INHOUD

2Verslagen van events inGehoord en bijgewoond

3

Robert Erdmann overJheronimus Bosch

4Deze datasets zijn ooksinds kort beschikbaar

5Ron Dekker (NWO) overde Open Acces Week

6eHumanities.nl brengtpartijen samen

7Nieuw platform voorcitizen science

8Dilemma rondomde Auteurswet

24 -30 oktoberOpen Access weekopenaccess.nl

Lees ook het interviewmet Ron Dekker op blz. 5

Jaargang 11 | nummer 1

Nieuwsbrief overdata en onderzoekin de alfa- en gamma-wetenschappen.

E-data & Research verschijntdrie keer per jaar en wordtmogelijk gemaakt door:CentERdata, CLARIAH,DANS, Huygens ING,de Koninklijke Bibliotheeken het RIVM.

E-DATA&RESEARCH

E-DATA&RESEARCH oktober 2016 1

Scan dezeQR code met eensmartphone om dewebsite van E-datate bezoeken.www.edata.nl

Zowel landelijke als Europese

regels rondom persoonsgegevens

zijn veranderd. Wat betekent dit

voor wetenschappelijk onderzoek

in Nederland? Het advies van

twee deskundigen. Marika de Bruijne

“Per 1 januari 2016 is de Wet Bescherming Per-soonsgegevens (WBP) aangescherpt. Er is ondermeer een meldplicht gekomen in het geval datpersoonsgegevens in verkeerde handen komen ofonrechtmatig worden verwerkt. Daarnaast zijnde sanctiemogelijkheden exponentieel in breedteen hoogte gestegen,” vertelt Moswa Herregodts,functionaris gegevensbescherming aan de Til-burg University.In mei 2016 is bovendien de EuropeseAlgemeneVerordening Gegevensbescherming in werkinggetreden. “Het recht op privacy is een grond-recht van iedere burger,” legt Marlon Domingushet uitgangspunt van de verordening uit. Domin-gus is projectmanager research data managementaan de Erasmus Universiteit en samen met EstherHoorn van de RUG voorzitter van de juridischewerkgroep van het Landelijk CoördinatiepuntResearch Data Management (LCRDM).

Universiteitsbrede aanpakOnderzoeksinstellingen hebben tot mei 2018om hun bedrijfsvoering in te richten volgens deEuropese verordening. Per die datum moeten zekunnen aantonen dat ze de nieuwe regelgevingvolgen.Tilburg University heeft een functionaris voorde gegevensbescherming aangesteld en een werk-groep voor privacy-gerelateerde vraagstukken inhet leven geroepen die zich onder meer bezig-houdt met datalekken. “Zo’n lek ligt snel op deloer. In het eerste half jaar hebben we al tiental-len casussen onderzocht,” vertelt Herregodts.“Verder willen we dit jaar disk-encryptie univer-siteitsbreed implementeren bij laptops, later bijalle werkplekken. Een tweede speerpunt is be-wustwording van de invloed van eigen gedrag,ook in wetenschappelijk onderzoek.”

Begin met beschikbare middelen“De meldplicht datalekken houdt voor individu-ele onderzoekers in dat zij intern melding moetenmaken van een (potentieel) datalek en volledigemedewerking moeten verlenen aan het onder-zoek naar het datalek,” legt Herregodts uit. “Maarbelangrijker is uiteraard rechtmatige verwerking

van persoonsgegevens en het voorkomen dat dedata terecht komen bij onbevoegden.”Domingus adviseert: “Bedenk al bij de opzet vanje onderzoek hoe je zorgvuldig omgaat met ge-gevens die herleidbaar zijn tot personen. Reali-seer je wie toegang tot deze gegevens moet heb-ben, en wie absoluut niet.”

De instelling heeft de verantwoordelijkheid omhierbij te helpen “door heldere procedures tecommuniceren over de omgang met data, voor-zieningen te bieden voor veilige opslag, encryp-tie, anonimiseren van data, enzovoorts. En dooronderzoeksondersteuners aan te stellen die deonderzoeker kunnen helpen bij de opzet van eenonderzoek,” geeft Domingus aan.De hoge boetes dreigen echter te leiden tot eenverkramping. “We zien dat veel betrokkenen nei-gen naar uitstelgedrag bij het oppakken van hetonderwerp ‘hoe privacy goed te borgen’. Onzeboodschap, die we ook uitdragen via de Werk-groep Juridische aspecten van het LandelijkCoördinatiepunt, is: begin gewoon met de mid-delen die er zijn. Vergroot de bekendheid doormet elkaar in gesprek te raken en te blijven - envan elkaar te leren,” moedigt Domingus aan.autoriteitpersoonsgegevens.nl/nl/melden/meldplicht-datalekkenlcrdm.nl

Nieuwe landelijke en Europese regels omtrent persoonsgegevens

‘Wees je bewust: eendatalek ligt zo op de loer’

De digitale sporen die wetenschappers achterlaten kunnen gevoelige persoonlijke informatiebevatten. Illustratie Rik van Schagen

Tips van Herregodts• Splits al tijdens het verzamelen de herleidbaregegevens (‘het communicatiebestand’) vanonderzoeksdata en bewaar deze bestandenop gescheiden en veilige locaties.• Bewaar geen gevoelige onderzoeksdata bijpublieke cloud-opslagdiensten zoals Dropbox,GoogleDrive, OneDrive en Box. Gebruikhiervoor SURFdrive.• Download niet klakkeloos een leuk tooltjevan het internet. Laat je informeren welketoepassingen veilig gebruikt kunnen worden.• Lock altijd de pc / laptop.

• Gebruik voor opslag bij voorkeur geendraagbare digitale opslagmedia zoals eenlaptop, plug-in hard drive, usb-stick, cd of dvd.De netwerkschijven op de universiteit zijnbetrouwbaarder en veiliger.• Bewaar je gevoelige onderzoeksdata tochop je laptop, zorg dan voor disk-encryptie viaIT Support.• Gebruik Secure FileSender voor het veiligverzenden van grote bestanden.• Laat de pc / laptop niet onbeheerd achter,doe de deur van je kantoor op slot.

Parade van 12 panelsin het TrippenhuisMarion WittenbergHoe veranderen gedurende de le-vensloop facetten als inkomen, ge-zondheid, en normen en waarden?En hoe verhouden deze aspectenzich tot elkaar? Longitudinaal panel-onderzoek maakt het mogelijk ditsoort vragen te onderzoeken. Don-derdag 8 september presenteerdeneen aantal van de belangrijkste Ne-derlandse longitudinale panels zichop de jaarbijeenkomst van het Ne-derlandstalig Platform voor SurveyOnderzoek (NPSO).In de keynote presenteerde Jon Bur-ton (Universiteit van Essex) hetBritse longitudinale panelonderzoek‘Understanding Society’. Dit inter-nationaal toonaangevende panelon-derzoek volgt jaarlijks de leden vanzo’n 40 duizend Britse huishoudens.Vervolgens kwamen in twee para-des elf Nederlandse panels voor hetvoetlicht. Aan de sprekers was ge-vraagd om in hun presentatie in tegaan op een bepaald aantal aspec-ten, met name op de gebruiksmoge-lijkheden en de uitdagingen die jeals panelonderzoeker tegenkomt.Het programma was met elf panelseen beetje vol, maar juist het feitdat alle panels dezelfde issues be-handelden, werd door de deelne-mers aan deze dag zeer gewaar-deerd. Na de panelpresentaties gingPeter Lugtig van de Universiteit vanUtrecht in op het issue van pane-luitval en besprak Jurjen Iedema(Sociaal en Cultureel Planbureau)hoe je dit soort data het beste kananalyseren.Hoewel heel verschillend van doel-groep of onderwerp, lopen bijna allepanels tegen dezelfde zaken aan.Deze bijeenkomst gaf de mogelijk-heid om ervaringen uit te wisselenen contacten voor mogelijke sa-

menwerking te leggen. Tijdens dediscussie werd aan het NPSO ge-opperd om een vervolgbijeenkomstte organiseren, waarin dieper opdeelaspecten van panelonderzoekkan worden ingegaan.npso.net

