onzeker feit is, en dus een voorwaarde uitmaakt, en geen termijn (21). Wanneer dan de voorwaarde vervuld wordt, wordt de eigen­domsoverdracbt volbracbt en door een retroactief gevolg aanziet men de koper als eigenaar vanaf bet sluiten van de koopovereenkomst. Wat de tegenstelbaarbeid van de clausule betreft, is ze onder partijen volledig tegenstelbaar en geoorloofd (22), want artikel1134 C.C. voorziet de vrijbeid van overeenkomst, en artikel 1583 C.C. is niet van openbare orde. Ook ten aanzien van derden is bet eigendomsvoorbeboud in beginsel tegenstelbaar (23), met uitzondering voor de derde verkrijger te goeder trouw, want zoals in bet Belgiscb recbt wordt deze beschermd door artikel 2279 C. C. Deze tegenstelbaarbeid vervalt weliswaar van zodra de koper in wiens banden de verkocbte zaak zicb bevindt failliet gaat, want de scbuld­eisers van de gefailleerde zijn gerecbtigd erop te vertrouwen dat bet roerend voorwerp eigendom is van zijn bezitter (art. 60 e. v. van de wet van 13 juli 1967). Dit is ook de bouding die de recbtspraak aanneemt (24). Wanneer daarentegen de verkoper bet eigendomsvoorbeboud inroept voor bet vonnis van faillietverklaring, dan is dit eigendomsvoorbeboud tegenstelbaar aan de scbuldeisers (25).

C. Nederland

Ook bier weer is de buurkoop een bijzondere vorm van koop op atbetaling waarbij partijen overeenkomen dat de verkocbte zaak niet door enkele overdracbt, levering, in eigendom van de koper overgaat (art. 1576 b NBW.), maar wel door betaling van bet gebele terzake van de buurkoop verscbuldigde bedrag (art. 1576 p NBW.) (26). In enkele ontroerende bescbouwingen bespreekt PITLO de voorge­scbiedenis van de buurkoop, tot deze geregeld werd in de wet van 23 april 1936. Hij stelt vast dat bet eigendomsvoorbeboud in se niet veel oplevert, in bet bijzonder wanneer de koper de zaak verder verkoopt aan een derde vooraleer bij bet volledige bedrag betaalt. In dit geval maakt de oorspron­kelijke koper zicb wel scbuldig aan verduistering, maar hij kan biervoor

(20) Cass., 9 februari 1933, Pas., 1933, I, 103. (21) VANDAMME, J., Noot bij Cass. civ., 28 maart en 22 oktober 1934, D.P., 1934, I, 151. (22) Cass. civ., 19 januari 1942, J.C.P., 1942, II, 1815. Trib. civ. Valenciennes, 30 november 1956, G.P., 1957, I, 461. (23) Trib. civ. Valenciennes, 30 november 1956, G.P., 1957, I, 461. (24) Cass. civ., 3 mei 1935, G.P., 1935, II, 49. Cass. req., 1 juli 1937, G.P., 1937, II, 368. MAZEAUD, H., Len J., o.c., III nr. 922. (25) Cass. req., 1 juli 1937, G.P., 1937, II, 368. Amiens, 26 juli 1934, G.P., 1934, II, 58. (26) SCHULTSZ, J .C., Eigendomsverkrijging bij koop van roerende goederen in het Wes­teuropees lnternationaal Privaatrecht, 's Gravenhage, 1955, p. 159-160.