Open digitaal erfgoedheeft enorme reikwijdteOlaf JanssenHet digitaliseren van cultureel erf-goed in Europa verloopt volgensplan, aldus de EU. Eind juni kwa-men onder de vlag van het Neder-lands EU-voorzitterschap zo’n 250mensen uit de Europese cultuur- enerfgoedsector bijeen om samen meteindgebruikers uit onder andere decreatieve industrie en onderzoeks-wereld bij te praten over het gebruiken de impact van deze digitale con-tent.De eerste dag van de conferentiebracht weinig schokkende of

nieuwe inzichten. Het was vooraleen bevestiging van de mantra’s diede laatste jaren in digitaal erfgoed-land te horen zijn. Neem zichtbaar-heid, verspreiding en hergebruikvan collecties als uitgangspunten,betrek vooral het publiek bij diemissie en werk samen met andereinstellingen. De enorme reikwijdteen impact van een goed uitgevoerdopen collectie(beleid) werd niet al-leen geïllustreerd door het immerinspirerende (én onvermijdelijke)Rijksmuseum, maar ook door casesuit Spanje, Noorwegen en Vlaan-deren (debeeldcapsule.be).Waar ik persoonlijk heel erg blij vanwerd, is de inmiddels brede erken-ning van de rol die de Wikipedia-beweging speelt in dit geheel. Werddie een paar jaar geleden nog nieterkend of zelfs genegeerd, anno nuis Wikipedia niet meer weg te den-ken als het gaat om het breed zicht-baar en herbruikbaar maken van erf-

goed. De tientallen succesvollesamenwerkingsverbanden tussen deWikipedia-community en erfgoed-instellingen in heel Europa sprekenwat dat betreft boekdelen.Google timmert met zijn CulturalInstitute lekker aan de weg, maarde ING-bank zou ik nou niet meteenmet erfgoed associëren. Op dagtwee moest ik dus alsnog evenrechtop gaan zitten in de sessie overpubliek-private samenwerking. HunNext Rembrandt, een 3D-geprintschilderij gebaseerd op big data vanRembrandts oeuvre, werd voor degelegenheid tentoongesteld, voor-zien van bijbehorende presentatieover het culturele sponsorbeleidvan de bank. De ochtendsessie werdafgesloten met een uitleg overPERSIST, het digitale duurzaam-heidsprogramma van de Unesco. Demiddag had een werkbezoek aan hetEYE-filminstituut in Noord in petto:qua architectuur, buzz en collectieeen aanrader!Ready to reach out: Connecting cul-tural heritage collections and ser-ving wider audiences, 29 & 30 juni,Amsterdam

Groeiend DH2016zoekt naar inclusiviteitSteven ClaeyssensBegin deze zomer troepten in Kra-kau een week lang een ongezienaantal onderzoekers samen voor dejaarlijkse hoogmis van de DigitalHumanities. Met meer dan negen-honderd deelnemers was dit hetdrukstbezochte Digital Humanities-congres tot nu toe. De Poolse orga-nisatie bleek echter op alles voor-bereid en verzorgde een uitstekendevijfdaagse. Ook Nederland was

goed vertegenwoordigd en mochtaan het eind van het congres bijmonde van Arjan van Hessen aan-kondigen dat DH2018 in Utrechtplaatsvindt.De keynotes vielen tegen dit jaar.Agnieszka Zalewska kon niet in-zichtelijk maken wat de digitalegeesteswetenschappen moeten le-ren van CERN en Helen Agüerastelde teleur door niet veel verder tekijken dan een geschiedenis van hetText Encoding Initiative (TEI) inrelatie tot haar eigen loopbaan.Enkel Claire Warwick wist enigs-zins te beklijven met haar reflectiesop de verschillen tussen digitale enpapieren leescultuur.Gelukkig viel op het niveau van degemiddelde lezing en poster min-der aan te merken: voor elk watwils, van experimenteel tot geves-tigd, van multidisciplinair totspecialistisch. Bovendien hebbensommige deelterreinen intussendusdanig veel aantrekkingskrachtof maturiteit dat ze de hoofdmootvormden van meerdere sessies enhet daarmee mogelijk werd je eenconferentie lang onder te dompelenin uitsluitend de stylometrie of enkelde ontwikkelingen op het audio-visuele vlak. Hierin schuilt wel eengevaar. Deze conferentie hoort ookeen plaats te zijn waar onverwachtekruisbestuivingen tot stand komenen dat wordt bemoeilijkt met dezeverkaveling.Dit congres kent ook een sterkeonderstroom die ijvert voor meerinclusiviteit. De ophef van vorigjaar in Sydney over de ‘mannen-parade’ tijdens de opening kreeg zijnweerslag in verschillende sessies enpaneldiscussies, maar ook, en nietonomstreden, in de aankondigingvan een officiële Frans-Engelse edi-tie in Montreal volgend jaar.dh2016.adho.org

2 oktober 2016 E-DATA&RESEARCH

GEHOORD & BIJGEWOOND

Krakau was gaststad van Digital Humanities 2016 foto Shutterstock

COLOFON Uitgever: Stichting Uitgeverij E-data & Research Den Haag. Redactieadres: Postbus 93067, 2509 AB Den Haag, 070-3494450, edata@dans.knaw.nl, www.edata.nl.Hoofd-/eindredacteur: Erica Renckens. Redactie: Marika de Bruijne, Steven Claeyssens, Rutger Nugteren, Erica Renckens, Marieke Willems, Marion Wittenberg. Redactiesecretariaat: Lucas Pasteuning.Aan dit nummer werkten mee: Heidi Berkhout, Elly Dijk, Valentijn Gilissen, Marjan Grootveld, Arjan van Hessen, Hella Hollander, Olaf Janssen, Jos Koldeweij, Milo van de Pol, Nina Westzaan.Opmaak: Colette Sloots, Haarlem. Productie: Amsterdam University Press. Druk: Ten Brink, Meppel. Webmaster: Sonja Duijkers Oplage: 7500 papier, 1900 digitaal. ISSN: 1872-0374.We hebben getracht alle belanghebbenden met betrekking tot het gebruikte beeldmateriaal te benaderen. Degenen die menen rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich tot ons wenden. Toezending papieren en/of digitale ver-sie is kosteloos aan relaties van de stakeholders en studenten in de alfa- en gammarichtingen. Wilt u een artikel uit E-data overnemen? Neem dan contact op met de hoofdredacteur. Overname van artikelen geschied altijd ondervermelding van de bron E-data & Research en de naam van de auteur van het artikel.

De Nederlandse Organisatievoor Wetenschappelijk On-derzoek (NWO) stelt drie mil-joen euro beschikbaar vooreen pilotprogramma Replica-tiestudies. Marion Wittenberg

Wetenschappers kunnen hiermee on-derzoek, dat door anderen is gedaan,opnieuw uitvoeren. De pilot richtzich op het repliceren van studiesmet een grote impact op wetenschap,overheidsbeleid of het publiekedebat. Met het financieren van dereplicatie van dergelijk ‘hoeksteen-onderzoek’ wil NWO onderzoekersstimuleren replicatieonderzoek uitte voeren. Deze pilot bestrijkt het

terrein van de sociale wetenschap-pen, gezondheidsonderzoek en zorg-innovatie. Op basis van de resultatenvan de pilot bekijkt NWO hoe ze hetreplicatieonderzoek op kan nemenin al haar onderzoekprogramma’s.

Grote impactHet pilotprogramma richt zich optwee vormen van onderzoek: repro-ductie en replicatie. Bij reproductieworden datasets van de oorspronke-lijke studie opnieuw geanalyseerd,bij replicatie worden de dataopnieuw verzameld op basis van hetonderzoeksprotocol van de oor-spronkelijke studie. Door dit soortonderzoek te stimuleren wil NWO

een bijdrage leveren aan het vergro-ten van transparantie van onderzoeken aan de kwaliteit en de volledig-heid van het rapporteren van resul-taten.

De pilot is met name gericht op stu-dies waarvan de resultaten een groteimpact hebben gehad. Bijvoorbeeldomdat ze veel geciteerd zijn, omdatze in tekstboeken voor studenten zijn

opgenomen, onderzoek dat veelmedia-aandacht heeft gekregen endaarmee het publieke debat heeftbeïnvloed, of onderzoeksresultatenop grond waarvan belangrijke be-leidsbeslissingen zijn genomen.Het pilotprogramma Replicatiestu-dies heeft een looptijd van drie jaar(2017-2019), per jaar stelt NWO1 miljoen euro beschikbaar. DANS isin het programma opgenomen alssteun- en informatiepunt voor on-derzoekers, en stelt haar data-archiefEASY open voor het beschikbaarstellen van de basisbestanden en hetduurzaam archiveren van de resul-taten uit de replicatiestudies.nwo.nl

NWO heeft internationale primeur

Drie miljoen voor replicatiestudiesBrengt glimlach geluk?Replicatie van hoeksteenonderzoek leidde in september tot veel media-aandacht. In 1988 publiceerde de Duitse psycholoog Fritz Strack deresultaten van psychologische experimenten waaruit bleek dat eenmens gelukkiger wordt door de mond in een glimlach te plooien.De studie werd de hoeksteen van de ‘gezichtsfeedback-hypothese’,de gedachte dat een emotionele gelaatsuitdrukking de stemming kanbepalen. Dit onderzoek is ruim 1400 keer geciteerd en wordt gebruiktdoor sommige therapeuten. Zeventien laboratoria uit de VS, Canada enEuropa hebben onlangs de experimenten van Strack herhaald. Hiermeewerd het onderzoek van Strack volledig onderuitgehaald, geen van delaboratoria kon enig effect vinden.

Het Boschjaar 2016 is bijna ten

einde. Prof. dr. Robert Erdmann

ontwikkelde nieuwe computer-

en visualisatietechnieken waar-

mee het oeuvre van Jheronimus

Bosch onderzocht is.

Erica Renckens

“De mens heeft een beperkt visueel geheu-gen,” zegt Robert Erdmann terwijl hij switchttussen twee afbeeldingen op zijn scherm. “Datmaakt het maken vanvergelijkingen heellastig.” Erdmannwerktbij het Rijksmuseumen is als hoogleraarverbonden aan de Uni-versiteit van Amster-dam en de RadboudUniversiteit. Door eentoevallige samenloopvan omstandighedenbelandde hij bij hetBosch Research andConservation Project (BRCP), waarvoor hijbeeldverwerkings- en visualisatietechniekenontwikkelde.“Als hoogleraar Material Science and Engi-neering in Arizona deed ik met NASA onder-zoek naar de invloed van zwaartekracht opvloeistofstromingen in metaal. We lietendunne staven metaal stollen in de ruimte,die we terug op aarde in honderden plakjesopdeelden. Van elk plakje maakten we hon-derden microscopische foto’s. Ik ontwikkeldetechnieken waarmee we die foto’s kondenstitchen, naadloos op elkaar laten aansluiten.”De overstap naar de kunstgeschiedenis volgdena een rondleiding van een vriendin bij hetArtInstitute in Chicago. “Het conserverings-programma daar genereerde ook grote hoe-veelheden foto’s die verwerkt moestenworden. Nadat ik daarover een lezing gafbij het NIAS in Wassenaar raakte ik bij hetBosch-project betrokken.”

Stitchen en registrerenIn het BRCP zijn de werken van Bosch opveel verschillende manieren gefotografeerd.“We hadden een prachtige Hasselblad-camerawaarmee we soms wel 210 foto’s van 60 me-gapixels van één schilderij maakten. Met eenspeciaal filter maakten we met die cameraook infraroodfoto’s, waarop je door de op-pervlaktelagen de onderliggende schilderingof schets kunt zien. Dan hadden we nog eenOsiris-camera, een speciale infraroodcameramet een nog langere golflengte. Soms maak-ten we opnames met UV-licht, waarmeebepaalde organische materialen oplichten. Enmusea beschikten soms over röntgenopna-mes.”Per type opname moeten de beelden aan el-kaar gestitcht worden, als bij een panorama-foto. Erdmann: “Dat is extreem moeilijk omperfect te doen, zonder variatie in lichtinval endergelijke.” Vervolgens moeten de verschil-

lende typen opnamen worden geregistreerd:precies op elkaar uitgelijnd worden. Maarstitchen geeft altijd een kleine afwijking en deafwijkingen in twee verschillende opnamenzullen nooit matchen. Erdmann ontwikkeldedaarom een techniek waarin het stitchen enregistreren gelijktijdig plaatsvindt en elkaarassisteert.

Alles in de cloud“Maar nu hadden we een nieuw probleemgecreëerd: de bestanden zijn te groot om teopenen in Photoshop. Ik zou ze bovendienniet makkelijke kunnen versturen naar de

projectleden, die oververschillende institu-ten verspreid zitten.”Uiteindelijk ontwik-kelde Erdmann eencomplete online suitemet visualisatietech-nieken die de afbeel-dingen instant toegan-kelijk maakt. “Ieder-een kan er waar ookter wereld van gebruik-maken, zolang je een

internetverbinding hebt.Alles staat in de cloudbij Amazon of op de server van het Bosch-project, in mijn appartement.”Heb je dan geen megasnelle verbindingnodig? “We maken gebruik van een piramidevan decompositie: het originele bestand isook opgeslagen op halve resolutie, op eenkwart, een zestiende, enzovoort. Zo zijn deverschillende zoomlevels alvast voorbere-kend. Alle afbeeldingen zijn opgeknipt inkleine stukjes en al die jpg’s hebben een eigenurl. Zo vraagt de viewer steeds het minimalebenodigde aantal data op van de server.”Erdmann toont verschillende visualisatie-

technieken die hij ontwikkelde binnen hetBosch-project. In de Curtain Viewer staanvier typen opnamen van een doek twee bijtwee op het scherm. Samen vormen ze éénbeeld, het pijltje van de muis is de kruising en

bepaalt zo welke opname het grootst is. “Zokan je vergelijkingen maken binnen een schil-derij, maar ook tussen schilderijen. Elke keerals je inzoomt of van plek verandert in deviewer, verandert de url direct mee.Als je dieurl naar je collega stuurt, krijgt hij precies tezien wat jij nu ziet.”In de Fading Mode lopen twee opnamen viade muis geleidelijk in elkaar over en RollingRegistration is bedoeld voor het vergelijkenvan kopieën die onvoldoende matchen omvolledig te kunnen registreren. De registratieis dan perfect op de plek van de muiscursor.In Morelli’s Vision zijn alle details op de doe-ken handmatig getagd. “Als ik op deze handklik, toont hij alle handen uit de werken vanBosch, gesorteerd op visuele gelijkheid. Dezetools helpen om beter te kijken en om bewij-zen te verzamelen om je punt te onderbouwen.Het is een overtuigendere, wetenschappelij-kere aanpak dan zeggen: ‘Goh, ziet dit er nietanders uit?’ Je wilt alle data samenbrengen ener niet in verdrinken, maar ze laten zingen.”Dankzij deze technieken konden kunsthistoricivaststellen dat twee aan Bosch toegeschrevenwerken toch niet van zijn hand waren.

ObserverenHoe wist je wat kunsthistorici en conservato-ren nodig hadden? “Ik heb eerst heel langgeobserveerd hoe ze werken, waar frictie enfrustratie was,” legt Erdmann uit. “Ik zag heletafels bezaaid met afdrukken en boeken waarze steeds tussen schakelden. Ik heb ook zelfgeprobeerd met de opnamen te werken enveel gelezen over visualisatie. Ik bedacht veelideeën die in de praktijk niet bleken te werken;het was een doorlopend proces.”Erdmanns technieken zijn momenteel nog nietbeschikbaar voor andere onderzoekers. “Inde toekomst zal alles open source wordenmet een eenvoudige webinterface voor hetstitchen en registreren. Maar tot dan zullen on-derzoekers contact met mij moeten opnemen.Als zij dan de afbeeldingen naar mij opsturen,stuur ik de url’s terug. Dat doe ik graag.”boschproject.org

E-DATA&RESEARCH oktober 2016 3

BoschDocIn BoschDoc zijn bijna duizend schriftelijkedocumenten over Jheronimus Bosch, zijnnaaste familie, zijn leven en zijn werkontsloten. De databank bevat facsimiles,transcripties en vertalingen vanhandgeschreven en enkele gedrukteteksten tot 1800. Elk document is voorzienvan een informerende tekst over de context,de bron en de relatie tot anderedocumenten in de databank.boschdoc.huygens.knaw.nl

‘Veel ideeënbleken

in de praktijkniet te werken’

Hoogleraar Visualizing Art History Robert Erdmann:

‘Je wilt niet verdrinken in dedata, je wilt ze laten zingen’

INTERVIEW

Uit de infraroodfoto van dit fragment van het schilderij ‘Johannes de Doper in de wilder-nis’ bleek dat Jheronimus Bosch oorspronkelijk een man had geschilderd onder de plantcredits Hieronymus Bosch (circa 1450–1516) [Public domain], via Wikimedia Commons

Prof. dr. Erdmann belandde vanuit het onderzoek naar vloeistofstromingen in metaal inde kunstgeschiedenis. “Ook daar moeten grote hoeveelheden foto’s verwerkt worden.”foto Herman Wouters

–––––––––––––––––––––––––––

Huygens ING• Marginal Scholarship: speuren in de marge

In veel middeleeuwse manuscripten zijn debladzijden gevuld met aantekeningen omde tekst heen en tussen de regels. Onder-zoekers Mariken Teeuwen, Irene van Rens-woude en Evina Steinová brachten de prak-tijken van het annoteren van teksten in devroege Middeleeuwen in kaart. Het projectMarginal Scholarship: The Practice ofLearning in the Early Middle Ages (c. 800 -c. 1000) ontwikkelde een database met 350geannoteerde vroegmiddeleeuwse hand-schriften. De zoekresultaten zijn te filterenop herkomst, periode, collectie in biblio-theek of archief en mate waarin de margesvan de handschriften zijn gevuld.marginalscholarship.nl

Ook sinds kort beschikbaar:• Boschdoc: http://boschdoc.huygens.knaw.nl/• Ystroom: http://deystroom.huygens.knaw.nl/edition/• Briefwisselingen van de Hollandse enFriese Stadhoudersvrouwen (1605-1725):http://emlo-portal.bodleian.ox.ac.uk/collections/?page_id=2756

Deze publicaties zijn beschikbaarvia huygens.knaw.nl/tools-en-data/. Bezoek deze site of scande QR-code.

4 oktober 2016 E-DATA&RESEARCH

SINDS KORT BESCHIKBAAR

Dit overzicht toont databestanden die recent beschikbaar zijn gekomen bijCentERdata, Data Archiving and Networked Services en Huygens ING.

CentERdata• Wat doen Nederlanders in hun vrije tijd?