105

aileen bestraft worden, wat de oorspronkelijke verkoper niets oplevert, te meer daar deze laatste door artikel 2014 NBW. machteloos staat ten opzichte van de derde te goeder trouw. «Rigoureuze vervalclausules scheppen is de enige zekerheid. Rigoureus waren dan ook veelal deze clausules : wie van de tien termijnen er negen had betaald en met de tiende talmde, zag de zaak uit zijn macht terug in die van de verkoper gaan, met verlies van al wat hij had betaald. Maar al te vaak is bet gevolg, dat de eerlijke koper die in moeilijkheden geraakt de dupe wordt ; terwijl de doortrapte, onverschillig voor de gevolgen, de verko­per dupeert. Ontroerend is de geschiedenis van de arme vrouw, die niet in haar onderhoud kan voorzien, omdat zij niet bet geld heeft een naai­machine te kopen. Een grootmoedig man verkoopt haar een machine op afbetaling. AI arbeidende lost zij allengs de koopsom af. Minder ont­roerend is de man, die op afbetaling koopt een wagen om met zijn vrouw en kind te kunnen gaan toeren, en bruid en bruidegom die zich een te duur ameublement, een te dure radio op afbetaling aanschaffen. Dan komen er maatschappijen, die er hun werk van maken om op af­betaling te verkopen, die hardvochtige vervalclausules stipuleren en als gieren erop azen, dat zij hun slachtoffers bij de geringste overtreding goed en geld kunnen ontnemen. Dan komt er een wetgever, die, na dit alles tientallen jaren met bloedend hart te hebben aangezien, aan deze woeker de breidel oplegt.» (27). De geldigheid van de huurkoop is onderworpen aan bet bestaan van een geschrift, authentiek of onderhands. · Zonder dit geschrift vervalt bet eigendomsvoorbehoud en hebben we een gewone verkoop op afbetaling (art. 1576 i NBW.) (28). De koper wordt houder van de zaak, en krijgt bet genot ervan. «Hij mag de zaak overeenkomstig haar bestemming ge­bruiken ; veranderen mag hij haar niet, noch haar verhuren of onder een andere titel aan derden in genot geven. Hij heeft de zorg van een goed huisvader te betrachten, en is aansprakelijk voor de schaden. De huurko­per - die meer koper dan huurder is - draagt bet risico voor bet tenietgaan van de zaak.» (29). Het blijkt een constante te zijn in de verschillende rechtssystemen dat men moeilijkheden heeft om aan bet eigendomsvoorbehoud een juridische kwalificatie of uitleg te geven. In de Nederlandse rechtsleer bestaan er twee scholen. De eerste stelling is deze, «dater een zakelijke overeen­komst tot stand komt onder opschortende voorwaarde van de algehele afbetaling van de termijnen van de koopprijs. De huurkoper is tot dat ogenolik eigenaar onder opschortende, de huurverkoper onder ontbin­dende voorwaarde. » (30). Deze analyse lijkt ons verkeerd te zijn, en de

(27) PITLO, A., o.c., p. 360. (28) SCHULTSZ, J.C., o.c., p. 160. PITLO, A., o.c., p. 360. (29) PITLO, A., o.c;., p. 360. (30) SCHULTSZ, J.C., o.c., p. 161.

106

redenen daarvoor werden in de analyse van het Belgisch recht aangege­ven. De tweede stelling verleent aan de koper slechts een eigen­domsverwachting (31), terwijl de verkoper de eigendom behoudt tot de volledige betaling van het bedrag. Bijgevolg blijft de verkoper beschik­kingsbevoegd over de zaak. «Maar in deze beschikkingsbevoegdheid ligt een contractuele beperking. De koper heeft het persoonlijk recht door betaling van de termijnen eigenaar te worden. Een persoonlijk recht. » (32). Het belangrijkste onderscheid tussen het Nederlandse eigendomsvoorbe­houd en het Belgische openbaart zich in de tegenstelbaarheid aan derden : de huurkoop is zowel tegenstelbaar aan de beslagleggende schuldeiser als aan het faillissement. (33). Zowel de curator als de verkoper kunnen de huurkoop ontbonden verklaren bij faillissement (art. 38 a Fw.) en deze ontbinding heeft dezelfde gevolgen als de ontbinding wegens wanpres­tatie (34). Er is geen publiciteit vereist voor de geldigheid of de tegenstelbaarheid van het eigendomsvoorbehoud (35). Tenslotte moet vermeld worden dat de derde bezitter te goeder trouw beschermd wordt door artikel 2014 NBW.