De nieuwste data van het onderzoek ‘SocialIntegration and Leisure’ zijn beschikbaar.De dataset maakt deel uit van de achtstemeting van LISS Core Study en bevat gege-vens van bijna 6000 respondenten. De datazijn verzameld in oktober en november2015. Met dit longitudinale onderzoek is hetmogelijk om de ontwikkelingen in tijdsinds 2008 te bestuderen. Het onderzoekgaat over tijdsbesteding aan onder meervrijwilligerswerk, mantelzorg, sporten,media, hobby’s, cultuur, online activiteitenen vakanties. Tevens worden de socialecontacten van de respondenten in kaartgebracht. De data zijn beschikbaar viaLISS Data Archive.lissdata.nl/dataarchive

Ook sinds kort beschikbaar:Studies LISS panel• Brummelman, E.; Thomaes, S.; Slagt, M.;Overbeek, G.; Orobio de Castro, B.;Bushman, B., februari 2013, On ParentsTransferring Their Unfulfilled Ambitions OntoTheir Child• Gunnink, H.; Habraken, J.; Tranzo institute(Tilburg University), februari 2015, The opinionof the Dutch population about the intellectuallydisabled• Naumann, E.; Stötzer, L., januari 2015,How does Immigration Influence Support forRedistribution?• Vermeulen, F.; Soest, A. van, maart 2015,Time Use and Consumption - Wave 4

Deze bestanden zijn kosteloosbeschikbaar via www.lissdata.nl/dataarchive. Bezoek deze siteof scan de QR-code

Alkmaar foto Tasfoto/Shutterstock

van een herenhof en andere bewoningsspo-ren uit de Merovingische tijd (5e-8e eeuw).Het vondstmateriaal behorende bij de mid-deleeuwse bewoning toont dat het herenhofeen hoge status had en intensieve contactenhad met het noorden en het zuiden. De ta-bellen, digitale veldtekeningen en veld-foto’s zijn via EASY beschikbaar gesteld.dx.doi.org/10.17026/dans-xhq-etx5

Ook sinds kort beschikbaar:• Weerden, drs. J.F. van der (BAAC bv)(2014): Een Spaans fort met een Frans jasje.Venlo, Kazerneterrein/MFC, opgraving.http://dx.doi.org/10.17026/dans-xs6-kdtc• Kempenaar, G.F.H.M. (BureauOudheidkundig Onderzoek Rotterdam(BOOR)) (2015): Verslag van hetdocumenteren van de funderingen van molende Meerkoet in het Kralingse Bos inRotterdam, vindplaats 06-47.http://dx.doi.org/10.17026/dans-z7n-azrn• Loopik, J. (ADC ArcheoProjecten) (2015):Leven en dood aan het Schriksel - Venlo Q4.Een archeologische opgraving op de locatiesBergstraat-west en Maaskade-zuid.http://dx.doi.org/10.17026/dans-x5b-rp4y• Meroño Peñuela, Dr A. (Vrije UniversiteitAmsterdam); Ashkpour, A. (InternationaalInstituut voor Sociale Geschiedenis); Guéret,Dr C. (BBC) (2016): CEDAR RDF database,the Dutch historical censuses (1795-1971) asLinked Open Data. http://dx.doi.org/10.17026/dans-xpk-wj5w• Dool, drs. R. van den (Mulier Instituut)(2016): Nationaal Sportonderzoek 2016.http://dx.doi.org/10.17026/dans-266-pyjb• Shitova, MSc N. (RU Radboud Universiteit);Roelofs, Prof. Dr. A.P.A. (Donders Centre forCognition) (2016): Locus of the Stroop-likeinterference in colour and picture naming.http://dx.doi.org/10.17026/dans-z2r-kjs4• Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP)(2016): Arbeidsaanbodpanel 1985 t/m 2014.http://dx.doi.org/10.17026/dans-xum-7b2r• Biezen, MSc M van der (Radboudumc)(2015): Naar een optimale teamsamenstellingop de spoedpost (towards an optimum ratio ofNPs and GPs in out-of-hours primary care).http://dx.doi.org/10.17026/dans-z2p-b85a• Centraal Bureau voor de Statistiek - CBS

(2015): Zelfstandigen Enquête Arbeid 2015 -ZEA 2015. http://dx.doi.org/10.17026/dans-zuz-hqbz• ROA, Research Centre for Education andthe Labour Market, Maastricht University(2015): Project Onderwijs en Arbeidsmarkt tot2020. http://dx.doi.org/10.17026/dans-zjw-xkc5• Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS);Rijkswaterstaat (RWS) (2016): OnderzoekVerplaatsingen in Nederland 2015 - OViN

24 - 30 oktober • overalOpen Access WeekInternationale week om meer bekend-heid te genereren voor open access inonderzoek. Dit jaar is het thema ‘Openin Action’.openaccessweek.org

7 november • AmsterdamDH: Is the neutrality of technologypossible or desirable?Welke invloed heeft het gebruik vandigitale technieken op de uitvoeringvan onderzoek? Korte presentaties uitde praktijk.ehumanities.nl

9 november • Den HaagUitreiking DataprijsWie wint de Nederlandse Dataprijs2016? Kom naar de prijsuitreiking metinteressante lezingen!researchdata.nl/diensten/dataprijs

9 november • AmsterdamAfsluiting COMMIT/De publiek-private ICT-onderzoeksge-meenschap sluit haar activiteiten af inClub Panama.commit-nl.nl

10 november • NieuwegeinKNVI Jaarcongres‘Do it yourself!’ Dat is het thema vanhet congres voor informatieprofessio-nals, georganiseerd door KNVI, SODen Ngi-NGN.congres.knvi.info

16 - 18 november • WenenConference on Digital Heritage andNew TechnologiesOp deze 21e editie van CHNT staat deduurzaamheid en het hergebruik vanarcheologische en historische datacentraal.chnt.at

30 november • LondenUitreiking Digital PreservationAwardsDe uitreiking van deze internationaleprijzen vindt plaats tijdens de twee-daagse conferentie van het PERICLES-consortium.dpconline.org

25 - 27 januari • HilversumWinter School forAudiovisual ArchivingDriedaagse training van het Neder-lands Instituut voor Beeld en Geluidover het duurzaam bewaren vandigitale audiovisuele collectiesbeeldengeluid.nl/winterschool

4 februari • UtrechtGrote TaaldagHet grootste Nederlandse taalcongreswordt afgesloten met het Taalgala,waar o.a. de AVT/Anéla Dissertatieprijswordt uitgereikt.anela.nl

10 februari • LeuvenCLIN27De jaarlijkse conferentie over computa-tionele taalkunde in het Nederlandsetaalgebied vindt dit jaar plaats in Leu-ven.ccl.kuleuven.be/CLIN27

AGENDA

Manuscript van Ars Grammatica vanPriscianus Caedariensis met aantekenin-gen in de kantlijncredits Bibliothèque Nationale de France

2015. http://dx.doi.org/10.17026/dans- z38-prz4

Via easy.dans.knaw.nl zijndeze bestanden beschikbaar.Bezoek deze site of scan deQR code.

–––––––––––––––––––––––––––

DANS• Rijke archeologische diversiteit in Vasse

RAAP Archeologisch Adviesbureau heeft in2012 en 2014 opgravingen uitgevoerd op delocatie De Steenbrei 3 te Vasse in de ge-meente Tubbergen. Daarbij zijn niet alleenpalenrijen, -kransen en zeer bijzonderegrafmonumenten met bijgiften uit de pre-historie aangetroffen, maar ook de resten

Opgraving van een grafveld en een herenhof in Vasse (Tubbergen) foto RAAP Archeo-logisch Adviesbureau

E-DATA&RESEARCH oktober 2016 5

Nieuw dataplatformvoor de socialewetenschappen

Donderdag 27 oktober 2016wordt in het Centraal Museumte Utrecht het Dataplatformvoor de mens- en maatschap-pijwetenschappen gelanceerd.Binnen dit platform werken deNederlandse universiteiten,NWO, CBS, DANS, Rijks-kennisinstellingen, overhedenen bedrijven samen om éénnetwerk met data ten behoevevan de mens- en maatschappij-wetenschappen te creëren.Tijdens dit event wordt ook denaam van het platform, werkti-tel Nationale Data-infrastruc-tuur voor de Sociale Weten-schappen (NDSW), bekend-gemaakt. (MW)nwo.nl/onderzoek-en-resultaten/programmas/NDSW

Nieuwe site NWOtoont grootschaligevoorzieningenAfgelopen zomer heeft dePermanente Commissie voorGrootschalige Wetenschappe-lijke Infrastructuur van NWOeen nieuwe website gepresen-teerd: onderzoeksfaciliteiten.nl.In deze online database kun-nen onderzoekers, beleids-makers en andere geïnteres-seerden onderzoeksfaciliteitenvinden en mogelijkheden totsamenwerking verkennen.Alle vormen van grootschaligeonderzoeksfaciliteiten uit devolle breedte van de Neder-landse wetenschap komen aanbod: van wetenschappelijkemeetapparatuur tot databasesen ICT-infrastructuren. (NWO)onderzoeksfaciliteiten.nl

Beeld en Geluidontvangt keurmerk

Het Nederlands Instituut voorBeeld en Geluid heeft als eer-ste nationale audiovisuele ar-chief het Data Seal of Approval(DSA) gekregen. Hiermee ishet nationale omroeparchiefgecertificeerd als ‘TrustedDigital Repository’ (TDR).Beeld en Geluid heeft volgensde beoordeling van het DataSeal of Approval aangetoonddat het de digitale duurzaam-heid van de audiovisuele col-lecties kan waarborgen. Hetinstituut heeft met verschillendeafdelingen meerdere jaren ge-werkt aan het verkrijgen vandeze certificering. Het ginghierbij zowel om het vastleggenvan beleid en procedures voordigitale duurzaamheid van deaudiovisuele collecties, als omhet daadwerkelijk inrichten enaanpassen van de systemen,de processen en de werkwij-zen.beeldengeluid.nl

KORT

In OpenSoNaR+ zijn hettekstcorpus SoNaR en hetspraakcorpus CGN tegelijkdoorzoekbaar. Er is in hetsysteem nog plaats voor an-dere corpora. Erica Renckens

“Wetenschappers die kijken naartaalgebruik zijn meestal geïnteres-seerd in tekst én spraak,” aldus Nel-leke Oostdijk, taaltechnoloog aande Radboud Universiteit. “Neemnou voegwoorden: in spraak komje bijna alleen ‘en’, ‘want’ en ‘dus’tegen, maar in teksten zie je veelmeer variatie met ook archaïschevoegwoorden zoals ‘desalniette-min’.” Het is slechts een van deonderzoeksvragen die gesteld kun-nen worden met OpenSoNaR+, eeninterface waarmee twee grote data-verzamelingen gelijktijdig door-zocht kunnen worden.In het nieuwe systeem zijn mo-menteel twee corpora opgenomen.SoNaR bestaat uit ruim 540 mil-joen woorden aan moderne Neder-landse teksten die automatisch zijnvoorzien van tags en lemma’s. Deteksten komen uit alle typen mediaen genre, die een gebalanceerde af-

spiegeling vormen van de heden-daagse schrijftaal. Het Corpus Ge-sproken Nederlands (CGN) bestaatuit 900 uur spraakopnames, ge-maakt in een groot aantal verschil-lende situaties. De ruim 9 miljoenwoorden zijn voorzien van tran-scripties, lemma’s en woordsoort-informatie.

Schat aan dataHet CGN had al een eigen zoekinter-face, COREX, maar deze bleek nietom te kunnen gaan met de grotehoeveelheden data uit SoNaR. “Tij-dens de ontwikkeling van SoNaRwas er helaas onvoldoende budgetvoor een exploitatie-omgeving,”herinnert Oostdijk zich. “Als jegeen technische achtergrond had,verdwaalde je in al die data.Daardoor maakte maar een heelbeperkte groep gebruik van dezeschat aan data.”“In een CLARIN-NL demonstratie-project is toen OpenSonar ontwik-keld, waarin het tekstcorpus vooriedereen doorzoekbaar werd, maardie interface was weer niet bruik-baar om ook spraak mee te door-zoeken,” aldus de projectleidster

van OpenSoNaR+, één van de laat-ste nog door CLARIN-NL gefinan-cierde projecten. “Met Open-SoNaR+ kan het nu eindelijk alle-maal. Het systeem kan zelfs ooknog andere corpora inpassen, zoalshet JASMIN-corpus met spraak vanjongeren, anderstaligen en senioren.”

SnoepwinkelOostdijk is enthousiast over demogelijkheden van de nieuwezoekinterface: “Je kunt natuurlijkzoeken naar woorden, maar je kuntook aanvullende eisen stellen, zoals‘fiets’, maar alleen als werkwoord.Bij de resultaten zie je steeds eenstukje context en kun je doorklik-ken om het hele fragment te lezenof te beluisteren. Het is een snoep-winkel voor onderzoekers.”“We hopen dat het gebruik vande corpora zich nu meer zal gaanverspreiden. Communicatieweten-schappers wisten het CGN al wel tevinden, maar ook SoNaR is voorhen relevant. Dat corpus bevat ookteksten van sociale media, waarmensen vaak juist schrijven inspreektaal.”opensonarplus.science.ru.nl

Corpora SoNaR en CGN voortaan gezamenlijk te doorzoeken

Niet meer verdwalen intekst- en spraakwoud

Maandag 24 oktober gaat de

internationale Open Access Week

van start. Volgens Ron Dekker

(NWO) gaat het in Nederland in

rap tempo de goede kant op.

Erica Renckens

“Die data zijn niet van jou,” vermaande Dekkerde onderzoekers nog in 2011 in dit blad. Sinds-dien zijn onderzoekers zich meer bewust gewor-den van het nut en de noodzaak om data toegan-kelijk te maken, aldus Ron Dekker, die sindsseptember is gedetacheerd bij de EuropeseCommissie als nationaal expert op het gebiedvan open science. “Soms door negatieve erva-ringen als datafraude en -manipulatie, waarbijde wetenschappelijke integriteit op het spel staat.Maar er zijn gelukkig ook positieve ontwikke-lingen, zoals het Open Science-beleid van NWOen de NWO-pilot met een datamanagementplan(DMP) in het onderzoeksvoorstel.”

Data zijn een ‘asset’Deze pilot is onlangs succesvol afgerond en issinds oktober ingevoerd bij nieuwe programma's.Elke aanvraag bij NWO bevat voortaan een

datamanagementparagraaf. Na toekenning moetde onderzoeker zo snel mogelijk een DMPopstellen. “Dat is ook in het belang van deonderzoeker,” aldus Dekker. “Het vooraf vast-leggen en verzamelen van metadata die de databeschrijven, bespaart achteraf veel tijd en zorgtvoor een hogere kwaliteit metadata. Het hoort infeite bij goed wetenschap doen.” Het opstellenvan een DMP kost tijd, maar het hergebruik vandata dat dit mogelijk maakt, bespaart ook weertijd en geld. “Bovendien, als je weet dat jouw databeschikbaar zullen zijn voor derden, dan komt datook de wetenschappelijke integriteit ten goede.”Er moet nog wel een systeem van datacitatie

van de grond komen, beaamt Dekker. “Data zijneen ‘asset’ – onderzoekers hebben daar veel tijden energie in gestoken, daar wil je op z’n minstde credits voor krijgen.”

Tijd voor actieDekker was projectleider Open Access bij hetministerie van OCW en speelde als adviseur vanstaatssecretaris Sander Dekker een belangrijke rolbij de voorbereiding van het OpenWetenschaps-beleid. In 2013 kondigde de staatssecretaris aantoe te willen werken naar 100% open toeganke-lijke publicaties in 2024. Onder zijn voorzitter-schap vervroegde de Europese Raad voorConcurrentievermogen deze deadline zelfs naar2020. Is dat niet wat ambitieus?Volgens Dekker is het haalbaar: “De succesvolleonderhandelingen van de Nederlandse universi-teiten laten zien dat grote uitgevers bereid zijn omén toegang tot hun tijdschriften te blijven verle-nen én artikelen van Nederlandse onderzoekersdirect via open access beschikbaar te maken. Dangaat het snel met de percentages. Ook de DuitseMax Planck Geselschaft pleit voor een switchnaar open access-modellen voor publicaties in2020. Er wordt al bijna 25 jaar over open accessgepraat – nu is de tijd om daadwerkelijk tot actieover te gaan.”openaccessweek.org

Ron Dekker foto Monique van Zeijl

Oudezijds Achterburgwal 185,Amsterdam foto Geert Jan van Rooij

Ron Dekker (NWO) in aanloop naar Open Access Week:

‘Datamanagementplanhoort bij goede wetenschap’

Nieuw: ‘KNAWHumanitiesCluster’Vanaf 1 oktober 2016 vormen het Meer-tens Instituut, Huygens ING en hetInternationaal Instituut voor Sociale Ge-schiedenis (IISG) het KNAWHumanitiesCluster. De instituten spelen hiermee inop internationale ontwikkelingen binnenhet geesteswetenschappelijk onderzoek.Doel van de samenwerking is het ver-sterken van vernieuwend, interdiscipli-nair, geesteswetenschappelijk onder-zoek dat belangrijke wetenschappelijkeen maatschappelijke thema’s aansnijdt.Het KNAW Humanities Cluster bouwtook aan een digitale infrastructuur omhet geesteswetenschappelijk onderzoekmethodologisch te ondersteunen. Data-sets, digitale collecties en daarmee ver-bonden diensten worden in het KNAWHumanities Cluster gezamenlijk ge-vormd, ontwikkeld en beheerd als on-derdeel van de nationale infrastructuurvoor de geesteswetenschappen.knaw.nl

Op 20 mei ging in hetAmsterdamse Trippenhuis,hoofdkwartier van de KNAW,eHumanities.NL officieel vanstart. We spraken metSally Wyatt, een van de vierprogrammaleiders.Steven Claeyssens

In de eerste plaats wil eHumani-ties.NL onderzoekers uit alle kamersvan het academisch huis, maar ookerfgoedmensen en ICT-bedrijvensamenbrengen. “Samen staan westerker,” aldus Wyatt. “We zijn ervoor iedereen die geïnteresseerd is inde nieuwe onderzoeksmogelijk-heden die digitale technologie, digi-tale collecties en big data bieden.De concurrentie voor onderzoeks-financiering is nationaal én interna-tionaal groot en dus is samenwer-king geboden. Dat geldt des te meervoor de Digital Humanities, waareen brede waaier aan competenties,vaardigheden en kennis vereist is.You can’t do DH alone.”