D. Uuitsland

Wat de juridische aard van het eigendomsvoorbehoud betreft, aanziet het Duitse recht het beding van eigendomsvoorbehoud ook als een opschor­tende voorwaarde wat de overdracht betreft. «Das BGB. verankert in art. 455 dahingehende Abreden (clausules van eigendomsvoorbehoud) in der gesetzlichen Vermuntung, dass darin eine durch eine Vollzahlung aufschiebend bedingte Uebereignung liege, ( ... ).» (36). Het eigendomsvoorbehoud moet kenbaar gemaakt worden aan de koper ten laatste op het ogenblik van de levering. Anders wordt de koper bij de levering volledig eigenaar (37). Het voorwerp van het eigendomsvoorbehoud moet bepaald zijn. Hierbij wordt het probleem aangeraakt van bet verlengde eigendomsvoorbehoud (verHingerter Eigentumsvorbehalt) dat zaken tot voorwerp heeft die in een produktieproces betrokken zijn, om aldus na bewerking onherkenbaar te worden (38). Dergelijk eigendomsvoorbehoud wordt aanvaard door de rechtspraak (39) op grond van de «abstracte bepaalbaarheid».

(31) SCHULTSZ, J.C., o.c., p. 161. (32) PITLO, A., o.c., p. 361. (33) W AELBROECK, M., Le transfert de Ia propriete dans Ia vente d' objets mobiliers corporels en droit compare, Brussel, 1961, p. 157. (34) SCHULTSZ, J.C., o.c., p. 163. (35) WAELBROECK, M., o.c., p. 157. (36) ESSER, J., o.c., p. 62. (37) WAELBROECK, M., o.c., p. 158. (38) ESSER, J., o.c., p. 66. (39) WAELBROECK, M., o.c., p. 156.

107

Het eigendomsvoorbehoud moet verder overeenstemmen met de goede zeden (40). Dit is van belang wanneer bij «VerHingerte Eigentumsvor­behalt» de industriele bewerking van hoge waarde is en de zekerheid van de verkoper buiten verhouding is met wat nog betaald moet worden. De derden die de koper krediet verleenden, en niet op de hoogte waren van het «VerHingerte Eigentumsvorbehalt» worden op die manier bedrogen wat de feitelijke solvabiliteit van hun schuldenaar betreft. De koper zelf zal het moeilijk hebben om nog krediet te krijgen bij schuldeisers die wei op de hoogte zijn van het bestaan van het «VerHingerte Eigentumsvor­behalt». Daarom wordt de clausule van «VerHingerte Eigentumsvor­behalt» soms vernietigd door de rechter. Wat de tegenstelbaarheid van de clausule betreft moet er een onder­scheid gemaakt worden tussen de tegenstelbaarheid aan derden en die aan de koper. Wat de tegenstelbaarheid aan de koper betreft, verliest de verkoper die zijn verbintenis heeft uitgevoerd, het ontbindingsrecht (Riicktrittsrecht), maar de verkoper met eigendomsvoorbehoud wordt geacht dit ontbindingsrecht te behouden. Bij wanprestatie van de koper kan hij de zaak terugvorderen op grond van zijn eigendomsrecht, zon­der de koop te ontbinden ; dit wil zeggen dat de koper nog steeds ge­houden is te betalen. Bij gewone ontbinding zou hij de betaling niet kunnen vorderen en zou hij de reeds betaalde som moeten teruggeven. Het voordeel van het eigendomsvoorbehoud geassimileerd met de ant­binding en de artikelen 1 en 2 verplichten de verkoper ertoe de reeds ontvangen sommen terug te geven. Dit is van openbare orde (art. 3). Wat de tegenstelbaarheid ten opzichte van derden betreft, moet eerst opgemerkt worden dat het eigendomsvoorbehoud aan geen enkele for­maliteit is onderworpen voor de geldigheid of de tegenstelbaarheid ervan. Om het te bewijzen is er echter een geschrift nodig (41). Voor de tegen­stelbaarheid aan het beslag is een speciale procedure voorgeschreven. De beslaggende schuldeiser krijgt een bijzonder recht (V erstrickung) op de zaak. Twee gevallen worden onderscheiden : de verkoper met eigendomsvoorbehoud kan zich tegen het beslag verzetten door het be­wijs te leveren van zijn eigendomsrecht. Indien de derde niet uit eigen beweging de zaak teruggeeft, kan de eigenaar op grond van zijn recht de gedwongen uitvoering op de zaak verlammen (art. 771, lid lZPO) (42). Het is wei zo dat het beslag behouden kan worden wanneer de beslag­leggende schuldeiser het saldo betaalt dat de verkoper nog moest ont­vangen (art. 267 BGB.) (43). Wanneer de beslagleggende schuldeiser

(40) WAELBROECK, M., o.c., p. 158. (41) WAELBROECK, M., o.c., p. 157. (42) BAUR, F., Lehrbuch des Sachenrechts, Miinchen, 1975, p. 592. SERICK, R., Eigentumsvorbehalt und Sicherungsubertragung, Heidelberg, 1963, I, p. 296. (43) BAUR, F., o.c., p. 296.