Interfacing is cruciaalDe CanadeseWyatt is senior onder-zoeker bij het HugensING en bij-zonder hoogleraar Digital Culturesin Development aan de UniversiteitMaastricht. Ze leidde eerder het ge-

lijknamige vijfjarige eHumanities-programma van de KNAW. Ge-vraagd naar de concrete plannen vanhet nieuwe netwerk, benadrukt zehet belang van interfacing. “Zowelom samenwerking tussen alle disci-plines te bevorderen, als om hetbereik van de Digital Humanities tevergroten hebben we interfacingnodig – onderling, maar ook metandere groepen in de samenleving.Denk aan onderzoeksfinanciers, uit-gevers of het bedrijfsleven.We moe-ten ontmoeting en uitwisseling opalle niveaus bevorderen. Daaromgaan we bijvoorbeeld lezingen encursussen organiseren, werken we

aan een overkoepelend sectorplanen zijn we in gesprek met een uitge-ver om een DH-reeks op te zetten.”

Drie speerpuntenBij de eerste plannen voor eHuma-nities.nl, toen nog onder de naamCenter for Humanities and Techno-logy (CHAT), was ook IBM betrok-ken. Hoe staat het met de plannenom private partijen in het netwerk tebetrekken? “We hebben drie speer-punten: fundamenteel DH-onder-zoek stimuleren, de verdere ontwik-keling van een nationale DH-infra-structuur (CLARIAH) ondersteunenen waarborgen dat de Digital

Humanities daadwerkelijk impacthebben. Op al deze punten kan deprivate sector een stempel drukken.De meeste deelnemers aan het net-werk hebben vaak al goede bandenmet de industrie of de uitgeverij. Wewillen die banden zeker aanhalen.”

Public Humanities“Vergeet ook niet de publieke func-tie van Digital Humanities. In Ca-nada en de VS is het wellicht zicht-baarder dan in Europa, maar DHheeft ook een rol in het aanjagenvan nieuwe vormen van PublicHumanities: het publiek betrekkenbij geesteswetenschappelijk onder-zoek. Dat gebeurt niet alleen dooreen bredere verspreiding van onder-zoeksresultaten via digitale wegen,maar ook door mensen volwaardigte betrekken bij de productie encreatie van kennis. Bekend zijn devele crowd-initiatieven waarbij bij-voorbeeld getranscribeerd of gean-noteerd wordt.”Op 7 november komt eHumanties.nlinAmsterdam weer bijeen. Het mid-dagprogramma, over de invloed vanhet ontwerp van digitale tools,algoritmes en software op hetonderzoeksresultaat, is openbaartoegankelijk.ehumanities.nl

6 oktober 2016 E-DATA&RESEARCH

Sally Wyatt foto Moniek Wegdam

Het vinden van relevante

archeologische datasets

in het archiefsysteem

van DANS is onlangs

vereenvoudigd. Zoek-

resultaten worden op

een kaart geprojecteerd.

Valentijn Gilissen

Via EASY, het archiefsysteem vanDANS, zijn duizenden rapporten engrotere datasets van opgravingenuit de Nederlandse archeologie be-schikbaar gesteld. Het zoeksysteemom deze data inzichtelijk te makenis eerder dit jaar uitgebreid met eenkaartmodule.

MetadataveldStel dat een student onderzoek doetnaar de archeologie van de binnen-stad van Utrecht. Dan kan hij recht-streeks zoeken op de tekst ‘Utrecht’,maar dat geeft te veel irrelevantedatasets: de student is immers nietgeïnteresseerd in een dataset overKuinre, waarin melding wordtgemaakt van ‘de bisschop vanUtrecht’. Beter kan hij gericht zoe-ken via advanced search in hetmetadataveld ‘coverage’. Maar een

dergelijke zoekopdracht naar‘Utrecht’ geeft nog steeds veel meerdan enkel de datasets van projectenin de stad Utrecht: de zoekresultatenbevatten álle datasets uit de geheleprovincie. Dit zijn meer dan 1500resultaten, waarin hij de datasets diespecifiek over de binnenstad gaan

niet zomaar kan terugvinden.Onlangs is EASY daarom uitgebreidmet een hulpmiddel dat het zoekeneen stuk eenvoudiger en gebruiks-vriendelijker maakt: zoekresultatenworden nu op een kaart geprojec-teerd. Het archiefsysteem geeft ineerste instantie de zoekresultaten in

de vertrouwde lijst weer. Daarbovenkan de gebruiker schakelen tussende weergave van de treffers in eenlijst of op de kaart.Op deze manier komt de gebruikersnel bij de relevante resultaten. Ineerste instantie toont EASY agglo-meraties van resultaten. Bij inzoo-

men worden deze steeds naderverfijnd, totdat enkele resultatenworden gepresenteerd. Zo kan opde binnenstad van Utrecht wordeningezoomd, waardoor een gedetail-leerd beeld ontstaat van de exactelocaties van de archeologische vind-plaatsen in deze stad. Dit beeld kanvervolgens aangescherpt wordenmet aanvullende browse-opties enzoekopdrachten. De onderzoekerkan bijvoorbeeld op complextypeen datering filteren en zo de zoek-resultaten voor een specifiek gebiedverder sorteren.

VerrijkingMomenteel gebruikt EASY voor dekaartweergave de Rijksdriehoeks-coördinaten. De meeste archeo-logische datasets bevatten dezemetadata, vandaar dat deze functio-naliteit nu met name een verrijkingbiedt voor de archeologie. De kaart-module is echter ook geschikt voorandere soorten datasets met eenplaatsbepaling, ongeacht de disci-pline of het gebruikte meetsysteem.Deze uitbreiding van EASY is totstand gekomen dankzij de steun vanhet Europese project ARIADNE(Advanced Research InfrastructureforArchaeological Dataset Networ-king in Europe).easy.dans.knaw.nl

Opgraving op het Vredenburg in Utrecht in het najaar van 2007 foto Projectorganisatie Stationsgebied enBAAC bv

Sally Wyatt, programmaleider van de nieuwe, nationale eHumanities.NL:

‘You can’t do DH alone’

Archiefsysteem DANS uitgebreid

EASY toont zoekresultaten op de kaart

‘De concurrentievoor onderzoeks-

financieringis groot, dussamenwerkingis geboden’

DatacursusRDNL maaktkans op prijsDe cursus Essentials 4 Data Sup-port van Research Data Netherlands(RDNL) maakt kans op een prestigi-euze Digital PreservationAward ophet gebied van Teaching and Com-munications. Deze internationaleprijzen worden elke twee jaar uit-gereikt aan mensen of organisatiesdie op een significante en innova-tieve manier hebben bijgedragenaan het toegankelijk houden van onswereldwijde digitale erfgoed. Deprijsuitreiking vindt 30 novemberplaats in Londen.De nieuwe ronde van de RDNL-cursus gaat in februari 2017 vanstart. De cursus is bedoeld voor datasupporters: iedereen die onderzoe-kers wil ondersteunen bij het op-slaan, beheren, archiveren en delenvan hun onderzoeksdata. De tweegroepsbijeenkomsten worden bege-leid door coaches en omvattenpresentaties van experts, onlinecursusmateriaal en wekelijkse op-drachten. RDNL wil met deze cursuseen bijdrage leveren aan de profes-sionalisering van en de afstemmingtussen datasupporters.Aanmelden kan tot 9 januari. (MG)datasupport.researchdata.nldpconline.org

Om de overlevingskansenvan families te ontrafelen,duikt Ingrid van Dijk, PhD-student aan de RadboudUniversiteit, in historischedata. Marion Wittenberg

Bij de vakgroep Economische, So-ciale en Demografische Geschiede-nis in Nijmegen werkt sociologeIngrid van Dijk aan een proefschriftover sterfte in families in de 19eeeuw. Hoe komt het dat in een tijddat bijna de helft van de kinderenoverleed voor het vijfde levensjaar,kindersterfte zich in bepaalde fami-lies concentreerde, terwijl anderefamilies dit leed werd bespaard?“Voor mijn onderzoek gebruik ik hetdatabestand LINKS van het Interna-tionaal Instituut voor SocialeGeschiedenis,” vertelt Van Dijk.“Dit bestand bevat de geboorte-,huwelijks- en overlijdensaktes ge-registreerd tussen 1812 en 1917 vanmiljoenen Nederlanders uit de pro-vincies Zeeland, Drenthe, Gronin-gen en Limburg. Deze certificatenzijn aan elkaar gelinkt op basis vande namen van de personen en hier-mee zijn familiereconstructies ge-maakt.” Met behulp van deze datavolgt Van Dijk families door de tijd

heen. Ze kijkt met name naar gezin-nen met een hoge kinder- en zuige-lingensterfte. “Ik bekijk de overle-vingskansen van hun overlevendebroertjes en zusjes op de lange ter-mijn, en naar de sterfte in de even-tuele volgende generatie.”

Op het moment is ze vooral bezigmet de datacleaning en -preparatie.De familiereconstructies moetenafgemaakt en verbeterd worden,daarnaast maakt ze allerlei demo-grafische variabelen. Van Dijk:“Doordat we werken met hele oudedata die destijds ook niet voor ditdoel zijn verzameld, weten we rela-tief weinig over de gezinnen die wevolgen. Daardoor kunnen we eenaantal interessante kenmerken van

mensen helaas niet in het onderzoekbetrekken. Ik ga proberen om eenaantal ideeën die ik niet kan toetsenop mijn eigen data op buitenlandsedatasets te toetsen.”Opgeleid als kwantitatief socioloog,met een researchmaster in vergelij-kend onderzoek heeft Van Dijk aleen stevige achtergrond in de statis-tiek. Toch had ze behoefte aan eenupdate van haar kennis op het gebiedvan statistische methoden. Hiervoorheeft ze deze zomer cursussen ge-volgd bij de ICPSR Summerschool inAnnArbor, Michigan. Volgens haar‘een unieke ervaring’ die ze sterkkan aanbevelen aan alle andere(beginnende) wetenschappers. “Metdeze methoden hoop ik te kunnenaantonen hoe sterfte zich ver-spreidde door familienetwerken, enwelke karakteristieken een causaleinvloed uitoefenden op vroegesterfte in families.”Het promotieonderzoek ‘Death andthe family’ maakt deel uit van hetNWO-project ‘Genes, Germs andResources’.ru.nl/genesandgerms

E-DATA&RESEARCH oktober 2016 7

Het nieuwe platform

IedereenWetenschap-

per.nl verzamelt projec-

ten waarin burgers de

wetenschap een handje

helpen. Prof. dr. Tine de

Moor had in haar project

‘Ja, ik wil!’ veel aan deze

hulp. Erica Renckens

Wetenschappers doen steeds vakereen beroep op burgers bij hun onder-zoeksprojecten. Vrijwilligers helpenbij het digitaliseren van archieven,het tellen van bodemdiertjes of hetmeten van fijnstof. In 2011 lanceerdeStadsarchief Amsterdam al Vele-Handen.nl, een online platform waarmusea en archieven hun scans enfoto´s aanbieden. Tine de Moor,hoogleraar Economische en socialegeschiedenis aan de UniversiteitUtrecht, vertelt tijdens het KNAW-symposium Citizen Science (16 junij.l.) over haar ervaringen hiermee.“In het project ‘Ja, ik wil!’ hielpenzo’n vijfhonderd vrijwilligers bij het

digitaliseren van ondertrouwaktesvanaf de zestiende eeuw uit hetarchief van Amsterdam,” vertelt ze.“Een kleine harde kern van onge-veer dertig mensen heeft bijna 80procent van het werk gedaan. Hoeouder de akte, hoe moeilijker die telezen is. Dus om vrijwilligers uit tedagen, nodigden we de meer ervarenmensen uit verder terug in de tijd tegaan.”Goede communicatie is heel be-langrijk, aldus De Moor. “Zo’n pro-ject is tweerichtingsverkeer. Je moetvan tevoren duidelijk uitleg gevenover de doelen, de beoogde resulta-

ten en de tijdsplanning. Daarnaastis persoonlijke aandacht belangrijk.Ga in op vragen en verzoeken, enorganiseer rondleidingen, lezingenen cursussen.”

VrijwilligersDe inzet en begeleiding kosten vol-gens de hoogleraar veel tijd, geld enenergie, maar met die investeringkan veel worden bereikt. “Het is ner-gens voor nodig om huiverig te zijnover de kwaliteit van de data uit zo’nproject,” stelt DeMoor. Elke akte uit‘Ja, ik wil!’ is door twee verschil-lende vrijwilligers ingevoerd. Een

derde persoon vergeleek de inge-voerde teksten, waarna de onder-zoekers uitsluitsel boden voor degemarkeerde verschillen. Metbetaalde arbeidskrachten zou eronvoldoende budget voor een der-gelijk project zijn geweest.Tijdens het symposium presenterenEos Wetenschap en de VlaamseJonge Academie IedereenWeten-schappers.nl. Dit platform moet déNederlandse en Vlaamse ontmoe-tingsplek voor wetenschappers enburgers in citizen science-projectenworden. Inmiddels staan er al ruimtachtig projecten op de site. “Alleprojecten voldoen aan de richtlijnenvan de European Citizen ScienceAssociation (ECSA),” aldus LiesbethGijzel van Eos Wetenschap. “Eenproject moet tot een wetenschappe-lijk resultaat leiden en mag geen‘klassiek’ onderzoek zijn, al is diegrens soms moeilijk te trekken.Maar sociologisch onderzoek metenquêtes waar de deelnemers per-soonlijk niks aan hebben, is geencitizen science. Via EosWetenschapbrengen wij de projecten blijvendonder de aandacht.”iedereenwetenschapper.nl

Ondertrouwinschrijving Amant Cromling en Giertie Pieterscredit Ja, ik wil!, Universiteit Utrecht

‘Aantonenhoe sterfte zichverspreidde doorfamilienetwerken’

Citizen science-projecten verzameld op platform

Vrijwilligers helpen meeEenvoudiger zoekennaar voorouders

De verschillende databasesvan het Centrum voor Familie-geschiedenis (CBG) zijn viaeen vernieuwde website tege-lijk te doorzoeken. Voortaankrijgt de gebruiker met éénzoekopdracht toegang tot ar-chiefbronnen, stamboomgege-vens, familienamen en familie-wapens. Naast de collectie vanhet CBG zijn ook de ruim 43miljoen aktes en 117 miljoenpersoonsvermeldingen uitWieWasWie gelijktijdig tedoorzoeken. WieWasWie ishét Nederlandse online plat-form voor familiegeschiedenisen biedt historische documen-ten die Nederlandse archiefin-stellingen daar samen aanbie-den voor historisch persoons-onderzoek.cbg.nl

DH-congressenkomen naar Utrecht

De komende jaren zullen tweegrote congressen op het ge-bied van Digital Humanitiesplaatsvinden in Utrecht. Eerstzal van 3 tot en met 5 juli 2017Digital Humanities Beneluxneerstrijken in de stad. Dit con-gres, dat dan voor de vierdekeer zal plaatsvinden, wordtafwisselend gehouden in Ne-derland, België en Luxemburg.Vervolgens komt in juli 2019het prestigieuze Digital Huma-nities-congres naar Utrecht,mede dankzij een investeringvan CLARIAH.dhbenelux.orgadho.org

Nieuwe richtlijnendata Horizon2020De Europese Commissie heeftnieuwe richtlijnen gepubliceerdten aanzien van onderzoeks-data voortkomend uit Horizon2020-projecten. Deze richtlij-nen gelden voor onderzoeks-projecten die onderdeel zijnvan de Open Research DataPilot (ORDP). Onderzoekersuit negen vastgestelde vakge-bieden moeten hun onder-zoeksdata als open data depo-neren in een repository. Optingout behoort tot de mogelijkhe-den, bijvoorbeeld ter bescher-ming van de privacy. De onder-zoekers zijn bovendien ver-plicht een Data ManagementPlan (DMP) in te leveren.Nieuw in deze richtlijnen isdat één DMP voor het hele on-derzoeksproject moet wordengeschreven en niet meer eenDMP per dataset. Ook moetenonderzoekers werken volgensde zogenaamde FAIR data prin-ciples, oftewel de data moetenFindable, Accessible, Interope-rable and Reusable zijn. DeORDP geldt vanaf 2017 vooralle H2020-projecten. (ED)ec.europa.eu/programmes/horizon2020

KORT

Van Dijk breidt kennis statistische methoden uit in Michigan, VS

‘Summerschool iseen unieke ervaring’

JONG TALENT

Ingrid van Dijkfoto Karin van Dijk

ICPSR SummerschoolDe ICPSR Summerschool iswereldwijd toonaangevend incursussen op het gebied vankwantitatieve methoden vansociaalwetenschappelijkonderzoek.Studenten en onderzoekers uitverschillende disciplines enmeer dan 40 verschillendelanden volgen elke zomeronderwijs in een breed scalaaan geavanceerde statistischetechnieken.DANS stelt elk jaar subsidiebeschikbaar voor research-masterstudenten en PhD’s omhieraan deel te nemen.Momenteel onderzoekt DANSof deze subsidieregeling kanworden uitgebreid naarsoortgelijke summerschoolsvoor andere vakgebieden.