108

reeds betaald is via de openbare verkoop van de zaak, dan kan de ver­koper met eigendomsvoorbeboud de derde scbuldeiser aanspreken voor onwettelijke verrijking (art. 812, lid 1 BGB.) (44). In geval van faillis­sement kan de scbuldeiser-verkoper de zaak opeisen door de uitoefe­ning van zijn «Aussonderungsrecbt» (art. 43 KO.) (45) : bet eigen­domsvoorbeboud is dus tegenstelbaar aan bet faillissement. Het valt te vermelden dat de curator sommige recbten beeft om bet «Ausson­derungsrecht» in enigszins andere banen te leiden, maar bierover be­staat een controverse, waarop wij niet verder ingaan (46).

E. Italie

In Italie is bet eigendomsvoorbeboud een algemeen aanvaard principe. Het wordt uitgelegd als een verkoop waarbij de eigendomsoverdracht samenvalt in de tijd met de volledige betaling van de prijs (47). Het eigendomsvoorbehoud brengt een soort onbeschikbaarheid mee voor de koper die de zaak niet mag verkopen, omdat hij er geen eigenaar van is. De clausule van eigendomsvoorbeboud moet uitdrukkelijk vermeld wor­den en de bewijslast ervan ligt op de verkoper (48). Het voorwerp van het eigendomsvoorbehoud mag geen verbruikbare zaak zijn ( 49) en mag niet bestemd zijn voor verandering of bewerking (50). Hoewel de volle eigendom slecbts wordt overgedragen bij volledige betaling, dit is bij betaling van de laatste scbijf, gaan de andere gevolgen van de koop aanstonds over de koper : levering, gebruik en genot van de zaak. Ook bet risico is voor de koper. De koper wordt weliswaar bescbermd tegen gebeurlijke misbruiken in de clausules van eigendomsvoorbeboud. Er kan geen ontbinding van de koop gevorderd worden wanneer de koper slecbts met de betaling van een schijf in gebreke blijft en wanneer bet bedrag van deze scbijf lager is dan een acbtste van de to tale prijs. De recbter kan in ieder geval de omvang van de wanprestaties apprecieren en moet daarbij rekening bouden met de belangen van de verkoper (art. 1455 CCI.) (51). De niet -betaling van een schijf, wanneer bet be drag ervan lager ligt dan een acbtste van de totale prijs, brengt voor de koper geen verval van de tijdsbepaling met zicb mee wat de betaling van de resterende schijven betreft (art. 1525 CCI). Wanneer de wanprestatie de ontbinding van de overeenkomst voor gevolg beeft, moeten bepaalde regels in acbt genomen worden (art. 1526 CCI.). De verkoper moet bet gedeelte van de

(44). SERICK, R., o.c., p. 298. (45) WAELBROECK, M., o.c., p. 160. (46) cfr. SERICK, R., o.c., p. 333 en BAUR, F., o.c., p. 589. (47) RUBINO, D., La Compravendita, Turijn, 1965, p. 322. (48) Cass., 28 april 1968, nr. 1268, Mass. Cass. des. civ., 1968, 937. (49) Beroep Napels, 3 juli 1955, Giust.civ.Mass.app., 1955, 68. (50) Cass., 21 mei 1949, Mass. Foro It., 1949, 1298. (51) RUBINO, D., o.c., p. 330-332.

109

prijs datal betaald werd aan de koper teruggeven. De verkoper heeft recht op schadevergoeding. De verkoper heeft bovendien ook recht op schade­loosstelling voor het gebruik en het genot van de zaak. lndien de partijen in de overeenkomst bepaald hebben dat bij ontbinding de verkoper de reeds ontvangen schijven mag behouden ( = strafbeding), dan staat het de rech­ter vrij dat bedrag eventueel te verminderen. Met betrekking tot het eigendomsvoorbehoud worden in het ltaliaans recht de goederen in 4 categorieen ingedeeld, met elk een specifieke regeling. 1. De gemotoriseerde voertuigen. Opdat het eigendomsvoorbehoud

tegenstelbaar zou zijn, moet het ingeschreven worden in een register, namelijk het <'<Pubblico Registro Automobilistico». (wet nr. 510/28). ·Een analoge reglementering bestaat voor vaartuigen en vliegtuigen.