Tientallen versies van eentekst met elkaar vergelijkenis een arbeidsintensieve klus.Bij Huygens ING experimen-teerden onderzoeker enontwikkelaar met softwaredie hierbij helpt.Marieke Willems

Door verschillende versies van eentekst te vergelijken, kunnen onder-zoekers te weten komen wat de oor-spronkelijke brontekst van bijvoor-beeld de bijbel is. Ook voor onder-zoek naar de totstandkoming vaneen tekst is dit ‘collationeren’ eengeschikte methode, die letterkundi-gen bijvoorbeeld gebruikten inVolledige Werken, een HuygensING-project over het werk vanW.F.

Hermans. Daarnaast kan collatio-neren de kwaliteit van getranscri-beerde handgeschreven brievenverbeteren wanneer verschillendetranscripties elkaar aanvullen.

Basistekst kiezenWanneer een onderzoeker hand-matig collationeert, kiest hij eersteen basistekst, een versie van detekst waartegen hij alle andere ver-sies vergelijkt. In het geval van hon-derden versies is dat een moeilijkekeuze die een bias met zich mee-brengt. Een internationaal team vanontwikkelaars ontwierp daaromCollateX, software die meerdereversies onderling vergelijkt zonderkeuze van een basistekst. Een com-puter kan tientallen tekstversies met

elkaar vergelijken in enkele secon-den of minuten en doet dat consi-stent en zonder bias. De gebruikerkan de keuze voor een basistekst zouitstellen tot een later moment inhet onderzoek of zelfs helemaalachterwege laten.

Training onderzoekerHet is belangrijk dat onderzoekersbegrijpen hoe de software werkt,stelt Ronald Haentjens Dekker, leadengineer in Huygens ING en ont-wikkelaar van CollateX. “Indien decomputer en de gebruikte tools eenzogenaamde ‘blackbox’ blijven, ishet onduidelijk welke aannamen ge-daan zijn tijdens het onderzoek enhoe betrouwbaar het resultaat is.”Haentjens Dekker trainde daarom

onderzoekster Elli Bleeker van deUniversiteit van Antwerpen. Blee-ker onderzocht hoe de computer kanworden ingezet voor tekstgenetischonderzoek, waarbij het schrijfprocesbelangrijker is dan het eindproduct.Dit resulteert in zeer complexe tran-scripties metmeerdere ‘schrijflagen’.Haentjens Dekker en Bleeker expe-rimenteerden binnen CollateX methet collationeren van twee XML-files, inclusief alle auteurscorrec-ties, schrijflagen en andere tags. Deresultaten waren veelbelovend enworden verder uitgewerkt. Bleekerconcludeert: “Al met al heeft mijntraining en onderzoek in CollateXzeer waardevolle inzichten opgele-verd. Niet alleen op het gebied vangeautomatiseerde tekstcollatie, maarevengoed over het belang van hetkennen én begrijpen van de soft-ware die je gebruikt, en over deideale vorm van samenwerking tus-sen onderzoeker en ontwikkelaar.”

huygens.knaw.nl/collate-xgithub.com/interedition/collatex

8 oktober 2016 E-DATA&RESEARCH

COLUMN

GELEZEN

Ooit had ik een grote fysiekebibliotheek. Zo’n veertig

kasten vol boeken en tijdschrif-ten, vooral op het gebied van taal-en letterkunde. Maar die collectiewerd me tot last en ik maakte erniet optimaal gebruik van.Daarom heb ik me erin verdiepthoe je boeken moet digitaliserenen indexeren, zodat je grote col-lecties in één keer kunt doorzoe-ken. Met vallen en opstaan heb ikdat onder de knie gekregen.Nu heb ik een grote digitale bi-bliotheek. Ruim honderdzestig-duizend boeken en afleveringenvan tijdschriften, het overgrotedeel in pdf-formaat. Veel heb ikzelf gescand, of laten scannendoor studenten, maar ik heb ookhet nodige van internet geplukt.Met regelmaat word ik benaderddoor wetenschappers met devraag of ik ze bepaalde bronnendigitaal kan leveren. Of een cor-pus. Bij de Digitale Bibliotheekvoor de Nederlandse Letterenzijn, vanwege de beperkingen vande Auteurswet, nauwelijks lite-raire bronnen van na 1950 voor-handen. Digitaliseren voor ‘thuis-

gebruik’ mag van die wet. Ik hebjuist duizenden boeken van na1950 gedigitaliseerd, want die zijndoorgaans makkelijker te scannendan oude boeken.

D ie verzoeken van weten-schappers stellen me voor

een dilemma en ik hoor graag uwmening (het liefst via Twitter,@ewoudsanders #digilemma).Hoe moet ik op dergelijke verzoe-ken reageren?Als ik me aan de Auteurswet wilhouden, luidt het antwoord altijd:nee. Ja, ik heb alle spellinggidsenvan het Nederlands gedigitali-seerd en ja, ik zou je aan een cor-pus van duizend romans uit de ja-ren zestig kunnen helpen. Maarnee, ik kan dat niet doen, wantdaarmee overtreed ik de Auteurs-wet.

Overigens valt het me op hoe‘kleinschalig’ sommige verzoekenzijn. Er is mij weleens gevraagdof ik vijfentwintig titels kon leve-ren voor een onderzoek naar ver-telstructuren in naoorlogse Neder-landse romans. Aangezien ersindsdien tienduizenden romanszijn gepubliceerd, snap ik niet hoezo’n piepkleine selectie ooit re-presentatief zou kunnen zijn, maarde details van dat onderzoek zijnme niet bijgebleven.

Ik zou dus altijd nee moeten ant-woorden, maar in de praktijk zegik vaak ja. Ik leef van mijn pen enik begrijp het belang van de Au-teurswet, maar mijn hart gaat uitnaar de wetenschap. Dus toen ikonlangs werd benaderd door eenwetenschapper die dolgraag sa-men met zijn studenten enkelenaamkundige naslagwerken digi-taal wilde kunnen doorzoeken,ben ik meteen gaan kijken of ikdie toevallig al digitaal beschik-baar had.

A ls ik iemand digitale bron-nen lever, zeg ik er altijd bij

dat ze alleen voor ‘thuisgebruik’zijn en dat ze nooit zomaar op in-ternet terecht mogen komen, maarik begrijp goed dat ik daar geencontrole over heb. Bij grote ver-zoeken (‘Het liefst alle duizend

foto Leo van Velzen

Peer Review Quality and Trans-parency of the Peer-ReviewProces in Open Access andSubscription Journals,J.M. WichertsMilo van de Pol

Veel wetenschappelijke OpenAcces Journals nemen het nietzo nauw met het peer-review-proces. OA-uitgevers zoudeneconomisch gewin een belang-rijker afweging vinden dan we-tenschappelijke betrouwbaar-heid. Althans, dat is de meningvan heel wat wetenschappers.Een berucht voorbeeld dat vaakwordt aangehaald is het hoaxartikel van wetenschapsjour-nalist John Bohannon dat doorbijna de helft van alle OA-jour-nals zonder meer werd geac-cepteerd.Jelte Wicherts, psycholoog enUD aan de Tilburg University,zocht uit of bovenstaande me-ning wel klopt. Hij ontwikkeldeeen vragenlijst waarmee detransparantie van het peer-reviewproces bij zowel OA alsbij traditionele wetenschappe-lijke tijdschriften kan wordengemeten.Wicherts’ onderzoek toont aandat enerzijds veel OA-tijdschrif-ten zich inderdaad schuldigmaken aan een falend peer-reviewproces, anderzijds zijn erook traditionele, subscriptionbased Journals die er een potjevan maken. In die laatste groepbevinden zich ook enkele HighImpact bladen.De tool van Wicherts om dekwaliteit van peer review bij zo-wel Open Acces als trationelewetenschappelijke tijdschriftente meten is beschikbaar via:qoam.eu

streekromans!’) antwoord ik: jekunt ze bij mij thuis komen raad-plegen.In feite vind ik dit gerommel inde marge. Het zou niet nodigmoeten zijn dat wetenschapperszich wenden tot een goedbedoe-lende particulier. De belangrijkstestandaardwerken op alle vakge-bieden zouden onder bepaaldevoorwaarden voor wetenschap-pers en studenten beschikbaarmoeten worden gesteld, simpel-weg omdat dit de wetenschapvooruit helpt. Hetzelfde geldtvoor goed gestructureerde, repre-sentatieve literaire corpora. Ikhoor graag ideeën over hoe datzou kunnen worden gerealiseerd,ondanks de beperkingen van deAuteurswet, die dateert uit 1912en mijns inziens hoognodig aaneen update toe is.

Ewoud SandersTaalhistoricus en journalist.Sanders is vaste medewerker vanonder meer NRC Handelsblad enOnze Taal.

#Digilemma

Bronnenmateriaal ‘Mandarijnen op zwavelzuur’, W.F. Hermans archief credits wfhermansvolledigewerken.nl

Nieuwe software helpt bij collationeren

CollateX vergelijktautomatisch teksten