2. Machines en werktuigen met een prijs hager dan 500.000 Lire. Het eigendomsvoorbehoud wordt ingeschreven in een register gehouden ter griffie van de rechtbank van het district waar de koop gesloten werd. Bovendien moet een metalen plaat op het toestel bevestigd worden die het eigendomsvoorbehoud aanduidt (wet nr. 1329/65).

3. Machines waarvan de prijs 30.000 Lire overschrijdt. Het eigen­domsvoorbehoud is hier tegenstelbaar aan het faillissement en het beslag wanneer het vaste datum heeft v66r het faillissement of het beslag (art. 1524, lid 1 CCI). Bovendien wordt het eigendomsvoorbehoud tegenstelbaar aan der­den-verkrijgers te goeder trouw na inschrijving in een register ge­houden ter griffie van de rechtbank van eerste aanleg. Hierbij moet opgemerkt worden dat in de twee voorgaande gevailen het eigen­domsvoorbehoud automatisch tegenstelbaar is aan de derde-verkrijger te goeder trouw, wanneer de formaliteiten vervuld zijn.

4. Roerende goederen van geringe waarde ( = minder dan 30.000 L). Het eigendomsvoorbehoud is tegenstelbaar aan het faillissement of het beslag, wanneer het resulteert uit een authentieke akte (atto pubblico ), of uit een onderhandse akte met vaste datum v66r het faillissement of het beslag. Het eigendomsvoorbehoud is niet tegenstelbaar aan de derden te goeder trouw. De goede trouw is in het Italiaanse stelsel echter vrij uitgehold, waardoor het laatste spoor van art. 2279 (dat als algemene regel reeds werd afgeschaft in 1942, met de Codice Civile) praktisch volledig ontkracht wordt.

Wat die 'goede trouw' betreft bepalen de artikelen 1477, lid-3-en 1527 CCI. dat de verkoper gehouden is aile titels en documenten aangaande de eigendom en het genot van de verkochte zaak aan de koper af te geven. Het Italiaanse recht geeft aan de eigenaar de mogelijkheid om de kwade trouw van de derde verkrijger te bewijzen met behulp van om het even welke bewijsvoering (art. 1477, lid 3 CCI.). De oorspronkelijke verkoper moet er echter aileen maar voor zorgen dat bet eigendomsvoorbehoud in

llO

de documenten vermeld staat. Wanneer bij een verkoop niet aile docu­menten worden afgegeven moet de derde koper aandringen op de afgifte ervan. De derde-verkrijger die de documenten niet eist zal moeilijk zijn goede trouw kunnen aanvoeren en meteen zal hij niet kunnen genieten van de bescherming van de derde koper te goeder trouw (52). Wat de huurkoop betreft, zagen de Italiaanse rechters, zoals in de meeste Ianden, er een verkoop op atbetaling in met eigendomsvoorbehoud. Het huurcontract wordt ipso facto onbestaande geacht. (53). «Quando una parte attribuisce ad un altra il godimento di una cosa di cui si riserva Ia pro prieta e quest' ultima si impegna a pagare alia prima somme periodiche, siche alia fine di un periodo predeterminato Ia somma dei versamenti eguaglia o supera il valore convenzionalmente attribuito alia cosa, si e in presenza, independemente dalle espressioni adopterate dalle parti, di un contratto di vendita e non di locazione, ed i versamenti periodici hanno natura non di canoni locatizi, sib bene di rate del prezzo di acquisto. » (54). · Het blijkt dat de wetgever de huurkoop eveneens aldus interpreteert, want in artikel 1526 CCI. bepaalt hij dat de regeling inzake ontbinding van de koop op atbetaling wegens wanprestatie ook geldt voor de huurkoop.

3. BESLUIT

Inzake bescherming van de verkoper van roerende goederen zijn er drie fundamentele systemen. Het eerste dat we terugvinden in bet Belgische recht en ook in bet Franse recht, draait rond een welbepaalde as : bet bezit, dit is de,schijnbare eigendom (art. 2279 B.W.). De verkoper wordt uiteraard beschermd, maar de andere schuldeisers van de koper kunnen hun recht aan de verkoper tegenstellen, zij zijn immers gerechtigd te geloven dat de koper eigenaar is van wat hij bezit. Zijn patrimonium is hun gemeenschappelijke waarborg, en de verkoper moet deze waarborg niet in zijn voordeel doen uitdraaien. Daarom verliest de verkoper zijn eigen­domsvoorbehoud wanneer hij zich in samenloop bevindt met de andere schuldeisers van de koper. In de naam van de contractsvrijheid, wordt de geldigheid van bet eigendomsvoorbehoud unaniem aanvaard, maar wan­neer deze zekerheid juist van nut kan zijn, namelijk bij samenloop van de schuldeisers, dan is dit eigendomsvoorbehoudniet tegenstelbaar. Ook de derde verkrijger roept zijn bezit (art. 2279 B.W.) in, en tegenover hem staat de verkoper machteloos. De bescherming van de verkoper in bet Belgische en Franse recht is in feite de bescherming van de derden. Het tweede systeem, waaronder wij bet Duitse en op zekere hoogte het Nederlandse recht klasseren, privilegieert niet het bezit, maar de eigen­dom, en staat daarmee diametraal tegenover het Franse en het Belgische

(52) BIANCA, La vendita e Ia permuta, Trattato di diretto civile italiano, diretto da F. VASSALLI, Turijn, 1972, nrs. 188 e.v. (53) RUBINO, D., o.c., p. 445. (54) Pret. Rome, 12 maart 1965, Giur. It., 1965, 835.

Ill

recht. De eigendom is een absoluut recht, en tegenstelbaar aan derden. Wanneer de partijen in bet contract een clausule van eigendomsvoorbe­houd voorzien, dan zal de eigendom van de verkoper niet verminderd worden door ontegenstelbaarheid aan de schuldeisers van de koper, deze schuldeisers zullen bet bezit van hun schuldenaar moe ten relativeren, en daarmee hun gemeenschappelijke waarborg. Het is dan ook normaal dat VINDING KRUSE niet zeer opgetogen is over de proliferatie van clausules van eigendomsvoorbehoud. «Eigentumsvorbehalte bis zur Zahlung des Kaufpreises sind im modemen Geschaftsverkehr wie Un­terseeboote ; sie tauchen auf, wo man sie am wenigsten erwartet, und machen die Bewegungen und Dispositionen des Handelsverkehrs un­sicher. » (55). Het Italiaanse recht overstijgt dit conflict. Hier gaat bet gewicht niet naar de ene of de andere kant overhellen, maar worden billijkheid en rechts­zekerheid gevrijwaard door een merkwaardige organisatie van publiciteit. De rechtzekerheid ligt in de mogelijkheid om op ieder moment te weten welke de toestand is van een bepaalde zaak qua eigendomsvoorbehoud. De derden kunnen ook niet bedrogen worden, want zij kunnen via de publiciteit te weten komen of een voorwerp tot hun gemeenschappelijke waarborg behoort ofniet : artikel2279 B.W. is onbestaande. Bovendien wordt de goede trouw van de derde-verkrijger praktisch onmogelijk gemaakt : hij moest maar de nodige voorzorgen nemen. De billijkheid wordt even­zeer gerespecteerd, want voor de verkoper is bet eigendomsvoorbehoud tegenstelbaar aan derden, en dezen lijden niet onder deze tegenstelbaar­heid, ze moeten zich aileen op de hoogte houden en hun voorzorgen nemen. Belgie heeft nude mogelijkheid om een gelijkaardig systeem in te voeren : de centrale registratiedienst van bet artikel 30 van de wet van 13 juli 1957. Dank zij de informatica zou een dergelijke dienst zeer interessant en efficient werk kunnen leveren. De bescherming van de verkoper zou aldus waterdicht, rechtzeker en billijk zijn en bovendien op een modeme manier georganiseerd zijn.

(55) Geciteerd door SCHULTSZ, J .C., o.c., p. 159.

112